«ՍԵՎԱՆ» ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԱՐԿԻ 2007-2011 ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻ ԿԱՌԱՎԱՐ ...

 

040.0205.050307

«ՎԱՎԵՐԱՑՆՈՒՄ ԵՄ»
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ
ՆԱԽԱԳԱՀ Ռ. ՔՈՉԱՐՅԱՆ

 

«05» մարտի 2007 թ.

 

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ

ՈՐՈՇՈՒՄ

 

18 հունվարի 2007 թվականի N 205-Ն

 

«ՍԵՎԱՆ» ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԱՐԿԻ 2007-2011 ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՊԼԱՆԻ (ՀՈՂԵՐԻ ՕԳՏԱԳՈՐԾՄԱՆ ՍԽԵՄԱՅԻ) ՀԱՍՏԱՏՄԱՆ ՄԱՍԻՆ

 

Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը որոշում է.

1. Հաստատել «Սևան» ազգային պարկի 2007-2011 թվականների կառավարման պլանը (հողերի օգտագործման սխեման) համաձայն հավելվածի:

2. Հայաստանի Հանրապետության բնապահպանության նախարարին և Հայաստանի Հանրապետության կառավարությանն առընթեր անշարժ գույքի կադաստրի պետական կոմիտեի նախագահին` սահմանված կարգով համապատասխանեցնել «Սևան» ազգային պարկի տարածքում կնքված վարձակալական պայմանագրերը սույն որոշման 1-ին կետով հաստատված կառավարման պլանին (հողերի օգտագործման սխեմային) և ապահովել դրանց պետական գրանցումը:

3. Հայաստանի հանրապետության պետական բյուջեից «Սևան» ազգային պարկի 2007-2011 թվականների կառավարման պլանի նախագծով նախատեսվող միջոցառումների ֆինանսավորման հնարավորության հարցին անդրադառնալ տվյալ տարվա բյուջետային գործընթացների ժամանակ:

2. Սույն որոշումն ուժի մեջ է մտնում պաշտոնական հրապարակմանը հաջորդող տասներորդ օրվանից:

 

ՍՏՈՐԱԳՐՎԵԼ Է ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՎԱՐՉԱՊԵՏԻ ԿՈՂՄԻՑ

2007 ԹՎԱԿԱՆԻ ՓԵՏՐՎԱՐԻ 15-ԻՆ

 

Հավելված

ՀՀ կառավարության

2007 թվականի հունվարի 18-ի

N 205-Ն որոշման

 

«ՍԵՎԱՆ» ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԱՐԿ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՊԼԱՆ

2007-2011 թթ.

 

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ԲԱՆԿ ԳԼՈԲԱԼ ԷԿՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ՀԻՄՆԱԴՐԱՄ

 

«ՍԵՎԱՆ» ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԱՐԿ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՊԼԱՆ

2007-2011 թվականներ

 

Մշակված է Հայաստանի Հանրապետության բնապահպանության նախարարության

«Բնական պաշարների կառավարման և չքավորության նվազեցման ծրագրի»

շրջանակներում

 

Երևան 2006

 

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ ԲՆԱՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆ

 

«ՍԵՎԱՆ» ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԱՐԿ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՊԼԱՆ

2007-2011 թթ.

 

ՄՇԱԿՎԵԼ Է «ԲՆԱԿԱՆ ՊԱՇԱՐՆԵՐԻ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ԵՎ ՉՔԱՎՈՐՈՒԹՅԱՆ ՆՎԱԶԵՑՄԱՆ ԾՐԱԳՐԻ» ՇՐՋԱՆԱԿՆԵՐՈՒՄ

 

ԵՐԵՎԱՆ 2006

 

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

 

ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ

ԲԱԺԻՆ 1. «Սևան» ազգային պարկի ստեղծումը և տեղադրությունը

ԲԱԺԻՆ 2. «Սևան» ազգային պարկի բնական պայմանները 2.1. ԿԼԻՄԱՆ 2.2. ՌԵԼԻԵՖԸ 2.3. ՋՐԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ 2.4. ՀՈՂԵՐԸ 2.5. ԲՈՒՍԱԿԱՆ ԱՇԽԱՐՀԸ 2.5.1. Ֆլորան 2.5.2. Բուսականությունը 2.6. ԿԵՆԴԱՆԱԿԱՆ ԱՇԽԱՐՀԸ 2.6.1. Անողնաշարավորներ 2.6.1.1. Փափկամարմիններ և Հոդվածոտանիներ. 2.6.1.2. Խեցգետիններ 2.6.2. Ողնաշարավորներ 2.6.2.1. Ձկներ 2.6.2.2. Երկկենցաղներ 2.6.2.3. Սողուններ 2.6.2.4. Թռչուններ 2.6.2.5. Կաթնասուններ

ԲԱԺԻՆ 3. «Սևան» ազգային պարկի սահմանները 3.1. «Սևան» ազգային պարկի սահմանների որոշման սկզբունքները 3.2. «Սևան» ազգային պարկի սահմանների նկարագրությունը 3.3. «Սևան» ազգային պարկի պահպանական գոտու նկարագրությունը 3.4. «Սևան» ազգային պարկի սահմանների փոփոխության վերաբերյալ մեկնաբանություններ 3.5. Համայնքների վարչական սահմաններում պետական սեփականության անտառային տարածքների սահմանների և կատեգորիայի ճշգրտում

ԲԱԺԻՆ 4. «Սևան» ազգային պարկի տարածքագործառնական գոտիները 4.1. «Սևան» ազգային պարկի տարածքագործառնական գոտիների փոփոխությունները 4.2. «Սևան» ազգային պարկի արգելոցային գոտիների սահմանների և տեղանքների նկարագրությունները 4.2.1. «Նորաշենի» արգելոց 4.2.2. «Լիճք-Արգիչի» արգելոց 4.2.3. «Գիլլի» արգելոց 4.2.4. «Արտանիշի» արգելոց 4.3. «Սևան» ազգային պարկի արգելավայրային գոտիների սահմանների և տեղանքների նկարագրությունները 4.3.1. «Գավառագետի» արգելավայր 4.3.2. «Գիհի-կաղնուտային ռելիկտային» արգելավայր 4.3.3 «Նորաշենի» արգելավայր 4.4. «Սևան» ազգային պարկի ռեկրեացիոն գոտիների սահմանների և տեղանքների նկարագրությունները 4.4.1. Առաջին ռեկրեացիոն գոտի 4.4.2. Երկրորդ ռեկրեացիոն գոտի 4.4.3. Երրորդ ռեկրեացիոն գոտի 4.4.4. Չորրորդ ռեկրեացիոն գոտի 4.4.5. Հինգերորդ ռեկրեացիոն գոտի 4.4.6. Վեցերորդ ռեկրեացիոն գոտի 4.4.7. Յոթերորդ ռեկրեացիոն գոտի 4.4.8. ՈՒթերորդ ռեկրեացիոն գոտի 4.5. «Սևան» ազգային պարկի տնտեսական գոտու նկարագրությունը 4.6. «Սևան» ազգային պարկի տարածքագործառնական գոտիների արդյունավետ կառավարմանն ուղղված գործողություններ

ԲԱԺԻՆ 5. «Սևան» ազգային պարկի կառավարման ներկա առանձնահատկությունները և դրա բարելավմանն ուղղված գործողությունների պլանը 5.1. «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի կառավարման բարելավման գործողություններ

ԲԱԺԻՆ 6. «Սևան» ազգային պարկին հարակից համայնքների սոցիալ-տնտեսական բնութագիրը և շահագրգիռ կողմերի հետ պարկի մասնակցային կառավարման գործողությունների պլանը 6.1. Համայնքների սոցիալ-տնտեսական ընդհանուր վիճակը 6.2. Համայնքների կողմից «Սևան» ազգային պարկի բնական պաշարների օգտագործումը 6.2.1. Ջրային ռեսուրսների օգտագործումը 6.2.2. Ձկան և խեցգետնի պաշարների օգտագործումը 6.2.3. Ռեկրեացիոն նպատակներով տարածքների օգտագործումը 6.2.4. Արածեցումը 6.2.5. Բուսական և կենդանական պաշարների օգտագործումը 6.3. Բնական պաշարների օգտագործման բնագավառում բնակչության իրազեկությունը, «Սևան» ազգային պարկի և շահագրգիռ կողմերի միջև փոխհարաբերությունների բնույթը 6.4. «Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանման գոտու տարածքներում կենսաբանական պաշարների օգտագործումից ստացված շահույթի արդարացի բաշխման առանձնահատկությունները 6.5. «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի կողմից բնական պաշարների պահպանումը և օգտագործման կարգավորումը 6.6. «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի և շահագրգիռ կողմերի մասնակցային կառավարման գործողություններ

ԲԱԺԻՆ 7. «Սևան» ազգային պարկի բնական էկոհամակարգերի ներկա վիճակը և դրանց բարելավմանն ուղղված գործողությունների պլանը 7.1. ՋՐԱՅԻՆ ԷԿՈՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐ 7.1.1. Սևանա լճի էկոլոգիական վիճակը 7.1.2. Գետերի էկոլոգիական վիճակը 7.1.3. «Սևան» ազգային պարկի ջրային էկոհամակարգերի բարելավման գործողություններ 7.2. ՋՐԱՅԻՆ ԿԵՆՍԱԲԱԶՄԱԶԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 7.2.1. Ձկներ 7.2.2. Սևանա լճի մակարդակի բարձրացման պայմաններում լճի հնարավոր ձկնարդյունաբերության գնահատում 7.2.3. Խեցգետին 7.2.4. «Սևան» ազգային պարկի ջրային կենսաբազմազանության կառավարման բարելավման գործողություններ 7.3. ՑԱՄԱՔԱՅԻՆ ԷԿՈՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐ 7.3.1. Բուսական աշխարհի հաշվառումը, վիճակը և գործողությունների պլանը 7.3.1.1. Նոր տեսակներ և պոպուլյացիաներ «Սևան» ազգային պարկի տարածքից 7.3.1.2. Էնդեմիկ տեսակներ 7.3.1.3. Հայաստանի Կարմիր գրքում ընդգրկված տեսակներ 7.3.1.4. Դեղաբույսեր 7.3.1.5. ՈՒտելի բույսեր 7.3.1.6. Բույսերի ինվազիվ և էքսպանսիվ տեսակներ 7.3.1.7. Հազվագյուտ սնկեր 7.3.1.8. ՈՒտելի սնկեր 7.3.1.9. «Սևան» ազգային պարկի բուսականության վիճակը 7.3.2. «Սևան» ազգային պարկի բուսական կենսաբազմազանության կառավարման բարելավման գործողություններ 7.3.3. Կենդանական աշխարհի հաշվառումը, վիճակը և գործողությունների պլանը 7.3.3.1. Անողնաշարավորներ 7.3.3.2. Երկկենցաղներ 7.3.3.3. Սողուններ 7.3.3.4. Թռչուններ 7.3.3.5. Կաթնասուններ 7.3.4. «Սևան» ազգային պարկի կենդանական կենսաբազմազանության կառավարման բարելավման գործողություններ 7.4. «Սևան» ազգային պարկի անտառգույքագրում 7.4.1. Անտառային տարածքների դինամիկան ըստ հողատեսքերի 7.4.2. Ազգային պարկի անտառների գնահատում 7.4.2.1. Ազգային պարկի անտառների բաշխվածությունն ըստ գերակշռող ծառատեսակների 7.4.2.2. Անտառածածկ տարածքների բաշխվածությունն ըստ ծառուտների լրիվության 7.4.2.3. Անտառածածկ մակերեսների և պաշարի բաշխվածությունն ըստ տարիքային խմբերի 7.4.3. Սևանա լճի մակարդակի բարձրացման ազդեցությունն ազգային պարկի անտառածածկ տարածքների վրա 7.4.4. «Սևան» ազգային պարկի անտառային տարածքների կառավարման բարելավման գործողություններ

ԲԱԺԻՆ 8. «Սևան» ազգային պարկում տուրիզմի և ռեկրեացիայի առանձնահատկությունները և դրանց կարգավորման ուղիներն ու գործողությունների պլանը 8.1. «Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու բնական ու մշակութային առանձնահատկությունները 8.1.1. Առողջարարական պաշարներ 8.1.2. Բնական և մշակութային ժառանգություն 8.2. «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի գործունեությունը տուրիզմի և ռեկրեացիայի կազմակերպման բնագավառում 8.3. Տուրիզմի և ռեկրեացիոն գործունեության գնահատականը «Սևան» ազգային պարկի տարածքում 8.4. «Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում տուրիզմի զարգացման ձևերը և երթուղիները 8.4.1. Տուրիզմի զարգացման ձևերը 8.4.2. Էկոտուրիզմ 8.4.3. Տուրիստական երթուղիներ 8.5. Տուրիստական և ռեկրեացիոն նշանակության տարածքներին սպառնացող վտանգները 8.6. «Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում տուրիզմի և ռեկրեացիոն գործունեության կանոնակարգման գործողություններ

ԲԱԺԻՆ 9. «Սևան» ազգային պարկում կենսաբազմազանության մոնիտորինգի համակարգի ներդրման և իրականացման գործողությունների պլանը

 

ՀԱՎԵԼՎԱԾՆԵՐ

 

ՀԱՎԵԼՎԱԾ 1. «Սևան» ազգային պարկի և «Սևան» ազգային պարկ» պետական ոչ առևտրային կազմակերպության կառավարման բարելավման գործողությունների պլան

ՀԱՎԵԼՎԱԾ 2. Բնական և մշակութային հուշարձաններ, որոնք գույքագրվել են և առաջարկվել տուրիզմի զարգացման համար

ՀԱՎԵԼՎԱԾ 3. Կենսաբազմազանության մոնիտորինգի համակարգը և դրա ներդրումը «Սևան» ազգային պարկում

Քարտեզ 1. Ռելիեֆը

Քարտեզ 2. Ջրագրությունը

Քարտեզ 3. Ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու սահմանները

Քարտեզ 4. Ազգային պարկի տարածքագործառնական գոտիները

Քարտեզ 5. Կարմիր գրքում գրանցված առավել ուշադրության արժանի և էնդեմիկ բուսատեսակների բաշխվածությունը

Քարտեզ 6. Դեղաբույսերի բաշխվածությունը

Քարտեզ 7. ՈՒտելի բույսերի բաշխվածությունը

Քարտեզ 8. Կարմիր գրքում գրանցված և հազվագյուտ կենդանիների տեսակների բաշխվածությունը

Քարտեզ 9. Անտառների բաշխվածությունն ըստ գերակշռող ծառատեսակների

Քարտեզ 10. Անտառների բաշխվածությունն ըստ լրիվության

Քարտեզ 11. Անտառների բաշխվածությունն ըստ բոնիտետային դասերի

Քարտեզ 12. Անտառների բաշխվածությունն ըստ հասակային փուլերի

Քարտեզ 13. Սևանա լճի մակարդակը ծովի մակարդակից 1900 և 1903.5 մ բարձրություններում

Քարտեզ 14. Բնական և մշակութային հուշարձանների բաշխվածությունը

Քարտեզ 15. Հիմնական հուշարձանները և տուրիստական երթուղիները

 

ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ

 

«Սևան» ազգային պարկի կառավարման պլանը մշակվել է 2004-2006 թվականների ընթացքում Հայաստանի Հանրապետության բնապահպանության նախարարության Բնական պաշարների կառավարման և չքավորության նվազեցման ծրագրի շրջանակներում` Գլոբալ էկոլոգիական հիմնադրամի տրամադրած դրամաշնորհային միջոցներով:

«Սևան» ազգային պարկի կառավարման պլանի մշակման համար հիմք են հանդիսացել ռազմավարական նշանակության այնպիսի փաստաթղթեր, ինչպիսիք են`

* Բնական պաշարների կառավարման և չքավորության նվազեցման ծրագրի իրականացման վերաբերյալ Հայաստանի Ազգային ժողովի կողմից վավերացված Գլոբալ էկոլոգիական խնամառու դրամաշնորհային հիմնադրամի Համաձայնագիրը` Հայաստանի Հանրապետության և Միջազգային Զարգացման Ընկերակցության միջև, որպես Գլոբալ էկոլոգիական հիմնադրամի իրականացնող գործակալության (2002 թ.).

* Բնական պաշարների կառավարման և չքավորության նվազեցման ծրագրի գնահատման փաստաթուղթը (2001 թ.):

Բացի այդ, հաշվի են առնված Հայաստանի Հանրապետության կողմից ստանձնած մի շարք միջազգային պարտավորություններ, որոնք արտահայտված են Հայաստանի Ազգային ժողովի կողմից վավերացված այնպիսի միջազգային կոնվենցիաներում, ինչպիսիք են`

* Կենսաբանական բազմազանության մասին - 1993 թ.

* Միջազգային նշանակության խոնավ տարածքների, որպես ջրլող թռչունների բնադրավայրերի, պահպանության մասին - 1993 թ.

* Համաշխարհային բնական և մշակութային ժառանգության պահպանության մասին - 1994 թ.

* Անապատացման դեմ պայքարի կոնվենցիա այն երկրներում, որոնք ենթարկվում են լուրջ երաշտի և/կամ անապատացման, հատկապես Աֆրիկայում - 1997 թ.

* Տեղեկատվության հասանելիության, շրջակա միջավայրին առնչվող որոշումների ընդունմանը հասարակայնության մասնակցության և արդարադատության մատչելիության մասին - 1998 թ.

* Լանդշաֆտի եվրոպական կոնվենցիա - 2002 թ.:

«Սևան» ազգային պարկի կառավարման պլանի մշակման ընթացքում մեծ ուշադրություն է հատկացվել Հայաստանի Հանրապետության այնպիսի օրենքների և օրենսգրքերի պահանջներին, ինչպիսիք են`

* Բնության պահպանության մասին Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրության հիմունքները - 1991 թ.

* Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին - 1991 թ., ինչպես նաև սույն օրենքի նոր նախագծին.

* Բուսական աշխարհի մասին - 1999 թ.

* Կենդանական աշխարհի մասին - 2000 թ.

* Սևանա լճի մասին - 2001 թ.

* Սևանա լճի էկոհամակարգի վերականգնման, պահպանման, վերարտադրման և օգտագործման միջոցառումների տարեկան ու համալիր ծրագրերը հաստատելու մասին - 2001 թ.

* Պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունների մասին - 2001 թ.

* Ազգաբնակչության էկոլոգիական կրթության և դաստիարակության մասին - 2001 թ.

* Հողային օրենսգիրքը - 2001 թ.

* Ջրային օրենսգիրքը - 2002 թ.:

Բացի այդ, «Սևան» ազգային պարկի կառավարման պլանի մշակման ընթացքում հաշվի են առնվել նաև Հայաստանի կառավարության կողմից հավանության արժանացած այնպիսի ծրագրեր, ինչպիսիք են`

* Հայաստանի շրջակա միջավայրի պահպանության գործողությունների ազգային ծրագիրը - 1998 թ.

* Սևանա լճի էկոլոգիական հավասարակշռության վերականգնման ծրագիրը - 1998 թ.

* Հայաստանում անապատացման դեմ պայքարի գործողությունների ազգային ծրագիրը - 2001 թ.

* Հայաստանի բնության հատուկ պահպանվող տարածքների զարգացման պետական ռազմավարություն և գործողությունների ազգային ծրագիրը - 2002 թ.

* Սևանա լճի ջրահավաք ավազանի տարածքային հատակագծման նախագիծը հաստատելու մասին - 2003 թ.

* Սևանա լճի առափնյա առաջնահերթ կառուցապատման ենթակա տարածքների գոտևորման փաստաթղթերը հաստատելու մասին - 2003 թ.:

Հարկ է նշել, որ «Սևան» ազգային պարկի կառավարման պլանի մշակումը Հայաստանի կառավարության 2006 թ. գործունեության միջոցառումների ծրագրում ընդգրկված է որպես գերակա խնդիր:

Կառավարման պլանի մշակման ընթացքում ուսումնասիրվել և գնահատվել են «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի կառավարման առանձնահատկությունները: Ընդ որում` գնահատումն իրականացվել է 2005 և 2006 թվականներին` Վայրի բնության պահպանության հիմնադրամի (WWF) և Համաշխարհային բանկի մշակած մեթոդիկայով: Գնահատման արդյունքում մշակվել են ազգային պարկի կառավարման բարելավման գործողություններ, որոնք ուղղված են ինչպես «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի կառուցվածքային բարեփոխումներին, այնպես էլ կադրերի մասնագիտական պատրաստվածությանն ու ծառայողական պարտականությունների սահմանմանը:

Մեծ ուշադրություն է հատկացվել «Սևան» ազգային պարկին հարակից համայնքների սոցիալ-տնտեսական բնութագրին և շահագրգիռ կողմերի հետ պարկի մասնակցային կառավարման հնարավորություններին: Ընդ որում` մասնակցային կառավարման գործողությունները ուղղված են «Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու բնական էկոհամակարգերի բարելավմանը, ազգային պարկին հարակից համայնքների վարչական սահմաններում պետական սեփականության անտառային տարածքների կառավարմանը, ինչպես նաև տուրիզմի և ռեկրեացիայի կարգավորմանը:

Կառավարման պլանի մշակման ընթացքում գնահատվել է «Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում տնտեսական գործունեության, բնական պաշարների օգտագործման բնագավառում շահագրգիռ կողմերի միջև փոխհարաբերությունների բնույթը, բացահայտվել են պարկին հարակից համայնքների բնակչության կողմից կենսաբանական ռեսուրսների (անտառ, անտառային կողմնարդյունք, արոտավայրեր, ջրային կենսաբազմազանություն) օգտագործման հասանելիության և օգտագործումից ստացված շահույթի արդարացի բաշխման առանձնահատկությունները: Իրականացվել է կենսաբանական և գենետիկական ռեսուրսների (բնափայտ, անտառային պտուղներ և հատապտուղներ, ուտելի բույսեր, կերաբույսեր, դեղաբույսեր, սնկեր, խեցգետիններ, ձկներ, թռչուններ, կաթնասուններ) գույքագրում, բացահայտվել են էկոհամակարգերի հավասարակշռությունը խախտող հիմնական գործոնները, որոշվել են շրջակա միջավայրի վրա տնտեսական գործունեության տարբեր ձևերի ազդեցության չափանիշները և մշակվել են էկոհամակարգերի վիճակի զարգացման միտումների կանխագուշակման մեթոդները: Բացի այդ, դիտարկվել են նաև «Սևան» ազգային պարկի տարածքում տուրիզմի և ռեկրեացիայի զարգացման ուղիները, գույքագրվել են բնական և մշակութային ժառանգության օբյեկտները:

Մեծ ծավալի աշխատանքներ են իրականացվել «Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու քարտեզագրման ուղղությամբ: Կենսաբազմազանության և անտառային տարածքների գույքագրման արդյունքների հիման վրա որոշվել և քարտեզագրվել են «Սևան» ազգային պարկի տարածքագործառնական գոտիները: Քարտեզագրվել են նաև Կարմիր գրքում գրանցված, էնդեմիկ, հազվագյուտ բուսական ու կենդանական տեսակների տեղաբաշխումը, անտառային տարածքների բաշխվածությունը ըստ ծառուտների լրիվության, բոնիտետի դասերի, տարիքային խմբերի: Տրվել է նաև հիմնական տուրիստական երթուղիների քարտեզը:

«Սևան» ազգային պարկի կառավարման պլանը կապահովի բնապահպանական և տնտեսական ոլորտների ինտեգրացման ուղղությամբ նախատեսված գործողությունների իրականացումը: Այդ տեսակետից կարևոր նշանակություն ունի ազգային պարկի և կենսաբանական բազմազանության մոնիտորինգի իրականացումը, որը կարող է հիմք հանդիսանալ ընկալելու ազդեցության էությունը և միջոցներ ձեռնարկել պահպանության համար: Մոնիտորինգի իրականացման գործողությունները կնպաստեն ազգաբնակչության համար ազգային պարկի տնտեսական արժեքների հասանելիությանը, ինչպես նաև տեղական համայնքներին շահույթի մասնահանման արդյունավետ քաղաքականության և մեխանիզմների մշակմանը, որը հնարավորություն կտա ազգային պարկի լիարժեք գործունեության համար ապահովել կայուն ֆինանսավորում:

«Սևան» ազգային պարկի կառավարման պլանը կնպաստի գործող իրավական ակտերի առավել արդյունավետ և հավասարակշռված կիրարկմանը, որի հետևանքով զգալիորեն կկանխարգելվեն գլոբալ կարևորության կենսաբազմազանության կորուստը, կբարելավվի տնտեսական գործունեության հավասարաչափ իրականացումը: Կառավարման պլանի կարևորագույն նպատակն է ապահովել, որպեսզի կենսաբազմազանության պահպանության պահանջները հավասարակշռվեն տեղական բնակչության կենսամակարդակի բարելավմանն ուղղված օժանդակության հետ:

 

ԲԱԺԻՆ 1. «Սևան» ազգային պարկի ստեղծումը և տեղադրությունը

 

«Սևան» ազգային պարկը հիմնադրվել է Հայկական ՍՍՀ Կոմկուսի Կենտկոմի և Մինիստրների Խորհրդի 1978 թվականի մարտի 14-ի թիվ 125 որոշմամբ` Սևանա լճի բնական էկոհամակարգը պահպանելու նպատակով:

«Սևան» ազգային պարկը գտնվում է հանրապետության հյուսիս-արևելյան հատվածում` Գեղարքունիքի մարզում: Շրջապատված է Գեղամա, Վարդենիսի, Սևանի, Փամբակի և Արեգունու լեռնաշղթաներով: Այն ընդգրկում է լճի ջրային հայելին և ափամերձ տարածքի ջրից ազատված հատակային գրունտները` հիմնականում մինչև շուրջլճյա ավտոճանապարհը: Ըստ վերը նշված որոշման պարկի տարածքը կազմել է 150,1 հազար հա, որից ջրային մակերեսը 125,3 հազ. հա, իսկ ցամաքային տարածքը` 24.8 հազար հա, որից Սևանի շրջանին բաժին է ընկել 2700 հա, Կամոյի շրջանին` 3200 հա, Մարտունու շրջանին` 3500 հա, Վարդենիսի շրջանին` 11400 հա, Կրասնոսելսկի շրջանին` 4000 հա: Սույն որոշմամբ պարկը բաժանվել է երեք գործառնական գոտիների, 5 արգելոցային (Արտանիշի 6420 հա, Նորատուսի` 3600 հա, Լիճքի` 600 հա, Կարճաղբյուրի` 3750 հա, Գիլլիի` 1000 հա) 15370 հա ընդհանուր մակերեսով և 10 արգելավայրային (Ծովինարի` 400 հա, մնացածները` հետևյալ գետերի գետաբերանային հատվածներում` Գավառագետ - 3.5 կմ, Ծակքար - 6.5 կմ, Լիճք - 2 կմ, Արգիչի - 3 կմ, Մարտունի - 1.8 կմ, Վարդենիս - 2 կմ, Մակենիս- Կարճաղբյուր - 1.5 կմ, Մասրիկ - 8 կմ, Բաբաջան - 6 կմ), ռեկրեացիոն (Սևանի շրջանում` 620 հա, Սևանի և Կրասնոսելսկի շրջաններում` 3150 հա, Մարտունու շրջանում` 2500 հա, Վարդենիսի շրջանում` 400 հա, Կամոյի շրջանում` 600 հա)` 7270 հա ընդհանուր մակերեսով, պարկի մնացած տարածքը կազմել է տնտեսական գոտին: Պարկն ունի պահպանական գոտի, որն ընդգրկում է Սևանա լճի ողջ ավազանը` սահմանն անցնում է լիճը երիզող լեռնաշղթաների ջրբաժանով:

Մինչև 1997 թ. «Սևան» ազգային պարկի տարածքում գտնվող անտառային ֆոնդի հողերը տնօրինում էին Սևանի, Նորատուսի, Մարտունու, Վարդենիսի և Ճամբարակի անտառտնտեսությունները: Վերջիններս 1997 թ. ՀՀ բնապահպանության նախարարի թիվ 114 հրամանով լուծարվում են (բացի Ճամբարակի անտառտնտեսությունից) և դրանց գույքը, ինչպես նաև համապատասխան տարածքները հաշվեկշռից հաշվեկշիռ փոխանցվում է «Սևան» ազգային պարկին: ՀՀ բնապահպանության նախարարի 1998 թ. թիվ 91 հրամանով պարկին են հանձնվել նաև Սևանա լճի հանգստյան գոտու առափնյա տնտեսության տարածքները և գույքը:

«Սևանա լճի մասին» ՀՀ օրենքով (15-ը մայիսի 2001 թ.) ազգային պարկի տարածքը ամբողջությամբ մտել է Սևանի էկոհամակարգի Կենտրոնական գոտու մեջ: ՀՀ կառավարության 2002 թ. մայիսի 30-ի թիվ 927-Ն որոշմամբ «Սևան» ազգային պարկ պետական հիմնարկը վերակազմակերպվում է «Սևան» ազգային պարկ» պետական ոչ առևտրային կազմակերպության:

 

ԲԱԺԻՆ 2. «Սևան» ազգային պարկի բնական պայմանները

 

2.1. ԿԼԻՄԱՆ

 

Սևանա լճի ջրահավաք ավազանում կլիմայի ձևավորման հիմնական գործոններն են` արևի ճառագայթումը և մթնոլորտային շրջապտույտը: Արևային ժամերի քանակը տարեկան տատանվում է 2600-2800-ի միջև:

Սևանա լճի ավազանի տարբեր հատվածներ աչքի են ընկնում տարբեր կլիմայական պայմաններով: Ամենաաննպաստ կլիմայական պայմանները դիտվում են լճի արևմտյան ափին, որտեղ օդի ջերմաստիճանը կարող է իջնել մինչև -36 օC: Լճի հակադիր` Արեգունու ափին ձմեռը համեմատաբար մեղմ է, նվազագույն ջերմաստիճանը հասնում է -25 օC-ի: Բարձրադիր շրջաններում 0 օC-ից բարձր օրերի թիվը հասնում է 200-ի, ցածրադիր գոտիներում` 260 օր: Առավելագույն ջերմաստիճանը գրանցվում է հուլիս-օգոստոս ամիսներին (+28 օC), նվազագույնը` հունվար-փետրվարին: Տարվա միջին ջերմաստիճանը տատանվում է 5-6 օC-ի միջև:

Օդի հարաբերական խոնավությունը ենթակա է օրական և սեզոնային տատանումների: Ձմռանը միջին հարաբերական խոնավությունը Փոքր Սևանում կազմում է 70-75%, Մեծ Սևանում` 80-85%, ամռանը` համապատասխանաբար Փոքր Սևանում 65%, Մեծ Սևանում` 75%:

Ջրի և ցամաքի հարևանությամբ ու ռելիեֆի բազմազանությամբ է պայմանավորված քամիների գերակշռությունը այս տարածքում: Քամիների միջին տարեկան արագությունը ավազանում տատանվում է 1.5-6.0 մ/վրկ:

Սևանա լճի ջրահավաք ավազանում տարեկան գումարային տեղումների բաշխումը ընդհանուր առմամբ համապատասխանում է նրա լեռնագրությանը: Լճի ջրահավաք ավազանում մթնոլորտային տեղումները, կախված տեղանքի բարձրությունից, ավելանում են տարեկան 400 մմ-ից (լճի առափնյա շրջանում) մինչև 900 մմ-ի (շրջապատի լեռների մերձգագաթային շրջանում)` միջինը կազմելով 500-600 մմ: Տարվա ընթացքում լճի հայելու վրա տեղումների միջին քանակը կազմում է 390 մմ, այդ թվում` մայիս-հունիս ամիսներին` 115 մմ: Հիմնական գարնանային առավելագույն տեղումներից բացի դիտվում է նաև երկրորդ առավելագույնը` աշնանայինը: Տարվա ընթացքում նվազագույն քանակությամբ տեղումներ դիտվում են օգոստոս-սեպտեմբեր և հունվար-դեկտեմբեր ամիսներին:

Սևանա լճի ավազանում ձնածածկը ձևավորվում է նոյեմբերի կեսերին, կայուն ծածկը ձևավորվում է դեկտեմբերի սկզբին, իսկ նրա հալոցքը սկսվում է մարտի սկզբից և վերջանում ապրիլի վերջին:

 

2.2. ՌԵԼԻԵՖԸ

 

«Սևան» ազգային պարկի ափամերձ հատվածի ռելիեֆը (լճի ափից մինչև 1916 մետրը) ալիքավոր է և հարթ (Քարտեզ 1): Ափերը հիմնականում մեղմաթեք են, տեղ-տեղ զառիթափ` 3-8 մետր բարձրությամբ (օրինակ` Վարդենիկ-Արծվանիստ, Արտանիշ թերակղզու արևմտյան հատվածների ափերը): Պարկի Սևանա լեռնաշղթայի հարավ-արևմտյան լանջերի Գիհի-կաղնուտային ռելիկտային հատվածը, ինչպես նաև Սևան և Արտանիշ թերակղզիները ունեն բլրապատ, ժայռոտ և կտրտված ռելիեֆ: Սևանա թերակղզու արևելյան մասը մի ժայռապատ բարձունք է, որի ամենաբարձր կետը հասնում է 1982.3 մետր բարձրության:

Արտանիշ թերակղզու կենտրոնական և արևելյան մասը, 1915-2460.8 մետր բարձրությունների միջև, պատված են լեռնազանգվածով (բացառությամբ նրա արևմտյան մասի, որը հարթ է): Առավելագույն բարձրությունը Ադաթափա գագաթն է` 2460.8 մետր բարձրությամբ, որը գտնվում է թերակղզու կենտրոնական մասում: Արտանիշի թերակղզու կենտրոնական մասից լեռնաբազուկները ձգվում են ճառագայթաձև: Այստեղ մշտական հոսող գետեր չկան` միայն ժամանակավոր հոսող փոքրիկ գետակներ են:

«Սևան» ազգային պարկի Գիհի-կաղնուտային ռելիկտային հատվածը հիմնականում ընկած է 1950-ից 2500 մետր բարձրությունների միջև: Ռելիեֆը իրենից ներկայացնում է ուժեղ կտրտված լեռնային լանդշաֆտ, թեք ժայռոտ լանջերով, տարբեր խորության և լայնության ձորերով ու ձորակներով: Խոր ձորերով հոսում են մշտական գետերը` Դարանակ, Փամբակ, Շամպիր, Ծափաթաղ և Ջիլ:

«Սևան» ազգային պարկի տարածքը ընդգրկում է Ձկնագետ, Գավառագետ, Լիճք, Արգիչի և այլ գետերի գետաբերանային հատվածները, որտեղ լճի մակարդակի իջեցման և գետերի էրոզիայի բազիսի իջեցման հետևանքով առաջացել են 10-6 մետր խորությամբ ձորակներ:

 

2.3. ՋՐԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

 

«Սևան» ազգային պարկի սահմաններում է գտնվում Հարավային Կովկասի խոշորագույն, բարձրադիր քաղցրահամ լիճը` Սևանը, որի ծավալը 33.2 կմ3 է, մակերեսը` 1238 կմ2 (Քարտեզ 2): Լիճը Արտանիշի և Նորատուսի հրվանդանների միջև ձգված ստորջրյա պատնեշով` Շորժայի թմբով, բաժանվում է երկու մասի` հարավ-արևելյան կամ Մեծ Սևան (20.4 կմ3), հյուսիս-արևելյան կամ Փոքր Սևան (12.8 կմ3): Լճի առավելագույն խորությունը 79.4 մ է (Փոքր Սևան), միջին խորությունը` 26.2 մ, ափի շրջագիծը մոտ 230 կմ:

Սևանա լիճ են թափվում 28 գետ և գետակներ, որոնցից 4-ը` Փոքր Սևան, 24-ը` Մեծ Սևան: Գետերի ավազանների մակերեսների գումարը կազմում է 2780 կմ2 (լճի ողջ ջրհավաք ավազանի մակերեսի 76.2%), իսկ միջավազանային տարածությունը` 696.0 կմ2 (լճի ողջ ջրհավաք ավազանի մակերեսի 23.8%-ը):

Գեղամա լեռնազանգվածից սկիզբ են առնում 5 գետեր, որոնցից Գավառագետը թափվում է Փոքր Սևան, իսկ մնացած գետերը, Շողվակ, Ծակքար, Բախտակ և Լիճք` Մեծ Սևան: Գեղամա լեռնազանգվածի գետերի ընդհանուր հոսքի մեծությունը կազմում է 219x10.6 մ3, որը Սևանա լիճ թափվող գետերի ընդհանուր հոսքի 27.73%-ն է:

Վարդենիսի լեռնազանգվածից սկիզբ են առնում 9 գետեր` Արգիչի, Մարտունի, Աստղաձոր, Զոլաքար, Սելավգետակ, Վարդենիկ, Արծվանիստ, Մակենիս և Մասրիկ, որոնք թափվում են Մեծ Սևան: Վարդենիսի լեռնազանգվածի գետերի ընդհանուր հոսքի մեծությունը կազմում է 483x10.6 մ3, որը Սևանա լիճ թափվող գետերի ընդհանուր հոսքի 61.9%-ն է:

Սևանի լեռնազանգվածից սկիզբ են առնում 11 գետեր և առվակներ` Փոքր Մասրիկ, Շեկասար, Գյունեյ, Դարանակ, Փամբակ, Շիշկերտ, Ծափաթաղ, Ջիլ, Դալի, Նորուզ և Արտանիշ, որոնք թափվում են Մեծ Սևան: Սևանի լեռնազանգվածի գետերի ընդհանուր հոսքի մեծությունը կազմում է 36.5x10.6 մ3, որը Սևանա լիճ թափվող գետերի ընդհանուր հոսքի 4.62 %-ն է:

Արեգունու լեռնաշղթայից սկիզբ են առնում 2 ոչ մեծ գետեր` Սպիտակաջուր և Դրախտիկ, իսկ Փամբակի լեռնաշղթայից` միայն Ձկնագետը, որոնք թափվում են Փոքր Սևան: Արեգունի-Փամբակ լեռնազանգվածի գետերի ընդհանուր հոսքի մեծությունը կազմում է 45.4x10.6 մ3, որը Սևանա լիճ թափվող գետերի ընդհանուր հոսքի 5.75 %-ն է:

Գետերի միջին տարեկան հոսքը կազմում է 26.8 մ3/վրկ (առանց Արփա-Սևան ջրատարի): Սևանա լիճ թափվող գետերի ջրածախսի դինամիկան ցույց է տալիս, որ Գավառագետ, Ծակքար, Արգիչի, Վարդենիկ, Մակենիս և Մասրիկ գետերում տարվա ամենաջրառատ ժամանակաշրջանը ապրիլ-հունիս ամիսներն են, որը կապված է գարնանային վարարումների հետ: Դրանք սկսվում են ապրիլի առաջին կամ երկրորդ տասնօրյակից ու հիմնականում ավարտվում հունիսի երկրորդ տասնօրյակի ընթացքում: Գետերի մեծ մասի առավելագույն ելքերը, սովորաբար, դիտվում են գարնանային վարարումների ժամանակ: Սակայն կարող են դիտվել նաև ամառ-աշնանային սակավաջուր փուլի ընթացքում, որի պատճառը այս սեզոնում հաճախակի տեղացող տեղատարափ անձրևներն են: Գետերի մեծ մասն ունեն լավ արտահայտված սակավաջրության երկու փուլ` ամառ-աշնանային և ձմեռային:

Լճից դուրս է գալիս մեկ գետ` Հրազդանը, որի բնական հոսքը մինչև լճի մակարդակի իջեցումը եղել է 110 մլն մ3: Այսօր այս գետը վերածվել է ջրանցքների և ջրատարների մի համակարգի, որով հոսում է Սևանա լճից ոռոգման նպատակներով վերցված ջուրը:

 

2.4. ՀՈՂԵՐԸ

 

«Սևան» ազգային պարկի տարածքի մեծ մասը կազմում են Սևանա լճից ազատված հողագրունտները: Դրանք ավազային են, թեթև, հումուսի աննշան պարունակությամբ: Հիմնականում ձևավորվել են հողագրունտի 3 խմբեր, որոնք ունեն հողագոյացման տարբեր ուղղություններ` խոնավ մարգագետնային ավազային, թերի զարգացած ավազակոպճային և սապրորելիտային տափաստանացված: Զգալի տարածք են զբաղեցնում թերի զարգացած ավազակոպճային հողագրունտները: Գետերի հովիտներում և դրանց դարավանդներում ձևավորվել են գետահովտադարավանդային հողերը: «Սևան» ազգային պարկի Գիհի-կաղնուտային ռելիկտային, Սևանա թերակղզու արևելյան և Արտանիշ թերակղզու կենտրոնական ու արևելյան բլրապատ և լեռնոտ հատվածներում հանդես են գալիս լեռնատափաստանային չոր, իսկ 2400 մետր և ավելի բարձրություններում` լեռնամարգագետնային հողերի տիպերը:

 

2.5. ԲՈՒՍԱԿԱՆ ԱՇԽԱՐՀԸ

 

2.5.1. Ֆլորան

 

2005 թվականի դաշտային հետազոտությունների արդյունքում, ինչպես նաև գրական և հերբարիումային տվյալների համաձայն, պարզվել է, որ «Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու ֆլորան ընդգրկում է անոթավոր բույսերի 1619 տեսակ: Ընդ որում` «Սևան» ազգային պարկի տարածքում աճում է անոթավոր բույսերի 1145 տեսակ, իսկ պահպանական գոտում` 1587: Պարկի ֆլորան ներկայացված է 28 ծառատեսակներով, 42 թփերի տեսակներով, 866 բազմամյա խոտաբույսերով և 209 միամյա ու երկամյա բուսատեսակներով: Պահպանական գոտու ֆլորան ներկայացված է 32 ծառատեսակներով, 102 թփերի տեսակներով, 1146 բազմամյա խոտաբույսերով և 307 միամյա ու երկամյա բուսատեսակներով (բուսատեսակների ցանկի էլեկտրոնային տարբերակը տրամադրվել է «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ին):

«Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում հանդիպում է Հայաստանի համար 23 էնդեմիկ բուսատեսակ, որոնցից 13-ը Սևանի ֆլորիստիկ շրջանի էնդեմիկներ են: Միայն ազգային պարկի տարածքում աճում են Հայաստանի 3 էնդեմիկ և Սևանա լճի ավազանի 5 էնդեմիկ տեսակներ: 17 տեսակներ ընդգրկված են Հայաստանի Կարմիր գրքում (պահպանական գոտում դրանք 48-ն են):

Ազգային պարկում և դրա պահպանական գոտում հայտնի են շուրջ 60 բուսատեսակներ, որոնք օգտագործվում են կամ կարող են օգտագործվել որպես դեղաբույսեր: Շուրջ 100 բուսատեսակներ համարվում են ուտելի:

«Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքից հայտնի են նաև 267 տեսակի, ենթատեսակի և ձևերի մակրոմիցետներ (պարկի տարածքում` 121 տեսակ, պահպանական գոտում` 228 տեսակ), որոնցից 180-ը պատկանում են ագարիկալ սնկերին, 55-ը` աֆիլոֆորայիններին, իսկ 32-ը` գաստերոմիցետներին: Ընդ որում` պարկի տարածքում հայտնաբերված սնկերը հիմնականում հանդիպում են քայքայված բնափայտի, կոճղերի, գոմաղբի և ավազուտների վրա, այսինքն` պատկանում են քսիլոտրոֆ և պսամոտրոֆ էկոլոգիական խմբերին, իսկ պահպանական գոտու սնկերը ավելի բազմազան սուբստրատների վրա են զարգանում:

Նշված մակրոսկոպիկ սնկերից շուրջ 100 տեսակը ուտելի են, որոնցից առավելապես տարածված են և վաճառվում են շուկաներում հետևյալները` ականջասունկ սովորական կամ կախասունկ (Pleurotus ostreatus), յուղասունկ հատիկավոր (Suillus granulatus), շեկլիկ (Lactarius deliciosus), աղվեսասունկ (Cantharellus cibarius), կոճղասունկ մարգագետնային (Marasmius oreades), շամպինիոն սովորական (Agaricus campestris), շամպինիոն դաշտային (Agaricus arvensis), գոմաղբասունկ սպիտակ, փրչոտ (Coprinus comatus), շարքասնկերից (Tricholomataceae)` կոճղասունկ աշնանային (Armillaria mellea), լեպիստա մանուշակագույն ոստիկով (Lepista personata), շարքասունկ հողամոխրագույն (Tricholoma terreum): Բացի այդ, հանդիպում են նաև 58 տեսակի մակրոսկոպիկ սնկեր, որոնք ունեն բուժիչ հատկություններ: Դրանք են` ագարիկոմիցետներից 28 տեսակներ, աֆիլոֆորոմիցետներից 17 տեսակներ և գաստերոմիցետներից 8 տեսակներ: Բնակչությունը չի օգտագործում այդ սնկերը, քանի որ տեղեկացված չեն դրանց օգտագործման ձևերին և բուժիչ հատկություններին:

24 տեսակի սնկեր թունավոր են: Դրանցից են` խոզուկասունկ (Paxillus involutus), կեղծ կոճղասունկ (Hypholoma fasciculare), ճանճասպան հովազային (Amanita pantherina), շամպինիոն դեղնամաշկ (Agaricus xanthodermus), գոմաղբասունկ թեփուկավոր (Coprinus picaceus), սարդոստայնասնկեր (Cortinarius), թելիկասնկեր (Inocybe), շարքասնկեր (Tricholoma) ցեղերի որոշ տեսակներ և այլն: Տեղացի բնակիչները այդ տեսակները կոչում են գարշասնկեր (պոգանկա), խուսափում են հավաքել և թունավորման դեպքերը հազվադեպ են:

 

2.5.2. Բուսականությունը

 

Սևանա լիճը շրջապատող լեռների և դրանց լանջերի տարբեր դիրքադրությունների, հողերի տիպերի, ռելիեֆային առանձնահատկությունների և այլ հանգամանքների շնորհիվ Սևանի ավազանի բուսականությունն ունի վառ արտահայտված մոզաիկ բնույթ, լավ է արտահայտված նաև ուղղահայաց գոտիականությունը:

Գեղամա և Վարդենիսի լեռների լանջերին ներկայացված են լեռնային տափաստանային համակեցությունները (ծովի մակարդակից 1900-2200 մ), որոնցում գերիշխում են շյուղախոտ վալեսյան (Festuca valesiaca), բարակոտնուկ սանրաձև (Koeleria cristata), փետրախոտ տխուր (Stipa tirsa) և այլ հացազգիները: Դրանցում զգալի են տրագականտային աստրագալների և ուրցի բազմաթիվ տեսակների մասնակցությունը: Բարձրության հետ տափաստանները փոխարինվում են լեռնային մարգագետնատափաստաններով, որտեղ համակեցություններում գերիշխում են շյուղախոտ վալեսյան (Festuca valesiaca), շյուղախոտ ոչխարային (Festuca ovina), բոշխ ցածր (Carex humilis), դաշտավլուկ մարգագետնային (Poa pratensis) և այլ տեսակները: Ծովի մակարդակից 2300 մ-ից բարձր բուսականության բնույթը աստիճանաբար փոխվում է դեպի մերձալպյան մարգագետինները, որոնց առավել տիպիկ ներկայացուցիչներից են բարակոտնուկ սանրաձև (Koeleria cristata), դաշտավլուկ ալպյան (Poa alpina), գարի մանուշակագույն (Hordeum violaceum), բրոմոպսիս խայտաբղետ (Bromopsis variegata), քոսքոսիկ կովկասյան (Scabiosa caucasica), ոզնախոտ կծկավոր (Dactylis glomerata), զանգակ խմբված (Campanula glomerata), թթվիճ խոշորածաղիկ (Betonica macrantha), երեքնուկի (Trifolium) տարբեր տեսակներ և այլն: 2700-3200 մ բարձրությունները զբաղեցնում են ալպյան ցածրախոտ մարգագետինները և ալպյան գորգերը, ուր հաճախ հանդիպում են զանգակ եռատամ (Campanula tridentata), խատուտիկ Ստևենի (Taraxacum stevenii), բերենիկե բոգային (Veronica gentianoides), շյուղախոտ ոչխարային (Festuca ovina), բոշխ տխուր (Carex tristis) և մի շարք այլ տեսակներ: Լեռնային լանջերի որոշ ձորերում հանդիպում են թփուտներ` կազմված հիմնականում մասրենու (Rosa spinosissima, R.canina) և ասպիրակի (Spiraea crenata) տեսակներից:

Թփուտները լավ են արտահայտված լճի հյուսիս-արևելյան ափին, Սևանի և Արեգունու լեռնաշղթաների լանջերին և Արտանիշ թերակղզում: Այդպիսիք են` արոսենու (արոսենի Կուզնեցովի (Sorbus kuznetsovii), արոսենի, ծտախնձոր (S. aucuparia), արոսենի Հայաստանի (S. hajastana), արոսենի հունական, ասպաբ (S. graeca)), մասրենու (Rosa spinosissima, R. canina), ասպիրակի (Spiraea crenata), ալոճենու (Crataegus orientalis), ուռենու (Salix caprea) և մի շարք այլ թփատեսակների համակեցությունները:

Արեգունու լեռնաշղթայի լանջերին, ինչպես նաև լճի հյուսիսային մասում (Սևանի լեռնաշղթա) ստորին գոտին կազմում են տրագականտային աստրագալների թփուտները` գազ ոսկեգույն (Astragalus aureus), գազ մանրագլուխ (A. microcephalus), գազ գյունեյի (A. gjunaicus) և այլն: Ավելի բարձր, 2000-2100 մ-ից վերև, մարգագետնատափաստանային բուսականության հետ մեկտեղ տարածված են արևելյան կաղնու (Quercus macranthera) մնացորդային կաղնուտները և չորասեր թփերի ու տափաստանային խոտաբույսերի մասնակցությամբ գիհու նոսրանտառները: Վերջիններս բավականին ընդարձակ տարածքներ են զբաղեցնում Ջիլ, Դարանակ, Բաբաջան և Արտանիշ գյուղերի մոտ: Գերակայող տեսակներն են գիհի բազմապտուղը (Juniperus polycarpos) և գիհի երկարավունը (J. oblonga), որոնք կազմում են ինչպես մոնոդոմինանտ այնպես էլ խառը ասոցիացիաներ: Առանձին տարածքներում գիհիներին միանում են այլ թփատեսակներ` ասպիրակի (Spirea crenata, S. hypericifolia), արոսենի Հայաստանի (Sorbus hajastana), արոսենի հունական, ասպաբ (S. graeca) և այլն: Գիհի սաբինան (J. Sabina) և գիհի փռվողը (J. depressa) որոշ տարածություններ են գրավում նաև մերձալպյան գոտում, երբեմն նույնիսկ տափաստանային գոտում:

Սևանա լճի ավազանում բավականին տարածված են նաև բուսականության այնպիսի էքստրազոնալ տիպեր, ինչպիսիք են փլուզուտային, քարացրոնային և ժայռային բուսականությունը: Դրանք առանձին հատվածներով հանդիպում են բոլոր բարձունքային գոտիներում:

Սևանա լճի ջրից ազատված հողագրունտները ծածկված են արհեստական տնկարկներով (սոճի, չիչխան, բարդի և այլ), որոնց զգալի մասը, Սևանա լճի մակարդակի ենթադրվող բարձրացման դեպքում, կմնա ջրի տակ:

Ինչ վերաբերում է ջրային բուսականությանը, ապա անմիջապես Սևանա լճում, ըստ ջրի խորության և պարզության, այն կազմում է երկու արտահայտված գոտի` մակրոֆիտների (հիմնականում ծաղկավոր բույսեր) և խարային ջրիմուռների ու ջրային մամուռների: Ծովինար, Նորատուս, Զոլաքար, Մարտունի, Լիճք գյուղերի մերձափնյա տարածքներում կան ոչ մեծ ճահիճներ, ուր աճում են բոշխ կարճամազ (Carex hirta), դուն երկար (Cyperus longus), դուն թուխ (C. fuscus), ճլախոտ թաբերնեմոնթանի (Schoenoplectus tabernaemontani) և շատ այլ տեսակներ:

 

2.6. ԿԵՆԴԱՆԱԿԱՆ ԱՇԽԱՐՀԸ

 

2.6.1. Անողնաշարավորներ

 

2.6.1.1. Փափկամարմիններ և Հոդվածոտանիներ.

 

«Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում հաշվարկվում են Փափկամարմինների (Mollusca) 43 տեսակներ, որոնք պատկանում են խխունջներին և լորձնամոլյուսկներին, և Հոդվածոտանիների 639 տեսակներ, որոնք պատկանում են միջատներին (անողնաշարավոր կենդանիների ցանկի էլեկտրոնային տարբերակը տրամադրվել է «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ին): Դրանցից 6-ը Հայաստանի էնդեմներ են: Կապտաթիթեռը (Maculinea nausithous Bergs), որն հայտնի է պարկի պահպանական գոտուց, գրանցված է Բնության պահպանության միջազգային միության Կարմիր ցանկում:

 

2.6.1.2. Խեցգետիններ.

 

Երկարաչանչ խեցգետինը (Pontastacus Ieptodactilus) Սևանա լճում հայտնաբերվել է 70-ական թվականների վերջին` պատահական ներմուծման շնորհիվ: Լիճ լցվող գետերում խեցգետին չի հանդիպել, սակայն խեցգետինը բավականին շատ է Սևանից սկիզբ առնող Հրազդան գետում: Երկարաչանչ խեցգետինը, ի տարբերություն այլ տեսակների, չի ձմեռում:

 

2.6.2. Ողնաշարավորներ

 

2.6.2.1. Ձկներ.

 

Սևանա լճի ձկները ներկայացված են սաղմոնազգի-Salmonidae, սիգազգի Coregonidae և ծածանազգի-Cyprinidae ընտանիքներով: Սաղմոնազգիներին են պատկանում Սևանի իշխանը (Sevan Trout-Salmo ischchan Kessler 1877) իր 4 էկոլոգիական ենթատեսակներով` Ամառային բախտակ (S. ischchan aestivalis), Ձմեռային բախտակ (S. ischchan ischchan), Գեղարքունի (S. ischchan gegarkuni), Բոջակ (S. ischchan danilewskii):

Սիգազգիների ընտանիքի ներկայացուցիչը 1920-30-ական թվականներին լճում կլիմայավարժեցված սիգն է (Whitefish - Coregonus lavaretus):

Ծածանազգի ձկնատեսակներին են պատկանում լճի երկու էնդեմիկները` Սևանի կողակը (Khrami carp-Varicorhinus capoeta sevangi) և Սևանի բեղլուն (Sevan barble-Barbus goktschaicus): 1980-ական թվականների սկզբից լճում սկսել է հանդիպել նաև արծաթափայլ լճածածանը (Crucian carp-Carassius auratus gibelio), որը պատահաբար լիճ է ներթափանցել Արարատյան դաշտի ջրային համակարգերից:

1987 թվականից Սևանա լճի երկու էնդեմիկ տեսակ` Սևանի իշխանը և Սևանի բեղլուն, ընդգրկված են Հայաստանի Կարմիր գրքում:

 

2.6.2.2. Երկկենցաղներ.

 

Համաձայն 2005 թվականի դաշտային հետազոտությունների արդյունքների և համապատասխան գրականության աղբյուրների` «Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում հանդիպում են երկկենցաղների հետևյալ 4 տեսակները, որոնք պատկանում են Ցատկողներ (Salientia) կարգին` լճագորտ (Rana ridibunda), փոքրասիական գորտ (Rana macrocnemis), կանաչ դոդոշ (Bufo viridis), Շելկովնիկովի ծառագորտ (H.a.shelkovnikovi):

 

2.6.2.3. Սողուններ.

 

Համաձայն 2005 թվականի դաշտային հետազոտությունների արդյունքների և համապատասխան գրականության աղբյուրների` «Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում հանդիպում են սողունների 16 տեսակներ (սողունների ցանկի էլեկտրոնային տարբերակը տրամադրվել է «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ին), որոնցից 11 տեսակներ պատկանում են մողեսներ (Lacertilia) կարգին, իսկ 5 տեսակ` օձեր (Serpentes) կարգին: Դրանցից Հայաստանի Կարմիր գրքում գրանցված են խայտաբղետ մողեսիկը (E.a.transcaucasica) և փոքրասիական մողեսը (Lacerta parva):

 

2.6.2.4. Թռչուններ.

 

«Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում հանդիպում են թռչունների 267 տեսակներ (թռչունների ցանկի էլեկտրոնային տարբերակը տրամադրվել է «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ին), որոնք պատկանում են հետևյալ կարգաբանական խմբերին.

 

1. Սուզակներ (Podicipediformes) - 7 տեսակ.

2. Ձկնկուլ (Pelecaniformes) - 4 տեսակ.

3. Արագիլ, տառեղ, ջրցուլ (Ciconiformes) - 11 տեսակ.

4. Ֆլամինգո (Phoenicopteriformes) - 1 տեսակ.

5. Գիշատիչներ (Falconiformes) - 30 տեսակ.

6. Սագեր, բադեր, կարապներ (Anseriformes) - 28 տեսակ.

7. Հավազգիներ (Galliformes) - 3 տեսակ.

8. Կռունկ, փարփար (Gruiformes) - 9 տեսակ.

9. Որոր, կտցար, քարադր (Charadriiformes) - 49 տեսակ.

10. Աղավնազգիներ (Columbiformes) - 4 տեսակ.

11. Կկուներ (Cuculiformes) - 1 տեսակ.

12. Բու (Strigiformes) - 3 տեսակ.

13. Այծկիթ (Caprimulgiformes) - 1 տեսակ.

14. Մանգաղաթևեր, ծիծեռնակներ (Apodiformes) - 5 տեսակ.

15. Մեղվակեր, հոպոպ, ալկիոն (Coraciiformes) - 5 տեսակ.

16. Փայտփոր, վիզգցուկ (Piciformes) - 4 տեսակ.

17. Ճնճղուկանմաններ (Passeriformes) - 102 տեսակ:

 

39 թռչնատեսակներ ընդգրկված են Հայաստանի Կարմիր գրքում: Դրանցից մեկը` Հայկական որորը (Laurus armenicus) էնդեմիկ տեսա է:

Ազգային պարկի տարածքում կան 26 տնտեսապես կարևոր նշանակություն ունեցող թռչնատեսակներ: Դրանցից կռնչան բադը, կարմրագլուխ սուզաբադը, քարակաքավը, լորը, սովորական տատրակը, թխակապույտ աղավնին, անտառային աղավնին և այլն հետաքրքրություն են ներկայացնում որսի տեսանկյունից:

 

2.6.2.5. Կաթնասուններ.

 

Համաձայն 2005 թվականի դաշտային հետազոտությունների արդյունքների և համապատասխան գրականության աղբյուրների` «Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում հանդիպում են կաթնասունների 44 տեսակներ (կաթնասունների ցանկի էլեկտրոնային տարբերակը տրամադրվել է «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ին), որոնք պատկանում են հետևյալ կարգերին.

* Միջատակերներ (Insectivora) - 7 տեսակ.

* Կրծողներ (Rodentia) - 15 տեսակ.

* Նապաստակներ (Logomorpha) - 1 տեսակ.

* Չղջիկներ (Chiroptera) - 7 տեսակ.

* Գիշատիչներ (Carnivora) - 11 տեսակ.

* Սմբակավոր/կճղակավոր կաթնասուններ (Artiodactyla) - 3 տեսակ:

Նշված տեսակներից 6-ը գրանցված են Հայաստանի Կարմիր գրքում (վայրենակերպը, ջրասամույրը, գորշ արջը, խայտակզաքիսը, անտառային կատուն, բեզոարյան այծը):

 

ԲԱԺԻՆ 3. «Սևան» ազգային պարկի սահմանները

 

3.1. «Սևան» ազգային պարկի սահմանների որոշման սկզբունքները

 

«Սևան» ազգային պարկի առաջարկվող սահմանը փոփոխություն է կրում Հայկական ՍՍՀ Կոմկուսի Կենտկոմի և Մինիստրների Խորհրդի 1978 թվականի մարտի 14-ի թիվ 125 որոշմամբ նկարագրված սահմանի նկատմամբ` հիմք ընդունելով հետևյալ սկզբունքները. Սևանա լճի նախկին ափագիծը` ծովի մակարդակից 1915.89 մ բարձրությունը, նախկին անտառտնտեսությունների տարածքները, լճի և շրջակա լանդշաֆտների էկոլոգիական վիճակի ու բնական պաշարների (բուսական, անտառային, կենդանական, ջրային) պահպանության և արդյունավետ օգտագործման խնդիրը, ինչպես նաև ազգային պարկի կառավարման պլանների մշակման շրջանակներում անտառագետների, քարտեզագիրների, կենդանաբանների, բուսաբանների, հիդրոլոգների դաշտային ուսումնասիրությունների արդյունքները և պետական կադաստրով գրանցված համայնքային սահմանները: Ըստ վերը նշված սկզբունքների` առաջարկվող սահմանում «Սևան» ազգային պարկի տարածքը, Սևանա լճի հայելու հետ միասին, կազմում է 147.34 կմ2 (147 343 հա), իսկ առանց լճի հայելու` 225.85 կմ2 (22 585 հա): Պահպանական գոտու տարածքը կազմում է 3429.20 կմ2 (342 920 հա):

 

3.2. «Սևան» ազգային պարկի սահմանների նկարագրությունը

 

«Սևան» ազգային պարկի սահմանն անցնում է (Քարտեզ 3).

1. Սկսած Երևան-Սևան-Դիլիջան ավտոմայրուղու Սևան քաղաք մտնող խաչմերուկի 910 մ դեպի Սևան թերակղզի հատվածից` Ա կետից (X=495528, Y=4489063, H=1903 մ): Այստեղից գրունտային ճանապարհով իջնում է 300 մետր դեպի հարավ-արևելք, որից հետո թեքվում հարավային ուղղությամբ անցնում 1.0 կմ, կտրում է Սևան-Գավառ ավտոճանապարհը, Սևան քաղաք մտնող խաչմերուկի 1.58 կմ հատվածից` Բ կետից (X=495520, Y=4487871, H=1924 մ), հետո մոտ 1.5 կմ անցնում Լճաշեն գյուղի համայնքային սահմանով և դուրս գալիս Լճաշեն-Չկալովկա միջգյուղական ճանապարհ` Գ կետը (X=495274, Y=4486718, H=1916 մ): Այստեղից միջգյուղական ճանապարհին զուգահեռ Լճաշեն գյուղի համայնքային սահմանով 3.6 կմ անցնում է արևելյան ուղղությամբ և Չկալովկա գյուղի մոտ դուրս գալիս Սևան-Գավառ ավտոճանապարհ: Ապա անցնում է Չկալովկա համայնքի վարչական սահմանով 4,3 կմ մինչև Չկալովկա և Նորաշեն համայնքների վարչական սահմանների հատման կետը: Ապա Նորաշեն համայնքի վարչական սահմանով ձգվում է 0,3 կմ և միանում Սևան-Գավառ ավտոճանապարհին, որով էլ շարունակվում է 0,76 կմ և վերստին միանում Նորաշեն համայնքի վարչական սահմանին և ձգվում 0,96 կմ: Ապա նորից անցնում է Սևան-Գավառ ավտոճանապարհով 1,07 կմ, այնուհետև ձգվում անտառի սահմանով 1,3 կմ հասնում Ծովազարդ բնակավայրի սկիզբ, ապա թեքվում է արևելք, կտրում անտառն ու հասնում Սևան-Գավառ ավտոճանապարհ, ձգվելով 0,9 կմ: Այնուհետև անցնում է Սևան-Գավառ ավտոճանապարհով 0,7 կմ, ապա Ծովազարդի համայնքի վարչական սահմանով 0,9 կմ, այնուհետև վերստին Սևան- Գավառ ավտոճանապարհով 0,3 կմ: Ապա անցնում է 1,4 կմ Ծովազարդի համայնքի վարչական սահմանով, 0,3 կմ Սևան-Գավառ ավտոճանապարհով և 0,1 կմ անտառի սահմանով ու նորից միանում Ծովազարդի համայնքի վարչական սահմանին և նրանով ձգվում 1,7 կմ մինչև Ծովազարդի և Լճափի համայնքների վարչական սահմանների միացման տեղը: Որից հետո սահմանն անցնում է Լճափի համայնքի վարչական սահմանով 0,15 կմ, ապա Անտառի սահմանով 0,2 կմ: Լճափ-Բերդկունք-Հայրավանք հատվածում անցնում է համայնքային հողերի սահմաններով: Չկալովկայից Նորաշեն անցնում է արևելյան ուղղությամբ, մինչև Լճափի հարավ-արևելյան, ապա թեքվում հարավ-արևելք անցնում 19.6 կմ մինչև Հայրավանքի եկեղեցական համալիրը: Շրջանցելով Հայրավանքի եկեղեցական համալիրը անցնում է արհեստական անտառտնկարկների եզրով հարավ-արևելյան ուղղությամբ 1.1 կմ, դուրս գալիս Սևան-Մարտունի ավտոճանապարհ` Նորատուսի համայնքային սահման` Դ կետը (X=509190, Y=4476357, H=1914 մ) և 2.9 կմ անցնում ավտոճանապարհով` Ե կետը (X=511834, Y=4474295, H=1904 մ): Որից հետո թեքվում է դեպի արևելք և 5.8 կմ անցնում Նորատուսի համայնքային սահմանի և արհեստական անտառտնկարկների եզրով մինչև Նորատուս թերակղզու կենտրոնում գտնվող, բարձր հաճախականության ռադիոլոկացիոն կայանի դարպասները` Զ կետը (X=516682, Y=4474634, H=1915 մ): Բարձր հաճախականության ռադիոլոկացիոն կայանից թեքվում է դեպի հարավ անցնում 8.8 կմ արհեստական անտառտնկարկների եզրով և հասնում Սևան-Մարտունի ավտոճանապարհ` Է կետը (X=518005, Y=4467013, H=1916 մ): Այնուհետև շարունակում դեպի հարավ 7.0 կմ Նորատուս-Մարտունի ավտոճանապարհից 50-150 մ հեռավորությամբ աջ ընկած քարափով, որից հետո շրջանցում Սառիկայա հրվանդանի Կարմիր ամառանոցը և անցնում ավտոճանապարհով 9.1 կմ մինչև Ծակքար գետի ձախակողմյան բազուկը: Երանոս գյուղ մտնող խաչմերուկի մոտ 0.8 կմ շրջանցում է Երանոս գյուղին պատկանող բնակելի տարածքը:

2. Ծակքար համայնքի սահմանաեզրից անցնում է Ծակքար գետի ձախակողմյան բազուկով հոսանքն ի վար 0.2 կմ, որից հետո թեքվում դեպի արևելք և մոտ 0.4 կմ անցնում Բախտակ գետի աջակողմյան մասով հոսանքն ի վեր: Այստեղից անցնելով 1.6 կմ Լիճքի ձկնաբուծարանի մոտից չհասած Գավառ-Մարտունի ավտոճանապարհ զուգահեռ անցնում 2.5 կմ, այնուհետև անցնում ավտոճանապարհով մոտ 800 մետր մինչև Արգիճի գետ: Որից հետո անցնում է ավտոճանապարհի աջակողմյան մասով 40 մ լայնությամբ և 0.8 կմ երկարությամբ և 2.1 կմ անցնում ավտոճանապարհով: Այնուհետև ավտոճանապարհից դաշտային ճանապարհով թեքվում է դեպի հյուսիս, հասնում ազգային պարկի արտադրական մասին և թեքվում է դեպի արևելք: Անտառի և բացատի սահմանով թեքվում դեպի հյուսիս-արևելք, հետո հանգստյան տան մոտով թեքվում է դեպի հյուսիս, ապա արևելք, հատում դաշտային ճանապարհը, Մարտունի գետը, հասնում կեղտաջրերի մաքրման և գազի կարգավորիչ կայաններին: Այստեղից թեքվում է դեպի հյուսիս-արևելք, ապա հարավ-արևելք, անցնում լիճ տանող ճանապարհով և դուրս գալիս ցամաքուրդ: Անցնելով ցամաքուրդով և առվով դուրս գալիս Մարտունի-Վարդենիս ավտոճանապարհ: Մարտունի-Վաղաշեն-Աստղաձոր-Զոլաքար-Վարդենիկ-Ծովինար հատվածում անցնում է 17.5 կմ արհեստական անտառտնկարկների եզրագծով կտրում է ավտոճանապարհը` Ը կետ (X=541524, Y=4447624, H=1904 մ), անցնում ճանապարհի աջակողմյան մասով 0.5 կմ խորությամբ և 1.5 կմ երկարությամբ, որից հետո 200 մ չհասած Արփա-Սևան թունել դուրս գալիս Մարտունի-Վարդենիս ավտոճանապարհ: Ավտոճանապարհով շարունակում է 1.2 կմ մինչև Արծվանիստ գյուղի խաչմերուկ: Արծվանիստ գյուղի խաչմերուկից մինչև Ծովակ անցնում է արհեստական անտառտնկարկների եզրագծով մոտ 15.0 կմ (միայն Կարճաղբյուր գյուղի տակ մոտ 0.8 կմ երկարությամբ անցնում է Մարտունի-Վարդենիս ավտոճանապարհով):

3. Ծովակ գյուղական բնակավայրի մոտից թեքվում է դեպի հյուսիս անցնում 7.5 կմ Սևանա լճի ցամաքած հատակի ափագծի և արհեստական անտառտնկարկի եզրով անցնող Ծովակ-Նորակերտ ավտոճանապարհով` մինչև Նորակերտ գյուղ տանող խաչմերուկ: Այնտեղից թեքվում է դեպի հյուսիս-արևմուտք և անցնում արհեստական անտառտնկարկի եզրով 16.2 կմ, 1.8 կմ չհասած Փամբակ գյուղի երկաթուղային կայարանը` Թ կետը (X=546565, Y=4470726, H=1915 մ), որից հետո անցնում է Փամբակ-Արտանիշ ավտոճանապարհով մինչև Նավրուզդարա գետի հունը` 19.5 կմ: Այստեղից անցնելով երկաթգծով մոտ 1.5 կմ Արտանիշ գյուղ տանող ճանապարհի խաչմերուկից թեքվում է դեպի արևմուտք անցնում Արտանիշ գյուղի համայնքի հարավային սահմանի գրունտային ճանապարհով` սկզբում թեքվում է դեպի արևմուտք անցնում 4.0 կմ, այնուհետև թեքվում դեպի հյուսիս-արևմուտք 2.3 կմ: Որից հետո թեքվում է դեպի արևմուտք, շրջանցելով Արտանիշ թերակղզու լեռների հյուսիսային լանջերը անցնում 3.6 կմ: Այստեղից անցնում է Շորժա գյուղի համայնքային սահմանով, սկզբում թեքվում դեպի հարավ անցնում 4.4 կմ, հետո դեպի արևմուտք և հյուսիս դաշտային ճանապարհով անցնում 6.0 կմ և Շորժա գյուղի մոտ (600 մետր չհասած Շորժա գյուղ մտնող ավտոճանապարհի խաչմերուկ) դուրս է գալիս Արտանիշ-Ծովագյուղ ճանապարհ:

4. Դարանակ-Փամբակ-Ծափաթաղ-Ջիլ համայնքային տարածքներում անցնում է առանձին կտորներով, որտեղ տարածված են կաղնու և գիհու ռելիկտային նոսր անտառները.

- Առաջին հատվածը ձգվում է Դարանակ գյուղի վերջից, գետի աջ և ձախ ափերով դեպի հյուսիս-արևելք 1.3 կմ լայնությամբ և դեպի հյուսիս-արևմուտք 2.8-4.0 կմ:

- Երկրորդ հատվածը սկսում է չհասած Դարանակ գետ 2.4 կմ-ից և ձգվում է երկաթգծի երկայնքով մոտ 1.7 կմ երկարությամբ և դեպի հյուսիս` լանջն ի վեր մոտ 800 մետր:

- Երրորդ հատվածն ընկած է Փամբակ գյուղից 800 մետր դեպի հյուսիս և ձգվում է Փամբակ գետի ձախ ափից 370 մետր լայնությամբ և լանջն ի վեր 700 մետր երկարությամբ:

- Չորրորդ հատվածի սահմանը սկսում է 2.0 կմ չհասած Շամպիր գետ, ձգվում է երկաթգծից դեպի լանջն ի վեր մոտ 4.7 կմ երկարությամբ: Շամպիր գետի գետաբերանից մոտ 2.1 կմ հեռավորությունից հատված ձգվում է գետի երկու ափերով մոտ 1.0-1.6 կմ լայնությամբ:

- Հինգերորդ հատվածն ընկած է Ծափաթաղ և Ջիլ գյուղերի միջև: Սահմանը սկսվում է Ջիլ գետից 1.5 կմ ներքևից, ձգվում հյուսիս-արևմուտքից հարավ-արևելք ուղղությամբ 5.2 կմ լայնությամբ մինչև Ծափաթաղ գետ և երկաթգծից դեպի լանջն ի վեր, հարավ-արևմուտքից հյուսիս-արևելք 3.2 կմ երկարությամբ:

5. Շորժա գյուղի մոտից ձգվում է Շորժա-Ծովագյուղ ճանապարհով դեպի արևմուտք 2.9 կմ, ապա դեպի հյուսիս 2.0 կմ, որից հետո թեքվում դեպի հյուսիս-արևմուտք և 3.5 կմ ձգվում ճանապարհով մինչև Դրախտիկ գետ: Դրախտիկ գետի գետաբերանի մոտից անցնում է ավտոճանապարհի հարավից մոտ 50-160 մետր լայնությամբ և 450 մետր երկարությամբ: Հետո ձգվում է մոտ 3.4 կմ ավտոճանապարհով հյուսիս-արևմտյան ուղղությամբ մինչև Դրախտիկի համայնքային սահմանի վերջը` Դերեգոմի ձմեռանոցի մոտ գտնվող գետակը` Ժ կետը (X=515280, Y=4492198, H=1910 մ): Այստեղից թեքվում է դեպի հյուսիս, ձորով 1.9 կմ բարձրանում վեր, հասնում Արեգունու լեռնաշղթայի ջրբաժանին և 2502 մ բարձրության վրա` Ի կետը (X=515000, Y=4494153, H=2502 մ), միանում պահպանական գոտում: Պահպանական գոտուն համընթաց Արեգունու լեռնաշղթայի ջրբաժանով ձգվում է 19.1 կմ մինչև Ծովագյուղի համայնքային սահմանը` 2297 մ բարձրության Լ կետը (X=500256, Y=4500286, H=2292 մ): 2297 բարձրության կետից թեքվում է դեպի հարավ (Ծովագյուղի համայնքային սահմանին համընթաց) 0.85 կմ իջնում լանջն ի վար մինչև Շորժա-Սևան ճանապարհը` Խ կետը (X=500139, Y=4499504, H=1916 մ): Անցնելով ճանապարհով հյուսիս-արևմտյան ուղղությամբ 1.2 կմ թեքվում է հարավ-արևմուտք անցնում 5.0 կմ հասնում Սևան-Դիլիջան ավտոմայրուղուն: Այստեղից անցնելով Սևան-Դիլիջան ավտոմայրուղով 0.9 կմ թեքվում է դեպի հարավ-արևմուտք և Սևան-Դիլիջան հին ճանապարհով անցնում 6.1 կմ մինչև Սևանա թերակղզի: Սևանա թերակղզու մոտից թեքվում է դեպի արևմուտք և 2.0 կմ բարձրանում լանջն ի վեր մինչև 2200-2150 մ բարձրությունները` Ծ կետը (X=497962, Y=4493229, H=2167 մ), որից հետո թեքվում դեպի հարավ-արևելք, 2.1 կմ իջնելով լանջն ի վար, հասնում Ցամաքաբերդ գյուղի ճանապարհ: Ճանապարհով ձգվում է դեպի հյուսիս արևելք, հետո արևելք անցնում 1.7 կմ մինչև Սևանա թերակղզու խաչմերուկ, որից հետո միանում Դիլիջան-Սևան ավտոմայրուղուն: Դիլիջան-Սևան ավտոմայրուղով անցնելով 1.7 կմ Ցամաքաբերդ գյուղի վերջում թեքվում է դեպի արևմուտք: 100 մ չհասած Սևան ՀԷԿ անցնում է Հրազդան գետի ջրանցքի կողքով և ձկնաբուծարանի տակով դուրս գալիս Դիլիջան-Սևան ավտոմայրուղի: Դիլիջան-Սևան ավտոմայրուղով անցնում է 3.4 կմ հասնում է Ա կետին:

 

3.3. «Սևան» ազգային պարկի պահպանական գոտու նկարագրությունը

 

«Սևան» ազգային պարկի պահպանական գոտին սկսվում է Սևան լեռնանցքից (Քարտեզ 3)` 2114.4 մ բարձրությունից և անցնում է Արեգունու, Սևանի, Արևելյան Սևանի ծալքաբեկորավոր լեռնաշղթաների, Վարդենիսի և Գեղամա հրաբխային լեռնավահանների ջրբաժաններով: Գեղամա հրաբխային լեռնավահանի ջրբաժանից գոտու սահմանը իջնում է Երևան-Սևան ավտոմայրուղի, անցնում Գեղամավան, Ծաղկունք և Դդմաշեն գյուղերի համայնքների հարավ արևմտյան սահմաններով: Այնուհետև թեքվում է հյուսիսային ուղղությամբ, անցնում Զովաբեր գյուղի համայնքի արևմտյան սահմանով, բարձրանում Փամբակի լեռնաշղթայի լանջն ի վեր: Այստեղից գոտու սահմանը, մինչև Սևանի լեռնանցք, անցնում է Ձկնագետ գետի ջրբաժանային գծով:

3.4 «Սևան» ազգային պարկի սահմանների փոփոխության վերաբերյալ

մեկնաբանություններ

 

1. Լճաշենից Հայրավանք հատվածում ազգային պարկի նախկին սահմանը անցնում է Սևան-Մարտունի ավտոճանապարհով, իսկ ներկայիս սահմանը անցնում է համայնքների վարչական սահմաններով: Սահմանի փոփոխության հիմնական պատճառը այդ համայնքների զարգացումն ու տարածքների օգտագործման ընդարձակումն է, որը արդեն արտահայտվել է համայնքների 2003 թվականի ընթացքում պատրաստված համայնքային կադաստրային քարտեզներում:

Նորատուսի համայնքի տարածքում առաջարկվող և նախկին սահմանները գրեթե համընկնում են` կրկնելով Սևանա լճի շուրջ ստեղծված արհեստական անտառտնկարկի եզրը: Նորատուս թերակղզին մտնում է «Սևան» ազգային պարկի մեջ` ներառելով թերակղզու կենտրոնում գտնվող բարձր հաճախականության ռադիոլոկացիոն կայանը: նկատի ունենալով, որ ռադիոլոկացիոն կայանի տարածքը անտառածածկ է և շրջակա տարածքների օրգանական շարունակությունն է, նպատակահարմար է այդ տարածքը ներառել ազգային պարկի մեջ:

Հայրավանք-Նորատուս հատվածում առկա են ազգային պարկի առաջարկվող սահմանների որոշ ներթափանցումներ պարկի նախկին սահմանների մեջ:

Երանոս-Նորատուս հատվածում պարկի առաջարկվող և նախկին սահմանները համընկնում են` բացառությամբ Կարմիր ամառանոցի հրվանդանի, որտեղ առաջարկվող սահմանը 0,2-0,3 կմ խորանում է նախկինի մեջ: Գավառ-Մարտունի ավտոճանապարհի Նորատուս-Երանոս-Ծակքար հատվածում ազգային պարկի առաջարկվող և նախկին սահմանները գրեթե համընկնում են` այդ հատվածում անցնում են արհեստական անտառտնկարկի եզրագծով:

2. Ծակքար-Ներքին Գետաշեն-Մարտունի հատվածում ազգային պարկի առաջարկվող և նախկին սահմանները գրեթե համընկնում են: Այս հատվածում առաջարկվող և նախկին սահմանները համընկնում են Գավառ-Մարտունի-Վարդենիս ավտոճանապարհի եզրագծին: Միևնույն ժամանակ Մարտունի, Լիճք և Ծակքար համայնքներին հարող սահմաններում կան խախտումներ: Այդ համայնքների աճի և ընդարձակման պատճառով որոշ հողօգտագործողներ թափանցել են ազգային պարկի մեջ` հիմնականում գյուղատնտեսական գործունեության և որոշ շինությունների ձևով: Այս փոփոխությունները արտահայտվել են նաև Ծակքար, Լիճք և Մարտունի համայնքների 2003-2005 թվականների ընթացքում պատրաստված համայնքային կադաստրային քարտեզներում:

Մարտունի-Վաղաշեն-Զոլաքար-Վարդենիկ-Ծովինար հատվածում ազգային պարկի առաջարկվող սահմանները զգալիորեն թափանցել են նախկին սահմաններից ներս հետևյալ չափերով` Աստղաձոր-Զոլաքարի ուղղությամբ 0,3-0,42 կմ և Վարդենիկի ուղղությամբ` 0,9 կմ: Վաղաշեն-Արծվանիստ համայնքների արտաքին սահմանները դեպի Սևանա լիճ զգալիորեն մոտեցել են Սևանա լճի ափագծին` պարկի նախկին սահմանից 0,8 կմ ավելի խոր: Արծվանիստ-Կարճաղբյուր հատվածում պարկի առաջարկվող սահմանը զգալիորեն (0,6-0,8 կմ) թափանցում է պարկի նախկին սահմաններից և Մարտունի-Վարդենիս ավտոճանապարհից դեպի լճահայաց կողմը: Աստղաձոր, Զոլաքար, Վարդենիկ, Արծվանիստ, Կարճաղբյուր և Ծովակ համայնքների ներկա սահմանները զգալիորեն թափանցել են պարկի նախկին սահմաններից ներս` կապված բնակավայրերի աճի ու ընդարձակման, ինչպես նաև Սևանի լճափնյա հանգստյան գոտում որոշ ծառայություններ մատուցելու նպատակով:

3. Նորակերտ, Գեղամասար, Արեգունի և Դարանակ համայնքային սահմաններում ազգային պարկի առաջարկվող և նախկին սահմանները չեն համընկնում, քանի որ առաջարկվող սահմանը անցկացվել է արհեստական անտառտնկարկի եզրագծով:

4. Դարանակ-Փամբակ-Ծափաթաղ-Ջիլ համայնքային տարածքներում առանձին կտորներով տարածված են կաղնու և գիհու ռելիկտային նոսր անտառները, որոնք հատուկ պահպանման կարիք ունեն: Այդ իսկ պատճառով այս անտառների տարածքները առաջարկվում է մտցնել ազգային պարկի մեջ` որպես արգելավայրային գոտի:

5. Շորժա-Ծովագյուղ ավտոճանապարհից վեր, դեպի Արեգունու լեռնաշղթայի ջրբաժան, Դրախտիկի և Ծովագյուղի համայնքային սահմանի միջև ընկած տարածքները մտել են ազգային պարկի մեջ` հաշվի առնելով, որ այդ տարածքում պետական ֆոնդի հողեր են և դրանց մեծ մասը հանդիսացել են նախկին անտառային հողեր:

 

3.5. Համայնքների վարչական սահմաններում պետական սեփականության անտառային

տարածքների սահմանների և կատեգորիայի ճշգրտում

 

«Սևան» ազգային պարկին հարակից որոշ համայնքների վարչական սահմաններում առկա են պետական սեփականություն հանդիսացող անտառային տարածքներ, որոնց սահմանները ճշգրտման անհրաժեշտություն ունեն: Դրանք են` Սևան - 290 հա, Ծովագյուղ - 570 հա, Լճաշեն - 92 հա, Չկալովկա - 55 հա, Նորաշեն - 20 հա, Ծովազարդ - 26 հա, Լճափ - 9 հա, Բերդկունք - 5 հա, Հայրավանք - 9 հա, Նորատուս - 93 հա, Գավառ - 299 հա, Մարտունի - 186 հա, Վաղաշեն - 69 հա, Վարդենիկ - 113 հա, Արծվանիստ - 29 հա, Ծովինար - 30 հա, Կարճաղբյուր - 21 հա, Լճավան - 86 հա, Ծովակ - 12 հա, Վարդենիս - 246 հա, Ավազան - 143 հա, Գեղամասար - 91 հա, Կախակն - 291 հա, Տրետուկ - 162 հա, Սոթք - 241 հա, Կուտակն - 323 հա, Կութ - 102 հա, Արտանիշ - 474 հա և Դրախտիկ - 42 հա: Ընդհանուր առմամբ անտառային այդ տարածքները կազմում են շուրջ 4129 հա կամ 41.3 կմ2:

Բացի այդ, այդ տարածքները եղել են նախկին Սևանի, Կամոյի, Մարտունու, Վարդենիսի և Կրասնոսելսկի անտառատնտեսությունների կազմում: 1997 թ. ՀՀ բնապահպանության նախարարի թիվ 114 հրամանով այդ տնտեսությունների լուծարումից հետո նշված անտառային տարածքների զգալի մասը դուրս են մնում «Սևան» ազգային պարկի սահմաններից: Դրանք, լինելով հիմնականում արհեստական տնկարկներ, ունեն բնապահպանական նշանակություն (հակաէրոզիոն, հակասելավային, ձնապահպան և այլն), որոնց որոշ մասը հատվել, նոսրացվել, դեգրադացվել են և անհրաժեշտ է ճշգրտել դրանց կատեգորիան: Այդ նպատակով անհրաժեշտ է իրականացնել նախ և առաջ քարտեզագրական, անհրաժեշտության դեպքում նաև գեոդեզիական հանութային աշխատանքներ (Հավելված 1): 1997 թվականից սկսած ՀՀ կառավարությանն առընթեր անշարժ գույքի կադաստրի պետական կոմիտեի կողմից այս համայնքներում կատարվել են գեոդեզիական չափագրումներ: 2005 թ. «Սևան» ազգային պարկի կառավարման պլանների մշակման շրջանակներում անտառագետերի կողմից նշված համայնքների տարածքներում իրականացվել են անտառային հողերի գույքագրում: Արդյունքում բացահայտվել են անտառային հողերի սահմանների անհամապատասխանություններ: Այստեղից անհրաժեշտություն է առաջանում վերը նշված համայնքային սահմաններում գեոդեզիական հանույթի միջոցով ճշգրտել անտառային հողերի սահմանները: Ելնելով վերը շարադրվածից` նպատակահարմար է նշված համայնքների վարչական սահմաններում առկա պետական սեփականություն հանդիսացող անտառային տարածքները վարձակալության չտրամադրել մինչև դրանց սահմանների և կատեգորիայի ճշգրտումը: Սույն գործողությունների իրականացումը նախատեսվում է 2007 թվականին (Հավելված 1):

Սևանի լեռնաշղթայի հարավ-արևմտյան լանջերի վրա տարածվող գիհու և կաղնու ռելիկտային նոսր անտառները ձգվում են Դարանակից մինչև Ջիլ: 2005 թ. «Սևան» ազգային պարկի կառավարման պլանների մշակման շրջանակներում այդ անտառների մի մասը` Դարանակ - 454 հա, Փամբակ - 254 հա, Ծափաթաղ - 653 հա և Ջիլ - 447 հա (ընդհանուր առմամբ 1808 հա), գույքագրվել և առաջարկվում է ընդգրկել «Սևան» ազգային պարկի մեջ` արգելավայրային գոտու կարգավիճակով: Անտառային տարածքների մնացած մասը հնարավոր չէր գույքագրել, քանի որ դրանք կենտրոնացած են սահմանային գոտում: Այդ պատճառով անհրաժեշտություն է առաջանում գիհու և կաղնու ռելիկտային նոսր անտառների տարածման գոտու սահմանների ճշգրտում և գույքագրում (Հավելված 1): Դա հնարավոր է 1 մետր թույլատրելիության արբանյակային պատկերի միջոցով` հետևյալ կոորդինատային կետերի միջև ընկած տարածքում, որը կազմում է 263 կմ2.

1) արևելյան երկարության 45օ 27' 38», հյուսիսային լայնության 40օ 30' 12»,

2) արլ. երկ. 45օ 43' 20», հս. լայն. 40օ 22' 22»,

3) արլ. երկ. 45օ 38' 25», հս. լայն. 40օ 17' 09»,

4) արլ. երկ. 45օ 23' 31», հս. լայն. 40օ 26' 44»:

 

ԲԱԺԻՆ 4. «Սևան» ազգային պարկի տարածքագործառնական գոտիները

 

4.1. «Սևան» ազգային պարկի տարածքագործառնական գոտիների

փոփոխությունները

 

Համաձայն Հայկական ՍՍՀ Կոմկուսի Կենտկոմի և Մինիստրների Խորհրդի 1978 թվականի մարտի 14-ի «Սևան» ազգային զբոսայգի ստեղծելու մասին» թիվ 125 որոշման` ազգային պարկի տարածքում առանձնացվել են 3 տարածքագործառնական գոտիներ. արգելոցային, արգելավայրային և հանգստյան:

Բնական պաշարների կառավարման և չքավորության նվազեցման ծրագրի շրջանակներում 2005-2006 թվականներին կատարված ուսումնասիրությունների արդյունքում թեմատիկ խմբերի (հիդրոլոգների, բուսաբանների, անտառագետերի, կենդանաբանների և քարտեզագիրների), «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի, Գեղարքունիքի մարզպետարանի և այլ շահագրգիռ կողմերի առաջարկությունների հիման վրա սույն կառավարման պլանում ներկայացվում են 4 տարածքագործառնական գոտիներ` արգելոցային, արգելավայրային, ռեկրեացիոն և տնտեսական (Քարտեզ 4): «Սևան» ազգային պարկի տարածքագործառնական գոտիների փոփոխությունները կայանում են հետևյալում:

1. Արգելոցային գոտիներ. Վերը նշված որոշմամբ ստեղծված են եղել 5 արգելոցներ, որոնց ընդհանուր մակերեսը կազմել է 15 370 հա, որից ցամաքային տարածքը` 7 170 հա, իսկ ջրայինը` 8 200 հա: Սույն կառավարման պլանով առաջարկվում է ստեղծել 4 արգելոցներ, որոնց ընդհանուր մակերեսը կազմում է 6 839 հա, որից ցամաքային տարածքը` 3 984 հա, իսկ ջրայինը` 2 855 հա: Այդ արգելոցներն են.

ա/ «Նորաշենի» արգելոց. Նախկինում գոյություն չի ունեցել, սակայն «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի կողմից տարածքը պահպանվել է արգելոցային ռեժիմով: Այն զբաղեցնում է 214 հա մակերես, որից ցամաքային տարածքը կազմում է 36 հա, իսկ ջրայինը` 178 հա:

բ/ «Լիճք-Արգիչի» արգելոց. Այն զբաղեցնում է 1 175 հա մակերես, որից ցամաքայինը կազմում է 482 հա, իսկ ջրայինը` 693 հա: Ընդգրկում է գոյություն ունեցող «Լիճք» արգելոցի (ընդհանուր մակերեսը` 600 հա, որից ցամաքայինը` 350 հա, իսկ ջրայինը` 250 հա), ինչպես նաև «Ծակքար», «Լիճք» և «Արգիչի» արգելավայրերի գետաբերանային տարածքները:

գ/ «Գիլլի» արգելոց. Տարածքը զբաղեցնում է 1 810 հա մակերես, որից ցամաքայինը կազմում է 1 325 հա, իսկ ջրայինը` 485 հա: Ընդգրկում է գոյություն ունեցող «Գիլլի» արգելոցի (1 000 հա միայն ցամաքային տարածք) տարածքը:

դ/ «Արտանիշի» արգելոց. Այն զբաղեցնում է 3 640 հա մակերես, որից ցամաքայինը կազմում է 2 142 հա, իսկ ջրայինը` 1 498 հա: Ընդգրկում է գոյություն ունեցող «Արտանիշի» արգելոցի (ընդհանուր մակերեսը` 6 420 հա, որից ցամաքայինը` 2 220 հա, իսկ ջրայինը` 4 200 հա) մեծ մասը:

Գոյություն ունեցող «Կարճաղբյուր» (ընդհանուր մակերեսը` 3 750 հա, որից ցամաքայինը` 200 հա, իսկ ջրայինը` 3 550 հա) և «Նորատուս» (ընդհանուր մակերեսը` 3 600 հա, որից ցամաքայինը` 150 հա, իսկ ջրայինը` 3450 հա) արգելոցային գոտիների տարածքներն ընդգրկվել են «Սևան» ազգային պարկի տնտեսական գոտում` հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ նախորդ տարիների ընթացքում դրանք ըստ էության որպես արգելոցային գոտիներ չեն գործել և վերջին 15 տարիներին Գեղարքունիքի մարզում ձևավորվել են հասարակական նոր հարաբերություններ:

2. Արգելավայրային գոտիներ. ՀՍՍՀ Կոմկուսի Կենտկոմի և Մինիստրների Խորհրդի վերը նշված որոշմամբ Սևանա լիճ թափվող գետերի գետաբերանային երկայնքով ստեղծվել էին 10 արգելավայրեր: Հարկ է նշել, որ անցած ժամանակահատվածում այդ արգելավայրերը գործնականում ձևական բնույթ են կրել: «Սևան» ազգային պարկի կառավարման պլանով առաջարկվում են 3 արգելավայրեր, որոնց ընդհանուր մակերեսը կազմում է 3 277 հա, որից ցամաքային տարածքը` 2 505 հա, իսկ ջրայինը` 772 հա: Այդ արգելավայրերն են.

ա/ «Գավառագետ արգելավայր. Տարածքը զբաղեցնում է 845 հա մակերես, որից ցամաքային տարածքը - 552 հա, իսկ ջրայինը` 293 հա: Ընդգրկում է «Գավառագետ» արգելավայրի գետաբերանային և «Նորատուս» արգելոցի (ընդհանուր մակերեսը` 3 600 հա, որից ցամաքայինը` 150 հա, իսկ ջրայինը` 3 450 հա) մի մասը:

բ/ «Գիհի-կաղնուտային» արգելավայր. Նախկինում գոյություն չի ունեցել: Տարածքը զբաղեցնում է 1807 հա մակերես.

գ) «Նորաշենի» արգելավայր. Նախկինում կազմել է «Նորաշենի» արգելոցի մի մասը: Տարածքն զբաղեցնում է 625 հա, որից` ցամաքային տարածքը` 146 հա, իսկ ջրայինը` 479 հա:

3. Ռեկրեացիոն գոտիներ. Մինչ այժմ գործել է 7 270 հա տարածքով հանգստյան գոտի, որից ցամաքայինը` 4 250 հա, իսկ ջրայինը` 3 020 հա: Սույն կառավարման պլանով առաջարկվող ռեկրեացիոն գոտիների ընդհանուր մակերեսը 4 753 հա է, որն ընդգրկում է միայն ցամաքային տարածք:

4. Տնտեսական գոտիներ. «Սևան» ազգային պարկի սույն կառավարման պլանով առաջարկվող տնտեսական գոտիների տարածքի ընդհանուր մակերեսը կազմում է 11266 հա:

(4.1-ին կետը փոփ. 25.07.2019 թիվ 947-Ն որոշում)

 

4.2. «Սևան» ազգային պարկի արգելոցային գոտիների սահմանների և

տեղանքների նկարագրությունները

 

4.2.1. «Նորաշենի» արգելոց

 

Գտնվում է ազգային պարկի հյուսիս-արևմտյան հատվածում և զբաղեցնում է 214 հա մակերես, որից` ցամաքային տարածքը կազմում է 36 հա, իսկ ջրայինը` 178 հա: Սահմանի ընդհանուր երկարությունը 6.4 կմ է: Արգելոցի տարածքը ձգվում է մոտ 1.7 կմ երկարությամբ և 1.3 կմ լայնությամբ: Արգելոցի նպատակն է ապահովել թռչունների (մասնավորապես, հայկական որորի, քանի որ այստեղ բնադրող միակ էնդեմիկ թռչունն է) բնականոն ապրելակերպն ու վերարտադրությունը:

Սահմանի նկարագրությունը.

Արգելոցի ցամաքային սահմանն սկսվում է 2-րդ ռեկրեացիոն և 6-րդ տնտեսական գոտիների հատման կետից (տես` 4.4-րդ և 4.5-րդ կետերը)` Սևան-Մարտունի ավտոճանապարհի Նորաշեն գյուղ մտնող խաչմերուկից 600 մետր դեպի Գավառ տանող ճանապարհի և 225 մետր դեպի լիճ` լճախորշի Ա1 կետից (X=502765, Y=4485974, H=1900.5 մ): Այստեղից սահմանը 110 մ անցնում է հարավ-արևելյան ուղղությամբ, այնուհետև շարունակվում է լճախորշին մոտ գտնվող լճակի ափագծով մինչև Ա1/1 (X=503426.46, Y=4486039.89 H=1900.5) կետը, որից հետո, սահմանակցելով «Նորաշենի» արգելավայրին, անցնում է գրունտային ճանապարհին զուգահեռ մոտ 680 մետր` մինչև Ա1/2 (X=503632.68, Y=4486593.70 H=1900.5) կետը: Ա1/2 կետից ջրային սահմանը 3.6 կմ շրջագծով անցնում է մինչև Ա1 կետը:

Տեղանքի նկարագրությունը.

Արգելոցի տարածքի ռելիեֆը գրեթե հարթ է և ընկած է լճի ափից մինչև 1908 մետր բարձրությունը: Ափերը կտրտված են: Արգելոցի տարածքում առանձնացվում են երկու կղզյակներ` 3.2 հա և 1.6 հա տարածքներով: Արգելոցի ցամաքային տարածքն անտառազուրկ է, հանդիպում են չիչխանի թփեր: Կղզիները քարապատ են:

Ենթակառուցվածքները.

Արգելոցի ցամաքային տարածքը սահմանակից է «Նորաշենի» արգելավայրի տարածքի հետ, գրունտային ճանապարհների ընդհանուր երկարությունը 2.8 կմ է:

 

4.2.2. «Լիճք-Արգիչի» արգելոց

 

Գտնվում է ազգային պարկի հարավ-արևմտյան հատվածում` Ծակքար, Լիճք և Արգիճի գետերի գետաբերանային հատվածներում, և զբաղեցնում է 1175 հա մակերես, որից ցամաքային տարածքը կազմում է 482 հա, իսկ ջրայինը` 693 հա: Սահմանի ընդհանուր երկարությունը 13.3 կմ է: Արգելոցի տարածքը ձգվում է մոտ 3.8 կմ երկարությամբ և 3.7 կմ լայնությամբ:

Արգելոցի նպատակն է ապահովել Լիճքի հանքային աղբյուրների, Արգիճի և Լիճք գետերի գետաբերանային հատվածում մնացորդային լճակների ջրաճահճային և ջրային բուսականության, թռչունների բնադրավայրի պահպանությունը, ինչպես նաև արժեքավոր և հազվագյուտ ձկնատեսակների` Սևանի իշխանի, Սևանի կողակ և Սևանի բեղլուի ձվադրումն ու զարգացումը:

 

Սահմանի նկարագրությունը.

 

Արգելոցի ցամաքային սահմանը սկսվում է Ծակքար գետի գետաբերանից 430 մ հոսանքն ի վար և 50 մ դեպի հյուսիս Ա1 կետից (X=520489, Y=4450708, H=1903 մ): Ա1 կետից սահմանը Ծակքար գետին զուգահեռ, 50 մ հեռավորությունից, անցնում է հոսանքն ի վեր ուղղությամբ և 50 մ չհասած գազամուղին թեքվում է հարավ-արևելք: Գազամուղից 50 մ հեռավորությամբ, դրան զուգահեռ, 50 մ կտրում անցնում է Արգիչի գետը և թեքվում է հյուսիս-արևելք` հասնում Բ1 կետին (X=524125, Y=4448936, H=1901 մ): Ա1-Բ1 հատվածի երկարությունը 5.3 կմ է: Ա1-Բ1 հատվածում սահմանակցում է 11-րդ տնտեսական գոտուն: Բ1 կետից սահմանը 330 մ շարունակվելով հյուսիս-արևելյան ուղղությամբ` հասնում է լճափ` Գ1 կետին (X=524328, Y=4449157, H=1898 մ): Բ1-Գ1 հատվածում սահմանակցում է 5-րդ ռեկրեացիոն գոտուն: Գ1 կետից` ափից, ցամաքային սահմանը անցնում է լճի ափագծով մինչև Դ1 կետը (X=520869, Y=4450821, H=1898 մ): Գ1-Դ1 հատվածում սահմանը ջրային տարածքով անցնում է մոտ 2.0 կմ խորությամբ և 6.9 կմ շրջագծով: Դ1 կետից` ափից, սահմանը անցնում է 400 մետր հարավ-արևմտյան ուղղությամբ հասնում Ա1 կետին: Բ1-Ա1 հատվածում սահմանակցում է 4-րդ ռեկրեացիոն գոտուն:

 

Տեղանքի նկարագրությունը.

 

Արգելոցի տարածքի ռելիեֆը հարթ է: Ընկած է լճի ափից մինչև 1908 մետր բարձրության սահմաններում: Արգելոցի տարածքն ընդգրկում է Արգիչի, Լիճք, Բախտակ և Ծակքար գետերի գետաբերանային հատվածները, որտեղ լճի ջրի մակարդակի իջեցման և գետերի էրոզիայի բազիսի իջեցման պատճառով գետերը ստեղծել են 10-6 մետր խորությամբ ձորակներ: Լիճք գետի հատվածում դուրս են գալիս Լիճքի հանքային աղբյուրները և կան 3 փոքր լճակներ` 9.8, 3.1 և 1.3 հա մակերեսներով:

Տարածքը գրեթե ամբողջությամբ պատված է անտառային տնկարկներով, որոնք հիմնականում կազմված են սոճու, բարդու, թխկու և ուռենու ծառուտներից:

 

Ենթակառուցվածքները. Արգելոցի տարածքում գրունտային ճանապարհների ընդհանուր երկարությունը կազմում է 15.6 կմ:

 

4.2.3. «Գիլլի» արգելոց

 

Գտնվում է ազգային պարկի հարավ-արևելյան հատվածում` Գիլլի ջրանցքի, Մասրիկ և Գեղամասար գետերի գետաբերանային հատվածներում և զբաղեցնում է 1810 հա մակերես, որից ցամաքային տարածքը կազմում է 1325 հա, իսկ ջրայինը` 485 հա: Սահմանի ընդհանուր երկարությունը 23.3 կմ է: Արգելոցի տարածքը ձգվում է մոտ 10.4 կմ երկարությամբ և 1.8 կմ լայնությամբ:

Արգելոցի նպատակն է ապահովել Մասրիկ և Գեղամասար գետերի գետաբերանային հատվածների պահպանությունը` արժեքավոր և հազվագյուտ ձկնատեսակների ձվադրման և զարգացման համար, ինչպես նաև հարակից ճահճուտների պահպանությունը, որպես թռչունների բնադրավայր:

 

Սահմանի նկարագրությունը.

 

Արգելոցի ցամաքային սահմանը սկսվում է Ծովակ-Վարդենիս ավտոճանապարհից դեպի Գիլլի ջրանցք 600 մ հեռավորությունից` Ա1 կետից (X=555244, Y=4451749, H=1919 մ): Ա1 կետից անցնում է Ազգային պարկի սահմանով (Ծովակ-Նորակերտ ավտոճանապարհով) հյուսիսային ուղղությամբ, կտրում անցնում է Գեղամասար գետը 550 մ և հասնում է Բ1 կետին (X=524024, Y=4462238, H=1919 մ): Բ1 կետից սահմանը թեքվում է դեպի հարավ-արևմուտք անցնելով 950 մետր հասնում է լճափ Գ1 կետին (X=553328, Y=4461635, H=1898 մ): Բ1-Գ1 հատվածում սահմանակցում է 8-րդ ռեկրեացիոն գոտուն: Գ1 կետից արգելոցի ցամաքային սահմանը անցնում է ափագծով մինչև Դ1 կետը (X=553717, Y=4452415, H=1903 մ), իսկ ջրային տարածքով անցնում է մոտ 9.7 կմ շրջագծով, 500 մետր լայնությամբ և 9.3 կմ երկարությամբ: Դ1 կետից սահմանը 1.7 կմ անցնում է հարավ-արևելյան ուղղությամբ և հասնում Ա1 կետին: Այս հատվածում արգելոցը սահմանակից է 12-րդ տնտեսական գոտուն:

 

Տեղանքի նկարագրությունը.

 

Արգելոցի տարածքի ռելիեֆը հարթ է: Ամբողջությամբ ընկած է լճի նախկին ջրի մակարդակի (1916 մետր) սահմաններում: Արգելոցի տարածքն ընդգրկում է Գեղամասար և Մասրիկ գետերի ու վերջինիցս դուրս եկող ջրանցքի գետաբերանային հատվածները:

Արգելոցի ցամաքային տարածքն ամբողջությամբ պատված է անտառային տնկարկներով, որոնք հիմնականում կազմված են սոճու, բարդու և ուռենու ծառուտներից:

 

Ենթակառուցվածքները. Արգելոցի տարածքում գրունտային ճանապարհների ընդհանուր երկարությունը կազմում է 31 կմ, իսկ 1.6 կմ` Գիլլի ջրանցքը:

 

4.2.4. «Արտանիշի» արգելոց

 

Գտնվում է ազգային պարկի արևելյան մասում` ընդգրկում է Արտանիշ թերակղզին (բացառությամբ ձախակողմյան հատվածի` Շորժա համայնքային հողերը) և Արտանիշի լճախորշի թերակղզուն հարող մասը: Տարածքը զբաղեցնում է 3640 հա մակերես, որից 2142 հա ցամաքային տարածք, իսկ 1498 հա` ջրային: Սահմանի ընդհանուր երկարությունը 25.9 կմ է: Արգելոցի տարածքը ձգվում է մոտ 11.7 կմ երկարությամբ և 7.8 կմ լայնությամբ:

Արգելոցի նպատակն է ապահովել Արտանիշ թերակղզու մինչսառցային ժամանակաշրջանի բազմազան ռելիկտային բուսականության, գիհու նոսրանտառների և տափաստանների, ինչպես նաև որպես հազվագյուտ կենդանիների (գորշ արջ, այծյամ, վարազ, բեզոարյան այծ, ազնվացեղ եղջերու և այլն) միգրացիայի միջանցքի պահպանությունը:

 

Սահմանի նկարագրությունը.

 

Արտանիշի արգելոցի ցամաքային սահմանը սկսվում է Ա1 կետից (X=528625, Y=4483303), 900 մ անցնում հարավ-արևելյան ուղղությամբ և հասնում է լճախորշի ափին` Բ1 կետին (X=529282, Y=4482722, H=1908 մ): Ա1-Բ1 հատվածում սահմանակցում է 8-րդ ռեկրեացիոն գոտուն: Բ1 կետից ցամաքային սահմանն անցնում է ափագծով մինչև Գ1 կետը (X=526445, Y=4480861, H=1898 մ), իսկ ջրային սահմանն անցնում է ափագծին զուգահեռ 1.5 կմ հեռավորությունից: Գ1 կետից սահմանն անցնում է հյուսիսային ուղղությամբ 350 մ, որից հետո թեքվում է դեպի արևմուտք` անցնելով 950 մ հասնում Դ1 կետին (X=525492, Y=4481375, H=1917 մ): Գ1-Դ1 հատվածում սահմանակցում է 1-ին ռեկրեացիոն գոտուն: Դ1 կետից սահմանը անցնում է Շորժա համայնքային հողերի սահմանով, շրջանցելով Արտանիշ թերակղզու լեռների հյուսիսային լանջերը, անցնում մոտ 9.2 կմ, որից 1.3 կմ սահմանակից է Արտանիշի համայնքային հողերին, և հասնում է Ա1 կետիՆ:

 

Տեղանքի նկարագրությունը.

 

Արտանիշի արգելոցի տարածքն ընդգրկում է Արտանիշ թերակղզին (բացառությամբ արևմտյան մասի` Շորժա համայնքային հողերը) և Արտանիշի լճախորշի մի մասը: Արտանիշի լճախորշից հյուսիս ընկած ցամաքային հատվածի հարթ է, գտնվում է 1906-1915 մ բարձրությունների միջև, իսկ թերակղզու կենտրոնական և արևելյան հատվածները պատված են լեռնազանգվածով, որի առավելագույն բարձրությունը Ադաթափա լեռն է` 2460.8 մ բարձրությամբ (գտնվում է թերակղզու կենտրոնական մասում): Արտանիշի թերակղզու կենտրոնական մասից լեռնաբազուկները ձգվում են ճառագայթաձև: Արգելոցի ցամաքային տարածքում մշտական հոսող գետեր չկան, միայն ժամանակավոր հոսող գետակներ են: Արգելոցի տարածքը գրեթե անտառազուրկ է: Միայն թերակղզու կենտրոնական լեռնազանգվածի հյուսիսային մասում փոքր հատվածներով հանդես են գալիս անտառային տարածքներ` գիհու գերակշռությամբ և լճի ափի երկայնքով մոտ 200 մ լայնությամբ ձգվում են թեղու և չիչխանի տնկարկներ:

 

Ենթակառուցվածքները. Արգելոցի տարածքում գրունտային ճանապարհների ընդհանուր երկարությունը կազմում է 51 կմ: Այստեղ կան նաև լքված և ավերված շինություններ:

(4.2-րդ կետը փոփ. 25.07.2019 թիվ 947-Ն որոշում)

 

4.3. «Սևան» ազգային պարկի արգելավայրային գոտիների սահմանների և

տեղանքների նկարագրությունները

 

4.3.1. «Գավառագետի» արգելավայր

 

Գտնվում է ազգային պարկի Նորատուս թերակղզու ափամերձ և Գավառագետի գետաբերանային հատվածում, զբաղեցնում է 845 հա մակերես, որից ցամաքային տարածքը կազմում է 552 հա, իսկ ջրայինը` 293 հա: Սահմանի ընդհանուր երկարությունը 26.4 կմ է: Արգելավայրի տարածքը ձգվում է մոտ 7.5 կմ երկարությամբ և 0.5-3.5 կմ լայնությամբ:

Արգելավայրի նպատակն է ապահովել Գավառագետի գետաբերանային հատվածում մնացորդային լճակների պահպանությունը և Նորատուս թերակղզու ափամերձ հատվածի թռչունների բնադրավայրերը, ինչպես նաև արժեքավոր և հազվագյուտ ձկնատեսակների ձվադրումն ու զարգացումը:

 

Սահմանի նկարագրությունը.

 

Արգելավայրի սահմանը սկսվում է Նորատուս-Մարտունի ավտոճանապարհից` լճափից 2.0 կմ դեպի արևելք` Ա1 կետից (X=511213, Y=4476644, H=1898 մ): Ա1 կետից սահմանը անցնում է նախ հարավային, ապա հարավ-արևելյան ուղղությամբ, շրջանցում է Նորատուս թերակղզու Ռադիոլոկացիոն կայանը և հասնում Բ1 կետին (X=518191, Y=4475080, H=1902 մ): Ա1-Բ1 հատվածում սահմանակից է 11-րդ տնտեսական գոտուն: Բ1 կետից սահմանը անցնում է 300 մ արևելյան ուղղությամբ, հասնում Գ1 կետին (X=518185, Y=4475094, H=1898 մ): Բ1-Գ1 հատվածում սահմանակից է 4-րդ ռեկրեացիոն գոտուն: Գ1-Ա1 հատվածում ցամաքային սահմանը անցնում է ափագծով, իսկ ջրայինը` 300 մետր լայնությամբ:

 

Տեղանքի նկարագրությունը.

 

Արգելավայրի ռելիեֆը հարթ է: Ամենաբարձր նիշը հասնում է մինչև 1915 մ բարձրությունը, հիմնական տարածքը ընկած է մինչև 1910 մ բարձրությունը: Արգելավայրի ցամաքային տարածքը Գավառագետի գետաբերանային և Նորատուս թերակղզու ափամերձ հատվածներն են: Այստեղ Գավառագետը, մինչև լիճ թափվելը, ունի մեծ գալարայնություն (ռելիեֆի հարթության պատճառով), որի պատճառով էլ այս տարածքում առաջացել են մի քանի հնահունային փոքր լճակներ: Արգելավայրի ցամաքային տարածքը գրեթե ամբողջովին անտառապատ է: Անտառային տնկարկներից հանդես են գալիս հիմնականում բարդու, ուռենու և սոճու ծառուտները:

 

Ենթակառուցվածքները. Արգելավայրի տարածքում գրունտային ճանապարհների ընդհանուր երկարությունը կազմում է 25 կմ: Արգելավայրի տարածքով անցնում են 1.4 կմ երկարությամբ բարձրավոլտ հոսանքի գծեր:

 

4.3.2. «Գիհի-կաղնուտային ռելիկտային» արգելավայր

 

Գտնվում է ազգային պարկի արևելյան մասում և տարածվում է Դարանակ գյուղից մինչև Ջիլ գյուղ` մոտ 18 կմ երկարությամբ և 1.5-3.8 կմ լայնությամբ: Արգելավայրը զբաղեցնում է 1807 հա մակերես: Տարածքը կտրտված է, հանդես են գալիս տարբեր չափերի 5 հատվածներ, որոնց սահմանների ընդհանուր երկարությունը կազմում է 55.0 կմ:

Արգելավայրի նպատակն է ապահովել Սևանա լեռնաշղթայի հարավ-արևմտյան լանջերի վրա տարածվող գիհու և կաղնու ռելիկտային բնական նոսր անտառների պահպանությունը:

 

Սահմանների նկարագրությունը.

 

* Առաջին հատվածը ձգվում է Դարանակ գյուղի վերջից` գետի աջ և ձախ ափերով դեպի հյուսիս-արևելք 1.3 կմ լայնությամբ և դեպի հյուսիս-արևմուտք 2.8-4.0 կմ երկարությամբ:

* Երկրորդ հատվածը սկսվում է 2.4 կմ չհասած Դարանակ գետ և ձգվում է երկաթգծի երկայնքով մոտ 1.7 կմ երկարությամբ և մոտ 800 մ դեպի հյուսիս` լանջն ի վեր:

* Երրորդ հատվածն ընկած է Փամբակ գյուղից 800 մետր դեպի հյուսիս և ձգվում է Փամբակ գետի ձախ ափից 370 մ լայնությամբ և լանջն ի վեր 700 մետր երկարությամբ:

* Չորրորդ հատվածի սահմանը սկսվում է 2.0 կմ չհասած Շամպիր գետ, ձգվում է երկաթգծից դեպի լանջն ի վեր մոտ 4.7 կմ երկարությամբ: Շամպիր գետի գետաբերանից մոտ 2.1 կմ հեռավորությունից ձգվում է գետի երկու ափերով մոտ 1.0-1.6 կմ լայնությամբ:

* Հինգերորդ հատվածն ընկած է Ծափաթաղ և Ջիլ գյուղերի միջև: Սահմանը սկսվում է Ջիլ գետից 1.5 կմ ներքևից, ձգվում հյուսիս-արևմուտքից հարավ-արևելք ուղղությամբ 5.2 կմ լայնությամբ մինչև Ծափաթաղ գետ և երկաթգծից դեպի լանջն ի վեր` հարավ-արևմուտքից հյուսիս-արևելք ուղղությամբ 3.2 կմ երկարությամբ:

 

Տեղանքի նկարագրությունը.

 

Գիհի կաղնուտային ռելիկտային արգելոցը ընկած է Սևանա լեռնաշղթայի հարավ-արևմտյան լանջերին: Տարածքն իրենից ներկայացնում է ուժեղ կտրտված լեռնային լանդշաֆտ` թեք ժայռոտ լանջերով, տարբեր խորության և լայնության ձորերով ու ձորակներով: Ամենախորը ձորերով հոսում են մշտական գետերը` Դարանակ, Փամբակ, Շամպիր, Ծափաթաղ և Ջիլ: Արգելավայրի տարածքը սկսվում է մոտ 1950 մ բարձրությունից և տեղ-տեղ հասնում մինչև 2500 մ բարձրությունները:

 

Ենթակառուցվածքները. Արգելավայրի տարածքում գրունտային ճանապարհների ընդհանուր երկարությունը կազմում է 25 կմ: Արգելավայրի տարածքով անցնում է 7.2 կմ բարձրավոլտ հոսանքի գծեր:

 

4.3.3. «Նորաշենի» արգելավայր

 

Գտնվում է ազգային պարկի հյուսիս-արևմտյան հատվածում և զբաղեցնում է 625 հա մակերես, որից` ցամաքային տարածքը կազմում է 146 հա, իսկ ջրայինը` 479 հա: Սահմանի ընդհանուր երկարությունը 10.3 կմ է: Արգելոցի տարածքը ձգվում է մոտ 3.1 կմ երկարությամբ և 2.1 կմ լայնությամբ: Արգելավայրի նպատակն է ապահովել չուի ընթացքում պարբերաբար հանդիպող և չվահյուր թռչունների հանգստի և ապրելակերպի բնական պայմանները և պահպանությունը:

Սահմանների նկարագրությունը.

Արգելավայրի ցամաքային սահմանն սկսվում է Ա1/2 (X=503632.68, Y=4486593.70 H=1900.5) կետից, սահմանակցելով «Նորաշենի» արգելոցին, անցնում է գրունտային ճանապարհին զուգահեռ մոտ 680 մետր` մինչև Ա1/1 (X=503426.46, Y=4486039.89 H=1900.5) կետը: Այստեղից սահմանն անցնում է լճախորշին մոտ գտնվող լճակի ափագծով մինչև Ա1/3 (X=503144.67, Y=4485514.78 H=1900.5) կետը, որտեղից ուղիղ գծով անցնում է դեպի հարավ 188 մետր, այնուհետև Սևան-Մարտունի ավտոճանապարհին զուգահեռ հարավ-արևելյան ուղղությամբ հասնում է Ծովազարդ գյուղ մտնող գրունտային ճանապարհի խաչմերուկից 100 մետր դեպի լճափ Բ1 կետին (X=504225, Y=4483907, H= 1903 մ): Ա1/3-Բ1 սահմանակցում է 6-րդ տնտեսական գոտուն: Բ1 կետից սահմանը թեքվում է դեպի արևելք, հյուսիս և հյուսիս-արևելք ուղղությամբ, անցնում 500 մ և հասնում է Գ1 կետին (X=504610, Y=4484131, H=1900.5 մ): Բ1-Գ1 սահմանակցում է 3-րդ ռեկրեացիոն գոտուն: Գ1 կետից ջրային սահմանը 6.0 կմ շրջագծով անցնում է մինչև Ա1/1 կետը:

Տեղանքի նկարագրությունը.

Արգելավայրի տարածքի ռելիեֆը գրեթե հարթ է և ընկած է լճի ափից մինչև 1916 մետր բարձրությունը: Ափերը կտրտված են: Անտառային տնկարկներից հիմնականում հանդես են գալիս չիչխանի, թեղու և սոճու ծառուտները:

Ենթակառուցվածքները.

Արգելավայրի ցամաքային տարածքին հարող Սևան-Մարտունի ավտոճանապարհի երկարությունը կազմում է 1.9 կմ, իսկ գրունտային ճանապարհների ընդհանուր երկարությունը 5.8 կմ է:

(4.3-րդ կետը փոփ. 25.07.2019 թիվ 947-Ն որոշում)

 

4.4. «Սևան» ազգային պարկի ռեկրեացիոն գոտիների սահմանների և

տեղանքների նկարագրությունները

 

«Սևան» ազգային պարկի առաջարկվող ռեկրեացիոն գոտիների ընդհանուր տարածքը կազմում է 4753 հա, որոնք առանձին հատվածներով տարածվում են լճի ափամերձ երկայնքով (Քարտեզ 4):

 

4.4.1. Առաջին ռեկրեացիոն գոտի

 

Տարածքը կազմում է 1501 հա, սահմանի ընդհանուր երկարությունը` 119.8 կմ:

 

Սահմանի նկարագրությունը.

 

Ռեկրեացիոն գոտու սահմանը սկսվում է Սևան-Գավառ ավտոճանապարհի Լճաշեն գյուղ մտնող ճանապարհի խաչմերուկից դեպի արևելք լճի ափից` Ա2 կետից (X=495906, Y=4487597, H=1898 մ): Ա2 կետից սահմանը ձգվում է 600 մետր մինչև Լճաշեն գյուղ մտնող ճանապարհի խաչմերուկ` Բ2 կետը (X=495511, Y=4487916, H=1904 մ): Ա2-Բ2 հատվածում սահմանակից է 4-րդ տնտեսական գոտուն: Որից հետո անցնում է հյուսիս-արևելյան ուղղությամբ 1.3 կմ մինչև Սևան-Դիլիջան ավտոմայրուղու հատումը (Սևան քաղաք մտնող խաչմերուկից 1.0 կմ ավտոմայրուղով դեպի Դիլիջանի կողմը)` Գ2 կետը (X=495528, Y=4489063, H=1919 մ): Այստեղից սահմանը անցնում է Սևան-Դիլիջան ավտոմայրուղով 10.9 կմ մինչև (չհասած 1.2 կմ Ծավագյուղ թեքվող ճանապարհի խաչմերուկ) Դ2 կետը (X=496779, Y=4496236, H=1915 մ): Այս հատվածում ռեկրեացիոն գոտին ամբողջությամբ իր մեջ ներառում է Սևան թերակղզին: Դ2 կետից սահմանը թեքվում է դեպի հյուսիս-արևելք անցնում 3.5 կմ դուրս գալիս Ծովագյուղ-Շորժա ավտոճանապարհ` Ե2 կետը (X=497549, Y=4498965, H=1916 մ): Գ2-Ե2 հատվածում սահմանակից է 1-ին և 2-րդ տնտեսական գոտիներին: Մինչև Շորժա գյուղ սահմանը անցնում է Ծովագյուղ-Շորժա ավտոճանապարհով (այս հատվածում սահմանակից է 13-րդ տնտեսական գոտուն): Այստեղից ռեկրեացիոն գոտու սահմանը մինչև վերջ անցնում է Շորժա գյուղի համայնքային սահմանով: Շորժա գյուղի ճանապարհի խաչմերուկից սահմանը անցնում է 650 մետր թեքվում դեպի հարավ մտնում է Արտանիշ թերակղզի, անցնում գրունտային ճանապարհով 3.7 կմ: Որից հետո անցնում է 2.1 կմ գրունտային ճանապարհով արևելյան ուղղությամբ և հասնում է Արտանիշի արգելոցի Դ1 սահմանակետին: Այստեղից արգելոցի սահմանով իջնում է լճափ հասնում Արտանիշի արգելոցի Գ1 սահմանակետին:

 

Տեղանքի նկարագրությունը.

 

Ռեկրեացիոն գոտու հիմնական տարածքի ռելիեֆը (բացի Սևանա թերակղզուց) հարթ է և ընկած է լճի ափից մինչև 1910 մետր բարձրությունը: Սևանա թերակղզու արևելյան մասը մի ժայռապատ բարձունք է, որի ամենաբարձր կետը հասնում է 1982.3 մետր բարձրության: Ռեկրեացիոն գոտու հյուսիս-արևմտյան ափերը քիչ են կտրտված, մեղմաթեք են, որը հարմար է լողափերի համար, իսկ արևելյան ափերը (Արեգունու լեռնաշղթայի) կտրուկ խորանում են և լողափերի համար այնքան էլ հարմար չեն: Այստեղով անցնում է նաև տեկտոնական խզվածքային գոտին:

Տարածքը հիմնականում պատված է անտառային տնկարկներով, որոնցում գերակշռում են սոճու, բարդու, թեղու և չիչխանի ծառուտները:

Ռեկրեացիոն գոտին ընդգրկում է Ձկնագետ, Դրախտիկ, Գեղամբակ և Աղբերք գետերի գետաբերանային հատվածները:

 

Ենթակառուցվածքները. Ռեկրեացիոն գոտու տարածքում ասֆալտապատ ճանապարհների ընդհանուր երկարությունը կազմում է 9.4 կմ, իսկ գրունտայինը` 57 կմ: Տարածքով անցնում է 7.7 կմ երկարությամբ բարձրավոլտ հոսանքի գծեր: Արեգունու ափամերձ հատվածում` Դրախտիկ-Շորժա, անցնում է գազատարի 12.8 կմ հատվածը:

Սևանա թերակղզու բարձունքում է գտնվում X-Xl դարի Սևանի վանքը, ինչպես նաև ՀՀ Նախագահի, Գրողների միության, Կապուտաչյա Սևան, Արևիկ և այլ հանգստյան տները: Գոտու տարածքում շատ են սպասարկման ոլորտի օբյեկտներ` հյուրանոցներ - 7, ռեստորաններ և սրճարաններ` 200-ից ավելի, առևտրի խանութներ և կրպակներ` 250-ից ավելի և այլն: Գոտու Արտանիշ թերակղզու տարածքում է գտնվում Նկարիչների միության հանգստյան տունը:

 

4.4.2. Երկրորդ ռեկրեացիոն գոտի

 

Տարածքը կազմում է 144 հա: Սահմանների երկարությունը 18.4 կմ է:

 

Սահմանի նկարագրությունը.

 

Ռեկրեացիոն գոտու սահմանը սկսվում է Սևան-Գավառ ավտոճանապարհի Լճաշեն գյուղ մտնող ճանապարհի խաչմերուկից դեպի Գավառ ավտոճանապարհի 1.9 կմ-ից` Լճաշենի Ա2 կետից (X=496359, Y=4486589, H=1898 մ):

Անցնում է 150 մետր հարավային ուղղությամբ դուրս գալիս Սևան-Գավառ ավտոճանապարհ: Այստեղից սկզբում ավտոճանապարհով անցնում է 4.5 կմ, հետո ազգային պարկի սահմանով 1.2 կմ մինչև Բ2 կետը (X=501470, Y=4486591, H=1913 մ): Բ2 կետից սահմանը անցնում է հարավ-արևելյան ուղղությամբ 750 մետր հասնում Գ2 կետին (X=502139, Y=4486282): Գ2 կետից անցնում է ազգային պարկի սահմանով հարավ-արևելյան ուղղությամբ հասնում Դ2 կետին (X=502671, Y=4485889, H=1912 մ): Այստեղից սահմանը թեքվում է դեպի լճի ափ ձգվում 120 մետր հասնում Նորաշենի արգելոցի Ա1 սահմանակետը: Ռեկրեացիոն գոտին սահմանակից է 4-րդ և 5-րդ տնտեսական գոտիներին:

 

Տեղանքի նկարագրությունը.

 

Ռեկրեացիոն գոտու տարածքի ռելիեֆը հիմնականում ալիքավոր է և ընկած է լճի ափից մինչև 1916 մ բարձրությունը: Ռեկրեացիոն գոտու ափերը կտրտված են: Տարածքի զգալի մասը քարաժայռերով են պատված: Անտառային տնկարկներ քիչ կան, հիմնականում հանդես է գալիս չիչխանը:

 

Ենթակառուցվածքները. Ռեկրեացիոն գոտու տարածքում գրունտային ճանապարհների ընդհանուր երկարությունը կազմում է 5.9 կմ:

 

4.4.3. Երրորդ ռեկրեացիոն գոտի

 

Տարածքը կազմում է 147 հա: Սահմանի ընդհանուր երկարությունը 24.3 կմ է:

 

Սահմանի նկարագրությունը.

 

Ռեկրեացիոն գոտու սահմանը սկսում է Սևան-Գավառ ավտոճանապարհի Ծովազարդ գյուղ մտնող ճանապարհի խաչմերուկից դեպի Գավառ ավտոճանապարհի Ա2 կետից (X=504127, Y=4483868, H=1906 մ): Այստեղից անցնում է 3.3 կմ ազգային պարկի սահմանով մինչև Բ2 կետը (X=505342, Y=4482203, H=1915 մ): Բ2 կետից սահմանը անցնում է, լճափին զուգահեռ 200-250 մետր հեռավորությունից, 2.4 կմ հասնում Գ2 կետին (X=506872, Y=4480921, H=1913 մ): Բ2-Գ2 հատվածում սահմանակցում է 7-րդ տնտեսական գոտուն: Գ2 կետից անցնում է ազգային պարկի սահմանով մինչև Դ2 կետը (X=507303, Y=4480992, H=1915 մ): Դ2 կետից Ե2 կետ (X=509367, Y=4479167, H=1916 մ) 3.4 կմ հիմնականում անցնում է Սևան-Գավառ ավտոճանապարհով (սահմանը մոտենալով Ե2 կետին ճանապարհից հեռանում է դեպի լճափ 100 մետր): Դ2-Ե2 հատվածում սահմանակցում է 8-րդ և 9-րդ տնտեսական գոտիներին: Ե2 կետից անցնում է ազգային պարկի սահմանով մինչև Զ2 կետը (X=509355, Y=4478362, H=1904 մ): Զ2 կետից 450 մետր անցնում է հարավ-արևմտյան ուղղությամբ լճափին զուգահեռ և հասնում Է2 կետը (X=509173, Y=4477996, H=1916 մ): Զ2-Է2 հատվածում սահմանակցում է 10-րդ տնտեսական գոտուն: Է կետից անցնում է ազգային պարկի սահմանով մինչև Ը2 կետը (X=509263, Y=4477608, H=1906 մ): Ը2 կետից սահմանը անցնում է սկզբում 110 մետր հարավային ուղղությամբ հետո թեքվում դեպի արևելք անցնում 240 մետր և հասնում է լճափ Թ2 կետին (X=509291, Y=4477574, H=1898 մ): Ը2-Թ2 հատվածում սահմանակցում է 11-րդ տնտեսական գոտուն:

 

Տեղանքի նկարագրությունը.

 

Ռեկրեացիոն գոտու տարածքի ռելիեֆը հիմնականում ալիքավոր է և ընկած է 1916 մետր բարձրությունից ցածր: Առկա են ռելիեֆի մեծ թեքություններ և քարաժայռեր: Ռեկրեացիոն գոտու ափերը շատ չեն կտրտված: Անտառային տնկարկները քիչ են, հիմնականում հանդես են գալիս չիչխանի, ուռենու և թեղու ծառուտներ:

 

Ենթակառուցվածքները. Ռեկրեացիոն գոտու տարածքում գրունտային ճանապարհները քիչ են` ընդհանուր երկարությունը կազմում է 1.2 կմ:

 

4.4.4. Չորրորդ ռեկրեացիոն գոտի

 

Տարածքը կազմում է 624 հա, սահմանի ընդհանուր երկարությունը` 52.0 կմ:

 

Սահմանի նկարագրությունը.

 

Ռեկրեացիոն գոտու սահմանը սկսվում է Գավառագետի արգելավայրի Գ1 սահմանակետից և հասնում արգելավայրի Բ1 սահմանակետը: Այստեղից շարունակում է հարավային ուղղությամբ, լճափին զուգահեռ 100-400 մետր հեռավորությամբ, իջնում մինչև գոտու Ա2 կետը (X=518422, Y=4465664, H=1907 մ): Ա2 կետից սահմանը անցնում է Գավառ-Մարտունի ավտոճանապարհով 3.4 կմ հասնում Բ2 կետին (X=518641, Y=4462469, H=1906 մ): Բ2 կետից շարունակելով հարավային ուղղությամբ, լճափին զուգահեռ 100-400 մետր հեռավորությամբ, իջնում է մինչև «Լիճք-Արգիչի» արգելոցի Ա1 սահմանակետը, որից հետո շարունակում է սահմանով հասնում արգելոցի Դ1 սահմանակետին: Ռեկրեացիոն գոտին արևմուտքից սահմանակցում է 11-րդ տնտեսական գոտուն:

 

Տեղանքի նկարագրությունը.

 

Ռեկրեացիոն գոտու տարածքի ռելիեֆը հիմնականում հարթ է: Միայն Կարմիր ամառանոցների մոտ բարձր է և ժայռապատ, որտեղ առկա են ռելիեֆի մեծ թեքություն և քարաժայռեր: Ռեկրեացիոն գոտու ափերը քիչ են կտրտված: Տարածքը պատված է անտառային տնկարկներով, հիմնականում հանդես են գալիս չիչխանի, ուռենու և բարդու ծառատեսակները: Ռեկրեացիոն գոտու մեջ է Երանոս, Ձորագյուղ և այլ փոքր գետերի գետաբերանային հատվածները:

 

Ենթակառուցվածքները. Ռեկրեացիոն գոտու տարածքում գրունտային ճանապարհների ընդհանուր երկարությունը կազմում է 4.2 կմ:

 

4.4.5. Հինգերորդ ռեկրեացիոն գոտի

 

Տարածքը կազմում է 680 հա, սահմանի ընդհանուր երկարությունը` 44.3 կմ:

 

Սահմանի նկարագրությունը.

 

Ռեկրեացիոն գոտու սահմանը սկսում է Արգիճի գետի գետաբերանային հատվածից` «Լիճք-Արգիչի» արգելոցի Գ1 սահմանակետից, այստեղից շարունակում է մինչև արգելոցի Բ1 սահմանակետը: Բ1 կետից սահմանը անցնում է լճափին զուգահեռ մոտ 400-300 մետր հեռավորությունից 21 կմ և հասնում մինչև Արփա-Սևան ջրանցքի պահպանական գոտին` ռեկրեացիոն գոտու Ա2 կետը (X=542112, Y=4447622, H=1902 մ): Ա2 կետից շարունակում է հյուսիսային ուղղությամբ 210 մետր մինչև լճափ` գոտու Բ2 կետը (X=542123, Y=4447821, H=1898 մ): Ռեկրեացիոն գոտին սահմանակցում է 11-րդ տնտեսական գոտուն:

 

Տեղանքի նկարագրությունը.

 

Ռեկրեացիոն գոտու տարածքի ռելիեֆը հիմնականում հարթ է: Ռեկրեացիոն գոտու ափերը քիչ են կտրտված: Տարածքը պատված է անտառային տնկարկներով` հիմնականում գիհու և բարդու ծառուտներով: Ռեկրեացիոն գոտու մեջ են Մարտունի, Աստղաձոր և Վարդենիկ գետերի գետաբերանային հատվածները:

 

Ենթակառուցվածքները. Ռեկրեացիոն գոտու տարածքում գրունտային ճանապարհների ընդհանուր երկարությունը կազմում է 31.0 կմ:

 

4.4.6. Վեցերորդ ռեկրեացիոն գոտի

 

Տարածքը կազմում է 163 հա: Սահմանի ընդհանուր երկարությունը 12.2 կմ է:

 

Սահմանի նկարագրությունը.

 

Այս ռեկրեացիոն գոտին ընկած է Արփա-Սևան ջրանցքի և Կարճաղբյուր գյուղի միջև` լճահայաց մասում: Սահմանը սկսում է Արփա-Սևան ջրանցքի աջակողմյան մասի լճափի Ա2 կետից (X=542302, Y=4447742, H=1898 մ): Այստեղից ջրանցքին զուգահեռ հոսանքն ի վեր բարձրանում է 270 մետր, դուրս է գալիս Մարտունի-Վարդենիս ավտոճանապարհ և հասնում Բ2 կետին (X=542344, Y=4447480, H=1904 մ): Բ2 կետից անցնում է Մարտունի-Վարդենիս ավտոճանապարհով 5.7 կմ մինչև Գ2 կետը (X=547592, Y=4449297, H=1904 մ): Գ2 կետից շարունակում է հյուսիսային ուղղությամբ 100 մետր մինչև լճափ` գոտու Դ2 կետը (X=547562, Y=4449403, H=1898 մ): Ռեկրեացիոն գոտին սահմանակցում է 11-րդ և 12-րդ տնտեսական գոտիներին:

 

Տեղանքի նկարագրությունը.

 

Ռեկրեացիոն գոտու տարածքի ռելիեֆը հարթ է: Ափերը ուղիղ են և մեղմաթեք: Տարածքը պատված է անտառային տնկարկներով` հիմնականում սոճու և բարդու ծառուտներով:

 

Ենթակառուցվածքները. Ռեկրեացիոն գոտու տարածքում գրունտային ճանապարհների ընդհանուր երկարությունը կազմում է 2.7 կմ:

 

4.4.7. Յոթերորդ ռեկրեացիոն գոտի

 

Տարածքը կազմում է 52.7 հա: Սահմանի ընդհանուր երկարությունը 3.8 կմ է:

 

Սահմանի նկարագրությունը.

 

Այս ռեկրեացիոն գոտին ընկած է Ծովակ գյուղի լճահայաց մասում: Սահմանը սկսվում է լճափի Ա2 կետից (X=551301, Y=4450227, H=1898 մ): Ա2 կետից սահմանը անցնում է հարավային ուղղությամբ 260 մետր և դուրս գալիս Մարտունի-Վարդենիս ավտոճանապարհ` Բ2 կետը (X=551433, Y=4450003, H=1901 մ): Այստեղից սահմանը անցնում է Մարտունի-Վարդենիս ավտոճանապարհով 1.3 կմ և հասնում Գ2 կետը (X=552799, Y=4450794, H=1902 մ):

Գ2 կետից` Ծովակ գյուղի մոտ, թեքվում դեպի հյուսիս, անցնում 330 մետր և դուրս է գալիս լճափ` Դ2 կետ (X=552673, Y=4451097, H=1898 մ): Ռեկրեացիոն գոտին սահմանակցում է 12-րդ տնտեսական գոտուն:

 

Տեղանքի նկարագրությունը.

 

Ռեկրեացիոն գոտու տարածքի ռելիեֆը հարթ է: Ափերը ուղիղ են և մեղմաթեք: Տարածքը պատված է անտառային տնկարկներով` հիմնականում սոճու և բարդու ծառուտներով:

 

Ենթակառուցվածքները. Ռեկրեացիոն գոտու տարածքում գրունտային ճանապարհների ընդհանուր երկարությունը կազմում է 1.7 կմ:

 

4.4.8. ՈՒթերորդ ռեկրեացիոն գոտի

 

Տարածքը կազմում է 1442 հա: Սահմանի ընդհանուր երկարությունը 72.8 կմ է:

 

Սահմանի նկարագրությունը.

 

Այս ռեկրեացիոն գոտին ընկած է Գեղամասար գետի և Արտանիշ գյուղի միջև: Սահմանը սկսում է Գիլլի արգելոցի Բ1-Գ1 սահմանային հատվածից ձգվում 35 կմ Ծովակ-Արտանիշ ավտոճանապարհով և հասնում է Արտանիշի արգելոցի Ա1-Բ1 սահմանային հատվածը:

 

Տեղանքի նկարագրությունը.

 

Ռեկրեացիոն գոտու տարածքի ռելիեֆը գրեթե հարթ է: Տարածքը հիմնականում ընկած է մինչև 1915 մետր բարձրությունը: Ռեկրեացիոն գոտու ափերը ուղիղ են և մեղմաթեք: Տարածքը պատված անտառային տնկարկներով` հիմնականում սոճու, չիչխանի և թեղու ծառուտներով:

 

Ենթակառուցվածքները. Ռեկրեացիոն գոտու տարածքում գրունտային ճանապարհների ընդհանուր երկարությունը կազմում է 12.4 կմ:

 

4.5. «Սևան» ազգային պարկի տնտեսական գոտու նկարագրությունը

 

«Սևան» ազգային պարկի տնտեսական գոտու տարածքներն ընկած են հետևյալ հատվածներում` Սևան քաղաքից Ծովագյուղ, Լճաշենից Հայրավանք, Նորատուս թերակղզուց Ծակքար գետ, Արգիչի գետից Ծովակ գյուղ և Գեղամասար գետից Արտանիշ թերակղզի, ինչպես նաև Արեգունու հարավ-արևմտյան լեռնալանջերի վրա: Այս հատվածներում տնտեսական գոտու ընդհանուր մակերեսը կազմում է 11 184 հա (Քարտեզ 4):

1-ին հատվածի տարածքը կազմում է 388 հա: Այն գտնվում է «Սևան» ազգային պարկի հյուսիս-արևմտյան մասում` ազգային պարկի սահմանի և 1-ին ռեկրեացիոն գոտու միջև (Փամբակի լեռնաշղթայի Արջուտ լեռնաբազկի հարավ-արևելյան լանջից մինչև Ծովագյուղ): Տնտեսական գոտու 1-ին հատվածի սահմանի նկարագրությունը համապատասխանում է այս հատվածում ազգային պարկի և 1-ին ռեկրեացիոն գոտու սահմանների նկարագրությանը:

Տնտեսական գոտու այս հատվածի ռելիեֆը, թերակղզուց մինչև Սևան-Դիլիջան հին ճանապարհի վերջը թեք է, իսկ մնացած մասը` հարթ: Տարածքը պատված է անտառային տնկարկներով, որտեղ ծառատեսակներից գերակշռում են սոճին, բարդին, ակացիան և թեղին: Հատվածի միջնամասով, 5.3 կմ երկարությամբ, անցնում է երկաթգիծը, իսկ եզրամասով 5.5 կմ երկարությամբ` Դիլիջան-Սևան ավտոմայրուղին: Ճանապարհների ընդհանուր երկարությունը կազմում է 11.3 կմ: Հատվածի տարածքով անցնում է 4.0 կմ երկարությամբ բարձրավոլտ հոսանքի գծեր և 700 մետր երկարությամբ անցնում է Ձկնագետ գետը:

 

2-րդ հատվածի տարածքը կազմում է 60.2 հա: Այն գտնվում է «Սևան» ազգային պարկի հյուսիս-արևմտյան մասում` ազգային պարկի սահմանի և 1-ին ռեկրեացիոն գոտու միջև (Հրազդան գետի և Ցամաքաբերդ գյուղի միջև): Տնտեսական գոտու 2-րդ հատվածի սահմանի նկարագրությունը համապատասխանում է ազգային պարկի և 1-ին ռեկրեացիոն գոտու սահմանների նկարագրությանը:

Տարածքի ռելիեֆը հարթ է, պատված նոսր անտառային տնկարկներով, որտեղ ծառատեսակներից գերակշռում են չիչխանը, թեղին և ուռին:

Հատվածի հարավային եզրամասով 1.3 կմ երկարությամբ անցնում է երկաթգիծը: Ճանապարհների ընդհանուր երկարությունը կազմում է 2.6 կմ:

 

3-րդ հատվածի տարածքը կազմում է 159 հա: Այն գտնվում է «Սևան» ազգային պարկի հյուսիս-արևմտյան մասում` 1-ին և 2-րդ ռեկրեացիոն գոտիների, Լճաշեն և Չկալովկա գյուղերի միջև: Տնտեսական գոտու 4-րդ հատվածի սահմանի նկարագրությունը համապատասխանում է ազգային պարկի, 1-ին և 2-րդ ռեկրեացիոն գոտիների սահմանների նկարագրությանը:

Տնտեսական գոտու այս հատվածի ռելիեֆը գրեթե հարթ է: Անտառային տնկարկներով պատված է միայն հատվածի հյուսիս-արևելյան մասը, որտեղ ծառատեսակներից գերակշռում են բարդին, չիչխանը և թեղին: Հատվածի միջնամասով 3.2 կմ երկարությամբ անցնում է Սևան-Գավառ ավտոճանապարհի հատվածը: Ճանապարհների ընդհանուր երկարությունը 9.1 կմ: Հատվածի տարածքով անցնում են 4.8 կմ երկարությամբ բարձրավոլտ հոսանքի գծեր:

 

4-8-րդ հատվածների տարածքները կազմում են 176 հա: Դրանք գտնվում են «Սևան» ազգային պարկի արևմտյան մասում` Նորաշեն-Հայրավանք գյուղերի միջև: 4-րդ հատվածը ընկած է 2-րդ ռեկրեացիոն գոտու, Նորաշենի արգելոցի և ազգային պարկի սահմանների միջև: 5-րդից 8-րդ հատվածներն ընկած են 3-րդ ռեկրեացիոն գոտու և ազգային պարկի սահմանների միջև: Տնտեսական գոտու 4-8 հատվածների սահմանների նկարագրությունը համապատասխանում է ազգային պարկի, Նորաշենի արգելոցի, 2-րդ և 3-րդ ռեկրեացիոն գոտիների սահմանների նկարագրությանը:

Տնտեսական գոտու այս հատվածների գերակշռող մասերում ռելիեֆը ժայռոտ է և պատված է քարերով: Անտառային տնկարկներ քիչ կան, ծառատեսակներից հանդես են գալիս չիչխանը և թփանման ուռին:

Հատվածների եզրամասով անցնում է Սևան-Գավառ ավտոճանապարհի 9.3 կմ հատվածը: Ճանապարհների ընդհանուր երկարությունը կազմում է 11.5 կմ:

 

9-րդ հատվածի տարածքը կազմում է 6128 հա: Այն գտնվում է «Սևան» ազգային պարկի արևմտյան և հարավային մասերում` 3-րդ, 4-րդ, 5-րդ և 6-րդ ռեկրեացիոն գոտիների, «Գավառագետ» արգելավայրի և «Լիճք-Արգիչի» արգելոցի միջև: Տնտեսական գոտու 11-րդ հատվածի սահմանների նկարագրությունը համապատասխանում է ազգային պարկի, «Գավառագետ» արգելավայրի, «Լիճք-Արգիչի» արգելոցի, 3-րդ, 4-րդ, 5-րդ և 6-րդ ռեկրեացիոն գոտիների սահմանների նկարագրությանը:

Տնտեսական գոտու այս հատվածի ռելիեֆը հարթ է: Տարածքը պատված է անտառային տնկարկներով, հիմնական ծառատեսակներից հանդես են գալիս սոճին, բարդին, չիչխանը, գիհին և թփանման ուռին:

Հատվածի եզրամասով անցնում է Սևան-Վարդենիս ավտոճանապարհի 21.2 կմ հատվածը: Ճանապարհների ընդհանուր երկարությունը կազմում է 239 կմ: Հատվածի տարածքով անցնում են 7.2 կմ երկարությամբ բարձրավոլտ հոսանքի գծեր և 18.9 կմ գազամուղ: Տնտեսական գոտու այս հատվածում են Գավառագետ, Երանոս, Ձորագյուղ, Ծակքար, Բախտակ, Լիճք, Արգիճի, Մարտունի, Աստղաձոր, Զոլաքար և Վարդենիկ գետերի գետաբերանային հատվածները:

 

10-րդ հատվածի տարածքը կազմում է 947 հա: Այն գտնվում է «Սևան» ազգային պարկի հարավային մասում` Արփա-Սևան ջրանցքի և «Գիլլի» արգելոցի միջև: Հատվածի սահմանը անցնում է ազգային պարկի, «Գիլլի» արգելոցի, 6-րդ և 7-րդ ռեկրեացիոն գոտիների սահմաններով: Տնտեսական գոտու այս հատվածի ռելիեֆը հարթ է: Տարածքը պատված է անտառային տնկարկներով, ծառատեսակներից հանդես են գալիս սոճին, բարդին և գիհին:

Հատվածի եզրամասով անցնում է Սևան-Վարդենիս ավտոճանապարհի 6.2 կմ և միջնամասով` 5.5 կմ հատվածը: Ճանապարհների ընդհանուր երկարությունը կազմում է 21.3 կմ: Հատվածի տարածքով անցնում է 6.7 կմ գազամուղ, հոսում են Արծվանիստ և Կարճաղբյուր գետերը:

 

11-րդ հատվածի տարածքը կազմում է 3325 հա: Այն գտնվում է «Սևան» ազգային պարկի հյուսիս-արևելյան մասում` Արեգունու լեռնաշղթայի հարավ-արևմտյան լանջերի վրա: Հատվածի սահմանն անցնում է ազգային պարկի և 1-ին ռեկրեացիոն գոտու սահմանների միջև: Տնտեսական գոտու 13-րդ հատվածի սահմանի նկարագրությունը համապատասխանում է ազգային պարկի և 1-ին ռեկրեացիոն գոտու սահմանների նկարագրությանը:

Տնտեսական գոտու այս հատվածի ռելիեֆը կտրտված է բազմաթիվ ձորերով և ձորակներով: Այս հատվածում Արեգունու լեռնաշղթայի լանջերը ունեն մեծ թեքություններ:

Հատվածում անտառային տարածքները հանդես են գալիս հատվածներով, ձորերով և ձորակներով, հիմնականում կազմված են սոճու, կաղնու և գիհու ծառուտներից: Հատվածը հարուստ է խոտաբույսերով:

Հատվածի եզրամասով անցնում է Շորժա-Ծովագյուղ ավտոճանապարհի 15.5 կմ հատվածը, որով սահմանակցում է 1-ին ռեկրեացիոն գոտուն: Ճանապարհների ընդհանուր երկարությունը կազմում է 34 կմ: Հատվածի տարածքով անցնում են 12.1 կմ երկարությամբ բարձրավոլտ հոսանքի գծեր: Տարածքում գետերը հոսում են Արեգունու լեռնաշղթայի լանջերից և մշտական հոսք չունեն:

 

4.6. «Սևան» ազգային պարկի տարածքագործառնական գոտիների արդյունավետ

կառավարմանն ուղղված գործողություններ

 

«Սևան» ազգային պարկի տարածքագործառնական գոտիների արդյունավետ կառավարման նպատակով անհրաժեշտ է, որպեսզի դրանցից յուրաքանչյուրի համար, այդ թվում` առանձին վերցրած յուրաքանչյուր արգելոցային, ռեկրեացիոն և տնտեսական գոտիների, մշակվեն և իրականացվեն համապատասխան կանոնակարգեր (Հավելված 1): Բացի այդ, արգելոցային գոտիների համար պետք է սահմանել հստակ մուտքավճարներ` գիտաճանաչողական էքսկուրսիաների անցկացման նպատակով (համաձայն «Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին» ՀՀ օրենքի):

Հաշվի առնելով ազգային պարկի տարածքագործառնական նոր գոտևորման և «Վարդենիսի» մասնաճյուղի առանձնահատկությունները (կապված «Գիհի-կաղնուտային ռելիկտային» արգելավայրի պահպանության հետ)` նպատակահարմար է այդ մասնաճյուղում ստեղծել նոր տեղամաս Ծափաթաղում կամ Դարանակում (Հավելված 1):

 

ԲԱԺԻՆ 5. «Սևան» ազգային պարկի կառավարման ներկա առանձնահատկությունները և դրա բարելավմանն ուղղված գործողությունների պլանը

 

«Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի հիմնադիրը Հայաստանի Հանրապետությունն է` ի դեմս ՀՀ կառավարության: «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ը գործում է ՀՀ Սահմանադրության, «Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին» և «Պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունների մասին» ՀՀ օրենքների, ՊՈԱԿ-ի կանոնադրության և այլ իրավական ակտերի հիման վրա: Կանոնադրության համաձայն` ՊՈԱԿ-ը իրականացնում է բնապահպանական, գիտահետազոտական, գիտաճանաչողական գործունեություն: «Սևան» ազգային պարկ ՊՈԱԿ-ի գործունեության առարկան և նպատակը պարկի տարածքի բնական էկոհամակարգերի, լանդշաֆտային ու կենսաբանական բազմազանության, բնության ժառանգության գիտական ուսումնասիրության, պահպանության, դիտանցի, ինչպես նաև պարկի բնական պաշարների կայուն օգտագործման ապահովումն է: Այդ նպատակով կազմակերպության կարևոր կանոնադրական գործառույթներից են.

* ապահովել Սևանա լճում ու դրա ավազանում ջրային ու ցամաքային բնական էկոհամակարգերի, լանդշաֆտային և կենսաբանական բազմազանության, գենոֆոնդի, բնության ժառանգության պահպանությունը, կազմակերպել և իրականացնել դրանց գիտական ուսումնասիրությունները,

* կազմակերպել և իրականացնել բնական էկոհամակարգերի ու դրանց առանձին բաղադրիչների բուսական ու կենդանական աշխարհի հաշվառումը և նախապատրաստել կադաստրի վարման համար անհրաժեշտ նյութերը,

* իրականացնել էկոլոգիական դիտանց, վարել բնության տարեգրություն, կազմակերպել բնության թանգարանի գործունեությունը,

* կանխարգելել մարդու գործունեության հետևանքով պարկի բնական էկոհամակարգի հավասարակշռությունը խախտող գործընթացները և իրականացնել խախտված էկոհամակարգերի վերականգնման միջոցառումներ,

* կազմակերպել զբոսաշրջություն,

* իր իրավասության սահմաններում իրականացնել բնակչության էկոլոգիական կրթությանն ու դաստիարակությանն ուղղված միջոցառումներ:

«Սևան» ազգային պարկ հիմնարկին պետական ոչ առևտրային կազմակերպության կարգավիճակ տալով` ստեղծվեց հնարավորություն պարկի տարածքում ներդաշնակելու բնօգտագործման (հատկապես ռեկրեացիոն ինդուստրիայի) և բնապահպանական գործառույթները: Այս կարգավիճակը հնարավորություն է տալիս պարկին զբաղվելու օրենքով թույլատրված որոշակի ձեռնարկատիրական գործունեությամբ և իրականացնել վճարովի ծառայություններ, այդ թվում`

* Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ սահմանված կարգով կենսառեսուրսների, այդ թվում` բույսերի ու կենդանիների տեսակների, անտառային ռեսուրսների վերարտադրություն, օգտագործում և իրացում,

* բնափայտի մթերում, վերամշակում և իրացում,

* երկրորդական անտառանյութի (կոճղերի) մթերում, վերամշակում և իրացում,

* կողմնակի անտառօգտագործում (խոտհունձ, անասունների արածեցում, փեթակների և մեղվանոցների տեղադրում, վայրի պտղի, ընկույզի, սնկի, հատապտղի, դեղաբույսերի և տեխնիկական հումքի հավաքում) և դրա արդյունքում մթերված կենսապաշարների վերամշակում և իրացում,

* գյուղատնտեսական մթերքների արտադրություն, վերամշակում և իրացում,

* հանգստի և զբոսաշրջության հետ կապված սպասարկման ծառայությունների մատուցում,

* գիտական, գիտաճանաչողական գրականության և տեղեկատվական նյութերի պատրաստում ու հրապարակում:

Վերոգրյալ գործունեությունից ստացված հասույթը, ըստ «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի կանոնադրության, օգտագործվում է պարկի կանոնադրական խնդիրների` գործառույթների իրականացման նպատակով (հիմնականում պահպանական):

Թվարկած կանոնադրական գործառույթների և ձեռնարկատիրական գործունեության կազմակերպման ու իրականացման համար «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ը ունի համապատասխան կառավարման համակարգ (կառուցվածքը) և աշխատողների անձնակազմ: Համաձայն ՊՈԱԿ-ի 2006 թվականի հաստիքացուցակի այդ համակարգը ներառում է անմիջական կառավարումն իրականացնող ղեկավարությունից (7 հաստիք - տնօրեն, տնօրենի տեղակալ պահպանության գծով, տնօրենի տեղակալ գիտության գծով, տնօրենի տեղակալ վարչատնտեսական և ռեկրեացիայի գծով, գլխավոր անտառապետ, առաջատար մասնագետ կադրերի գծով և մասնագետ-իրավախորհրդատու), գիտության բաժնից (10 հաստիք), պահպանության բաժնից (7 հաստիք), ֆինանսահաշվապահական բաժնից (5 հաստիք), վարչատնտեսական և ռեկրեացիոն բաժնից (25 հաստիք): «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի կառուցվածքային ստորաբաժանումներից են նաև հետևյալ 4 մասնաճյուղերը իրենց տեղամասերով.

* Սևանի մասնաճյուղ (36 հաստիք) - Սևանի, Ախթամարի, Արտանիշի տեղամասեր,

* Նորատուսի մասնաճյուղ (27 հաստիք) - Նորատուսի, Հայրիվանի և Գավառի տեղամասեր,

* Մարտունու մասնաճյուղ (49 հաստիք) - Մարտունու, Երանոսի, Վարդենիկի, Ծովինարի տեղամասեր,

* Վարդենիսի մասնաճյուղ (32 հաստիք) - Արևիկի, Ծովակի, Վարդենիսի տեղամասեր:

«Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի կառուցվածքում են ընդգրկված նաև Բնության թանգարանը Սևան քաղաքում, և Ծովինարի տնկարանը, որը չի գործում և դրա հետ կապված գործողությունների պլանը ներկայացված է սույն կառավարման պլանի 7.4.4 կետում:

Աշխատողների թվաքանակի և միջին ամսական աշխատավարձի չափերի դինամիկան վերջին տարիներին բնորոշվում է հետևյալ ցուցանիշներով`

 

.____________________________________________________________________.

|                            |2002 թ.|2003 թ.|2004 թ.|2005 թ.|2006 թ.|

|____________________________|_______|_______|_______|_______|_______|

|Աշխատողների միջին ցուցակային|247    |209    |202    |202    |200    |

|թվաքանակը (մարդ)            |       |       |       |       |       |

|____________________________|_______|_______|_______|_______|_______|

|Աշխատողների միջին ամսական   |12.1   |15.8   |19.1   |19.5   |37.6   |

|աշխատավարձը (հազ. դրամ)     |       |       |       |       |       |

.____________________________________________________________________.

«Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի գործունեության ապահովման համար պետական բյուջեից կատարված հատկացումների և ձեռնարկատիրական գործունեությունից ստացված եկամուտների ծավալների դինամիկան հետևյալն է`

 

._____________________________________________________________________.

|Տարիները           |«Սևան»  ազգային պարկ» ՊՈԱԿ եկամուտները/հասույթը/ |

|                   |հազ. դրամ/                                       |

|___________________|_________________________________________________|

|                   |Պետությանը մատուցված|Ձեռնարկատիրական  |ԸՆԴԱՄԵՆԸ  |

|                   |ծառայություններից   |գործունեությունից|          |

|___________________|____________________|_________________|__________|

|2003 թվական փաստացի|80 000.0            |14 733.1         |94 733.1  |

|___________________|____________________|_________________|__________|

|2004 թվական փաստացի|80 000.0            |49 192.9         |129 192.9 |

|___________________|____________________|_________________|__________|

|2005 թվական փաստացի|78 400.0            |52 147.2         |130 547.2 |

|___________________|____________________|_________________|__________|

|2006 թվական ծրագիր |151 607.0           |80 846.0         |232 453.0 |

._____________________________________________________________________.

 

ՀՀ սոցիալ-տնտեսական ծանր իրավիճակի պայմաններում զգալիորեն ավելացել է բնակչության տեխնածին և այլ ներգործությունը բնության, այդ թվում` ազգային պարկի վրա: Ներկայումս ազգային պարկի տարածքների պատշաճ պահպանությունը ենթադրվում է իրականացնել շուրջօրյա` 3-4 հերթափոխով, իսկ ազգային պարկում գործում են աշխատողների թվաքանակի նախկին` խորհրդային ժամանակահատվածից կիրառվող սահմանաքանակները, որոնցով լավագույն դեպքում նախատեսված է 1.5 հերթափոխով աշխատանք: Այս առումով, եթե նույնիսկ հաշվի չառնվի ազգային պարկի պահպանությունն իրականացնող անձնակազմի տեխնիկական թույլ զինվածությունը, ապա աշխատողների ներկայիս գործող թվաքանակը 2-ից 2.5 անգամ պակաս է անհրաժեշտ թվաքանակից:

Վերջին տարիներին, «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի բյուջետային ֆինանսավորման ծավալներն աճել են ավելի քան 2.5 անգամ, սակայն դրանք դեռևս բավարար չեն ազգային պարկի պահպանությունն արդյունավետ կազմակերպելու համար: Հսկիչները վարձատրություն են ստանում 8 ժամվա աշխատանքի համար, իսկ պատասխանատվություն կրում ամբողջ օրվա (24 ժամվա) համար:

Ազգային պարկի տարածքների պահպանության որակի և իրականացման արդյունավետության բարձրացումը ներկայումս զգալիորեն պայմանավորված է պահպանությունն իրականացնող անձնակազմի նյութատեխնիկական զինվածությամբ և, հատկապես, աշխատանքի վարձատրության օպտիմալ չափերով (2006 թ. հաստիքացուցակով հսկիչի ամսական աշխատավարձը կազմում է 35.0 հազ. դրամ): Գաղտնիք չէ, որ վարձատրության ոչ բավարար չափերը չեն ապահովում պարկերի պահպանության գծով աշխատանքների պահանջվող մակարդակը:

Կառավարման մասով առկա մյուս հիմնախնդիրներն են`

1. հստակ չեն սահմանված «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի գործունեության նպատակների իրականացումը բնութագրող չափորոշիչները, բյուջետային ֆինանսավորման նախապայման հանդիսացող ծրագրային ցուցանիշները.

2. հստակ չեն սահմանված նաև բյուջետային ֆինանսավորում ստանալու չափորոշիչները, այդ թվում` ՊՈԱԿ-ների կանոնադրական խնդիրների կատարման շրջանակներում պետությանը մատուցվող ծառայությունների արժեքների գնագոյացման նորմատիվները` աշխատավարձի գծով (առավելագույն, միջին), ինչպես նաև նյութական և այլ ծախսերի գծով.

3. բացակայում են «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի բնականոն գործունեության և տեխնիկական անվտանգության չափորոշիչները (կիրառվող չափանիշները ժառանգված են խորհրդային ժամանակաշրջանից և չեն համապատասխանում այսօրվա պահանջներին), օրինակ` 1 հսկիչին ընկնող պահպանվող տարածքը` հեկտարներով և 1 հսկիչի տեխնիկական զինվածության չափորոշիչները.

4. «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի կանոնադրությամբ չի նախատեսված կառավարման կոլեգիալ մարմին (խորհուրդ), որը, մեր կարծիքով, թուլացնում է ազգային պարկի կառավարման մասով վարչարարության արդյունավետությունը.

5. թույլ է ծրագրային ցուցանիշների կապը ֆինանսական ցուցանիշների հետ, հատկապես` ձեռնարկատիրական գործունեությունից ստացվող եկամուտների գծով, որը շատ հաճախ հանգեցնում է դրանց ոչ նպատակային և ոչ արդյունավետ օգտագործմանը.

6. ՊՈԱԿ-ի գործունեության արդյունավետությանը խանգարում է «կառավարման լիազոր մարմին»-»ՊՈԱԿ-ի գործադիր մարմին» կապ-հանգույցում առկա մի շարք չլուծված հիմնախնդիրները, մասնավորապես`

* պայմանագրային պարտականությունների ոչ հստակ ձևակերպումներ, դրանց վերահսկման հարցերին ոչ բավարար վերաբերմունք,

* խրախուսման, ձեռնարկատիրական գործունեությունից ստացվող եկամուտների աճը խթանող, համակարգի բացակայություն.

7. համապատասխան ֆինանսական մեխանիզմի բացակայության պատճառով ազգային պարկի տարածքներում բնօգտագործման արդյունքում ստացվող տնտեսական և ֆինանսական այլ օգուտների հիմնական (բնօգտագործման վճարներ, բնապահպանական տուգանքներ, բնությանը պատճառված վնասի հատուցման գումարներ և այլն) մասը չի վերադառնում բնապահպանության ոլորտ (նույն ազգային պարկի համար գերակա բնապահպանական միջոցառումների ֆինանսավորմանը):

Վայրի բնության պահպանության հիմնադրամի (WWF) և Համաշխարհային բանկի մշակած մեթոդիկայով 2005-2006 թթ. իրականացվել է «Սևան» ազգային պարկի կառավարման գնահատում, որի արդյունքները հետևյալն են.

1. Համատեքստային փուլ - Չնայած «Սևան» ազգային պարկն ունի լիարժեք իրավական կարգավիճակ, այնուամենայնիվ հաճախ խնդիրներ են ծագում բնօգտագործման, հատկապես` հողօգտագործման բնագավառում, և հաստատված մեխանիզմներով համարժեք հսկողություն իրականացնելիս, որը պայմանավորված է համապատասխան կադրերի մասնագիտական որակավորմամբ (օրենքների, իրավական նորմերի վերաբերյալ և մասնագիտական թերի գիտելիքներ), բարձր որակավորում ունեցող մասնագետների, ինչպես նաև հաստիքների ընդհանուր քանակի սակավությամբ: Վերջինս հատկապես վերաբերում է անտառապահների և տեսուչների քանակությանը, որն աշխատանքի դժվարության և ցածր վարձատրության հետևանք է: Դա էլ, իր հերթին, դրդապատճառ է հանդիսանում հսկիչների կողմից չարաշահումներ կատարելու համար:

2. Պլանավորման փուլ - Պլանավորման գործընթացը պատշաճ կերպով է կատարվում, քանի որ դրված են այնպիսի հստակ խնդիրներ, որոնք լուծվում են աշխատակիցների տարեկան աշխատանքային պլանների հաստատման և իրականացման շնորհիվ, ենթակա են կանոնավոր մոնիտորինգի ու վերլուծության: Այնուամենայնիվ ոչ բոլոր նպատակներն են իրականացվում, քանի որ պլանավորման գործընթացն առայժմ ընթանում է համարյա առանց շահագրգիռ կողմերի հետ խորհրդակցության, որոնք գրեթե ազդեցություն չունեն որոշումների կայացման գործընթացի վրա: Մոնիտորինգի արդյունքները ևս համակարգված կերպով չեն օգտագործվում պատշաճ կառավարման գործում:

3. Ներդրումային փուլ - Ազգային պարկի արդյունավետության բարձրացման հիմնական գործոններն են` ռեսուրսների (ներդրումների) առկայությունը, հատկացումները և դրանց ներուժը: Սա հատկապես վերաբերում է կադրային քաղաքականությանը, որն, ընդհանուր առմամբ, ինչպես քանակական, այնպես էլ մասնագիտական պատրաստվածության առումով անբավարար է կառավարման առանցքային գործողությունների իրականացման համար: Ավելին, բացակայում է հաստատված վերապատրաստման երկարաժամկետ ծրագիր: Չնայած ընդհանուր առումով թվում է, որ ֆինանսական հատկացումները բավարար են, սակայն, ամբողջապես վերցրած, բավարար չեն արդյունավետ կառավարումն ապահովելու համար: Վերջապես, հետազոտական աշխատանքներն ու ուսումնասիրությունները չափազանց սահմանափակ են և կապված չեն ազգային պարկի կառավարման որոշակի կարիքների հետ:

4. Գործընթացային փուլ - Չնայած առանցքային էկոհամակարգերի, դրանց բաղադրիչների և մշակութային արժեքների արդյունավետ կառավարման խնդիրները հստակ ներկայացված են ազգային պարկի կանոնադրությունում, սակայն էկոհամակարգերի ընդհանուր պահպանության տեսակետից դրանք ամբողջական լուծում չեն ստանում: Աշխատակիցների տարեկան աշխատանքային պլանները մշակվում, իրականացվում և կանոնավոր կերպով մոնիտորինգի ու գնահատման են ենթարկվում, սակայն կառավարման որոշակի գործողությունների հաջող իրականացման համար խոչընդոտ է հանդիսանում համապատասխան որակյալ մասնագետների բացակայությունը, հատկապես գիտաշխատողների և տեսուչների պակասը: Կառավարման գործընթացի իրականացման համար առկա բյուջեն բավարար է համարվում, սակայն այն պետք է սահմանվի կառավարման պլաններից ելնելով: Կանոնավոր կապեր կան ազգային պարկի, տարածքային կառավարման և տեղական ինքնակառավարման մարմինների և հողօգտագործողների միջև, սակայն չափազանց սահմանափակ է որոշումների կայացման գործում նրանց համագործակցությունը: Նույնը կարելի է ասել պարկի և այլ շահագրգիռ կողմերի համագործակցության վերաբերյալ: Օրինակ` գործնականում ոչ մի կապ չկա ազգային պարկի և տուրօպերատորների միջև` ազգային պարկի տարածքների օգտագործման հարցում: Հետևաբար բացակայում է տուրիստական գործունեությունից ստացվող հասույթների մասնահանման հնարավորությունը: Մասնակցային կառավարումը և զարգացումը խոչընդոտվում է նաև այն հանգամանքով, որ ազգային պարկը թերարժեք տեղեկատվություն է տրամադրում շահագրգիռ կողմերին իր գործունեության վերաբերյալ: Սա կրթական և հասարակության իրազեկության բարձրացման սահմանափակ գործընթացների հետևանք է:

5. Արդյունավետության փուլ - Կառավարման արդյունավետության վրա մեծ ազդեցություն ունեն համապատասխան կադրային և նյութական ռեսուրսների բացակայությունը: Ազգային պարկի կողմից մատուցվող ծառայություններն ինչպես քանակապես, այնպես էլ որակապես սահմանափակ են: Օրինակ` ազգային պարկում չի գործում այցելուների կենտրոն և սակավաթիվ բացատրական նյութեր ու ցուցատախտակներ կան: Դա վերաբերում է հատկապես այն տարածքներին, որոնք իրենցից լուրջ տուրիստական հետաքրքրություն են ներկայացնում: Սահմանափակ գործողությունները ազգային պարկին հնարավորություն չեն տալիս նման ծառայությունների դիմաց այցելուներից վճարներ գանձելու մեխանիզմ կիրառել: Ընթացիկ գործողությունների տեսանկյունից ևս արդյունավետությունը թույլ է, որն արդյունք է պարկի և տեղական շահագրգիռ կողմերի միջև թույլ վստահության և հաղորդակցության: Ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում դեգրադացված տարածքների վերականգնման ծրագրի բացակայությունը ևս խոչընդոտում է կառավարման արդյունավետությանը:

6. Հետևանքների փուլ - Չնայած ազգային պարկի կառավարման նպատակն է պահպանել էկոհամակարգերի բնականոն վիճակը, կենսաբազմազանությունն ու մշակութային հուշարձանները, սակայն շարունակվում են կարևոր նշանակություն ունեցող բնական պաշարների (ձկնային, անտառային) կրճատման գործընթացները, խախտվում են աճելավայրերն ու բնադրավայրերը, որոնք հետևանք են գործառույթների անկանոն իրականացման (որպես փաստ` ապօրինի բնօգտագործման և չկարգավորված տուրիզմի առկայությունը): Ընդ որում` կադրային և նյութական ռեսուրսների անբավարարության պատճառով ազգային պարկի պահպանության համակարգը միջին արդյունավետություն ունի:

Ընդհանրացնելով սույն գնահատման արդյունքները` կարելի է հանգել այն եզրակացության, որ «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ը արդյունավետ կառավարումն ապահովելու և իր առջև դրված խնդիրները լիարժեք իրականացնելու համար ունի թույլ կարողություններ, որը պայմանավորված է հետևյալ հիմնական գործոններով.

* ազգային պարկի տարածքում գոյություն ունեցող արժեքների և դրանց սպառնացող վտանգների վերաբերյալ թերի տեղեկացվածություն.

* որակյալ կադրերի բացակայություն.

* կառավարման գործողությունների թերի իրականացում.

* կառավարման և որոշումների կայացման գործընթացին մասնակցային մոտեցման բացակայություն:

Բացի վերը նշվածից, ուշադրության է արժանի նաև այն փաստը, որ «Սևան» ազգային պարկին հարակից և պահպանական գոտու համայնքները չեն մասնակցում կենսաբանական ռեսուրսների օգտագործումից ստացված օգուտների բաշխման գործընթացին: Բացի դրանից, բնօգտագործման ոլորտը կարգավորող իրավական ակտերը, թույլտվությունների և սահմանափակումների ոչ օպտիմալ համակարգը, բուսական և կենդանական աշխարհի օբյեկտների օգտագործման չարդարացված բարդ ընթացակարգը բնակչության համար ստեղծում են հիմքեր կենսառեսուրսների ապօրինի օգտագործման համար: Ազգային պարկը սահմանափակ հնարավորություններ ունի նաև տնտեսական մեխանիզմների և խթանման լծակների կիրառման առումով:

Դեռևս հստակեցված չէ ազգային պարկի մասնաճյուղերի դերը կառավարման գործընթացում: Դրանց գործունեության օպտիմալ պլանավորման բացակայությունը կապված է կառավարման իրական խնդիրների և երկարաժամկետ նպատակների թերագնահատման հետ և որոշակի խոչընդոտներ է առաջացնում ազգային պարկի արդյունավետ կառավարման համար: Մասնաճյուղերի և դրանց տեղամասերի անձնակազմը հիմնականում իրականացնում է տեսչական գործառույթներ: Ընդ որում` ազգային պարկի ռեժիմը խախտող ապօրինի գործողությունները հիմնականում տեղի են ունենում գիշերային ժամերին կամ շաբաթ ու կիրակի օրերին, երբ հսկողությունը սահմանափակ է կամ ընդհանրապես չի իրականացվում: Հետևաբար արդիական է դարձել վերանայել և ուժեղացնել մասնաճյուղերի դերը և գործառույթները` սահմանելով դրանք յուրաքանչյուրի կանոնադրությամբ և մշակելով արդյունավետ հսկողության համակարգի իրատեսական մեխանիզմներ:

 

5.1. «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի կառավարման բարելավման

գործողություններ

 

«Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի կառավարման բարելավման գործողությունները նպատակաուղղված են դրա կառուցվածքային և կադրային բարեփոխումներին, որոնցով հնարավոր կդառնա կանոնադրական գործառույթների արդյունավետ իրականացումը: Ընդ որում` կառուցվածքային բարեփոխումներում անհրաժեշտ է նկատի ունենալ այնպիսի ստորաբաժանումների առկայությունը, ինչպիսիք են` տարածքագործառնական և պահպանական գոտիների պահպանության, մոնիտորինգի և կադաստրի վարման, տնտեսական գործունեության պլանավորման, ռեկրեացիոն գործունեության պլանավորման բաժինները և տեղեկատվական կենտրոնը: Բացի այդ, անհրաժեշտ է «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ում ստեղծել խորհրդատվական մարմին, որում ընդգրկված կլինեն տարածքային կառավարման և տեղական ինքնակառավարման մարմինների, բնօգտագործողների, տեղական հասարակական կազմակերպությունների և այլ շահագրգիռ կողմերի ներկայացուցիչներ, որի շնորհիվ կապահովվի որոշումների կայացման գործընթացում «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի գործունեության վերաբերյալ թափանցիկությունը և անհրաժեշտ տեղեկատվության փոխանակումը: Կառուցվածքային բարեփոխումների մյուս ուղղությունը դա «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի մասնաճյուղերին առավել ինքնուրույնություն տալն է, որն հնարավոր է իրականացնել դրանց կանոնադրությունների մշակմամբ և հաստատմամբ: Բացի այդ, անհրաժեշտ է յուրաքանչյուր մասնաճյուղում ստեղծել այցելուների կենտրոններ (տես նաև` սույն կառավարման պլանի 8.6 կետը): Այցելուների կենտրոնի ստեղծմամբ կապահովվի զբոսաշրջիկների/այցելուների համար անհրաժեշտ տեղեկատվության տրամադրումը, ինչպես պարկի գործունեության, այնպես էլ բնության և մշակույթի արժեքների մասին:

«Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի կառավարման արդյունավետության բարձրացմանը և ազգային պարկի օրենսդրությամբ սահմանված ռեժիմի ապահովմանը նպաստող գործողություններից են` տեսչական անձնակազմի աշխատավարձերի վերանայումը և խրախուսման համակարգի ստեղծումը, շուրջօրյա հսկողության համակարգի ներդրումը:

«Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի կառավարման արդյունավետության բարձրացման առանցքային խնդիրներից են կադրերի վերապատրաստման հստակ ծրագրերի առկայությունը, հաստիքային միավորների ծառայողական պարտականությունների սահմանումը, գիտահետազոտական աշխատանքների թեմատիկ պլանավորումը և թեմաների մշակման ու դրանց հաստատման գործընթացների կատարելագործումը:

«Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի կառավարման արդյունավետության բարձրացումը զգալիորեն պայմանավորված է նաև ազգային պարկի նշանակության և գործունեության մասին ազգաբնակչության իրազեկության մակարդակից: Այդ նպատակով անհրաժեշտ է իրականացնել շարունակական գործունեություն, որը հնարավոր է իրազեկության բարձրացման ծրագրի առկայության դեպքում:

 

ԲԱԺԻՆ 6. «Սևան» ազգային պարկին հարակից համայնքների սոցիալ-տնտեսական բնութագիրը և շահագրգիռ կողմերի հետ պարկի մասնակցային կառավարման գործողությունների պլանը

 

6.1. Համայնքների սոցիալ-տնտեսական ընդհանուր վիճակը

 

«Սևան» ազգային պարկին հարակից համայնքների լեռնային վայրում գտնվելը, ջրային ռեսուրսների մատչելիությունը, ինչպես նաև աշխարհագրական լայն ցրվածությունը որոշակիորեն ազդում է այս շրջանում ապրելակերպի և զբաղվածության վրա: Աշխատատեղերի բացակայությունը հիմնականում պայմանավորված է գյուղատնտեսության, որպես գյուղական համայնքների հիմնական զբաղվածության աղբյուրի, ոչ ձեռնտու լինելով, լճում ձկան արդյունագործական պաշարների նվազումով, արդար մրցակցության բացակայությամբ (Բնական պաշարների կառավարման և չքավորության նվազեցման ծրագրի շրջանակներում 2005 թ. ապրիլ-հոկտեմբեր ամիսներին կատարված ուսումնասիրությունների վերաբերյալ մանրամասն հաշվետվությունը տրամադրվել է ՀՀ բնապահպանության նախարարությանը և «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ին):

1988-1991 թթ. Գեղարքունիքի մարզը մեծ թվով փախստականներ է ընդունել: Դա իր ազդեցությունն է թողել մարզում ընդհանուր սոցիալական պայմանների վրա` ավելացնելով խոցելի բնակչության թվաքանակը: Մարզում փախստականների թիվը կազմում է 12 400 մարդ կամ ընդհանուր բնակչության մոտ 5.2%-ը: 2001 թ. աղքատության շեմից ցածր բնակչության տեսակարար կշիռը կազմում է 62.2%, 2002 և 2003 թվականներին այն կազմել է համապատասխանաբար` 47.2% և 59.9%, իսկ 2004 թ.` 46.4%: Ներկայումս զբաղված բնակչության միայն 12.6%-ն է աշխատում պետական կազմակերպություններում և հիմնարկներում, շուրջ 77%-ը զբաղված է գյուղատնտեսությամբ, ընդհանուր բնակչության մոտ 56%-ը կախված է պետական աջակցությունից, որից 16.9%-ը պետությունից ստանում է թոշակներ կամ այլ նպաստներ, իսկ 39.4%-ը` պետության պաշտպանության ներքո է (անչափահաս երեխաներ):

Համայնքներում բնակչության եկամտի հիմնական աղբյուրներից է գյուղատնտեսությունը, որի ճյուղերից հողագործությունը, որպես եկամտի աղբյուր, վերջին տարիների ընթացքում զգալիորեն նվազել է` հնացած սարքավորումների անարդյունավետության, պարարտանյութերի, սերմնացուի և նոր գյուղտեխնիկայի թանկ լինելու, գյուղատնտեսական ապրանքների շուկայի բացակայության և մարզից հեռու լինելու պատճառով: Փոխարենը նկատվում է եղջերավոր անասունների բուծման նշանակալի աճ, որի պատճառը մսամթերքների նկատմամբ համեմատաբար բարձր պահանջարկն է (ազգային պարկին հարակից համայնքներում հաշվվում է շուրջ 200 000 գլուխ եղջերավոր անասուն): Գեղարքունիքի մարզի պետական հաստատություններում աշխատում է բնակչության 10-15%-ը` 20000-30000 դրամ ամսական միջին աշխատավարձով, որոնց վճարումը երբեմն ուշանում է մի քանի ամսով: Մարզի տարածքում գործում են մի շարք մասնավոր ձեռնարկություններ, որոնցից հիշատակման են արժանի Նորատուսի ձկնամշակման գործարանը, Արտանիշում ՄԻԿԱ-ի ցեմենտի գործարանի մասնաճյուղը, Շորժայի կաթի գործարանը, Սևանի «Անուշ» լիմոնադի գործարանը, Ծովազարդի գորգագործական արհեստանոցը և այլն:

 

6.2. Համայնքների կողմից «Սևան» ազգային պարկի բնական պաշարների

օգտագործումը

 

Համայնքների կողմից «Սևան» ազգային պարկի բնական պաշարների օգտագործման առանձնահատկությունները պայմանավորված են ընդհանուր սոցիալ-տնտեսական վիճակով, որի հետևանքով այն հաճախ ուղեկցվում է օրինախախտումներով` բացասաբար ներգործելով էկոհամակարգերի հավասարակշռության վրա:

 

6.2.1. Ջրային ռեսուրսների օգտագործումը

 

Համայնքների զգալի մասում լուծվել է ոռոգման և կենդանիներին ջրի մատակարարման խնդիրները, սակայն դրանք դեռևս գոյություն ունեն բազմաթիվ համայնքներում (օրինակ` Ծովազարդում, Չկալովկայում), որտեղ, արոտավայրերում ջրարբիացման կետերի բացակայության պատճառով, տեղի է ունենում աղտոտված ջրերի ներհոսք հատկապես այնպիսի գետերից, ինչպիսիք են Արգիչին և Գավառագետը, որոնք անցնում են բազմաթիվ համայնքներով մինչև Սևանա լիճ հասնելը: Ընտանի կենդանիների ջրումը բնապահպանական լուրջ խնդիրներ է առաջացնում նաև լճի ափամերձ երկայնքով: Բացի այդ, ոռոգման նպատակով հիմնականում օգտագործվում են Սևանա լիճ թափվող գետերի ջրերը: Անկանոն և չվերահսկվող ոռոգման հետևանքով գետերի մեծ մասը ամառային ամիսներին ցամաքում են, որով զգալի վնաս է հասցվում մայիս-հուլիս ամիսներին Սևանի կողակի, ամառային բախտակի և Սևանի բեղլուի ձվադրմանը (ջրային էկոհամակարգերի վիճակը ներկայացված է սույն կառավարման պլանի 7.1 կետում):

 

6.2.2. Ձկան և խեցգետնի պաշարների օգտագործումը

 

Չնայած ձկան պաշարները զգալիորեն նվազել են, սակայն որոշ համայնքներում (Նորատուս, Ծովագյուղ) այն հանդիսանում է եկամտի հիմնական աղբյուր: Ձկնագողության բարձր մակարդակը հանգեցրել է ձկնային պաշարների կտրուկ նվազեցման և դրան համապատասխան` գնի բարձրացման: Բացի ձկնորսությունից, լայն տարածված գործունեություն է խեցգետնի որսը: Վերջին տարիներին այն մեծ պահանջարկ ունի և դրա որսով զբաղվողների թիվը աստիճանաբար ավելանում է (ձկնային և խեցգետնի պաշարների վիճակը ներկայացված է սույն կառավարման պլանի 7.2 կետում): Կատարվում է նաև խեցգետնի վերամշակում` Ծովազարդի համայնքին մոտ` ազգային պարկի տարածքում և ապահովում է շուրջ 60 աշխատատեղ:

 

6.2.3. Ռեկրեացիոն նպատակներով տարածքների օգտագործումը

 

Ռեկրեացիոն նպատակով տարածքների օգտագործման հիմնական ձևերն են` լողափերի կազմակերպումը և դրա հետ կապված սպասարկման ծառայությունների մատուցումը և քաղաքացիների կարճատև ու երկարատև հանգստի կազմակերպումը հյուրանոցային պայմաններում («Սևան» ազգային պարկում ռեկրեացիայի առանձնահատկությունները տրված են սույն կառավարման պլանի Բաժին 8-ում): Այն հիմնականում սեզոնային բնույթ ունի և առավելապես զարգացած է Սևանի ավազանի հյուսիս-արևմտյան հատվածում: Վարդենիսի և Մարտունու համայնքների անդամները այս գործունեությամբ գրեթե չեն զբաղվում` Երևանից ունեցած հեռավորության, վատ ճանապարհների և տուրիստական ենթակառուցվածքների բացակայության պատճառով:

 

6.2.4. Արածեցումը

 

Չնայած ազգային պարկի տարածքում արածեցումն օրենսդրությամբ արգելվում է, սակայն այն բավականին տարածված է` հատկապես Նորատուսին և Մարտունու համայնքներին հարող տարածքներում: Համայնքների ներկայացուցիչների պատճառաբանությամբ ամառային արոտավայրերը գտնվում են գյուղերից 20-30 կմ հեռավորության վրա, և դրանցից օգտվում են միայն այն ֆերմերները, որոնք ունեն 10-15-ից ավելի գլուխ կենդանիներ: Սակայն արածեցումն իրականացվում է նաև ազգային պարկի անտառային և ռեկրեացիոն տարածքներում: Արածեցման բացասական հետևանքներից են բուսածածկի տրորումը, վերաճի կրճատումը, շրջակա միջավայրի աղտոտումը:

 

6.2.5. Բուսական և կենդանական պաշարների օգտագործումը

 

«Սևան» ազգային պարկին հարակից համայնքների ջեռուցման հիմնական աղբյուրը շարունակում է մնալ փայտը, որն ազգային պարկի տարածքից ձեռք է բերվում հիմնականում ապօրինի ճանապարհով: Հաճախ այն ներկրվում է Տավուշի մարզից` 11-12000 դրամ/մ3-ով: Ձմռանը յուրաքանչյուր ընտանիք սպառում է միջինը 7-12 մ3 փայտ: Ազգային պարկի տարածքից փայտամթերումը նվազել է այն համայնքներում, որոնք գազաֆիկացվել են, սակայն այստեղ շատերը նախընտրում են փայտը, քանի որ այն ապօրինի ճանապարհով և անվճար ձեռք է բերվում մոտակա անտառներից: Ազգային պարկին հարակից համայնքների բնակչության մի մասը (հիմնականում Սևանի և Վարդենիսի տարածքներից) հոկտեմբեր-նոյեմբեր ամիսներին զբաղվում է չիչխանի մթերումով (յուրաքանչյուր ընտանիք վաճառքի նպատակով օրական մթերում է մինչև 15 կգ): Բնակչության որոշ մասը զբաղվում է նաև ուտելի բույսերի և դեղաբույսերի հավաքով, որոնք հիմնականում օգտագործում են անձնական կարիքները հոգալու համար: Հարկ է նշել, որ հատապտուղների, ուտելի բույսերի և դեղաբույսերի հավաքն իրականացվում է տարերայնորեն` առանց «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի հետ համաձայնեցման:

«Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում որսորդությունը քիչ է տարածված: Հիմնականում այն իրականացվում է հայտարարված որսասեզոններին:

 

6.3. Բնական պաշարների օգտագործման բնագավառում բնակչության

իրազեկությունը, «Սևան» ազգային պարկի և շահագրգիռ կողմերի միջև

փոխհարաբերությունների բնույթը

 

Չնայած բնակիչները իրազեկ են «Սևան» ազգային պարկի և դրա բնական պաշարների, ինչպես նաև դրանց ձեռք բերման վայրերի ու ուղիների մասին, սակայն հստակ և գիտականորեն հիմնավորված տեղեկատվության բացակայության պատճառով նրանք տեղյակ չեն բնական պաշարների շարունակական օգտագործման և վայրի բնության պահպանության ու կառավարման հարցերին: Այս հանգամանքը զգալիորեն խոչընդոտում է «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի հետ համագործակցության հաստատմանը: Տնտեսավարող սուբյեկտների, ֆիզիկական անձանց և այլ սուբյեկտների հարաբերությունները «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի հետ բազմաբնույթ են և պայմանավորված են հետևյալ գործոններով.

* Գեղարքունիքի մարզի սոցիալ-տնտեսական վիճակով.

* «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի և տարածքային կառավարման մարմինների, տեղական ինքնակառավարման մարմինների, տնտեսավարող սուբյեկտների և հասարակական կազմակերպությունների սահմանափակ և թույլ համագործակցությամբ (առանձին դեպքերում դրա բացակայությամբ).

* առևտրային/կոմերցիոն (շահույթ ստանալու) նպատակներով կամ ցանկություններով:

Կոնֆլիկտային բնույթի փոխհարաբերությունները (դրանց բարդությունը, ազդեցությունը խոցելի համայնքների և շրջակա միջավայրի վրա) պայմանավորված են ազգային պարկի արգելոցային, ռեկրեացիոն և տնտեսական գոտիներում տնտեսավարող սուբյեկտների և ֆիզիկական անձանց կողմից «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի հետ չհամաձայնեցված գործողությունների իրականացմամբ: Կոնֆլիկտների հիմնական պատճառներն են`

1. ազգային պարկի ռեժիմի խախտումները,

2. թույլատրվող բնօգտագործման տեսակների գծով դրանց օգտագործման կարգերի, կանոնների, ընթացակարգերի, քվոտաների, նորմաների, նորմատիվների և սահմանափակումների չպահպանումը, չկատարումը,

3. թույլատրվող բնօգտագործման տեսակների գծով ՀՀ օրենսդրության համաձայն պահանջվող փաստաթղթեր (լիցենզիաներ, արտոնագրեր, թույլտվություններ, պայմանագրեր, անշարժ գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքի պետական գրանցում) չունենալը,

4. քաղաքաշինական գործունեության և բնապահպանական օրենսդրության այլ պահանջների չկատարման/չպահպանման հետ կապված և այլ խախտումները,

5. երբեմն «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի տեսչական գործառույթներ իրականացնող անձի կողմից պաշտոնական պարտականությունների ոչ պատշաճ կատարումը, հսկողության գործառույթների ոչ արդյունավետ և ոչ գործուն մեխանիզմների կիրառումը,

6. առանձին դեպքերում ապօրինի բնօգտագործման գործընթացներին անմիջական և հանցավոր մասնակցության կամ հանցավոր անգործության ցուցաբերումները:

ՈՒսումնասիրությունների արդյունքում բացահայտվել է, որ Գեղարքունիքի մարզում գործող շատ հասարակական կազմակերպություններ շահագրգռված են բնապահպանական խնդիրների լուծմամբ, բնական պաշարների պահպանությամբ, հանրային վերահսկողությամբ և տեղեկատվության տարածման գործընթացով: Սակայն դրանցից միայն քչերն են, որ նշված գործընթացներում կարևորում են «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի դերը և պատրաստ են համագործակցել: Ընդհանուր առմամբ «Սևան» ազգային պարկի կառավարման գործընթացին համայնքների մասնակցության ակտիվացմանը խոչընդոտող հիմնական պատճառը հասարակական կազմակերպությունների և «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի ոչ համարժեք գործունեությունն է: Հասարակական կազմակերպությունների կողմից բնակչության իրազեկությանը նպատակաուղղված գործողությունները հաճախ իրականացվում են առանց «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ին տեղեկացնելու: Արդյունքում «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ը, որպես տեղեկատվական և կարգավորող կառույց, գնահատվում է անարդյունավետ, որն հանգեցնում է դրա նկատմամբ համայնքների անվստահությանը: Հարկ է նշել նաև, որ «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ն իր հերթին գտնում է, որ հասարակական կազմակերպությունները գործում են սեփական շահերից ելնելով` գործունեություն իրականացնելով ստացված դրամաշնորհային միջոցներով, որոնք նրանց տրամադրվում են բնապահպանական խնդիրներն ուռճացնելու արդյունքում:

Օբյեկտիվորեն գնահատելով «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի և շահագրգիռ մյուս կողմերի փոխհարաբերությունների բնույթը` կարելի է հանգել այն եզրակացության, որ առողջ համագործակցություն հաստատելու գործում, հատկապես տեղական ինքնակառավարման մարմինների և «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի միջև, հիմնական դերը պետք է պատկանի հասարակական կազմակերպություններին, քանի որ նրանք ներկայացնում են համայնքների շահերը և գործում են որպես բնապահպանական գործունեություն իրականացնող հիմնական կառույցներ:

 

6.4. «Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանման գոտու տարածքներում

կենսաբանական պաշարների օգտագործումից ստացված շահույթի արդարացի բաշխման

առանձնահատկությունները

 

«Սևան» ազգային պարկի պահպանման գոտու տարածքների բնակչության գերակշռող մասը, տեղական ինքնակառավարման մարմինները, օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պատճառներով պայմանավորված, չեն մասնակցում կենսաբանական պաշարների օգտագործումից ստացվող շահույթի բաշխման գործընթացին: Սակայն այս ուղղությամբ առաջին քայլն արդեն կատարվել է, ՀՀ կառավարության 2006 թ. հունիսի 29-ի թիվ 907-Ն որոշմամբ պարկի կանոնադրությունում ամրագրվել է, որ ազգային պարկի տնօրինմանը հանձնված` ՀՀ Գեղարքունիքի մարզի համայնքների վարչական տարածքներում ընդգրկված հողամասերի վարձակալության պայմանագրերով նախատեսված վարձավճարների 30%-ը համամասնորեն` մինչև յուրաքանչյուր բյուջետային տարվա ավարտը փոխանցվում են համայնքների բյուջեներ:

Բնօգտագործման ոլորտը կարգավորող իրավական դաշտում առկա թերությունները, մեխանիզմների, թույլտվությունների և սահմանափակումների ոչ օպտիմալ համակարգը, բուսական և կենդանական աշխարհի օբյեկտների օրինական օգտագործման, այդ թվում` լիցենզավորման համակարգի ազգաբնակչության համար ոչ դյուրին լինելը, նրանց համար ընդունելի ու հասկանալի ընթացակարգերի բացակայությունը ստեղծում են նպաստավոր պայմաններ կենսաբանական պաշարների ապօրինի օգտագործման համար, որի արդյունքում այդ պաշարների օգտագործումից ստացվող շահույթը դուրս է մնում հաշվառման և հարկման դաշտից: Ապօրինի օգտագործման պայմաններում կենսապաշարների հիմնական մասը իրացվում է «ստվերային» կարգով` շուկայական գնից բավականին ցածր, որի արդյունքում կենսառեսուրսների օգտագործումից ստացվող շահույթների հիմնական մասի ձևավորվումը (գեներացիան), այդ ռեսուրսի իրական շուկայական գնին համարժեք չափով, իրականացվում է իրացման շղթայի վերջին փուլում, ազգային պարկի և պահպանական գոտուց բավականին հեռու: Գործող հարկային դաշտը և տնտեսական այլ մեխանիզմները, ինչպես վկայում է վերջին տարիների փորձը, չեն նպաստում կենսապաշարների ապօրինի օգտագործման ծավալների նվազմանը: Դա հատկապես վերաբերում է հատապտուղների, սնկերի, ուտելի բույսերի և դեղաբույսերի օգտագործմանը, որն առավելագույն չափով կրում է «ստվերային» բնույթ և դրանց օգտագործումից ստացվող շահույթները շրջանցում են ՀՀ պետական և «Սևան» ազգային պարկի բյուջեները: Ապօրինի ձկնորսության արդյունքում «ստվերային» շահույթները կարելի է գնահատել մոտավորապես (1500 տ ձուկ x 100 դրամ x 1000) 150.0 մլն դրամ: Արդյունքում պետության կորուստները կարելի է գնահատել մոտավորապես (1500 տ ձուկ x 40 դրամ x 1000) 60.0 մլն դրամ:

Վարչարարության/վերահսկողության նույնիսկ ուժեղացումը` բնօգտագործման նոր, տեղական բնակչության առավել ընդգրկուն և ակտիվ մասնակցությունն ապահովող/մասնակցության վրա հենված տեսակների (ներառյալ դրանց ներդրումը խթանող տնտեսական մեխանիզմները) չկիրառման կամ չներդրման պարագայում, չի տալիս ցանկալի արդյունքներ, տարածաշրջանում չի ստեղծում աղքատության հաղթահարման իրատեսական հնարավորություններ: Բացի այդ, հողի և անշարժ գույքի գնահատման գործող համակարգերը և կադաստրային գները (արժեքները), դրանց հաշվարկման հիմքում դրվող գոտիականության գործակիցները հիմնականում հաշվի չեն առնում անտառային հողերի բնապահպանական և ռեկրեացիոն արժեքները, որի արդյունքում դրանց հաշվին ստեղծվող օգուտների հիմնական մասը դուրս է մնում հարկման դաշտից` չբաշխվելով, նույնիսկ այն տարածքում, որտեղ դրանք ստեղծվել և գեներացիայի են ենթարկվել: Կենսաբանական ռեսուրսների օգտագործումից ստացվող շահույթների հիմնական մասը, նույնիսկ բնապահպանական ծագում և նշանակություն ունեցող, համապատասխան կուտակող և նպատակային օգտագործումն ապահովող ֆինանսական մեխանիզմների բացակայության պայմաններում, տարբեր հարկերի և վճարների տեսքով դուրս են գալիս տարածաշրջանից և հետ չեն վերադառնում` զրկելով տարածաշրջանն առաջնահերթ և կարևոր նշանակության սոցիալ-տնտեսական և բնապահպանական հիմնախնդիրներ լուծելու համար անհրաժեշտ ֆինանսական ռեսուրսներից:

Կատարված ուսումնասիրությունների վերլուծության արդյունքում կարելի է ամրագրել, որ «Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում կենսաբանական պաշարների օգտագործումից ստացվող շահույթի բաշխման առանձնահատկությունները բնորոշվում են հետևյալով`

* կենսաբանական պաշարների օգտագործումից ստացվող շահույթի գերակշռող (խեցգետնի դեպքում` նույնիսկ առավելագույն) մասը վերջնական տեսքով և ծավալային առումով ձևավորվում ու բաշխվում է ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներից դուրս` հիմնականում Երևան քաղաքում, Հայաստանի Հանրապետության մաքսային սահմանի վրա.

* հողի և անշարժ գույքի գնահատման գործող համակարգերը և կադաստրային գները (արժեքները), դրանց հաշվարկման հիմքում դրվող գոտիականության գործակիցները հիմնականում հաշվի չեն առնում Սևանա լճի առափնյա տարածքների և անտառային հողերի բնապահպանական և ռեկրեացիոն արժեքները, որի արդյունքում դրանց հաշվին ստեղծվող շահույթի հիմնական մասը դուրս է մնում հարկման դաշտից` չբաշխվելով, նույնիսկ մասնակիորեն, այն տարածքում, որտեղ դրանք ստեղծվել և գեներացիայի են ենթարկվել.

* կենսաբանական պաշարների օգտագործումից ստացվող շահույթի հիմնական մասը, նպատակային օգտագործումն ապահովող ֆինանսական մեխանիզմների բացակայության պայմաններում, տարբեր հարկերի և վճարների տեսքով դուրս են գալիս Գեղարքունիքի մարզի սահմաններից` զրկելով տարածաշրջանն առաջնահերթ և կարևոր նշանակության սոցիալ-տնտեսական և բնապահպանական հիմնախնդիրներ լուծելու լրացուցիչ ֆինանսական ռեսուրսներից:

 

6.5. «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի կողմից բնական պաշարների պահպանումը

և օգտագործման կարգավորումը

 

ՈՒսումնասիրությունների արդյունքները վկայում են, որ «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի կողմից բնական պաշարների պահպանությունը և դրանց օգտագործման կարգավորման լուծումները հեռու են բավարար լինելուց: Դա հատկապես վերաբերում է ձկնային և խեցգետնի պաշարների օգտագործման հսկողությանը, անտառների պահպանությանը, ազգային պարկի տարածքում արածեցման կանխարգելմանը, ռեկրեացիոն նշանակության տարածքների արդյունավետ օգտագործմանը: «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի աշխատակիցների մեկնաբանությամբ բնական պաշարների օգտագործման նկատմամբ անբավարար հսկողությունը հիմնականում պայմանավորված է որակյալ մշտական աշխատողների անբավարար քանակով և գիշերային հերթափոխի բացակայությամբ: Բացի այդ, տեսուչները չունեն տրանսպորտային միջոցներ, զենք: Լուրջ խոչընդոտող գործոններից է ցածր աշխատավարձը, ինչը նվազեցնում է աշխատանքի արդյունավետության նկատմամբ աշխատակիցների շահագրգռվածությունը, որի արդյունքում հաճախ խախտումներ հայտնաբերելիս չեն կիրառվում գործող օրենքներն ու պատժամիջոցները: Արդյունքում` որոշ համայնքների անդամների կողմից «Սևան» ազգային պարկի օրենսդրությամբ սահմանված ռեժիմի խախտումները մշտական բնույթ են կրում և անհրաժեշտություն կա, որպեսզի «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ը համապատասխան գործողություններ իրականացնի: Այդ խախտումների բնույթը, կարևորության աստիճանը և խախտումներն իրականացնող համայնքները ներկայացված են աղյուսակ 1-ում:

 

Աղյուսակ 1

._______________________________________________________________________.

|Խախտումների բնույթը  |Կարևորության  աստիճանը|Համայնքները               |

|_____________________|______________________|__________________________|

|Ապօրինի ձկնորսություն|Բարձր                 |Նորատուս, Ծովագյուղ,      |

|                     |                      |Ծովակ, Արծվանիստ          |

|                     |______________________|__________________________|

|                     |Միջին                 |Ծովինար, Կարճաղբյուր,     |

|                     |                      |Շորժա                     |

|_____________________|______________________|__________________________|

|Ապօրինի անտառահատում |Բարձր                 |Կարճաղբյուր, Ծովակ,       |

|                     |                      |Ծովագյուղ, Նորատուս       |

|                     |______________________|__________________________|

|                     |Միջին                 |Փամբակ, Լճափ              |

|_____________________|______________________|__________________________|

|Արածեցում և          |Բարձր                 |Արեգունի, Ծակքար,         |

|կենդանիների ջրում լճի|                      |Ծովազարդ, Չկալովկա, Շորժա,|

|առափնյա տարածքներում |                      |Նորատուս, Լճափ            |

|                     |______________________|__________________________|

|                     |Միջին                 |Կարճաղբյուր, Հայրավանք    |

._______________________________________________________________________.

 

6.6. «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի և շահագրգիռ կողմերի մասնակցային

կառավարման գործողություններ

 

«Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի և շահագրգիռ կողմերի մասնակցային կառավարման գործողությունները նախ և առաջ պայմանավորված են «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի կառավարման բարելավման գործողությունների իրականացմամբ, մասնավորապես` կառուցվածքային և կադրային բարեփոխումներով (Հավելված 1): Մասնակցային կառավարման գործողությունները պետք է ընդգրկեն նաև «Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու բնական էկոհամակարգերի բարելավմանն ուղղված, ազգային պարկին հարակից համայնքների վարչական սահմաններում պետական սեփականության անտառային տարածքների կառավարման, ինչպես նաև տուրիզմի և ռեկրեացիայի կարգավորման և կենսաբազմազանության մոնիտորինգի համակարգի ներդրման ու իրականացման սույն կառավարման պլաններով նախատեսված գործողությունների իրականացումը (Հավելված 1):

 

ԲԱԺԻՆ 7. «Սևան» ազգային պարկի բնական էկոհամակարգերի ներկա վիճակը և դրանց բարելավմանն ուղղված գործողությունների պլանը

 

7.1. ՋՐԱՅԻՆ ԷԿՈՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐ

7.1.1. Սևանա լճի էկոլոգիական վիճակը

 

Հայաստանի տնտեսության և էներգետիկայի զարգացման նպատակներով մեծաքանակ ջրբացթողումների, ջրային ռեսուրսների անարդյունավետ օգտագործման հետևանքով, Սևանա լճում տեղի ունեցան մեծամասշտաբ փոփոխություններ, որոնք հանգեցրին լճային էկոհամակարգի և դրա կենսաբազմազանության խորը վերակառուցման: Սևանա լճի մակարդակի մոտ 20,2 մ իջեցման հետևանքով մակերեսը կրճատվել է մոտ 13%-ով և 1416 քառ. կմ-ից հասել 1238 քառ. կմ, իսկ ծավալը` 44,5%-ով և 58.4 խոր. կմ-ից հասել 32.4 խոր. կմ: Ջրագրական փոփոխությունների պատճառով անհետացավ 900 քառ. կմ մակերես և 18 խոր. կմ ծավալ ունեցող, թթվածնի մեծ խտությամբ հատակային սառը ջրաշերտը - հիպոլիմնիոնը: Լճի միջին տարեկան ջերմաստիճանը բարձրացել է մոտ 2 oC-ով, լուսաթափանցելիությունը նվազել է 5 անգամ (16.0-ից - 3.0 մ), թթվածնի կոնցենտրացիան փոքրացել է 8.0-ից մինչև 3.0 մգ 1 լիտրում, իսկ ջրի հատակային շերտերում հավասարվել է անալիտիկ 0-ի, ազոտի կոնցենտրացիան մեծացել է 30 անգամ (0.01-ից 0.32 գ/մ3): Ազոտի քանակության մեծացման, ինչպես նաև բարձրակարգ ջրային բույսերի կենսազանգվածի 930.400 տ-ից մինչև 35.000 տ կրճատման (26.6 անգամ) հետևանքով, միաբջիջ ջրիմուռների կենսազանգվածը մեծացավ մոտ 20 անգամ` 0.3 գ/մ3-ից հասնելով մինչև 6 գ/մ3: Լճի հատակային և միջին ջրաշերտերում, անաերոբ պայմաններում, սկսել է առաջանալ ջրային օրգանիզմների համար թունավոր ամոնիակ և ծծմբաջրածին, որոնք նպաստում են լճի ճահճացմանը և արագացնում լճի ծերացումը հազարամյակներով: Սևանա լճում նշված փոփոխությունները պատճառ հանդիսացան ջրային մանրէների, միաբջիջ և բազմաբջիջ անողնաշարավոր կենդանիների, ձկների տարբեր տեսակների կամ դրանց համակեցությունների խորը փոխկապակցված որակական և քանակական փոփոխությունների: Սևանա լճի մակարդակի իջեցմանը զուգահեռ, ջրահավաք ավազանում տնտեսության տարբեր ճյուղերի ինտենսիվացման հետևանքով, զգալիորեն աճեց կենսածին տարրերով, ծանր մետաղներով և թունաքիմիկատներով հարուստ հոսքային ջրերի քանակը, որոնք թափվում են լիճ: Միջին հաշվով տարեկան լիճ է թափվել 7000 տ ազոտ, 400 տ ֆոսֆոր, մոտ 13 տ թունաքիմիկատներ և 135 տ ծանր մետաղներ: Ընդ որում` բնակչությունից և արդյունաբերությունից լիճ թափվող ազոտի քանակը կազմել է 7%, անասնապահությունից 24% և բուսաբուծությունից 40%, այսինքն` ընդհանուր աղտոտվածության գերակշռող մասը գյուղատնտեսական ոլորտինն է, որը կազմում է 64%:

Ցուցանիշների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ Սևանա լճում խորության մեծացման հետ ինտենսիվանում է օրգանական նյութի քայքայումը: Ծանր մետաղների քանակությունը լճում ՍԹԿ-ի սահմաններում է: Լճում նավթամթերքների պարունակությունը մակերևույթից և մինչև 10 մ խորության վրա գերազանցում է ՍԹԿ-ն: Սա հիմնականում կապված է մոտորանավակների ինտենսիվ օգտագործման հետ: Լիճ թափվող կենսածին տարրերի և թունավոր նյութերի այդպիսի մեծ քանակությունների պատճառը բնապահպանական նորմերի կոպիտ խախտումն է: Այս հարցում մեծ դեր ունի նաև ջրահավաք ավազանի հողերի զանգվածային էրոզիան, անտառային տարածքների կրճատումը, բնակավայրերի և լճի միջև գտնվող տարածքներում բազմաթիվ անօրինական ճանապարհային ցանցերը, հանգստավայրերի, ամառանոցների պարիսպների շինարարությունը և այլն:

Սևանա լիճ թափվող գետերի ջրերի գումարային տարեկան հոսքը, առանց Արփա-Սևան ջրատարի ջրերի, կազմում է 740.5 մլն մ3, իսկ վերջինիս հետ միասին` 990.1 (աղյուսակ 2): Ներկայումս Սևանա լճից ոռոգման և էներգետիկ նպատակներով Հրազդան ոռոգման ջրատարով բաց է թողնվում տարեկան 80-150 մլն մ3 ջուր (միայն ոռոգման սեզոնին): Մինչ Սևանա լճի մակարդակի արհեստական իջեցումը գետերի ջրերի գումարային հոսքի մեծությունը կազմել է լճի ջրածավալի 1.32% (0.770 կմ3 - գետերում, 58.5 կմ3 - լճում), իսկ մակարդակի իջեցումից հետո այն կազմում է 2.24% (0.741 կմ3 - գետերում, 33.1 կմ3 - լճում): Բնական հոսքի հարաբերական մեծությունը (լճի ջրերի ծավալի համեմատությամբ) աճել է 1.73 անգամ` շնորհիվ լճի ջրածավալի փոքրացման (58.5 կմ3-ից իջել է 33.1 կմ3), իսկ Արփա-Սևան ջրատարի ջրերի հոսքի հետ միասին այն կազմում է լճի ծավալի 3 տոկոսը:

 

Աղյուսակ 2. Սևանա լճի ջրային հաշվեկշիռը 1933 թ. և 2005 թ. դրությամբ

 

.____________________________________________________________________.

|                            1933 թ.                                 |

|____________________________________________________________________|

|Մուտք                      |մլն մ3|Ելք                       |մլն մ3|

|___________________________|______|__________________________|______|

|Ներհոսք գետերով            |770   |Գոլորշիացում              |1210  |

|___________________________|______|__________________________|______|

|Տեղումներ լճի մակերեսին    |550   |Մակերևութային  հոսք       |50    |

|___________________________|______|__________________________|______|

|                           |      |Ստորերկրյա հոսք           |60    |

|___________________________|______|__________________________|______|

|Ընդամենը                   |1320  |Ընդամենը                  |1320  |

|____________________________________________________________________|

|                            2005 թ.                                 |

|____________________________________________________________________|

|Ներհոսք գետերով            |740.5 |Գոլորշիացում              |1370.9|

|___________________________|______|__________________________|______|

|Ստորերկրյա ներհոսք         |94.2  |Ստորերկրյա արտահոսք       |14.4  |

|___________________________|______|__________________________|______|

|Տեղումներ լճի մակերեսին    |388.0 |Ջրթող                     |190.0 |

|___________________________|______|__________________________|______|

|Հոսքի տեղափոխում Արփա գետից|311.1 |Կուտակում (+), նվազում (-)|-61.3 |

|___________________________|______|__________________________|______|

|Ընդամենը                   |1533.8|Ընդամենը                  |1575.3|

|___________________________|_________________________________|______|

|Կուտակում (+), նվազում (-) |       -41.5                     |      |

.____________________________________________________________________.

 

Հետազոտված ժամանակահատվածի ընթացքում ստացված ջրաֆիզիկական և ջրաքիմիական տվյալների համաձայն` Սևանա լճի ջրերը, ըստ մակերևութային ջրերի աղտոտվածության մակարդակի, բնորոշվում են` դաս 2 (մաքուր), կատեգորիա 2 (մաքուր): Մոնիտորինգային տվյալների անբավարարության պատճառով դժվար է տարեկան և սեզոնային կտրվածքով եզրակացություններ կատարել: Անհրաժեշտ է Սևանա լճի, այն սնող գետային ամբողջ համակարգի, աղբյուրների, հանքային և ստորգետնյա ջրերի, ինչպես նաև Հրազդան գետի ռեժիմային էկոլոգիական մոնիտորինգի ծրագրի մշակումն ու իրականացումը: Այն հնարավորություն կտա տվյալների բանկի բազայի վրա կատարել կանխատեսումներ, որը էկոհամակարգերի արդյունավետ կառավարման հիմնական գործիքն է:

 

7.1.2. Գետերի էկոլոգիական վիճակը

 

Ստորև բերվում են Սևանա լիճ թափվող հիմնական գետերի ջրաֆիզիկական և ջրաքիմիական բնութագրերը, որոնք սահմանվել են 2005 թ. իրականացված ուսումնասիրությունների արդյունքում:

 

1. Գավառագետ - Առավելագույն ջերմաստիճանը, 15 oC, գրանցվել է օգոստոսին: Ջրածնային ցուցչի` pH-ի արժեքը տատանվում է 6.08-7.09 սահմաններում: Կախված մասնիկների առավելագույն արժեքը գրանցվել է հոկտեմբերին` 34.5 գ/մ3: Լուծված թթվածնով հագեցվածությունը տատանվել է 71-95% սահմաններում: Հանքային ազոտի պարունակությունը ամռան ամիսներին աճում է, օգոստոսին գրանցվել է 2.59 գ/մ3, իսկ հանքային ֆոսֆորի պարունակությունը նվազում է` նույն ամսին գրանցվել է 0.086 գ/մ3: Օրգանական նյութի պարունակությունը մեծանում է հոկտեմբեր ամսին` պերմանգանատային օքսիդացումը` ՊՕ - 5.44 գՕ/մ3, բիքրոմատային օքսիդացումը` ԲՕ - 14.6 գՕ/մ3, թթվածնի կենսաքիմիական պահանջարկը` ԹԿՊ5 - 2.24 գՕ2/մ3 արժեքների մեծացմանը համապատասխան:

Ստացված ջրաֆիզիկական և ջրաքիմիական տվյալների հիման վրա Գավառագետի ջրերը, ըստ մակերևութային ջրերի աղտոտվածության մակարդակի, բնորոշվում են` դաս 2 (մաքուր), կատեգորիա 3 (բավականին մաքուր):

2. Մասրիկ - Առավելագույն ջերմաստիճանը, 16 oC, գրանցվել է հուլիսին: Ջրածնային ցուցչի` pH-ի արժեքը տատանվում է 7.35-8.01 սահմաններում: Կախված մասնիկների կտրուկ աճ նկատվում է ամռան և աշնան սկզբին, որը պայմանավորված է սեզոնային վարարումներով: Լուծված թթվածնով գերհագեցած է` 105.48% հունիսին: Հանքային ազոտի և ֆոսֆորի առավելագույն արժեքները, համապատասխանաբար` 1.42 գ/մ3 և 0.13 գ/մ3 գրանցվել են հուլիսին: Հունիս ամսին օրգանական նյութի պարունակությունը մնացած ամիսների համեմատությամբ մեծ է` ՊՕ - 11.2 գՕ/մ3, ԲՕ - 28 գՕ/մ3, ԹԿՊ5 - 3.6 գՕ2/մ3 հետագա ամիսներին այն աննշան է փոփոխվում:

Ստացված ջրաֆիզիկական և ջրաքիմիական տվյալների հիման վրա Մասրիկի ջրերը, ըստ մակերևութային ջրերի աղտոտվածության մակարդակի, բնորոշվում են` դաս 2 (մաքուր), կատեգորիա 3 (բավականին մաքուր):

3. Մակենիս - Առավելագույն ջերմաստիճանը, 14 oC, գրանցվել է հուլիսին: Ջրածնային ցուցչի` pH-ի արժեքը տատանվում է 7.11-7.43 սահմաններում: Կախված մասնիկների առավելագույն` 24 գ/մ3 արժեքը գրանցվել է հունիսին: Լուծված թթվածնի պարունակությունը փոփոխվում է 8.6-9.4 գ/մ3 սահմաններում: Հանքային ազոտի և ֆոսֆորի նվազագույն արժեքները, համապատասխանաբար` 0.45 գ/մ3 և 0.04 գ/մ3 գրանցվել են հունիսին: Հունիսին օրգանական նյութի պարունակությունը մյուս ամիսների համեմատությամբ ավելի մեծ է` ՊՕ - 4.64 գՕ/մ3, ԲՕ - 12 գՕ/մ3, ԹԿՊ5 - 1.45 գՕ2/մ3 հետագա ամիսներին այն աննշան է փոփոխվում:

Ստացված ջրաֆիզիկական և ջրաքիմիական տվյալների հիման վրա Մակենիսի ջրերը, ըստ մակերևութային ջրերի աղտոտվածության մակարդակի, բնորոշվում են` դաս 2 (մաքուր), կատեգորիա 2 (մաքուր):

4. Վարդենիկ - Առավելագույն ջերմաստիճանը, 22 oC, գրանցվել է օգոստոսին: Ջրածնային ցուցչի` pH-ի արժեքը տատանվում է 6.84-7.94 սահմաններում: Կախված մասնիկների պարունակությունը տատանվում է 3.6-19.0 գ/մ3 տիրույթում: Լուծված թթվածնով գերհագեցում` 106.21% գրանցվել է հունիսին: Հուլիսից նկատվում է հանքային ազոտի և ֆոսֆորի պարունակության աճ, որը պահպանվում է մինչև հոկտեմբեր: Օրգանական նյութի պարունակությունը մեծ է հունիս (ՊՕ - 4.8 գՕ/մ3, ԲՕ - 12.95 գՕ/մ3, ԹԿՊ5 - 1.5 գՕ2/մ3) և հոկտեմբեր(ՊՕ - 4.76 գՕ/մ3, ԲՕ - 12.78 գՕ/մ3, ԹԿՊ5 - 2.0 գՕ2/մ3) ամիսներին:

Ստացված ջրաֆիզիկական և ջրաքիմիական տվյալների հիման վրա Վարդենիկի ջրերը, ըստ մակերևութային ջրերի աղտոտվածության մակարդակի, բնորոշվում են` դաս 2 (մաքուր), կատեգորիա 3 (բավականին մաքուր):

5. Արգիչի - Առավելագույն ջերմաստիճանը, 20 oC, գրանցվել է օգոստոսին: Ջրածնային ցուցչի` pH-ի արժեքը տատանվում է 6.38-7.1 սահմաններում: Կախված մասնիկների առավելագույն պարունակությունը, 41.2 գ/մ3, գրանցվել է օգոստոսին: Լուծված թթվածնով գերհագեցում, 103-104%, գրանցվել է հունիս-հուլիս ամիսներին: Հուլիս-օգոստոս ամիսներին նկատվում է հանքային ազոտի և ֆոսֆորի պարունակության աճ: Օրգանական նյութի պարունակությունը հետազոտված ժամանակահատվածում գրեթե անփոփոխ է` ՊՕ - 3.04-4.96 գՕ/մ3, ԲՕ - 8.76-12.0 գՕ/մ3, ԹԿՊ5 - 1.28-1.75 գՕ2/մ3:

Ստացված ջրաֆիզիկական և ջրաքիմիական տվյալների հիման վրա Արգիչիի ջրերը, ըստ մակերևութային ջրերի աղտոտվածության մակարդակի, բնորոշվում են` դաս 2 (մաքուր), կատեգորիա 2 (մաքուր):

6. Լիճք - Առավելագույն ջերմաստիճանը, 11 oC, գրանցվել է հուլիսին: Ջրածնային ցուցչի` pH-ի արժեքը տատանվում է 6.42-6.65 սահմաններում: Կախված մասնիկների առավելագույն պարունակությունը, 6.8 գ/մ3, գրանցվել է օգոստոս-սեպտեմբեր ամիսներին: ՈՒսումնասիրության բոլոր ամիսներին լուծված թթվածնի պարունակությունը գրեթե անփոփոխ է` 9.87-10.17 գ/մ3 սահմաններում: Հանքային ազոտի պարունակությունը տատանվում է 2.11-0.13 գ/մ3, իսկ հանքային ֆոսֆորը` 0.15-0.06 գ/մ3 տիրույթներում: Օրգանական նյութի պարունակությունը հետազոտված ժամանակահատվածում գրեթե անփոփոխ է` ՊՕ 1.92-2.08 գՕ/մ3, ԲՕ - 5.0-6.4 գՕ/մ3, ԹԿՊ5 - 0.6-1.0 գՕ2/մ3:

Ստացված ջրաֆիզիկական և ջրաքիմիական տվյալների հիման վրա Լիճքի ջրերը, ըստ մակերևութային ջրերի աղտոտվածության մակարդակի, բնորոշվում են` դաս 2 (մաքուր), կատեգորիա 2 (մաքուր):

Այսպիսով` Սևանա լիճ թափվող գետերի հանքայնացումը տատանվում է 52.5 (Վարդենիկ) - 208.21 (Լիճք) գ/մ3 տիրույթում: Առավել հանքայնացված է Լիճք գետը, որը սնվում է աղբյուրներից: Լուծված թթվածնի պարունակությունը 7.8 (Գավառագետ) - 11.97 (Վարդենիկ) գ/մ3 սահմաններում է փոփոխվում: Հանքային ազոտի համեմատաբար բարձր պարունակությունը գրանցված է Գավառագետում` 2.46 գ/մ3, իսկ հանքային ֆոսֆոր` Լիճք և Արգիչի գետերում: Օրգանական նյութի առկայությունը, ըստ ՊՕ-ի արժեքի, բարձր է Գավառագետում (5.44 գՕ/մ3) և Արգիչի գետում (4.96 գ/մ3): Թթվածնի կենսաքիմիական պահանջարկի արժեքը ուսումնասիրված գետերում տատանվում է 0.6-3.6 գՕ2/մ սահմաններում: Գետերի ջրերում ծանր մետաղների քանակությունները ՍԹԿ-ի սահմաններում են: Նավթամթերքներ չեն հայտնաբերված միայն Լիճք գետում: Մնացած գետերում նավթամթերքները գերազանցում են ՍԹԿ-ի արժեքը (ՍԹԿ-ն` 0.05 գ/մ3)` հատկապես Վարդենիկ գետի ջրերում` 4.4 գ/մ3: Սա հետևանք է ավտոմայրուղու ինտենսիվ շահագործման և բազմաթիվ բենզալցակայանների առկայության: Սևանա լիճ թափվող գետերի միջոցով 2002-2005 թթ. տարեկան լիճ է թափվել 3088.5 տոննա ընդհանուր ազոտ և 183.5 տոննա ընդհանուր ֆոսֆոր, որոնց հանքային ձևերի քանակությունը կազմել է 1852.8 և 119.2 տոննա համապատասխանաբար: Կենսածինների հաշվարկված քանակները կարևոր են լճի ջրհավաք ավազանում պլանավորելու և կառավարելու տնտեսական գործունեությունը:

Սևանա լճի ջրահավաք ավազանում տնտեսության ինտենսիվացման և ռեկրեացիոն ծանրաբեռնվածության մեծացման պայմաններում լճի բնական ռեսուրսների պահպանման և արդյունավետ օգտագործման խնդիրների լուծումն անհնար է առանց «ջրահավաք ավազան <-> լիճ» համակարգում հիդրոբիոնտների քանակական և կառուցվածքաֆունկցիոնալ փոխհարաբերությունների, ինչպես նաև էվտրոֆացնող և թունավոր նյութերի հաշվեկշռի հաշվառման: Լճային էկոհամակարգի վերակառուցումը ղեկավարող միակ ռադիկալ ազդեցությունը` լճի մակարդակի արհեստական բարձրացումն է Բալթիկ ծովի մակերևույթից մինչև 1903.5 մ բարձրության վրա, քանի որ այն մեխանիզմները, որոնք լճի մակարդակի իջեցման պրոցեսում գործում էին դրական, մակարդակի բարձրացման ժամանակ կգործեն բացասական ուղղությամբ: 2005 թ. լճի մակարդակի բարձրացումը չի կարող ունենալ էական հիդրոէկոլոգիական նշանակություն լճի համար, այդ պատճառով տալ էկոհամակարգի զարգացման որոշակի կանխատեսումներ անհնար է: Դա պահանջում է տասնամյակների կանոնավոր հետազոտություններ:

 

7.1.3. «Սևան» ազգային պարկի ջրային էկոհամակարգերի բարելավման

գործողություններ

 

«Սևան» ազգային պարկի ջրային էկոհամակարգերի կառավարման բարելավման գործողությունները հիմնականում ընդգրկում են մոնիտորինգային հետազոտություններ, որոնց իրականացումը պայմանավորված է սույն կառավարման պլանի Բաժին 9-ում ներկայացված «Սևան» ազգային պարկում կենսաբազմազանության մոնիտորինգի համակարգի ներդրմամբ, ինչպես նաև Բաժին 5-ի 5.1 կետում ներկայացված «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի կառավարման բարելավման գործողությունների կատարմամբ:

Սևանա լճի և դրա ավազանի ջրային էկոհամակարգերի կառավարման արդյունավետությանը զգալիորեն կնպաստի նաև տոքսիկ, աղտոտող և էվտրոֆացնող նյութերի սահմանային թույլատրելի խտությունների (ՍԹԽ), նորմաների, ԱԹՆ) և սահմանային թույլատրելի արտանետումների (ՍԹԱ) չափերի որոշված լինելը, ջրային պաշարների պահպանման և արդյունավետ օգտագործման կանոնների ու մեթոդական ցուցումների առկայությունը (Հավելված 1): Ընդ որում` նշված նորմատիվային ակտերի մշակումը և սահմանված կարգով դրանց հաստատումը ունի ոչ միայն Սևանա լճի ջրային էկոհամակարգերի պահպանության համար նշանակություն, այլև ողջ հանրապետության: Կարևոր նշանակություն ունեն նաև գետերի, լճերի և ջրամբարների ափերի երկարությամբ սանիտարաջրապահպան գոտիների ստեղծումը, քաղաքների տեղական կոյուղացումը և քաղաքների ելքերում ժամանակակից մաքրման համալիրների տեղադրումը, ինչպես նաև խախտված և էրոզացված հողերի ռեկուլտիվացիան:

 

7.2. ՋՐԱՅԻՆ ԿԵՆՍԱԲԱԶՄԱԶԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

7.2.1. Ձկներ

 

Մինչև լճի մակարդակի իջեցումը ձկան տարեկան որսը գրեթե հավասարապես կազմված էր իշխանից և կողակից (համապատասխանաբար` 50% և 40%): Այս շրջանում սիգի բաժինը տարեկան որսաբաժնում կազմում էր 0.29%: Լճի մակարդակի իջեցման սկզբնական շրջանում (1939-1962 թթ.), ի հաշիվ Հրազդան գետի հոսքի արհեստական մեծացման, փոխվեցին Սևանա լճի ձևաչափական և հիդրոդինամիկ ցուցանիշները, ջերմաստիճանային ռեժիմը:

1940-ականների սկզբից սկսեց նվազել իշխանի թվաքանակը, իսկ 1960-ականների կեսերին, լճային ձվադրավայրերի չորացման հետևանքով, կտրուկ վատացան դրանց վերարտադրման պայմանները: Այս շրջանում համապատասխան վերարտադրման պայմաններ են ստեղծվում սիգի համար և 1960 թ-ից սկսած դրա պաշարները աճում են 1965 թ-ին կազմելով ձկան տարեկան որսի 40%-ը: Իշխանի բաժինը կրճատվում է մինչև 27.5%, կողակինը` 32%: Քանի որ Սևանի կողակը ձվադրում է ինչպես լճում, այնպես էլ դրա մեջ թափվող գետերում, լճային ձվադրավայրերի կրճատման արդյունքում խախտվում են նաև կողակի բազմացման պայմանները, որի արդյունքում կրճատվում են պաշարները:

Լճի տրոֆայնության աճի շրջանում իշխանի պաշարները շարունակում են նվազել, որի արդյունքում նախ 1976 թ-ից արգելվում է դրա արդյունահանումը, իսկ 1978 թ. այն ընդգրկվում է ՍՍՀՄ Կարմիր գրքի մեջ, իսկ 1987 թ. Սևանի բեղլուի հետ միասին գրանցվում են նաև Հայաստանի Կարմիր գրքում: Սիգի քանակը այս ընթացքում շարունակում է աճել և 1970-ական թվականներին դրա արդյունագործական կենսազանգվածը հասնում է 12000-13000 տ: 1980-ական թվականների վերջին և 1990-ականների սկզբին սիգի պաշարները հասան առավելագույն քանակի` կազմելով 16000-18000 տ:

1980-ական թվականների սկզբից լճում սկսեց արագորեն աճել ծածանի քանակը:

Այսպիսով, ներկայումս լճում արդյունահանվում են սիգը և ծածանը: Ընդ որում` սիգը կազմում է ընդհանուր որսի 80%-ից ավելին: Իշխանի 4 ենթատեսակներից լճում մնացել են գետում ձվադրող ձևերը` գեղարքունին և ամառային բախտակը: Ամառային բախտակի պոպուլյացիան ներկայումս գտնվում է անհետացման եզրին: Ստորև բերվում են ձկնատեսակների էկոլոգիական բնութագրերը և տնտեսական նշանակությունը:

1. Սևանի իշխան. Այս էնդեմիկ, անհետացող տեսակի կանոնավոր ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ պոպուլյացիան գտնվում է ծայրահեղ վատ վիճակում: 4 ենթատեսակներից լճում մնացել են երկուսը, որոնք նույնպես գտնվում են անհետացման եզրին: Իշխանի անհետացման հիմնական պատճառներն են` լճային ձվադրավայրերի չորացումը, ձվադրավայր հանդիսացող գետերի աղտոտումը և ձկնագողությունը: Վերջին տարիներին այս տեսակի արհեստական վերարտադրության վերաբերյալ ստացված տվյալների հիման վրա կարելի է եզրակացնել, որ ներկայումս լճում մնացել է միայն գեղարքունի ենթատեսակը, որի բնական վերարտադրությունը լճում նույնպես տեղի չի ունենում: Այդ նպատակով Բնապահպանության նախարարության «Հայաստանում ձկան էնդեմիկ տեսակների պաշարների համալրում» ծրագրով 2005 թ. մասնավոր տնտեսությունից պայմանագրային հիմունքներով գնվել և Սևանա լիճ է բաց թողնվել ամառային բախտակի 40 հազար (780 կգ) կենսունակ, 19,5 գրամ միջին քաշ ունեցող ձկնիկներ: Այս ծրագիրը շարունակվում է նաև 2006 թ.` պետական պատվերի շրջանակներում:

2. Սևանի կողակ և Սևանի բեղլու. Հետազոտությունների արդյունքում պարզվել է, որ շարունակվում է կրճատվել այս տեսակների պոպուլյացիաների թվաքանակը: Ընդ որում` կողակի պաշարների նվազումը լճային ձվադրավայրերի չորացման և ձվադրման շրջանում արդյունահանման հետևանք է: 2005 թ. իրականացված հետազոտությունների արդյունքների վերլուծությունը ցույց է տվել, որ կողակի աճի տեմպերը, 1980-ական թվականների համեմատ, արագացել են, տեղի է ունեցել նաև կողակի պոպուլյացիայի երիտասարդացում և միջին չափերի փոքրացում` 30.0-ից 22,9 սմ, ինչը ինտենսիվ որսի արդյունք է; Ընդ որում` առավել ինտենսիվ է ընթանում փոքր տարիքային խմբերի աճը, որը առատ կերային բազայի առկայության ապացույց է:

3. Սիգ. Սիգի պոպուլյացիայի միջին տարիքը 3.1-ից (1991 թ.) նվազել է մինչև 1.1` 2004 թ. և 1.6` 2005 թ.: Ընդ որում` 1990-ական թվականներին որսաբաժնում մոդալ տարիքային խմբերը 2-3 տարեկան ձկներն էին, իսկ 1999 թ-ին` 1+ և 2+ տարիքային խմբերը: 2004-2005 թթ. սնվող վտառի գերակշռող մասը կազմել է 1+ ձկները (աղյուսակ 3):

 

Աղյուսակ 3. Սիգի սնվող վտառի տարիքային կառուցվածքը (%) ըստ տարիների

 

._______________________________________________.

|ՏԱՐԻՆԵՐ|1+  |2+  |3+  |4+  |5+ |6+ |ՄԻՋԻՆ ՏԱՐԻՔ|

|_______|____|____|____|____|___|___|___________|

|1991   |2.5 |15.4|49.7|32.4|-  |-  |3.1        |

|_______|____|____|____|____|___|___|___________|

|1998   |9.1 |70.1|20.6|0.2 |-  |-  |2.1        |

|_______|____|____|____|____|___|___|___________|

|1999   |41.7|40.4|16.8|1.1 |-  |-  |1.8        |

|_______|____|____|____|____|___|___|___________|

|2004   |93.5|4.9 |0.7 |0.4 |0.3|0.2|1.1        |

|_______|____|____|____|____|___|___|___________|

|2005   |65.0|20.2|10.4|3.3 |0.9|0.2|1.6        |

._______________________________________________.

 

Պոպուլյացիայի առանձնյակների մանրացումը պայմանավորված է նաև օգտագործվող որսամիջոցներով, որոնցով կատարվում է սելեկցիոն որս: Նախկինում հիմնականում օգտագործվել են համեմատաբար խոշոր խորշ ունեցող (45 մմ և ավելի) ցանցեր, ներկայումս առավելապես օգտագործվում են մանր խորշերով ցանցեր (40 մմ և ցածր), որի արդյունքում որսաբաժնում աճում է ոչ արդյունագործական ձկների բաժինը` միաժամանակ քչացնելով պոպուլյացիայի համալրման քանակները: Լճում ձկնային պաշարների նվազման պատճառով մեկ որսամիջոցի (քսակավոր և ձգովի ուռկան) արդյունագործական հզորությունը ընկել է 6-7 անգամ: Այս պարագայում 1+ տարեկան ձկների հետագա չվերահսկվող արդյունահանումը կհանգեցնի ընդհանուր ձկնային պաշարների վերջնական խզման, որի վերականգնման համար կպահանջվեն երկար տարիներ: Ակնհայտ է սիգի պոպուլյացիայի կտրուկ նոսրացումը: 1980-ական թվականների համեմատ` լճի ձկնարդյունավետությունը 2005 թ. կրճատվել է 17 անգամ: Դա իր բացասական ազդեցությունն է թողնում լճի լիմնոհամակարգի սննդային շղթաների հավասարակշռության վրա, ինչն էլ իր հերթին հանգեցնում է լճում լրացուցիչ օրգանական նյութի կուտակմանը, որով ավելի է խորացվում էվտրոֆացման պրոցեսը:

Սիգը ձվադրում է Սևանա լճի ափամերձ գոտու ամբողջ երկայնքով, հիմնականում 0.5-11 մ խորությունների վրա, գրեթե բոլոր գրունտներում` բացառությամբ տիղմի և մակրոֆիտների: Առանձին վայրերում սիգը կարող է ձվադրել մինչև 32 մ խորություններում: Ձվադրավայրերի ընդհանուր մակերեսը կազմում է լճի մակերեսի մոտ 16%-ը: Վերջինս վկայում է սիգի բնական վերարտադրության մեծ հնարավորությունների առկայության մասին: Ձվադրումը կատարվում է նոյեմբերի վերջից մինչև հունվարի կեսերը: 2005 թ. սիգի միջին բեղունությունը կազմել է 14500 ձկնկիթ, որը մոտ 25-30%-ով ցածր է 1980-ական թվականների սկզբի նույն ցուցանիշներից: Վերջինս պայմանավորված է սիգի պոպուլյացիայի չափատարիքային կազմի փոփոխություններով:

Սիգի պոպուլյացիայի բոլոր այս նեգատիվ փոփոխությունները պաշարների անխնա շահագործման հետևանք են: Չնայած, յուրաքանչյուր տարի որոշվել են սիգի որսաչափերը, այնուամենայնիվ արդյունագործական ծանրաբեռնվածությունը պոպուլյացիայի վրա մի քանի անգամ գերազանցել է թույլատրելի որսի սահմանները:

4. Լճածածան. Արծաթափայլ լճածածանը (Crucian carp) լիճ է ներթափանցել 1980-ական թվականների սկզբին: Սևանա լճում աճում է լճածածանի մեկ պոպուլյացիա, որն այստեղ առաջացնում է բազմաթիվ սնվող և բազմացող վտառներ: Արդեն 1990 թվին արծաթափայլ լճածածանի արդյունագործական որսաչափը կազմել է մոտ 200 տ: Այն զանգվածաբար հանդիպում է Սևանա լճի ամբողջ ափամերձ հատվածում, հասուն գոնադներով մտնում է Լիճք, Ծակքար, Մասրիկ, Արգիչի և այլ գետեր: Ձվադրում է նաև լճում: Պոպուլյացիայի հիմնական մասը բազմանում է 4-րդ տարում: Ձվադրությունը սկսվում է մայիսի վերջին և շարունակվում մինչև օգոստոս: Պոպուլյացիան ներկայացված է հիմնականում էգերից, արուները կազմում եմ մոտ 1%: Լճածածանի բացարձակ պտղաբերությունը տատանվում է 14.8-168.9 հազար ձկնկիթի` միջին հաշվով կազմելով 74.5 հազար ձկնկիթ:

Լճածածանը, իր սննդառության բնույթով պոլիֆագ է (ամենակեր), կարող է խորացնել սաղմոնազգի և ծածանազգի ձկնատեսակների կերային բազայի այն բացասական հետևանքները, որոնք նկատվել են դեռևս 1980-ականների կեսերին: Լճածածանը սննդառության առումով համարվում է մրցակից տեղի ձկնատեսակների համար: 2005 թ. ուսումնասիրությունները ցույց տվեցին, որ լճածածանը աստիճանաբար տարածվում է ոչ միայն ափամերձ գոտիներում, այլև լճի խորքերում` սնվելով սիգի հիմնական կեր հանդիսացող զոոպլանկտոնով:

Սևանա լճում լճածածանի սննդառության և վերարտադրման առանձնահատկությունների ուսումնասիրությունները թույլ են տալիս ենթադրել, որ, Սևանի սակավատեսակ իխտիոֆաունայի պայմաններում, այս նոր տեսակը ընդունակ է ավելացնել իր թվաքանակը, ինչը հաստատվում է 2000-2005 թ. որսաչափի մեծացմամբ: Կարելի է ենթադրել, որ անսահմանափակ որսի արդյունքում, լճի մակարդակի բարձրացման և օլիգոտրոֆացման պայմաններում լճածածանի տարածումը կսահմանափակվի, քանի որ վերջինս նախընտրում է օրգանական նյութով հարուստ ջրերը: Սևանա լճում լճածածանի թվաքանակի մեծացումը կարող է բացասաբար ազդել Սևանի էնդեմիկ ձկնատեսակների վրա:

 

7.2.2. Սևանա լճի մակարդակի բարձրացման պայմաններում լճի հնարավոր

ձկնարդյունաբերության գնահատում

 

ՈՒսումնասիրությունների արդյունքները վկայում են, որ Սևանա լճի մակարդակի բարձրացումը ձկնարդյունաբերության վրա կունենա հետևյալ ազդեցությունը:

1. Սևանի իշխանի լճում բազմացող ձևերի ոչնչացման պատճառով դրանց արդյունագործական պաշարների վերականգնումը անհնարին է: Գեղարքունիքի և ամառային բախտակ ենթատեսակների պահպանումը հնարավոր է ձկնաբուծարաններում արհեստական վերարտադրության աշխատանքների իրականացմամբ և ձկնագողության կանխարգելմամբ:

2. Սևանի կողակի արդյունագործական պաշարները կարող են վերականգնվել, քանի որ պոպուլյացիայի 2/3-ը ձվադրում է լճային ձվադրավայրերում, որոնք այսօր ջրի մակարդակի իջեցման պատճառով հայտնվել են ցամաքում:

3. Սիգի վերարտադրմանը խոչընդոտում են ինչպես աբիոտիկ գործոնների փոփոխությունները, ինչպիսիք են` լճի հիպոլիմնիոնում անաերոբ պայմանների զարգացումը, այնտեղ ծծմբաջրածնի և մեթանի առկայությունը, որոնք զգալիորեն կրճատել են բնակեցման և վերարտադրման գոտին, այնպես էլ ձկնագողությունը: ՈՒնենալով սիգի արդյունագործական պաշարների բազմամյա դինամիկան (հաշվի առնելով նաև ձկնագողությունը) և լճի ջրի մակարդակի համապատասխան ցուցանիշները, մենք կարող ենք ենթադրել, որ լճի մակարդակի բարձրացման դեպքում կստեղծվեն ձկների համար վերարտադրության և սննդառության համարժեք պայմաններ:

Հարկ է նշել, որ միջին հաշվով տարեկան 20 սմ լճի մակարդակի բարձրացման դեպքում ձկնարդյունավետության զգալի փոփոխություններ չպետք է սպասել, քանի որ, նախ` ձկների պոպուլյացիան օժտված է միջավայրի պայմանների փոփոխությանը արձագանքելու որոշակի իներտությամբ, երկրորդ` լճի մակարդակի 1 մ բարձրացման դեպքում լճային ձվադրավայրերի ընդլայնում կամ կենսապայմանների զգալի փոփոխություն չի լինի: Այդ պատճառով սիգի և կողակի արդյունահանման կանխագուշակումը տրվում է 2010 թ-ից` 5 տարվա ընդմիջումներով: Ենթադրվում է, որ այդ 5 տարիների ընթացքում նկատելի կլինեն ձկան արդյունագործական պաշարների աստիճանական հավասարաչափ փոփոխություններ: Այսպիսով, եղած տվյալների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ առաջին 15 տարիների ընթացքում հնարավոր է Սևանա լճի ձկնարդյունավետության աճ` հիմնականում սիգի և կողակի կենսազանգվածի հաշվին: Այդ ընթացքում ծածանի պոպուլյացիայի թվաքանակը զգալի փոփոխություններ չի կրի:

Լճի մակարդակի հետագա բարձրացման պայմաններում, որը կհանգեցնի լճի տրոֆայնության նվազեցմանը, հնարավոր է ձկնարդյունավետության անկում` կապված սիգի հիմնական կերի, զոոպլանկտոնի, քանակի կրճատման հետ: Կողակի համար սահմանափակող գործոն կհանդիսանա միայն որսը և դրա քանակը, արդյունահանման արդյունավետ կառավարման պայմաններում, կմնա շատ թե քիչ կայուն:

 

7.2.3. Խեցգետին

 

Սևանա լճում խեցգետնի արդյունագործական պաշարների որոշումը կատարվել է 2004 թ-ից: Թույլատրելի որսաչափը 2004 թ. կազմել է 450-500 տ, 2005 թ.` 520-550 տ: Թույլատրելի որսաչափը, համաձայն գոյություն ունեցող մեթոդների, կազմում է լճում ապրող արդյունագործական չափի խեցգետնի 25%-ը: Որսը կատարվում է հիմնականում խեցգետնի թակարդներով, որոնց որսունակությունը 2005 թ. կազմել է 4-5 կենդանի: 2005 թ. Սևանա լճի խեցգետնի ձևաչափական ցուցանիշների հետազոտությունները ցույց են տվել, որ արու խեցգետինների միջին չափերը Փոքր Սևանում տատանվում են 9.6-12.2 սմ-ի, Մեծ Սևանում` 10.3-12.4 սմ-ի սահմաններում: Էգերը Փոքր Սևանում 9-11.7 սմ են, Մեծ Սևանում` 9.2-12.4 սմ: Արուների առավելագույն երկարությունը գրանցվել է Փոքր Սևանի Հայրիվանի տարածքում` 18 սմ, Մեծ Սևանի Վարդենիկի տարածքում` 18.2 սմ, իսկ էգերինը` Մեծ Սևանի Արդանիշի տարածքում 15.5 սմ: Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ կենդանիները համեմատաբար խոշոր են արգելոցային գոտիների մերձակայքում, լճախորշերում, լճի մակրոֆիտներով հարուստ մասերում: 2004 թ. համեմատ` 2005 թ. խեցգետնի պոպուլյացիայի չափատարիքային շարքերը կրճատվել են, որը հետևանք է արդյունագործական ծանրաբեռնվածության:

Խեցգետնի չափատարիքային միջին ցուցանիշները համեմատաբար մեծ են Փոքր Սևանում, քանի որ կենդանիները հնարավորություն ունեն մեծ խորություններում միգրացիա կատարել, որտեղ որսամիջոցներ գրեթե չեն օգտագործվում:

Խեցգետնի պոպուլյացիայի սեռական կառուցվածքի ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ Մեծ Սևանում ընդհանուր առմամբ պահպանվել է արուների և էգերի 1:1 հարաբերակցությունը, մինչդեռ Փոքր Սևանում արուների մասնաբաժինը գարնանը համեմատաբար մեծացել է:

Խեցգետնի առավելագույն քանակները հանդիպում են 8-18 մ խորություններում: Կենդանիների թվաքանակը խիստ կրճատվում է 22 մ-ից սկսած, որը հավանաբար պայմանավորված է գրունտի փոփոխությամբ: Մեծ խորություններում գերակշռում է փափուկ տիղմը, որը խեցգետնի համար նախընտրելի բիոտոպ չի հանդիսանում:

Խեցգետնի վերարտադրման ընթացքի ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ Սևանա լճում կենդանու բազմացման պրոցեսը սկսվում է ապրիլից: Վերարտադրման ժամանակաշրջանի համար առավել որոշիչ գործոններն են ջրի ջերմաստիճանի բարձրացումը և հատակում թթվածնային պայմանների լավացումը:

2004 թ. խեցգետնի միջին ֆիզիոլոգիական պտղաբերությունը կազմել է 174 ձկնկիթ, 2005 թ. պտղաբերության միջին ցուցանիշը Մեծ Սևանում կազմել է 350, իսկ Փոքր Սևանում` 160 ձկնկիթ: Այսինքն` 2005 թ. պտղաբերության միջին ցուցանիշը գերազանցում է 2004 թ. ցուցանիշին, ինչը վկայում է կենդանու կենսապայմանների լավացման մասին: Հնարավոր պատճառ կարող է լինել լճի ջրի մակարդակի բարձրացումը, որի արդյունքում մեծանում են խեցգետնի նախընտրած բիոտոպերի սահմանները:

Այսպիսով, ստացված տվյալների համաձայն Սևանա լճում խեցգետնի աճի և զարգացման պայմանները բարենպաստ են: Խեցգետնի բազմացման և աճի նման տեմպերի դեպքում, բնական պաշարների արդյունավետ կառավարման պայմաններում, լիճը կարող է դառնալ բարձր կենսարդյունավետության ջրամբար: Որսաչափի մեծությունը փոփոխական է և կախված է լճում առկա խեցգետնի պաշարներից: Թույլատրելի որսաչափը, համաձայն գոյություն ունեցող մեթոդների, պետք է կազմի լճում ապրող արդյունագործական չափի խեցգետնի 25%-ը: Սևանա լճում խեցգետնի պաշարների արդյունավետ կառավարման նպատակով ցանկալի է վերարտադրման և զանգվածային մաշկափոխանակության շրջանում (մայիս-հունիս ամիսների) լճում հայտարարել որսի արգելք:

Խեցգետինը, որպես դետրիտոֆագ, կարևոր նշանակություն ունի Սևանա լճի համար ոչ միայն որպես կենսառեսուրս, այլև որպես լճի սանիտար, հետևաբար պոպուլյացիայի հետազոտությունները պետք է կատարվեն յուրաքանչյուր տարի` պետական պատվերի շրջանակներում: Խեցգետնի որսի սահմանափակում սեզոնային արգելքի առումով չկա: Սակայն գոյություն ունի որսի սահմանափակում քանակային առումով, այսինքն գոյություն ունի որսի թույլատրելի չափ, որը չպետք է գերազանցվի: Խեցգետնի որսը պետք է կառավարվի միայն պաշարների գիտական գնահատման հիման վրա: Ջրային էկոհամակարգերի բնական ռեսուրսների վրա ճնշումը փոքրացնելու համար ՀՀ բնապահպանության նախարարությունը պետք է աջակցի խեցգետնային տնտեսությունների զարգացմանը` գործարարների համար կազմակերպելով գիտական խորհրդատվություն: Ցանկալի է նաև ունենալ խեցգետնաբուծական ձեռնարկներ ազգային լեզվով:

 

7.2.4. «Սևան» ազգային պարկի ջրային կենսաբազմազանության կառավարման

բարելավման գործողություններ

 

«Սևան» ազգային պարկի ջրային կենսաբազմազանության կառավարման բարելավման գործողությունները հիմնականում ընդգրկում են մոնիտորինգային հետազոտություններ, որոնց իրականացումը պայմանավորված է սույն կառավարման պլանի Բաժին 9-ում ներկայացված «Սևան» ազգային պարկում կենսաբազմազանության մոնիտորինգի համակարգի ներդրմամբ: Ինչ վերաբերում է արդյունագործական նշանակություն ունեցող ձկնատեսակների և խեցգետնի պաշարների ամենամյա հաշվառումներին, ապա այս աշխատանքները «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի կանոնադրական գործառույթներից են և ավանդաբար իրականացվում են սահմանված կարգով: Առավել ուշադրության է արժանի արժեքավոր և Սևան լճի էնդեմիկ ձկնատեսակների վերարտադրության աշխատանքների արդյունավետ կազմակերպումը, որի կապակցությամբ ՀՀ կառավարության 2006 թ. սեպտեմբերի 14-ի թիվ 10 արձանագրային որոշմամբ հավանության է արժանացել ՀՀ բնապահպանության նախարարության կողմից ներկայացված «Սևանի էնդեմիկ ձկնատեսակների (իշխան, կողակ, բեղլու) պոպուլյացիաների վերականգնման նպատակով արհեստական վերարտադրության նոր կենսատեխնոլոգիաների ներդրման հայեցակարգը»:

 

7.3. ՑԱՄԱՔԱՅԻՆ ԷԿՈՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐ

 

7.3.1. Բուսական աշխարհի հաշվառումը, վիճակը և գործողությունների պլանը

 

7.3.1.1. Նոր տեսակներ և պոպուլյացիաներ «Սևան» ազգային պարկի տարածքից.

 

2005 թ. դաշտային հետազոտությունների ընթացքում Սևանա լճի ափամերձ ավազուտներում, Ծովազարդ գյուղի շրջակայքից, հայտնաբերվել է Հայաստանի համար հազվագյուտ տեսակ հիմենոլոբուս փռվածը (Hymenolobus procumbens), որը հայտնի էր միայն Արարատյան դաշտից: Պոպուլյացիայի վիճակը բավարար է, տեսակն ակնհայտորեն ինտենսիվ տարածվում է մերձափնյա գոտում:

Արտանիշ թերակղզու լեռնատափաստանային գոտուց հայտնաբերվել է հազվագյուտ տեսակ բարակոտնուկ քրդական (Koeleria kurdica), որի պոպուլյացիայի վիճակը նույնպես բավարար է: Բացի այդ, ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում հայտնաբերվել են մի շարք նոր և չգրանցված բուսատեսակների պոպուլյացիաներ (աղյուսակ 4):

 

Աղյուսակ 4. Նոր պոպուլյացիաներ

 

._________________________________________________________________________.

|Ցեղ, տեսակ           |Ազգային|Պահպանական|Մեկնաբանություններ              |

|                     |պարկ   |գոտի      |                                |

|_____________________|_______|__________|________________________________|

|Կատվալեզու խոնարհված |x      |          |Հազվագյուտ տեսակ է: Հայտնաբերվել|

|(Bidens cernua)      |       |          |է մեկ նոր պոպուլյացիա Մարտունու |

|                     |       |          |մոտակայքում, Սևանի  ափամերձ     |

|                     |       |          |ճահճատներում: Լավ վիճակում է:   |

|_____________________|_______|__________|________________________________|

|Խոզանափուշ Ֆյոդորովի |x      |          |Սևանի  ավազանի էնդեմիկ է:       |

|(Cousinia fedorovii) |       |          |Հայտնաբերվել է Արեգունու        |

|                     |       |          |տափաստանային գոտուց, մոտ 50     |

|                     |       |          |բույս: Պոպուլյացիայի վիճակը լավ |

|                     |       |          |է:                              |

|_____________________|_______|__________|________________________________|

|Ջրասոճի սովորական    |x      |          |Հազվագյուտ տեսակ է: Պոպուլյացիան|

|(Hippuris vulgaris)  |       |          |հայտնաբերվել է Լիճք գ. մոտ`     |

|                     |       |          |ճահճակալվող ձկնաբուծական նախկին |

|                     |       |          |ջրավազանների տեղում:            |

|_____________________|_______|__________|________________________________|

|Ջրապզուկ սովորական   |x      |          |Հազվագյուտ տեսակ է: Պոպուլյացիան|

|(Utricularia         |       |          |հայտնաբերվել է Լիճք գ. մոտ`     |

|vulgaris)            |       |          |ճահճակալվող ձկնաբուծական նախկին |

|                     |       |          |ջրավազանների տեղում:            |

|_____________________|_______|__________|________________________________|

|Զանգակ հայկական      |       |x         |Հայաստանի էնդեմիկ է: Նոր, ոչ մեծ|

|(Campanula armena)   |       |          |(մոտ 20 բույս), պոպուլյացիան    |

|                     |       |          |հայտնաբերվել է Փամբակ գ.        |

|                     |       |          |մոտակայքում` ժայռերի վրա:       |

|_____________________|_______|__________|________________________________|

|Ալատնի (Elatine      |       |x         |Հազվագյուտ տեսակ է: Հունիսին    |

|alsinastrum)         |       |          |հայտնաբերվեցին բույսի 2-3       |

|                     |       |          |նմուշներ Դիլիջան-Ճամբարակ       |

|                     |       |          |խաչմերուկի մոտ ճահճացած         |

|                     |       |          |հատվածում: Անհրաժեշտ են նոր     |

|                     |       |          |հետազոտություններ:              |

|_____________________|_______|__________|________________________________|

|Մորալերդուկ ճահճային |x      |          |Հազվագյուտ տեսակ է: Հայտնաբերվել|

|(Parnassia palustris)|       |          |է նախկին Գիլլի լճի տարածքից:    |

|                     |       |          |Պոպուլյացիան լավ վիճակում է:    |

|_____________________|_______|__________|________________________________|

|Ակնախոտ սևանյան      |       |x         |Հազվագյուտ տեսակ է: Հայտնաբերվել|

|(Euphrasia           |       |          |է Սևանի  լեռնանցքի մոտակայքում: |

|sevanensis)          |       |          |Պոպուլյացիան լավ վիճակում է:    |

._________________________________________________________________________.

 

7.3.1.2. Էնդեմիկ տեսակներ.

 

«Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում հանդիպող 23 էնդեմիկ տեսակներից առավել ուշադրության են արժանի 18-ը (Քարտեզ 5), որոնց պոպուլյացիաների ընդհանուր վիճակը հետևյալն է: Խոզանափուշ Ֆյոդորովի (Cousinia fedorovii), խլածաղիկ Օլգայի (Scrophularia olgae) և խռնդատ սևանյան (Verbascum sevanense) տեսակների պոպուլյացիաների վիճակը ամենուրեք կարելի է գնահատել բավարար` առանձնյակները հանդես են գալիս բավական բարձր խտությամբ և առկա են հասակային բոլոր կազմերը: Գազ երկնագույն (Astragalus coelestis) տեսակի պոպուլյացիաներում առանձնյակները հանդես են գալիս ցածր խտությամբ` առավելագույնը 11 բույս: Դա հիմք է տալիս եզրակացնելու, որ պոպուլյացիաների վիճակը գնահատվի անբավարար: Անհրաժեշտ է իրականացնել մշտական մոնիտորինգ` վիճակի վրա ազդող գործոնները բացահայտելու համար:

Մյուս էնդեմիկ տեսակները հանդիպում են միայն պարկի պահպանական գոտում: Դրանցից սինձ հերկի (Tragopogon segetus), քարխոտ հայաստանյան (Symphytum hajastanum), զանգակ Խոցյատովսկու (Campanula bayerniana ssp.choziatowskyi), զիվան հայկական (Cephalaria armeniaca), թրաշուշան հայաստանյան (Gladiolus hajastanicus), թրաշուշան Կոչիի (Gladiolus kotschyanus ssp.distichus), ոզնաթուփ Գաբրիելյանի (Acantholimon gabrielianae), պսեֆելուս գեղամյան (Psephellus geghamensis) տեսակների պոպուլյացիաները, առանձնյակների բարձր խտության և հասակային տարբեր կազմերի առկայության չափանիշներով, գտնվում են բավարար վիճակում:

Ինչ վերաբերում է պարկի պահպանական գոտում հայտնի մյուս էնդեմիկ տեսակներից հետևյալներին` կաթնբեկ Սոսնովսկու (Sonchus sosnovskyi) (Դարանակ գյուղի մոտ), անմոռուկ դարալագյազի (Myosotis daralaghezica) (Աղբերք գյուղի մոտ), լռջուն Առնոլդի (Isatis arnoldiana) (Կոնկրետ տեղը հայտնի չէ), լռջուն Սևանի (Isatis sevangensis) (Արտանիշ, Ծափաթաղ, Դարանակ գյուղերի մոտ), կատվադաղձ Ալագյազի (Nepeta alaghezi) (Վարդենիսի լեռնաշղթա, Գեղահովիտ գյուղից վերև), ապա հաշվառման ժամանակահատվածում դրանք չեն հայտնաբերվել և անհրաժեշտ են որոնողական կրկնակի հետազոտություններ` վեգետացիոն շրջանի տարբեր փուլերում:

 

7.3.1.3. Հայաստանի Կարմիր գրքում ընդգրկված տեսակներ.

 

«Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու ֆլորայի Հայաստանի Կարմիր գրքում գրանցված 48 տեսակներից իրոք հազվագյուտ են և արժանի են ուշադրության միայն 13-ը (Քարտեզ 5), ընդ որում` 6-ը համարվում են անհետացած տեսակներ: Դրանց վերաբերյալ համապատասխան տվյալները բերված են աղյուսակ 5-ում:

 

Աղյուսակ 5. Կարմիր գրքում գրանցված տեսակներ, որոնք ունեն ուշադրության

կարիք

 

._________________________________________________________________________.

|Ցեղ, տեսակ           |Ազգային|Պահպանական  |Մեկնաբանություններ            |

|                     |պարկ   |գոտի        |                              |

|_____________________|_______|____________|______________________________|

|Մարգացնցնուղ         |-      |Գիլլի լիճ   |Հավանաբար անհետացած տեսակ է:  |

|Զեդելմեյերի          |       |            |Վերջին հավաքը` 1945 թ: ERE*-  |

|(Peucedanum          |       |            |ում նյութեր չկան: Անհրաժեշտ է |

|zedelmeyeranum)      |       |            |շարունակել որոնումները:       |

|_____________________|_______|____________|______________________________|

|Ճարտարուկ կոշտ (Draba|-      |Շիշկայա     |Հավանաբար անհետացած տեսակ է:  |

|rigida)              |       |գյուղի մոտ  |Վերջին հավաքը` 1923 թ:        |

|                     |       |            |Անհրաժեշտ է շարունակել        |

|                     |       |            |որոնումները:                  |

|_____________________|_______|____________|______________________________|

|Լռջուն Առնոլդի       |-      |Կոնկրետ տեղը|Հավանաբար անհետացած տեսակ է:  |

|(Isatis arnoldiana)  |       |հայտնի չէ   |ERE-ում նյութեր չկան: Վերջին  |

|                     |       |            |հավաքը` 1930 թ: Անհրաժեշտ է   |

|                     |       |            |շարունակել որոնումները:       |

|_____________________|_______|____________|______________________________|

|Լռջուն Սևանի         |-      |Արտանիշ,    |Հավանաբար անհետացած տեսակ է:  |

|(Isatis sevangensis) |       |Ծափաթաղ,    |Վերջին հավաքը` 1970 թ:        |

|                     |       |Դարանակ     |Անհրաժեշտ է շարունակել        |

|                     |       |գյուղերի մոտ|որոնումները:                  |

|_____________________|_______|____________|______________________________|

|Ճահճախոտ միաթեփուկ   |Ծովակ  |Նորատուս,   |Հավանաբար անհետացած տեսակ է:  |

|(Eleocharis          |գյուղի |Հայրիվան,   |Վերջին հավաքը` 1966 թ:        |

|uniglumis)           |մոտ    |Սոթք        |Անհրաժեշտ է շարունակել        |

|                     |       |գյուղերի,   |որոնումները:                  |

|                     |       |Սևան,  Գավառ|                              |

|                     |       |քաղաքների   |                              |

|                     |       |մոտ, Այրիջա |                              |

|_____________________|_______|____________|______________________________|

|Անողնուցուկ          |Կոնկրետ|-           |Հավանաբար անհետացած տեսակ է:  |

|Գրոսսհեյմի           |տեղը   |            |ERE-ում նյութեր չկան:         |

|(Puccinellia         |հայտնի |            |Անհրաժեշտ է շարունակել        |

|grossheimiana)       |չէ     |            |որոնումները:                  |

|_____________________|_______|____________|______________________________|

|Սիբեխ սիբեխանման     |-      |Գիլլի լիճ   |Հավանաբար անհետացած տեսակ է:  |

|(Falcaria            |       |            |Վերջին հավաքը` 1966 թ: Հայտնի |

|falcarioides)        |       |            |է պոպուլյացիա Արարատյան       |

|                     |       |            |դաշտում: Անհրաժեշտ է          |

|                     |       |            |շարունակել որոնումները:       |

|_____________________|_______|____________|______________________________|

|Պրանգոս բերդաթումբ   |-      |Գոմաձոր,    |Վիճակն անբավարար է: Նկատվում է|

|(Prangos             |       |Ցամաքաբերդ, |արածեցման բացասական           |

|arcisromanae)        |       |Արեգունի    |ազդեցությունը: Պահպանության   |

|                     |       |գյուղերի,   |ռեժիմի կիրառման դեպքում       |

|                     |       |Սևան  քաղաքի|հնարավոր կլինի պահպանել       |

|                     |       |մոտ         |պոպուլյացիայի մի մասը:        |

|_____________________|_______|____________|______________________________|

|Պատատուկ Կալվերի     |-      |Դարանակ     |Հայտնի է ընդամենը մեկ         |

|(Convolvulus         |       |գյուղի մոտ  |պոպուլյացիա: Անհետացման վտանգ |

|calvertii)           |       |            |չկա, սակայն անհրաժեշտ է վիճակի|

|                     |       |            |հսկողության մոնիտորինգ:       |

|_____________________|_______|____________|______________________________|

|Ոզնաթուփ Գաբրիելյանի |-      |Ջիլ և       |Պոպուլյացիաների վիճակը բավարար|

|(Acantholimon        |       |Ծափաթաղ     |է:                            |

|gabrielianae)        |       |գյուղերի մոտ|                              |

|_____________________|_______|____________|______________________________|

|Ջրառվույտ եռատերև    |-      |Գիլլի լիճ   |Հետազոտված պոպուլյացիաների    |

|(Menyanthes          |       |            |վիճակը բավարար է:             |

|trifoliata)          |       |            |                              |

|_____________________|_______|____________|______________________________|

|Ողկուզապտեր          |-      |Դարանակ     |Պոպուլյացիաների վիճակը բավարար|

|լուսնանման           |       |գյուղի մոտ, |է:                            |

|(Botrychium lunaria) |       |Վարդենիսի և |                              |

|                     |       |Գեղամա      |                              |

|                     |       |լեռնաշղթաներ|                              |

|_____________________|_______|____________|______________________________|

|Զարմանազան երկնագույն|-      |Սեմյոնովկա  |Պոպուլյացիաների վիճակը բավարար|

|(Polemonium          |       |գյուղի մոտ  |է:                            |

|caeruleum)           |       |            |                              |

._________________________________________________________________________.

 

*ERE - ՀՀ ԳԱԱ Բուսաբանության ինստիտուտի հերբարիում:

 

«Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում հանդիպում են ևս 5 հազվագյուտ տեսակներ, որոնք առանձնակի ուսումնասիրման կարիք ունեն: Դրանցից են`

1. Զանգակ կովկասյան (Campanula caucasica) - պահպանական գոտում հայտնի է միայն մեկ պոպուլյացիա Սոթք գյուղի մոտակայքում, որը լավ վիճակում է.

2. Պապլոր դժգույն (Muscari pallens) - պահպանական գոտում հայտնի է միայն մեկ պոպուլյացիա Սոթք գյուղի մոտակայքում, որը շատ փոքր է, բայց լավ վիճակում.

3. Վիշապագլուխ ավստրիական (Dracocephalum austriacum) - հայտնի են այս տեսակի երեք պոպուլյացիաներ` Լճաշեն, Շորժա և Բաբաջան գյուղերի մոտակայքերում: Դրանց պոպուլյացիաների վիճակը բավարար է.

4. Գրենլանդիա խիտ (Groenlandia densa) - Հայաստանի համար շատ հազվագյուտ տեսակ է: Հանդիպում է Արգիչի գետի վերին հատվածում: Պոպուլյացիան լավ վիճակում է.

5. Լակտուցելա ալիքաձև (Lactucella undulata) - նախկինում հավաքվել է մեկ անգամ Նորատուս գյուղի մոտից: Անհրաժեշտ են որոնողական ուսումնասիրություններ:

 

7.3.1.4. Դեղաբույսեր.

 

«Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում տարածված 60 տեսակի դեղաբույսերից օգտագործման տեսակետից առավել հեռանկարային են 27-ը, որոնց և էկոհամակարգերին առանց վնաս պատճառելու հավաքի տվյալները բերված են աղյուսակ 6-ում (տեղաբաշխումը, տես` քարտեզ 6): Մնացած տեսակները, մարկետինգային հետազոտությունների դրական արդյունքի դեպքում, կարող են աճեցվել պլանտացիաներում:

 

Աղյուսակ 6. Տնտեսապես արժեքավոր դեղաբույսեր

 

._________________________________________________________________________.

|Տեսակ                 |Տարածման       |Հետա- |Միջին պաշարը,|Հնարա-|Հնարա-|

|                      |վայրերը        |զոտված|կգ/հա        |վոր   |վոր   |

|                      |               |պոպու-|             |հավաք,|հավաք,|

|                      |               |լյացիա|             |կգ/հա |կգ/   |

|                      |               |ների  |             |      |տարում|

|                      |               |թիվը  |             |      |      |

|______________________|_______________|______|_____________|______|______|

|Հազարատերևուկ         |Արտանիշի և     |4     |80 (վերգետնյա|60    |2000  |

|սովորական (Achillea   |Սևանի          |      |մաս)         |      |      |

|millefolium)          |թերակղզիներ,   |      |             |      |      |

|                      |Լիճք,          |      |             |      |      |

|                      |պահպանական գոտի|      |             |      |      |

|______________________|_______________|______|_____________|______|______|

|Կռատուկ Պալադինի      |Պահպանական գոտի|6     |40 (արմատներ)|20    |800   |

|(Arctium palladinii)  |               |      |             |      |      |

|______________________|_______________|______|_____________|______|______|

|Անթառամ ծալքավոր      |Արտանիշի և     |4     |80 (վերգետնյա|60    |3000  |

|(Helichrysum          |Սևանի          |      |մաս)         |      |      |

|plicatum)*            |թերակղզիներ,   |      |             |      |      |

|                      |պահպանական գոտի|      |             |      |      |

|______________________|_______________|______|_____________|______|______|

|Լոշտակ սպիտակ (Bryonia|Պահպանական գոտի|3     |100          |40    |1000  |

|alba)*                |               |      |(կոճղարմատ)  |      |      |

|______________________|_______________|______|_____________|______|______|

|Զիվան հսկայական       |Պահպանական գոտի|3     |10 (վերգետնյա|6     |800   |

|(Cephalaria gigantea)*|               |      |մաս)         |      |      |

|______________________|_______________|______|_____________|______|______|

|Չիչխան դժնիկանման     |Ազգային պարկում|5     |100          |80    |300000|

|(Hippophae            |ամենուրեք      |      |(պտուղներ)   |      |      |

|rhamnoides)*          |               |      |             |      |      |

|______________________|_______________|______|_____________|______|______|

|Իշառվույտ դեղատու     |Ազգային պարկում|4     |40 (վերգետնյա|30    |200   |

|(Melilotus            |և  պահպանական  |      |մաս)         |      |      |

|officinalis)          |գոտում         |      |             |      |      |

|                      |ամենուրեք      |      |             |      |      |

|______________________|_______________|______|_____________|______|______|

|Սրոհունդ խոցված       |Պահպանական գոտի|4     |70 (վերգետնյա|35    |2000  |

|(Hypericum            |               |      |մաս)         |      |      |

|perforatum)*          |               |      |             |      |      |

|______________________|_______________|______|_____________|______|______|

|Առյուծագի սովորական   |Պահպանական գոտի|4     |50 (վերգետնյա|30    |300   |

|(Leonurus cardiaca)   |               |      |մաս)         |      |      |

|______________________|_______________|______|_____________|______|______|

|Խնկածաղիկ սովորական   |Արտանիշի և     |4     |30 (վերգետնյա|15    |600   |

|(Origanum vulgare)*   |Սևանի          |      |մաս)         |      |      |

|                      |թերակղզիներ,   |      |             |      |      |

|                      |պահպանական գոտի|      |             |      |      |

|______________________|_______________|______|_____________|______|______|

|Լերդախոտ ալեհեր       |Արտանիշի       |4     |40 (վերգետնյա|20    |600   |

|(Teucrium polium)*    |թերակղզի,      |      |մաս)         |      |      |

|                      |պահպանական գոտի|      |             |      |      |

|______________________|_______________|______|_____________|______|______|

|ՈՒրց Կոչիի (Thymus    |Արտանիշի       |6     |100          |60    |3000  |

|kotschyanus)*         |թերակղզի,      |      |(վերգետնյա   |      |      |

|                      |պահպանական գոտի|      |մաս)         |      |      |

|______________________|_______________|______|_____________|______|______|

|Մատիտեղ ճնճղուկի      |Արտանիշի և     |4     |30 (վերգետնյա|20    |300   |

|(Polygonum aviculare) |Սևանի          |      |մաս)         |      |      |

|                      |թերակղզիներ,   |      |             |      |      |

|                      |Մարտունի,      |      |             |      |      |

|                      |պահպանական գոտի|      |             |      |      |

|______________________|_______________|______|_____________|______|______|

|Սզնենի Մեյերի,        |Պահպանական գոտի|3     |60 (պտուղներ)|50    |1000  |

|Ս. արևելյան,  Ս. կեղծ |               |      |             |      |      |

|տարատերև  (Crataegus  |               |      |             |      |      |

|meyeri, C. orientalis,|               |      |             |      |      |

|C. pseudohetero-      |               |      |             |      |      |

|phylla)*              |               |      |             |      |      |

|______________________|_______________|______|_____________|______|______|

|Մասրենի (9 տեսակ)     |Պահպանական գոտի|3     |100          |70    |3000  |

|(Rosa)*               |               |      |(պտուղներ)   |      |      |

|______________________|_______________|______|_____________|______|______|

|Խլածաղիկ ժայռային     |Պահպանական գոտի|2     |20 (վերգետնյա|10    |300   |

|(Scrophularia         |               |      |մաս)         |      |      |

|rupestris)            |               |      |             |      |      |

|______________________|_______________|______|_____________|______|______|

|Կատվախոտ դեղատու      |Պահպանական գոտի|2     |20 (արմատներ)|10    |200   |

|(Valeriana            |               |      |             |      |      |

|officinalis)          |               |      |             |      |      |

._________________________________________________________________________.

 

* Ներկայումս օգտագործվում են տեղի բնակչության կողմից անձնական կարիքների և ոչ մեծ ծավալներով վաճառքի նպատակով:

 

Նշված դեղաբույսերի արդյունագործական հավաքը և մշակումը պետք է իրականացնել օրենսդրությամբ սահմանված կարգով` համապատասխան մարկետինգային հետազոտությունների իրականացումից հետո:

 

7.3.1.5. ՈՒտելի բույսեր.

 

«Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում տարածված 100 տեսակի ուտելի բույսերից օգտագործման տեսակետից առավել հեռանկարային են 21-ը, որոնց և էկոհամակարգերին առանց վնաս պատճառելու հավաքի տվյալները բերված են աղյուսակ 7-ում (տեղաբաշխումը, տես` քարտեզ 7): Մնացած տեսակները, մարկետինգային հետազոտությունների դրական արդյունքի դեպքում, կարող են աճեցվել պլանտացիաներում:

 

Աղյուսակ 7. Տնտեսապես արժեքավոր ուտելի տեսակներ

 

._________________________________________________________________________.

|Տեսակ                 |Տարածման       |Հետա- |Միջին պաշարը,|Հնարա-|Հնարա-|

|                      |վայրերը        |զոտված|կգ/հա        |վոր   |վոր   |

|                      |               |պոպու-|             |հավաք,|հավաք,|

|                      |               |լյացիա|             |կգ/հա |կգ/   |

|                      |               |ների  |             |      |տարում|

|                      |               |թիվը  |             |      |      |

|______________________|_______________|______|_____________|______|______|

|Շուշանբանջար          |Արտանիշի և     |3     |40 (երիտասարդ|30    |1000  |

|սոխուկավոր            |Սևանի          |      |ցողուններ)   |      |      |

|(Chaerophyllum        |թերակղզիներ,   |      |             |      |      |

|bulbosum)*            |պահպանական գոտի|      |             |      |      |

|______________________|_______________|______|_____________|______|______|

|Սիբեխ սովորական       |Արտանիշի       |5     |10 (երիտասարդ|8     |500   |

|(Falcaria vulgaris)*  |թերակղզի,      |      |տերևներ)     |      |      |

|                      |պահպանական գոտի|      |             |      |      |

|______________________|_______________|______|_____________|______|______|

|Բոխի մանրապտուղ       |Արտանիշի       |5     |40 (երիտասարդ|30    |1000  |

|(Hippomarathrum       |թերակղզի,      |      |ցողուններ)   |      |      |

|microcarpum)*         |պահպանական գոտի|      |             |      |      |

|______________________|_______________|______|_____________|______|______|

|Ծնեփակ դեղատու,       |Արտանիշի       |3     |8 (երիտասարդ |5     |400   |

|Ծ. օղակավոր           |թերակղզի,      |      |ցողուններ)   |      |      |

|(Asparagus            |պահպանական գոտի|      |             |      |      |

|officinalis,          |               |      |             |      |      |

|A. verticillatus)     |               |      |             |      |      |

|______________________|_______________|______|_____________|______|______|

|Չիչխան դժնիկանման     |Ազգային պարկում|5     |100          |80    |300000|

|(Hippophae            |ամենուրեք      |      |(պտուղներ)   |      |      |

|rhamnoides)**         |               |      |             |      |      |

|______________________|_______________|______|_____________|______|______|

|ՈՒրց Կոչիի (Thymus    |Արտանիշի       |6     |100          |60    |3000  |

|kotschyanus)*         |թերակղզի,      |      |(ցողուններ)  |      |      |

|                      |պահպանական գոտի|      |             |      |      |

|______________________|_______________|______|_____________|______|______|

|Ավելուկ վահանաձև      |Պահպանական գոտի|4     |50           |40    |1000  |

|(Rumex scutatus)*     |               |      |(ցողուններ)  |      |      |

|______________________|_______________|______|_____________|______|______|

|Մասրենի (9 տեսակ)     |Պահպանական գոտի|3     |100          |70    |3000  |

|(Rosa sp.)*           |               |      |(պտուղներ)   |      |      |

|______________________|_______________|______|_____________|______|______|

|Ծտիխնձոր արոսի (Sorbus|Պահպանական գոտի|2     |100          |80    |1000  |

|aucuparia)            |               |      |(պտուղներ)   |      |      |

|______________________|_______________|______|_____________|______|______|

|Սզնենի Մեյերի,        |Պահպանական գոտի|3     |60 (պտուղներ)|50    |1000  |

|Ս. արևելյան,  Ս. կեղծ |               |      |             |      |      |

|տարատերև  (Crataegus  |               |      |             |      |      |

|meyeri, C. orientalis,|               |      |             |      |      |

|C. pseudohetero-      |               |      |             |      |      |

|phylla)*              |               |      |             |      |      |

._________________________________________________________________________.

 

* Տեղի բնակչության կողմից օգտագործվում են սեփական կարիքների համար.

** Կատարվում է հավաք հյութերի և այլ մթերքների արտադրության համար:

 

Նշված ուտելի բույսերի արդյունագործական հավաքը և մշակումը պետք է իրականացնել օրենսդրությամբ սահմանված կարգով` համապատասխան մարկետինգային հետազոտությունների իրականացումից հետո:

 

7.3.1.6. Բույսերի ինվազիվ և էքսպանսիվ տեսակներ.

 

Հաշվառման աշխատանքների ընթացքում առանձնակի ուշադրություն է դարձվել ազգային պարկի էկոհամակարգերի վրա ինվազիվ (օտար) և էքսպանսիվ (տեղական) անցանկալի տեսակների դրսևորումներին: Կարևորագույն ինվազիվ տեսակներից են գարնանաթարամ կծու (Erigeron acer), դեսկուրենիա Սոֆիայի (Descurainia Sophia), կարդարիա վայրի (Cardaria draba), կարդարիա Բուասյեի (Cardaria boissieri), տատաշ փռվող (Tribulus terrestris), տատասկ ալեհեր (Cirsium incanum), տատասկ դաշտային (Cirsium arvense), փակախոտ սիրիական (Euclidium syriacum), կոտեմ լայնատերև (Lepidium latifolium), թելուկ հոտավետ (Chenopodium botrys) և այլն: Թվարկված տեսակները հիմնականում հարմարված են գյուղատնտեսական նշանակության հողերին և էրոզացված ու խախտված տեղավայրերին: Առայժմ չի նկատվում դրանց ներխուժման միտումներ դեպի բնական էկոհամակարգեր: Առանձին տեսակներ, որոնք այնուամենայնիվ հանդիպում են բնական էկոհամակարգերում, սովորաբար զբաղեցնում են խիստ սահմանափակ տարածքներ խոնավ վայրերում: Ներկայումս դրանք բնական էկոհամակարգերի համար վտանգ չեն ներկայացնում, սակայն մոնիտորինգի իրականացման ժամանակ չպետք է անտեսվեն: Այդ ընթացքում անհրաժեշտ է նախատեսել ազգային պարկի տարածքում առայժմ չհանդիպող նոր ինվազիվ տեսակների հայտնաբերման հնարավորությունը:

Մեծ անհանգստություն են պատճառում էքսպանսիվ տեսակները (տեղական տեսակներ, որոնք ունեն նոր տարածքների նվաճման, արեալի ընդարձակման և բնական էկոհամակարգերից մյուս տեսակներին դուրս մղման հակում): Ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում այդպիսի տեսակներն առայժմ շատ չեն, սակայն վերջին տարիներին դրանցից որոշները բավականին ինտենսիվ տարածվում են: Դրանցից են` եռակողասերմիկ անդրկովկասյանը (Tripleurospermum transcaucasicum), եռակողասերմիկ կովկասյանը (Tripleurospermum caucasicum), կտուցախոտ արևելյանը (Rhynchocorys orientalis), որոնք իրենց թվաքանակի զգալի աճ են ցուցաբերել պահպանական գոտու մարգագետնատափաստանային և մարգագետնային համակեցություններում: Մոնիտորինգի իրականացման ընթացքում անհրաժեշտ է մշտական հսկողություն սահմանել այս տեսակների թվաքանակի և տարածման վրա: Վտանգավոր էքսպանսիվ տեսակներից են նաև կռատուկ Պալադինի (Arctium palladinii), խիժաճարճատուկ կնյոնանման (Chondrilla juncea), դառնիճ ճուռկախոտանման (Picris hieracioides), լվածաղիկ կուսատերև (Tanacetum parthenium), իշակաթնուկ Սեգիերի (Euphorbia seguieriana), Խռնդատ վրացական (Verbascum georgicum) և այլն, որոնք լայն տարածում ունեն պարկի և դրա պահպանական գոտու խոնավ վայրերում, մարգագետիններում, տափաստաններում, խախտված տեղանքներում և լքված գյուղատնտեսական նշանակության հողերում:

 

7.3.1.7. Հազվագյուտ սնկեր.

 

ՈՒսումնասիրությունները բացահայտել են, որ «Սևան» ազգային պարկի տարածքում հայտնաբերված մակրոմիցետներից 10-ը հազվագյուտ են և ընդգրկված են Հայաստանի Կարմիր գրքի թեկնածու սնկերի ցանկում: Դրանք են` շամպինիոն աղյուսակաձև (Agaricus tabularis), շամպինիոն դեղնամաշկ (Agaricus xanthodermus), կլավարիադելֆուս վարսանդային (Clavariadelphus pistillaris), ոզնասունկ մարջանաձև (Hericium coralloides), հովանոցասունկ աղջկական (Macrolepiota puellaris), մոնտանեա ավազային (Montagnea arenaria), մուտինուս շնային (Mutinus caninus), միրիոստոմա ծակոտկեն (Myriostoma coliforme), ռոդոտուս թաթաձև (Rhodotus palmatus), սարկոսոմա գնդաձև (Sarcosoma globosum) տեսակները: Նշված սնկերից 2-ը` միրիոստոմա ծակոտկեն և սարկոսոմա գնդաձև տեսակները ընդգրկվել են Եվրոպայի սնկերի Կարմիր գրքում: Ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում նշված հազվագյուտ սնկերի բաշխվածության և պոպուլյացիաների վիճակի վերաբերյալ տվյալները բերված են աղյուսակ 8-ում:

 

Աղյուսակ 8. Հազվագյուտ սնկերի բաշխվածությունը և պոպուլյացիաների

վիճակը

 

._________________________________________________________________________.

|Անվանումը    |Պոպուլյացիայի|Ազգային |Պահպանական|Վիճակի վրա ազդող         |

|             |վիճակը       |պարկ    |գոտի      |գործոններ                |

|_____________|_____________|________|__________|_________________________|

|Շամպինիոն    |բավարար      |-       |Սեմյոնովկա|Բնակավայրերի կորուստ,    |

|աղյուսակաձև  |             |        |գյուղի մոտ|պտղամարմինների հավաք     |

|_____________|_____________|________|__________|_________________________|

|Շամպինիոն    |բավարար      |-       |Գավառ     |Պտղամարմինների հավաք և   |

|դեղնամաշկ    |             |        |քաղաքի մոտ|բնակավայրերի կորուստ     |

|_____________|_____________|________|__________|_________________________|

|Լեզվասունկ   |բավարար      |Արտանիշի|-         |Բնակավայրերի կորուստ,    |

|վարսանդավոր  |             |թերակղզի|          |ծառահատումներ            |

|_____________|_____________|________|__________|_________________________|

|Ոզնասունկ    |անբավարար,   |Լիճք    |-         |Ինտենսիվ                 |

|կորալանման   |վտանգված     |        |          |անտառշահագործում,        |

|             |             |        |          |ծառահատում               |

|_____________|_____________|________|__________|_________________________|

|Հովանոցասունկ|անբավարար,   |Արտանիշի|-         |պտղամարմինների հավաք     |

|աղջկական     |վտանգված     |թերակղզի|          |                         |

|_____________|_____________|________|__________|_________________________|

|Մոնտանեա     |անբավարար,   |Սևանի   |-         |Բացասական մարդածին       |

|ավազային     |վտանգված     |թերակղզի|          |ազդեցություն,            |

|             |             |        |          |էկոհամակարգերի քայքայում |

|_____________|_____________|________|__________|_________________________|

|Մուտինուս    |բավարար      |Մարտունի|-         |Բնակավայրերի ինտենսիվ    |

|շնային       |             |        |          |անտառշահագործում,        |

|             |             |        |          |ծառահատում               |

|_____________|_____________|________|__________|_________________________|

|Միրիոստոմա   |անբավարար,   |Արտանիշի|-         |Բացասական մարդածին       |

|ծակոտկեն     |վտանգված     |թերակղզի|          |ազդեցություն             |

|_____________|_____________|________|__________|_________________________|

|Ռոդոտուս     |բավարար      |Մարտունի|-         |Ինտենսիվ                 |

|թաթաձև       |             |-Լիճք   |          |անտառշահագործում,        |

|             |             |        |          |ծառահատում               |

|_____________|_____________|________|__________|_________________________|

|Սարկոսոմա    |անբավարար,   |Սևանի   |-         |Բացասական մարդածին       |

|գնդաձև       |վտանգված     |թերակղզի|          |ազդեցություն,            |

|             |             |        |          |էկոհամակարգերի քայքայում |

._________________________________________________________________________.

 

7.3.1.8. ՈՒտելի սնկեր.

 

Հաշվառման տվյալները վկայում են, որ «Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում հայտնի 100 տեսակի ուտելիս սնկերից առավել հեռանկարայիններից տարեկան հնարավոր է հավաքել և մշակել յուրաքանչյուր տեսակից 300-600 կգ: Հեռանկարային ուտելի սնկերի հաշվառման մանրամասնությունները բերված են աղյուսակ 9-ում:

 

Աղյուսակ 9. Հեռանկարային ուտելի սնկերի հաշվառման տվյալները

 

._________________________________________________________________________.

|Անվանումը    |Պոպուլյացիայի|Ազգային |Պահպանական|Վիճակի վրա ազդող         |

|             |վիճակը       |պարկ    |գոտի      |գործոններ                |

|_____________|_____________|________|__________|_________________________|

|Շամպինիոն    |բավարար      |-       |Սեմյոնովկա|Բնակավայրերի կորուստ,    |

|աղյուսակաձև  |             |        |գյուղի մոտ|պտղամարմինների հավաք     |

|_____________|_____________|________|__________|_________________________|

|Շամպինիոն    |բավարար      |-       |Գավառ     |Պտղամարմինների հավաք և   |

|դեղնամաշկ    |             |        |քաղաքի մոտ|բնակավայրերի կորուստ     |

|_____________|_____________|________|__________|_________________________|

|Լեզվասունկ   |բավարար      |Արտանիշի|-         |Բնակավայրերի կորուստ,    |

|վարսանդավոր  |             |թերակղզի|          |ծառահատումներ            |

|_____________|_____________|________|__________|_________________________|

|Ոզնասունկ    |անբավարար,   |Լիճք    |-         |Ինտենսիվ                 |

|կորալանման   |վտանգված     |        |          |անտառշահագործում,        |

|             |             |        |          |ծառահատում               |

|_____________|_____________|________|__________|_________________________|

|Հովանոցասունկ|անբավարար,   |Արտանիշի|-         |պտղամարմինների հավաք     |

|աղջկական     |վտանգված     |թերակղզի|          |                         |

|_____________|_____________|________|__________|_________________________|

|Մոնտանեա     |անբավարար,   |Սևանի   |-         |Բացասական մարդածին       |

|ավազային     |վտանգված     |թերակղզի|          |ազդեցություն,            |

|             |             |        |          |էկոհամակարգերի քայքայում |

|_____________|_____________|________|__________|_________________________|

|Մուտինուս    |բավարար      |Մարտունի|-         |Բնակավայրերի ինտենսիվ    |

|շնային       |             |        |          |անտառշահագործում,        |

|             |             |        |          |ծառահատում               |

|_____________|_____________|________|__________|_________________________|

|Միրիոստոմա   |անբավարար,   |Արտանիշի|-         |Բացասական մարդածին       |

|ծակոտկեն     |վտանգված     |թերակղզի|          |ազդեցություն             |

|_____________|_____________|________|__________|_________________________|

|Ռոդոտուս     |բավարար      |Մարտունի|-         |Ինտենսիվ                 |

|թաթաձև       |             |-Լիճք   |          |անտառշահագործում,        |

|             |             |        |          |ծառահատում               |

|_____________|_____________|________|__________|_________________________|

|Սարկոսոմա    |անբավարար,   |Սևանի   |-         |Բացասական մարդածին       |

|գնդաձև       |վտանգված     |թերակղզի|          |ազդեցություն,            |

|             |             |        |          |էկոհամակարգերի քայքայում |

._________________________________________________________________________.

 

Հարկ է նշել, որ, ելնելով տարվա կլիմայական պայմաններից, այս սնկերի քանակը կարող է տատանվել: Հետևաբար անհրաժեշտ է դրանց թվաքանակի և տարածման վերաբերյալ իրականացնել տարեկան հաշվառումներ: ՈՒտելի սնկերի արդյունագործական հավաքի և մշակման թույլտվությունները պետք է տրվեն հաշվառման և մարքետինգային հետազոտությունների իրականացումից հետո: Բացի այդ, ազգային պարկի տարածքում կարելի է կազմակերպել մեծ մասշտաբներով կուլտիվացվող սնկերի` շամպինիոնի (Agaricus bisporus) և կախասնկի (Pleurotus ostreatus) արհեստական աճեցում:

 

7.3.1.9. «Սևան» ազգային պարկի բուսականության վիճակը.

 

«Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու բուսականության (առանց անտառային էկոհամակարգերի) ներկա վիճակը ընդհանուր առմամբ բավարար է: Ստորին լեռնային գոտու թփուտներում և տափաստանային համակեցություններում հաշվառման ընթացքում էական փոփոխություններ չեն արձանագրվել: Վերջին տասնամյակում արոտավայրերի գերծանրաբեռնվածության բացակայության շնորհիվ մերձալպյան և ալպյան գոտու մարգագետնային բուսականությունը նույնպես գտնվում է լավ վիճակում: Բացառություն են կազմում միայն պարկի հարավ-արևմտյան ափամերձ հատվածները, որտեղ խոշոր և մանր եղջերավոր անասունների արածեցման հետևանքով այդ տարածքները զգալիորեն խախտվել են: Մնացորդային կաղնուտներում և գիհուտներում առկա են ծառահատման դեպքեր:

 

7.3.2. «Սևան» ազգային պարկի բուսական կենսաբազմազանության կառավարման

բարելավման գործողություններ

 

«Սևան» ազգային պարկի բուսական կենսաբազմազանության կառավարման բարելավման գործողությունները հիմնականում ընդգրկում են մոնիտորինգային հետազոտություններ, որոնց իրականացումը պայմանավորված է սույն կառավարման պլանի Բաժին 9-ում ներկայացված «Սևան» ազգային պարկում կենսաբազմազանության մոնիտորինգի համակարգի ներդրմամբ (Հավելված 1): Արդյունագործական նշանակության բուսական տեսակների արդյունավետ օգտագործման հիմնախնդիրները սերտորեն առնչվում են դրանց մարկետինգային ուսումնասիրությունների հետ, որոնց իրականացումը պայմանավորված է սույն կառավարման պլանի Բաժին 5-ի 5.1 կետում ներկայացված «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի կառավարման բարելավման գործողությունների կատարմամբ (Հավելված 1):

 

7.3.3. Կենդանական աշխարհի հաշվառումը, վիճակը և գործողությունների

պլանը

 

7.3.3.1. Անողնաշարավորներ.

 

Անողնաշարավորները «Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում անբավարար են ուսումնասիրված: Մյուս կողմից, ներկայումս, մասնագետների բացակայության պատճառով, կարգաբանական խմբերի մեծ մասի ուսումնասիրություն հնարավոր չէ կատարել: 2005 թ. դաշտային ուսումնասիրությունների ժամանակ հավաքվել է Coleoptera և Lepidoptera միջատների խմբերի նմուշներ հետևյալ վայրերում` Ծովագյուղի, Լճաշենի, Կարճաղբյուրի, Նորատուսի առափնյա տարածքներում, նախկին Գիլի լճի տարածքում, Ճայերի կղզյակում և հարակից առափնյա մասերում, Ծովագյուղի մոտակա պահպանական գոտում, «Դիլիջան» ազգային պարկի սահմանի երկայնքով, Սևան-Դիլիջան հին մայրուղու երկարությամբ և Սևան քաղաքի ու Սեմյոնովկա գյուղի մոտակայքում: Հետազոտությունների արդյունքում բացահայտվել է 218 տեսակի բզեզ (հավաքված 3500 նմուշներից) և 26 տեսակի թիթեռ (հավաքված 220 նմուշներից): Սրանցից 5-ը էնդեմիկ են Հայաստանի համար, 10-ը` Հարավային Կովկասի, և 27-ը` ամբողջ Կովկասի համար:

Անողնաշարավորները կարևոր նշանակություն ունեն մոնիտորինգային հետազոտություններ կատարելիս: Անհրաժեշտ է ընտրել համեմատաբար խորը ուսումնասիրված կենդանիների խմբեր, որոնք հասանելի են հավաքի համար և կարող են որոշվել նաև ոչ նեղ մասնագետների կողմից: Որպես մոդելային (ինդիկատորային) կոմպլեքսներ կարող են ընտրվել կարծրաթևերը և որոշ թիթեռներ (մասամբ` Rhopalocera խումբը և խոշոր Heterocera), որոնք ընդգրկում են բազմաթիվ և էկոլոգիապես բազմաբնույթ տեսակներ: Բարձր տեսակային բազմազանությունը, ինչպես նաև բազմաթիվ էնդեմիկների առկայությունը թույլ է տալիս նախընտրությունը տալ այդ տեսակներին: Ընտրված կարգաբանական միավորները թույլ կտան ստանալ ներկայացուցչական տվյալներ: ՈՒսումնասիրվող տեսակների էկոլոգիական կապերի բազմազանությունը թույլ է տալիս անուղղակիորեն գնահատել նաև բուսականությունը և էդաֆիկ գործոնը:

 

7.3.3.2. Երկկենցաղներ.

 

«Սևան» ազգային պարկի տարածքում հայտնի երկկենցաղների հաշվառման և էկոլոգիական բնութագրերի տվյալները հետևյալն են.

1. Լճագորտ (Rana ridibunda) - հանդիպում է ազգային պարկի լճափնյա և մնացորդային լճակների ափամերձ տարածքներում: Յուրաքանչյուր հեկտարում հաշվարկվել են շուրջ 2800 առանձնյակներ:

2. Փոքրասիական գորտ (Rana macrocnemis) - գրանցվել է պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում: Յուրաքանչյուր հեկտարում հաշվարկվել են շուրջ 1400 առանձնյակներ:

3. Կանաչ դոդոշ (Bufo viridis) - մեծ քանակությամբ հայտնաբերվել է ամենուրեք: Վերարտադրության ընթացքում մեծ կուտակումներ են առաջացնում լճի և մնացորդային լճակների ափամերձ հատվածներում: Յուրաքանչյուր հեկտարում հաշվարկվել են շուրջ 1600 առանձնյակներ:

4. Շելկովնիկովի ծառագորտ (H.a.shelkovnikovi) - քիչ քանակությամբ հայտնաբերվել է Ծովագյուղ ու Լճաշեն գյուղերին մոտակա եղեգնուտներում և թփուտներում:

Առաջին 3 տեսակները առավելապես ակտիվանում են գարնան կեսերին` վերարտադրության ընթացքում, որից հետո դրանց ակտիվությունը աստիճանաբար նվազում է: Այս տեսակներով հարուստ տարածքներից են Լճաշենի ջրանցքը մինչև Լճաշենի քարանձավի վերջը, Նորատուսի լճափնյա գոտին, Լիճքը և Ծափաթաղի ձորից սկսած մինչև 2800 մ բարձրությունը: Նշված երկկենցաղների վիճակը ներկայումս գնահատվում է բավարար: Պոպուլյացիաների վիճակի վրա ազդող հիմնական գործոններն են` վերարտադրության վայրերի չորացումն ու աղտոտումը: Լճի մակարդակի բարձրացումը բացասական հետևանքներ չի թողնի երկկենցաղների պոպուլյացիաների և տեսակային կազմի վրա:

 

7.3.3.3. Սողուններ.

 

«Սևան» ազգային պարկի տարածքում հայտնի սողունների հաշվառման և էկոլոգիական բնութագրերի տվյալները հետևյալն են.

1. Մողեսներ - Ժայռային մողեսների հետևյալ 5 տեսակները (որոնք բոլորն էլ հայկական բարձրավանդակի էնդեմիկներ են) հայտնաբերվել են պարկի և հարակից գոտու տարբեր բնատեղիներում` ներառյալ պարկի սահմաններով անցնող ավտոճանապարհի երկարությամբ ձգվող ժայռերի վրա:

* Սպիտակափոր ժայռային մողես (Darevskia unisexualis) - հայտնաբերվել է ազգային պարկի արևմտյան մասում` լճին հարակից ժայռերի վրա, որտեղ կազմում են առանձնացված պոպուլյացիաներ, մասնավորապես` Սևանի թերակղզում, Լճափ գյուղում, Գավառի շուրջը, ինչպես նաև Նորատուսի թերակղզում, Սևանի լեռնաշղթայի ստորին լանջերում:

* Հայկական ժայռային մողես (Darevskia armeniaca) - փոքր քանակությամբ հայտնաբերվել է Գեղամա լեռնաշղթայի ստորին հատվածում, որտեղ առաջացնում է սիմպատրիկ պոպուլյացիաներ վալենտինի ժայռային մողեսի (D. valentine) և նաիրյան ժայռային մողեսի (D. nairensis) միջև:

* Ռոստոմբեկովի ժայռային մողես (Darevskia rostombekovi) - փոքր, մեկուսացված պոպուլյացիա հայտնաբերվել է Ծովակ գյուղի հարևանությամբ:

* Նաիրյան ժայռային մողես (Darevskia nairensis) - հայտնաբերվել է Գեղամա լեռնաշղթայի ստորին` լճին հարող հատվածում: Մեծ քանակությամբ դրանք առկա են լճի առափնյա ժայռերի վրա` հաճախ ձևավորելով խիտ պոպուլյացիաներ:

* Վալենտինի ժայռային մողես (Darevskia valentine) - քիչ քանակությամբ հանդիպում են հիմնականում ազգային պարկի պահպանական գոտու Լճաշեն և Լճափ համայնքների տարածքներում: Տարածված է նաև Գեղամա լեռնաշղթայի ողջ երկարությամբ` հասնելով մինչև ալպիական գոտի:

Մողեսների այլ տեսակներ, որոնք հայտնաբերվել են պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում, պատկանում են կանաչ մողեսների ընտանիքին, ինչպիսիք են` ճարպիկ մողեսը (Lacerta agilis), շերտավոր մողեսը (Lacerta strigata) և միջին մողեսը (Lacerta trilineata): Դրանցից բազմաքանակը ճարպիկ և շերտավոր մողեսներն են, որոնցից ճարպիկ մողեսը առավել խիտ պոպուլյացիաներ է առաջացնում Ծովագյուղ և լճին հարակից անտառներում, իսկ շերտավոր մողեսը` Շորժա համայնքի առափնյա տարածքներում: Պարկում հայտնի է նաև կովկասյան ագաման (Laudacia caucasica), որը լայնորեն տարածված է Սևանի լեռնաշղթայի ժայռերի վրա:

Հայաստանի Կարմիր գրքում գրանցված միակ հայկական տեսակի` խայտաբղետ մողեսիկի (E.a.transcaucasica) մեկուսացված պոպուլյացիան հայտնաբերվել է Նորատուս գյուղին հարակից ավազուտներում: Այդ տարածքի էկոլոգիական վիճակի փոփոխության դեպքում այս տեսակը կվերանա հայկական կենդանատեսակների ցանկից: ՈՒսումնասիրությունների ընթացքում Արտանիշ թերակղզում հայտնաբերվել է Հայաստանի Կարմիր գրքում գրանցված ևս մեկ տեսակ` փոքրասիական մողեսի (L. parva) մեկ առանձնյակ:

2. Օձեր - Օձերի հետևյալ 5 տեսակները` պղնձօձը (Coronella austriaca), ջրային լորտուն (Natrix tesselata), սովորական լորտուն (Natrix natrix), պարսկական լորտուն (Natrix persa) և լեռնատափաստանային իժը (Vipera erivanensis) լայնորեն տարածված են ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում: Ընդ որում` լորտուներին (Natrix genus) պատկանող տեսակները ավելի մեծ քանակությամբ հայտնաբերվել են գարնանը, իսկ լեռնատափաստանային իժը հիմնականում հանդիպում է Արեգունու և Սևանի լեռնաշղթաների ստորին հատվածներում:

Ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում սողունների ընդհանուր քանակը 1972 թվականի համեմատությամբ նվազման միտում է ցուցաբերում, որը պայմանավորված է մարդածին գործոններով, մասնավորապես` լճի մակարդակի իջեցմամբ և վերարտադրության վայրերի չորացմամբ: Լճի մակարդակի բարձրացման դեպքում սողունների պոպուլյացիաների և դրանց տեսակային կազմի վրա բացասական ազդեցություն չի թողնի:

Սողունների վերաբերյալ առավել ամբողջական և ճշգրիտ տվյալների ձեռք բերման համար անհրաժեշտ է դաշտային հետազոտությունների առնվազն մեկ տարվա ընթացք:

7.3.3.4. Թռչուններ.

 

Գույքագրման աշխատանքները կատարվել են 2005 թ. ապրիլ-սեպտեմբեր ժամանակահատվածում, որի պատճառով վաղ գարնանային և աշնանային միգրացիոն ժամանակահատվածները չեն ուսումնասիրվել:

ՈՒսումնասիրությունների արդյունքում պարզվել է, որ ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում հանդիպող 267 տեսակի թռչուններից 20-ը ներկայումս հազվագյուտ են, սակայն գրանցված չեն Հայաստանի Կարմիր գրքում: Դրանք են` մոխրաայտ սուզակը, սպիտակ փոքր տառեխը, մոխրագույն տառեխը, սև ցինը, տափաստանային ճուռակը, փոքր ենթարծիվը, կարմիր բադը, պիրոլը, սովորական սոխակը, փոքր քարադրը, սևուկ կտցարը, սպիտակավիզ կտցարը, գետային ջրածիծառը, ականջավոր բուն, այծկիթը, ճահճային մկնաճուռակը, սովորական կիվիկը, խայտաբղետ փայտփորը, ժայռային ծիծեռնակը: Ընդ որում` սև ցինը, սովորական սոխակը և սևուկ կտցարը միգրացվող, սակայն ազգային պարկի տարածքում չբազմացող տեսակներից են:

Հայաստանի Կարմիր գրքում գրանցված 39 (ուսումնասիրությունների ընթացքում գրանցվել են 35-ը` տես քարտեզ 8) և տնտեսական արժեք ներկայացնող 29 տեսակների վիճակը ներկայումս գնահատվում է անբավարար` բնական և մարդածին գործոնների բացասական ազդեցության հետևանքով: Սակավաթվությամբ և բնադրավայրերի խոցելիությամբ առանձնապես տագնապալից են Կարմիր գրքում գրանցված հետևյալ տեսակների վիճակը` սև ագռավ, վարդագույն հավալուսն, գանգրափետուր հավալուսն, մեծ ձկնկուլ, տարգալկտուց, ճչան կարապ, մոխրագույն բադ, մարմարյա մրտիմն, սպիտակագլուխ բադ, մարգագետնային մկնաճուռակ, եվրոպական ճնճղաճուռակ, քարարծիվ, սև անգղ, միջերկրածովյան բազե, սապսան, մոխրագույն կռունկ, խայտաբղետ քարակեռնեխ:

Ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում թռչունների վրա ազդող հիմնական բացասական գործոններ են հանդիսացել Սևանա լճի մակարդակի իջեցումը և մոտ 10000 հա հարակից ճահճուտների չորացումը: Դրա հետևանքով բազմացող, միգրացվող և տնտեսական արժեք ներկայացնող թռչունների (հիմնականում ջրային և ճահճային տեսակների) քանակը և տեսակային կազմը ենթարկվել են բացասական ազդեցության, որոշ տեսակներ իսպառ վերացել են: Մինչև 1945 թ. Սևանա լճի ավազանում եղել են թռչունների 6 խոշոր ձվադրավայրեր, որոնցից ամենամեծը Գիլի լճի համակարգն էր: Ներկայումս դրանք դեգրադացված վիճակում են:

Ինչ վերաբերում է Սևանա լճի մակարդակի պլանավորած բարձրացմանը, պարկի թռչնաշխարհի վրա այն կունենա հետևյալ ազդեցությունը`

1. զգալիորեն կընդլայնվեն պարկի գերխոնավ տարածքները, որն էլ կնպաստի ջրաճահճային թռչնատեսակների (որորներ, կտցարներ, բադեր, սագեր և այլն) վերարտադրությանը.

2. լճի կղզյակները հիմնականում ջրածածկ կլինեն, որով կվերանան հայկական որորի (Laurus armenicus) բնադրավայրերը: Արդյունքում այն ստիպված կլինի ձվադրել բնակավայրերին մոտ տարածքներում, որի դեպքում բնադրավայրերը մատչելի կլինեն դրանց ձվերով սնվող փոքր կաթնասունների (աղվես, աքիս, թափառող շներ և այլն) համար:

Մարդածին այլ բացասական գործոններից թռչնաշխարհին զգալի վնաս են հասցնում նաև վերջին տարիների ընթացքում լայն թափ ստացած, սակայն դեռևս ոչ լիարժեք կառավարելի ռեկրեացիոն գործունեությունը, ձկնագողությունը, մոտորանավակների քանակի ավելացումը և այլն:

 

7.3.3.5. Կաթնասուններ.

 

2005 թ. ուսումնասիրությունների ընթացքում «Սևան» ազգային պարկի տարածքից հայտնաբերվել են հետևյալ 5 նոր տեսակները` սպիտակափոր սպիտակատամ (Crocidura leucodon), թզուկ փոքրաչղջիկ (Pipistrellus pigmaeus), ճստիկ սպիտակատամ (Suncus etruscus), սրականջ գիշերաչղջիկ (Myotis blythi) և հայկական գիշերաչղջիկ (Myotis hajastanicus): Նշված տեսակներից ճստիկ սպիտակատամը առաջին անգամ է բերվում Հայաստանի համար: Այն հայտնաբերվել է Մարտունի և Վարդենիս քաղաքների միջև ընկած տարածքներում:

Կաթնասունների կարգաբանական խմբերի ներկայացուցիչների վերաբերյալ առավել ուշադրության արժանի տվյալները հետևյալն են.

1. Կրծողներ - այս դասին պատկանող տեսակները լայնորեն տարածված են Շորժա-Վարդենիս-Գավառ հատվածում` կազմելով կիսաշրջան, սկսած առափնյա անմշակ հողակտորներից և ձգվելով մինչև լեռնային գոտիներ, որը որոշ մասերում հասնում է 7-11 կմ-ի: Վայրենակերպի (Hystrix hizsutiostris) բնատեղին սահմանափակ է և զբաղեցնում է Շորժա-Ճամբարակ հատվածի լեռնատափաստանային գոտու անտառթփուտները: Այս տեսակը, ինչպես նաև անտառային քնամուկը (Dryomys nitedula), նվազում է ոչ միայն պոպուլյացիաների քանակի տեսանկյունից, այլև ընդհանուր քանակի, որն անտառահատումների արդյունք է: Գորշ նապաստակը հայտնաբերվել է պարկի և պահպանական գոտու բոլոր բիոտոպերում և կաթնասուններից առավել հաճախ հանդիպող տեսակներից է:

2. Չղջիկներ - ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում գրանցված 7 տեսակի չղջիկները անհամաչափ են տեղաբաշխված: Տեսակային կազմի և քանակական տեսակետից առանձնապես հարուստ է պարկի հյուսիսային հատվածը: Այստեղ առաջին անգամ հայտնաբերված սրականջ գիշերաչղջիկը առաջացնում է 7 և 11 ներկայացուցիչներից կազմված խմբեր, իսկ հայկական գիշերաչղջիկը` 2, 3 և 5 անհատներից բաղկացած խմբեր, որոնք կազմում են նեղ բնատեղի: Թզուկ փոքրաչղջիկը առաջացնում է անհամեմատ մեծ խմբեր` 20 և 30 անհատներով:

3. Գիշատիչներ - ուսումնասիրությունների ընթացքում բացահայտված ամենացայտուն ցուցանիշն այն է, որ ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում զգալիորեն ավելացել է շնագայլերի քանակը և նույնիսկ փոխվել է դրանց ակտիվության շրջանը, որը որոշ դեպքերում ճնշել է այլ գիշատիչների (աղվես, քարակզաքիս, խայտակզաքիս, գորշուկ և այլն) տարածքները և նվազեցրել պոպուլյացիաներում դրանց անհատների քանակը: Զգալիորեն նվազել է նաև ջրասամույրի քանակը:

4. Սմբակավոր/կճղակավորներ - Չնայած «Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում արձանագրվել են սմբակավոր/կճղակավոր կաթնասունների 3 տեսակ, սակայն հաջողվել է արձանագրել, որ ազնվացեղ եղջերուի (Cervus elaphus) 2-5 կենդանիներից կազմված խմբեր պարբերաբար Տավուշի մարզից այցելում են պարկի պահպանական գոտի: ՈՒսումնասիրությունների ընթացքում գրանցվել են նաև 3 արու բեզոարյան այծեր (Capra aegagrus) Արտանիշի թերակղզում և 2 փոքր խմբեր Շիշկայա հատվածում` կազմված համապատասխանաբար 2 էգերից և 3 ձագերից, 5 էգերից ու 2 ձագերից: Սա բացառիկ երևույթ է, որ տասնամյակներ անց այծերը կրկին հայտնվել են պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում:

Կաթնասունների վերաբերյալ դիտարկումները ցույց են տալիս, որ ազգային պարկի կենդանիների կազմը որոշ դեպքերում նման է հարևան մարզերի կազմին, օրինակ` գիշատիչների և սմբակավորների առկայությունը: Սա կարող է բացատրվել այն հանգամանքով, որ այս տարածքներում են տեղի ունենում կենդանիների սեզոնային և կերի միգրացիան: Չնայած դրան, պարկն ունի իրեն բնորոշ կենդանական կազմը, որոնք հաճախ հանդիպում են մեծ պոպուլյացիաներով, ինչպես օրինակ մեծ քնամուկը (Glis glis), պարսկական սկյուռը (Sciurus persicus), անտառային մուկը (Apodemus sylvaticus), այծյամը (Capreolus capreolus), լայնականջ ոզնին (Tadarida teniotis) և այլն: Տեսակների առատության առումով բավականին հարուստ է ազգային պարկի Արտանիշի տեղամասը:

Որոշ կաթնասունների մշտական առկայությունը, ինչպիսիք են բեզոարյան այծը, անտառային քնամուկը և ճստիկ սպիտակատամը, պետք է պարզել լրացուցիչ դաշտային հետազոտությունների միջոցով:

«Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում հանդիպող կենդանիներից վայրենակերպը (Արտանիշ և հարակից անտառային տարածքներ), ջրասամույրը (Արտանիշ, Գիլի, Լիճք, Կարճաղբյուր գետերի և գետակների հուների երկայնքով), գորշ արջը (Արտանիշ, անտառային տարածքներ), խայտակզաքիսը (Արտանիշ, Կարճաղբյուր, պահպանական գոտի), անտառային կատուն (Արտանիշ, պահպանական գոտի) և բեզոարյան այծը (Արտանիշ, Սևանի լեռնաշղթա` պահպանական գոտի) գրանցված են Հայաստանի Կարմիր գրքում (քարտեզ 8) և ներկայումս պահպանում են իրենց հազվագյուտ լինելու կարգավիճակը: Մյուս կողմից, մի շարք տեսակներ, որոնք գրանցված չեն Կարմիր գրքում, սակայն, ինչպես պարզվել է ուսումնասիրությունների ընթացքում, նույնպես հազվադեպ են հանդիպում: Դրանցից առանձնակի հետաքրքրություն են ներկայացնում գորշ ականջեղը (հանդիպում է Սևանա լճի հյուսիսային առափնյա հատվածներում), լուսանը (հանդիպել է պարկի հյուսիսային հատվածում):

Ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում կաթնասունների վիճակի վրա ազդող հիմնական գործոններից են որսագողությունը, կերի անբավարար քանակությունը, սեզոնային և կերի միգրացիոն ուղիների անբարենպաստ վիճակը: Որոշ կաթնասունների դեպքում յուրահատուկ գործոն է հանդիսանում Սևանա լճի մակարդակը: Այսպես, լճի մակարդակի ակնկալվող բարձրացումը որևէ վտանգ չի ներկայացնում կաթնասունների զգալի մեծամասնության համար, որոնք ի վիճակի կլինեն արագորեն հարմարվել փոփոխություններին: Այդ տեսակներից են` ջրային առնետը, ջրսամույրը, վայրի խոզը և շատ գիշատիչներ, ինչպիսիք են` գայլը, շնագայլը, աղվեսը, խայտաքիսը և այլն: Սակայն այն տեսակները, որոնք ի վիճակի չեն արագորեն արձագանքել նման փոփոխություններին և հարմարվել նոր միջավայրերին, ստիպված կլինեն տեղափոխվել այլ տարածքներ: Սա կարող է հանգեցնել պոպուլյացիաների դեգրադացման, ընդհուպ պարկի տարածքից որոշ տեսակների անհետացման: Այս խմբին պատկանող կաթնասունների վտանգված տեսակները հիմնականում պատկանում են միջատակերների կարգին, ինչպիսիք են` սպիտակատամները, գործատամները, խլուրդները և չղջիկները: Այդ նպատակով անհրաժեշտ է իրականացնել մանրամասն սեզոնային ուսումնասիրություններ, որպեսզի հնարավոր լինի հայտնաբերել և կանխագուշակել կաթնասունների տեսակների պոպուլյացիայի կարգավիճակի փոփոխությունները:

 

7.3.4. «Սևան» ազգային պարկի կենդանական կենսաբազմազանության կառավարման

բարելավման գործողություններ

 

«Սևան» ազգային պարկի կենդանական կենսաբազմազանության կառավարման բարելավման գործողությունները հիմնականում ընդգրկում են մոնիտորինգային հետազոտություններ, որոնց իրականացումը պայմանավորված է սույն կառավարման պլանի Բաժին 9-ում ներկայացված «Սևան» ազգային պարկում կենսաբազմազանության մոնիտորինգի համակարգի ներդրմամբ (Հավելված 1):

 

7.4. «Սևան» ազգային պարկի անտառգույքագրում

 

«Սևան» ազգային պարկի տարածքում անտառների գույքագրման և հաշվառման աշխատանքներն առաջին անգամ իրականացվել են 1962 թվականին, այնուհետև պարբերաբար` 1972 և 1983 թվականներին: Ազգային պարկի կառավարման պլանի մշակման շրջանակներում 2005 թվականի հունիս-սեպտեմբեր ամիսներին իրականացվել են անտառների գույքագրման աշխատանքներ, որոնց արդյունքները ներկայացվում են ստորև:

 

7.4.1. Անտառային տարածքների դինամիկան ըստ հողատեսքերի

 

Ինչպես երևում է աղյուսակ 9-ից, «Սևան» ազգային պարկի անտառային տարածքների մակերեսը 2005 թ., 1983 թ. համեմատությամբ, ավելացել է 3665 հա-ով: Դա բացատրվում է նախկին Կրասնոսելսկի անտառտնտեսության 3685 հա անտառային և ոչ անտառային հողերի միացման և GIS համակարգով մակերեսների ճշտման հանգամանքներով:

 

Աղյուսակ 9. «Սևան» ազգային պարկի տարածքի դինամիկան ըստ առանձին

հողատեսքերի օգտագործման

 

.____________________________________________________________________.

|Հ/հ   |Հողատեսքեր               |   1983    |   2005 թ.    |Տարբերու|

|      |                         |___________|______________|թյունը  |

|      |                         |Հեկտար|%   |Հեկտար |%     |        |

|______|_________________________|______|____|_______|______|________|

|1.    |Ընդհանուր մակերեսը       |18727 |100 |22392  | 100  |  3665  |

|______|_________________________|______|____|_______|______|________|

|2.    |Անտառային հողեր, ընդամենը|15967 |85.3|18816.9|  84  |  2849.9|

|______|_________________________|______|____|_______|______|________|

|2.1.  |Անտառածածկ, ընդամենը     |11965 |63.9|13250.2|  59.2|  1285.2|

|______|_________________________|______|____|_______|______|________|

|2.1.1.|Այդ թվում`               |11109 |59.3|11874.6|  53  |   765.6|

|      |անտառմշակույթներ         |      |    |       |      |        |

|______|_________________________|______|____|_______|______|________|

|2.1.2 |Բնական անտառներ          |  856 | 4.6| 1375.6|   6.1|   519.6|

|______|_________________________|______|____|_______|______|________|

|2.2.  |Չմիակցված սաղարթով       | 1911 |10.2|   97.4|   0.4| -1813.6|

|      |անտառմշակույթներ         |      |    |       |      |        |

|______|_________________________|______|____|_______|______|________|

|2.3.  |Անտառային տնկարան        |   77 | 0.4|   28.9|   0.1|   -48.1|

|______|_________________________|______|____|_______|______|________|

|2.4.  |Նոսրուտ կենսաբանական     |  130 | 0.7|  304.1|   1.4|   174.1|

|______|_________________________|______|____|_______|______|________|

|2.5.  |Մահացած ծառուտներ        |    1 |-   |  115.8|   0.5|   111.8|

|______|_________________________|______|____|_______|______|________|

|2.6.  |Հատված տարածքներ         |      |-   |   31.7|   0.1|    31.7|

|______|_________________________|______|____|_______|______|________|

|2.7.  |Բացատներ                 | 1881 |10  | 4988.8|  22.3|  3107.8|

|______|_________________________|______|____|_______|______|________|

|3.    |Ոչ անտառային հողեր,      | 2760 |14.7| 3575.1|  16  |   815.1|

|      |ընդամենը այդ թվում`      |      |    |       |      |        |

|______|_________________________|______|____|_______|______|________|

|*     |Վարելահող                |  146 | 0.8|  484.7|   2.2|   338.7|

|______|_________________________|______|____|_______|______|________|

|*     |Խոտհարք                  |   17 | 0.1|   50.3|   0.2|    33.3|

|______|_________________________|______|____|_______|______|________|

|*     |Արոտավայր                |  769 | 4.1|  852.1|   3.8|    83.1|

|______|_________________________|______|____|_______|______|________|

|*     |Ճանապարհներ              |   84 | 0.4|   81.5|   0.4|    -2.5|

|______|_________________________|______|____|_______|______|________|

|*     |Բնակավայր, կորդոն        |  303 | 1.6|  650.6|   2.9|   347.6|

|______|_________________________|______|____|_______|______|________|

|*     |Իրային մակերես           |   92 | 0.5|    5  |      |   -87  |

|______|_________________________|______|____|_______|______|________|

|*     |ճահիճ                    |    7 |-   |   13.6|   0.1|     6.6|

|______|_________________________|______|____|_______|______|________|

|*     |այգիներ                  |    9 |-   |    6.2|      |    -2.8|

|______|_________________________|______|____|_______|______|________|

|*     |ավազուտ                  |   82 | 0.4|  301.1|   1.3|   219.1|

|______|_________________________|______|____|_______|______|________|

|*     |Այլ հողեր                |  124 | 0.7| 1125.5|   5.0|  1001.5|

.____________________________________________________________________.

 

Անտառածածկ մակերեսը վերջին 23 տարիներին (1983-2005 թթ.) ավելացել է 1285.2 հեկտարով, որը բացատրվում է մինչև 1983 թ. և հետագա տարիներին հիմնադրված չմիակցված սաղարթով անտառմշակույթների անտառածածկ փոխադրման, ինչպես նաև նախկին Կրասնոսելսկի անտառտնտեսության անտառների միացման հանգամանքներով: Վերջինով է բացատրվում նաև բնական անտառների տարածքների ավելացումը: Կենսաբանական նոսրուտների ավելացումը 174.1 հեկտարով ևս արդյունք է ազգային պարկին նախկին Կրասնոսելսկի անտառտնտեսությունից միացված բնական անտառների: Մարդածին նոսրուտների ավելացումը 111.8 հեկտարով և համատարած հատվածներինը 31.7 հեկտարով բացատրվում է հետևյալ հանգամանքով: 1992 թվականից սկսած ազգային պարկի գրեթե ողջ տարածքում իրականացվել են չհամակարգված, տարբեր ինտենսիվության հատումներ` հիմնականում բարդու, ակացիայի, ուռենու և հացենու ծառուտներում: Ընդ որում` առաջին երեք տեսակները առանձնանում են կոճղաշիվային վերականգնման բարձր պոտենցիալով և համատարած կամ մինչև 0.1-0.2 հատված տարածքները վեգետատիվ եղանակով վերականգնվել են, իսկ մարդածին նոսրուտները վերաբերում են հիմնականում սոճու և հացենու ծառուտներին, որոնք խոճղաշիվային վերականգնման ունակություն չունեն:

31.7 հեկտար համատարած հատված տարածքները կոճղերի առկայությամբ հայտնաբերվել և հաշվառվել են, իսկ կոճղերի փտման, քայքայման հետևանքով չվերականգնված տարածքները հաշվառվել են որպես բացատներ: Նշված հանգամանքով է բացատրվում անտառային բացատների մակերեսների ավելացումը 3107.8 հեկտարով:

«Սևան» ազգային պարկի 4 մասնաճյուղերի անտառային տարածքների և դրանցում ներառված 13 տեղամասերի մակերեսների փոփոխությունները ներկայացված են աղյուսակ 10-ում:

 

Աղյուսակ 10. Ազգային պարկի անտառային տարածքի կառուցվածքը հեկտարներով`

ըստ մասնաճյուղերի և տեղամասերի

 

.______________________________________________________________________.

|Մասնաճյուղի   |N     |Տեղամասի անվանումը|        Մակերեսը, հա         |

|անվանումը     |      |                  |_____________________________|

|              |      |                  |1983 թ.|2005 թ.|Տարբերություն|

|______________|______|__________________|_______|_______|_____________|

|Սևանի         |1     |Ախթամարի          | 1200  | 2219  |1019         |

|              |______|__________________|_______|_______|_____________|

|              |2     |Սևանի             | 2329  | 2340  |  11         |

|              |______|__________________|_______|_______|_____________|

|              |3     |Արտանիշի          | -     | 2206  |2206         |

|              |_________________________|_______|_______|_____________|

|              |Ընդամենը                 | 3529  | 6765  |3236         |

|______________|_________________________|_______|_______|_____________|

|Նորատուսի     |4     |Ծովազարդի         | 1424  |11502  |  78         |

|              |______|__________________|_______|_______|_____________|

|              |5     |Նորատուսի         | 1680  | 1788  | 108         |

|              |______|__________________|_______|_______|_____________|

|              |6     |Հայրիվանի         |  978  |  947  | -31         |

|              |_________________________|_______|_______|_____________|

|              |Ընդամենը                 | 4082  | 4237  | 155         |

|______________|_________________________|_______|_______|_____________|

|Մարտունու     |8     |Երանոսի           | 1222  | 1222  |   0         |

|              |______|__________________|_______|_______|_____________|

|              |9     |Մարտունու         | 1652  | 1705  |  53         |

|              |______|__________________|_______|_______|_____________|

|              |10    |Վարդենիկի         |  964  |  957  |  -7         |

|              |______|__________________|_______|_______|_____________|

|              |11    |Ծովինարի          | 1230  | 1238  |   8         |

|              |_________________________|_______|_______|_____________|

|              |Ընդամենը                 | 5068  | 5122  |  54         |

|______________|_________________________|_______|_______|_____________|

|Վարդենիսի     |12    |Վարդենիսի         | 2771  | 2821  |  50         |

|              |______|__________________|_______|_______|_____________|

|              |13    |Գյունեի           | 1981  | 2056  |  75         |

|              |______|__________________|_______|_______|_____________|

|              |14    |Ծովակի            | 1296  | 1391  |  95         |

|              |_________________________|_______|_______|_____________|

|              |Ընդամենը                 | 6048  | 6268  | 220         |

|________________________________________|_______|_______|_____________|

|Ընդամենը                                |18727  |22392  |3665         |

.______________________________________________________________________.

 

Ազգային պարկի 4 մասնաճյուղերի մասնաբաժինները ընդհանուր անտառային ծածկույթում, 2005 թվականի դրությամբ հետևյալն են` Սևան 36%, Վարդենիս 34%, Մարտունի 27% և Նորատուս 23%:

 

7.4.2. Ազգային պարկի անտառների գնահատում

 

7.4.2.1. Ազգային պարկի անտառների բաշխվածությունն ըստ գերակշռող

ծառատեսակների.

 

«Սևան» ազգային պարկում գերակշռող ծառաթփատեսակները 15-ն են (Քարտեզ 9), որոնցից սոճին և բարդին կազմում են պարկի անտառածածկի գրեթե 49%-ը, իսկ տարածքի 19%-ը զբաղեցնում են չիչխանի տնկարկները, որոնք վերջին 10-15 տարիներին հիմնվել են ափամերձ գոտու բաց տարածքներում և կոճղաշիվային բազմացման ակտիվության շնորհիվ ընդարձակվում են: Չիչխանի, ինչպես նաև թփանման ուռենու և դեղին ակացիայի զբաղեցրած տարածքները, որոնք համապատասխանում են անտառածածկի որոշման գործող չափորոշիչներին, հաշվարկված են անտառածածկ մակերեսի մեջ: Համեմատելով 1983 թ. անտառգնահատման տվյալների հետ` 2005 թ. արձանագրվել է անտառածածկ մակերեսի ավելացում (աղյուսակ 11), որը պայմանավորված է սոճուտների ավելացման արդյունքում (1154,5 հա), գիհու բնական անտառների (368,6 հա), կաղնու (119,7 հա), նախկին Կրասնոսելսկի անտառտնտեսության կաղնուտների միացման և հիմնականում կոճղաշիվային զարգացման բարձր պոտենցիալով աչքի ընկնող թփատեսակների (չիչխան, դեղին ակացիա) մակերեսների ավելացմամբ:

 

Աղյուսակ 11. «Սևան» ազգային պարկի անտառների բաշխվածությունն ըստ

գերակշռող ծառատեսակների

 

.__________________________________________________________________.

|Ծառաթփատեսակը            |   Գնահատման տարի         |Տարբերություն|

|                         |__________________________|_____________|

|                         |   1983    |   2005       |հա           |

|__________________________________________________________________|

|ասեղնատերև  ծառատեսակներ                                          |

|__________________________________________________________________|

|սոճի                     |       2645|        3799,5|       1154,5|

|_________________________|___________|______________|_____________|

|գիհի                     |        559|         927,6|        368,6|

|_________________________|___________|______________|_____________|

|եղևնի                    |          1|           4,9|          3,9|

|_________________________|___________|______________|_____________|

|ընդ. փշատերևներ          |       3205|         4732 |        1527 |

|__________________________________________________________________|

|լայնատերևներ                                                      |

|__________________________________________________________________|

|բարդի                    |       3017|        2688,4|       -328,6|

|_________________________|___________|______________|_____________|

|թեղի                     |       1018|         976,8|        -41,2|

|_________________________|___________|______________|_____________|

|կաղնի                    |        297|         416,7|        119,7|

|_________________________|___________|______________|_____________|

|ուռենի                   |        766|         381,3|       -384,7|

|_________________________|___________|______________|_____________|

|փշատենի                  |        469|         212,9|       -256,1|

|_________________________|___________|______________|_____________|

|հացենի                   |        129|         153,5|         24,5|

|_________________________|___________|______________|_____________|

|տանձենի                  |          7|          14,9|          7,9|

|_________________________|___________|______________|_____________|

|թխկի                     |          0|           8,4|          8,4|

|_________________________|___________|______________|_____________|

|խնձորենի                 |         14|           8,3|         -5,7|

|_________________________|___________|______________|_____________|

|կեչի                     |          0|           3,8|          3,8|

|_________________________|___________|______________|_____________|

|սպիտակ ակացիա            |         37|           3,6|        -33,4|

|_________________________|___________|______________|_____________|

|ընդ. լայնատերևներ        |       5754|        4868,6|       -885,4|

|_________________________|___________|______________|_____________|

|ընդ. ծառատեսակներ        |       8959|        9600,6|        641,6|

|__________________________________________________________________|

|հիմնական թփատեսակներ                                              |

|__________________________________________________________________|

|չիչխան                   |       1280|        2484,4|       1204,4|

|_________________________|___________|______________|_____________|

|ուռենի թփանման           |        654|         365,3|       -288,7|

|_________________________|___________|______________|_____________|

|դեղին ակացիա             |        362|         799,9|        437,9|

|_________________________|___________|______________|_____________|

|ընդ. թփեր                |       2296|         3650 |       1354  |

|_________________________|___________|______________|_____________|

|Ընդհանուր                |      11255|       13250,2|       1995,2|

.__________________________________________________________________.

 

7.4.2.2. Անտառածածկ տարածքների բաշխվածությունը ըստ ծառուտների

լրիվության.

 

Չհամակարգված հատումների արդյունքում ազգային պարկի ծառուտների միջին լրիվությունը 2005 թ., 1983 թ. համեմատ, նվազել է 0.11-ով (աղյուսակ 12): Ընդ որում` 0,3 լրիվության ծառուտների մակերեսը ավելացել է 563.9 հեկտարով, իսկ 0,4 լրիվության ծառուտներինը` 1246,6 հեկտարով (Քարտեզ 10):

 

Աղյուսակ 12. Անտառածածկ մակերեսի բաշխվածությունն ըստ ծառուտի

լրիվության

 

._______________________________________________________________________

|Ծառաթփա-    |    |               Լրիվություն                         |

|տեսակներ    |    |___________________________________________________|_

|            |    |0.3  |0.4   |0.5   |0.6   |0.7   |0.8   |0.9  |1   |

|____________|____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|սոճի        |1983|     |14    |123   |445   |745   |803   |447  |68  |

|            |____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|            |2005|49.6 |411.7 |850.2 |1053.3|835.7 |454.8 |115.7|28.5|

|____________|____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|եղևնի       |1983|     |      |      |      |      |1     |     |    |

|            |____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|            |2005|     |      |1.4   |1.1   |2     |0.4   |     |    |

|____________|____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|գիհի        |1983|194  |176   |93    |96    |      |      |     |    |

|            |____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|            |2005|563  |197.6 |138.1 |23.4  |      |5.5   |     |    |

|____________|____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|կաղնի       |1983|4    |40    |27    |20    |99    |107   |     |    |

|            |____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|            |2005|25.8 |95.4  |90.6  |62.1  |108.5 |34.3  |     |    |

|____________|____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|հացենի      |1983|     |      |21    |26    |38    |40    |4    |    |

|            |____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|            |2005|7.8  |39.6  |94.1  |7.5   |4.5   |      |     |    |

|____________|____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|թխկի        |1983|     |      |      |      |      |      |     |    |

|            |____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|            |2005|     |0.8   |7.5   |0.1   |      |      |     |    |

|____________|____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|թեղի        |1983|     |32    |101   |311   |328   |148   |98   |    |

|            |____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|            |2005|24.3 |208.7 |452.6 |208.3 |46.3  |8.8   |4.1  |23.7|

|____________|____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|սպիտակ      |1983|     |      |4     |      |16    |10    |7    |    |

|ակացիա      |____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|            |2005|     |0.3   |3.3   |      |      |      |     |    |

|____________|____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|կեչի        |1983|     |      |      |      |      |      |     |    |

|            |____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|            |2005|     |2.8   |      |1     |      |      |     |    |

|____________|____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|բարդի       |1983|     |39    |342   |510   |1052  |797   |272  |5   |

|            |____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|            |2005|53.9 |206   |573.2 |702.7 |988.5 |124.8 |37.4 |1.9 |

|____________|____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|ուռենի      |1983|     |2     |86    |202   |250   |169   |57   |    |

|            |____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|            |2005|     |14.9  |96.5  |144.4 |77.8  |13.7  |34   |    |

|____________|____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|տանձենի     |1983|     |      |      |      |      |2     |5    |    |

|            |____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|            |2005|     |      |5     |6.6   |      |1.3   |2    |    |

|____________|____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|խնձորենի    |1983|     |1     |3     |9     |1     |      |     |    |

|            |____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|            |2005|     |0.2   |8.1   |      |      |      |     |    |

|____________|____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|դեղին ակացիա|1983|     |8     |42    |85    |98    |83    |45   |1   |

|            |____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|            |2005|     |117.4 |240.4 |225.1 |120.8 |76.2  |17   |3   |

|____________|____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|փշատենի     |1983|3    |37    |27    |74    |168   |131   |29   |    |

|            |____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|            |2005|14.7 |39    |23.5  |78.2  |45.6  |11.9  |     |    |

|____________|____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|ընդ. ծառեր  |1983|210  |349   |869   |1 778 |2 794 |2 300 |964  |74  |

|            |____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|            |2005|739.1|1334.4|2584.5|2513.8|2229.7|731.7 |210.2|57.1|

|____________|____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|թփանման ուռի|1983|     |      |84    |177   |286   |91    |16   |    |

|            |____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|            |2005|9.7  |28.9  |58    |135.5 |98.1  |16.3  |18.8 |    |

|____________|____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|չիչխան      |1983|     |3     |106   |211   |308   |485   |165  |2   |

|            |____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|            |2005|25.1 |235.3 |559.2 |576.9 |628.2 |381.2 |78.5 |    |

|____________|____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|ընդամենը    |1983|     |3     |190   |388   |594   |576   |181  |2   |

|            |____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|            |2005|34.8 |264.2 |617.2 |712.4 |726.3 |397.5 |97.3 |    |

|____________|____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|ընդամենը    |1983|210  |352   |1059  |2166  |3 388 |2867  |1145 |76  |

|            |____|_____|______|______|______|______|______|_____|____|_

|            |2005|773.9|1598.6|3236.7|3226.2|2 956 |1129.2|307.5|57.1|

._______________________________________________________________________

.__________________ _______________.

|Ծառաթփա-    |    |                |

|տեսակներ    |    | _______________|

|            |    | |ընդամենը|միջին|

|            |    | |        |     |

|____________|____| |________|_____|

|սոճի        |1983| |2 645   |0.76 |

|            |____| |________|_____|

|            |2005| |3 799.5 |0.61 |

|____________|____| |________|_____|

|եղևնի       |1983| |1       |0.8  |

|            |____| |________|_____|

|            |2005| |4.9     |0.64 |

|____________|____| |________|_____|

|գիհի        |1983| |559     |0.42 |

|            |____| |________|_____|

|            |2005| |927.6   |0.37 |

|____________|____| |________|_____|

|կաղնի       |1983| |297     |0.67 |

|            |____| |________|_____|

|            |2005| |416.7   |0.56 |

|____________|____| |________|_____|

|հացենի      |1983| |129     |0.69 |

|            |____| |________|_____|

|            |2005| |153.5   |0.48 |

|____________|____| |________|_____|

|թխկի        |1983| |0       |     |

|            |____| |________|_____|

|            |2005| |8.4     |0.57 |

|____________|____| |________|_____|

|թեղի        |1983| |1018    |0.68 |

|            |____| |________|_____|

|            |2005| |976.8   |0.53 |

|____________|____| |________|_____|

|սպիտակ      |1983| |37      |0.74 |

|ակացիա      |____| |________|_____|

|            |2005| |3.6     |0.49 |

|____________|____| |________|_____|

|կեչի        |1983| |0       |     |

|            |____| |________|_____|

|            |2005| |3.8     |0.45 |

|____________|____| |________|_____|

|բարդի       |1983| |3017    |0.7  |

|            |____| |________|_____|

|            |2005| |2688.4  |0.6  |

|____________|____| |________|_____|

|ուռենի      |1983| |766     |0.69 |

|            |____| |________|_____|

|            |2005| |381.3   |0.62 |

|____________|____| |________|_____|

|տանձենի     |1983| |7       |0.87 |

|            |____| |________|_____|

|            |2005| |14.9    |0.62 |

|____________|____| |________|_____|

|խնձորենի    |1983| |14      |0.52 |

|            |____| |________|_____|

|            |2005| |8.3     |0.5  |

|____________|____| |________|_____|

|դեղին ակացիա|1983| |362     |0.61 |

|            |____| |________|_____|

|            |2005| |799.9   |0.69 |

|____________|____| |________|_____|

|փշատենի     |1983| |469     |0.58 |

|            |____| |________|_____|

|            |2005| |212.9   |0.56 |

|____________|____| |________|_____|

|ընդ. ծառեր  |1983| |9 291   |0.62 |

|            |____| |________|_____|

|            |2005| |10400.5 |0.55 |

|____________|____| |________|_____|

|թփանման ուռի|1983| |654     |0.57 |

|            |____| |________|_____|

|            |2005| |365.3   |0.66 |

|____________|____| |________|_____|

|չիչխան      |1983| |1 280   |0.73 |

|            |____| |________|_____|

|            |2005| |2484.4  |0.62 |

|____________|____| |________|_____|

|ընդամենը    |1983| |1 934   |0.65 |

|            |____| |________|_____|

|            |2005| |2849.7  |0.64 |

|____________|____| |________|_____|

|ընդամենը    |1983| |11 255  |0.57 |

|            |____| |________|_____|

|            |2005| |13 250.2|0.56 |

.__________________ _______________.

 

Լրիվության նվազեցման միտումը առավել ցայտուն արտահայտված է սոճի, բարդի, թեղի, կաղնի ծառատեսակների ծառուտներում, որոնք առավել են շահագործվել բնակչության կողմից: Սոճուտների միջին լրիվությունը նվազել է 0,15-ով 1983 թ. 0.76-ի փոխարեն ներկայումս կազմում է 0,61: Այս ցուցանիշը, Հայաստանի անտառների ներկայիս վիճակի համեմատությամբ, բավականին բարձր է: Ընդ որում` 599 հա-ում առկա են 0,8 և բարձր լրիվության տարբեր հասակային դասերին պատկանող սոճուտներ, որոնցում պետք է իրականացվեն խնամքի հատումներ: Վերջինս կարևորում է ծառուտների աճի և արդյունավետության բարձրացման, հիվանդությունների և վնասատուների կանխարգելման և հնարավոր հրդեհների տարածումը կանխելու տեսակետից: 1-ին բոնիտետային դասի ծառուտները զբաղեցնում են ընդհանուր անտառածածկ մակերեսի (չհաշված թփուտները) 12.2%-ը, այնինչ 2-րդ դասը զբաղեցնում է 23.5%, 3 դասը` 22.6%, իսկ 4-ը և 5-ը` 41.7% (աղյուսակ 13) (Քարտեզ 11):

 

Աղյուսակ 13. Անտառածածկ մակերեսի բաշխվածությունը ըստ բոնիտետի

դասերի

 

.______________________________________________________________________.

|Ծառաթփա-     |Գնահատման|          Բոնիտետի դասերը            |        |

|տեսակներ     |տարին    |_____________________________________|________|

|             |         |l     |ll     |lll    |lV     |V     |ընդամենը|

|_____________|_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|սոճի         |1983     |26    |1 048  |1 243  |327    |1     |2 645   |

|             |_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|             |2005     |109.3 |930.7  |822.4  |1 937.1|      |3 799.5 |

|_____________|_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|եղևնի        |1983     |      |       |1      |       |      |1       |

|             |_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|             |2005     |      |1.1    |1.4    |2.4    |      |4.9     |

|_____________|_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|գիհի         |1983     |      |       |       |       |559   |559     |

|             |_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|             |2005     |      |       |       |       |927.6 |927.6   |

|_____________|_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|կաղնի        |1983     |      |       |       |8      |289   |297     |

|             |_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|             |2005     |      |       |       |       |416.7 |416.7   |

|_____________|_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|հացի         |1983     |1     |42     |48     |38     |      |129     |

|             |_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|             |2005     |      |107    |9.6    |36.9   |      |153.5   |

|_____________|_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|թխկի         |1983     |      |       |       |       |      |0       |

|             |_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|             |2005     |      |       |3.1    |5.3    |      |8.4     |

|_____________|_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|թեղի         |1983     |6     |218    |532    |274    |      |1 030   |

|             |_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|             |2005     |2.4   |493.2  |86.5   |394.7  |      |976.8   |

|_____________|_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|ակացիա սպիտակ|1983     |      |19     |6      |12     |      |37      |

|             |_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|             |2005     |      |       |       |3.6    |      |3.6     |

|_____________|_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|կեչի         |1983     |      |       |       |       |      |        |

|             |_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|             |2005     |0.7   |2.1    |       |1      |      |3.8     |

|_____________|_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|բարդի        |1983     |633   |581    |971    |777    |55    |3 017   |

|             |_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|             |2005     |1163.2|730.3  |336.9  |458    |      |2 688.4 |

|_____________|_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|ուռենի       |1983     |4     |76     |329    |342    |15    |766     |

|ծառանման     |_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|             |2005     |      |171.5  |103.5  |106.3  |      |381.3   |

|_____________|_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|տանձենի      |1983     |      |       |2      |5      |      |7       |

|             |_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|             |2005     |      |       |11.6   |3.3    |      |14.9    |

|_____________|_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|խնձորենի     |1983     |      |       |1      |13     |      |14      |

|             |_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|             |2005     |      |       |       |8.3    |      |8.3     |

|_____________|_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|փշատենի      |1983     |      |11     |394    |64     |      |469     |

|             |_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|             |2005     |      |       |200.1  |       |12.8  |212.9   |

|_____________|_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|ակացիա դեղին |1983     |      |30     |223    |106    |3     |362     |

|             |_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|             |2005     |      |       |782.6  |       |17.3  |799.9   |

|_____________|_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|ընդամենը     |1983     |670   |2025   |3749   |1966   |922   |9332    |

|ծառեր        |_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|             |%        |7.2   |21.7   |40.2   |21.1   |9.8   |100     |

|             |_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|             |2005     |1275.6|2435.9 |2357.7 |2956.9 |1374.4|10400.5 |

|             |_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|             |%        |12.2  |23.5   |22.6   |28.5   |13.2  |100     |

|_____________|_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|ուռենի       |1983     |      |12     |357    |283    |2     |654     |

|թփանման      |_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|             |2005     |      |178.9  |137.9  |48.5   |      |365.3   |

|_____________|_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|չիչխան       |1983     |      |117    |1 402  |412    |14    |1 945   |

|             |_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|             |2005     |      |       |2376.6 |       |107.8 |2484.4  |

|_____________|_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|ընդամենը թփեր|1983     |      |129    |1 759  |695    |16    |2 599   |

|             |_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|             |%        |      |5      |67.7   |26.7   |0.6   |100     |

|             |_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|             |2005     |      |178.9  |2 514.5|48.5   |107.8 |2 849.7 |

|             |_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|             |%        |      |6.3    |88.2   |1.7    |3.8   |100     |

|_____________|_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|ամբողջը      |1983     |670   |2 154  |5 508  |2 661  |938   |11 931  |

|             |_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|             |%        |5.6   |18     |46.2   |22.3   |7.9   |100     |

|             |_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|             |         |      |       |       |       |1 482.|        |

|             |2005     |1275.6|2 614.8|4 872.2|3 005.4|  2   |13 250.2|

|             |_________|______|_______|_______|_______|______|________|

|             |%        |9.7   |19.7   |36.8   |22.6   |11.2  |100     |

.______________________________________________________________________.

 

7.4.2.3. Անտառածածկ մակերեսների և պաշարի բաշխվածությունն ըստ

տարիքային խմբերի.

 

«Սևան» ազգային պարկում տարիքային խմբերից գերակշռում են երիտասարդ խմբի (l և ll հասակային դասեր) ծառուտները, որոնք զբաղեցնում են ընդհանուր մակերեսի 55,5%-ը և կազմում են պաշարի 33,3%-ը (աղյուսակ 14, քարտեզ 12): Միջին տարիքային խմբի ծառուտները զբաղեցնում են ընդհանուր մակերեսի 39,3%-ը և կազմում են պաշարի 58,7%-ը, իսկ հասունացող և հասուն տարիքային խմբերը` համապատասխանաբար 3,3% և 2,3%-ը: Ոչ հավասարաչափ բաշխվածությունը (անտառագիտական տեսանկյունից` տարիքային խմբերի նորմալ բաշխվածությունը հավասարաչափ է 25-ական %-ի դեպքում) բացատրվում է նրանով, որ անտառածածկ մակերեսի 90%-ը անտառամշակույթներ են` հիմնված 1950-ական թվականներից և տրամաբանորեն պետք է գերակշռի միջին տարիքային խումբը: Երիտասարդ տարիքային խմբի անտառների գերակշռությունը բացատրվում է հատված ծառուտների կոճղաշիվային եղանակով վերականգնմամբ: Ազգային պարկի անտառների ընդհանուր պաշարը կազմում է 540139 խմ, որը 102000 խմ-ով ավելի է 1983 թ. ընդհանուր պաշարից: Ընդհանուր պաշարում գերակշռում է բարդին` 53,8%, սոճին` 23,7% և մնացած տեսակները միասին` 22,5%:

«Սևան» ազգային պարկի Սևանի, Նորատուսի, Մարտունու և Վարդենիսի մասնաճյուղերի 2005 թ. անտառգույքագրման տվյալները համապատասխան քարտեզագրական նյութերի հետ միասին Բնական պաշարների կառավարման և չքավորության նվազեցման ԾԻԳ-ը տրամադրել է ՀՀ բնապահպանության նախարարությանը և «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ին:

 

Աղյուսակ 14. Անտառածածկ տարածքների պաշարների բաշխումը ըստ տարիքային

խմբերի (2005 թ. - միայն հիմնական տեսակները)

 

._________________________________________________________________.

|Տարիքային խմբեր              |հա    |ընդ-ի %|պաշարը 10 մ3|ընդ-ի %|

|_____________________________|______|_______|____________|_______|

|Երիտասարդ տարիքային խումբ    |5207,6|55.5   |16043       |33.3   |

|(l-ll հասակային դասեր)       |      |       |            |       |

|_____________________________|______|_______|____________|_______|

|Միջին տարիքային խումբ        |3692.4|39.3   |28994       |58.7   |

|_____________________________|______|_______|____________|_______|

|Հասունացող տարիքային խումբ   |176.4 |1.9    |2816        |5.7    |

|_____________________________|______|_______|____________|_______|

|Հասուն և  գերհասուն տարիքային|311.3 |3.3    |1124        |2.3    |

|խումբ                        |      |       |            |       |

|_____________________________|______|_______|____________|_______|

|Ընդամենը                     |9387.7|100    |49940       |100    |

._________________________________________________________________.

 

7.4.3. Սևանա լճի մակարդակի բարձրացման ազդեցությունն ազգային պարկի

անտառածածկ տարածքների վրա

 

Առաջիկա տարիներին Սևանա լճի մակարդակի բարձրացման հետևանքով ափամերձ զգալի անտառտարածքներ կհայտնվեն ջրում (Քարտեզ 13): Նախատեսվում է 30 տարվա ընթացքում լճի մակարդակը բարձրացնել 6 մետրով, մինչև ծովի մակարդակից 1903 մ, սակայն վերջին 2-3 տարիներին ջրի մակարդակը կանխատեսվածից ավելի է բարձրանում և զգալի անտառային մակերեսներ են հայտնվում ջրի տակ: Հետևաբար անհրաժեշտ է ձեռնարկել համարժեք գործողություններ` կանխարգելելու ջրի որակի վատթարացումը: Ընդ որում` ջրի տակ մնացող անտառային տարածքների մակերեսը հաշվարկված է լճի մակարդակի մինչև 1903 մ բարձրության հաշվով:

2005-2006 թթ. ՀՀ կառավարությունը պետական բյուջեից հատկացրել է համապատասխան ֆինանսավորում, յուրաքանչյուր տարվա կտրվածքով, ջրի տակ հայտնված 215 հա անտառների մաքրման նպատակով, սակայն 2006 թ. հունիսին կատարված հետազոտությունների արդյունքում պարզվել է, որ ևս 300 հեկտար անտառներ ներկայումս հայտնվել են ջրի տակ: Նշված հանգամանքը հաշվի է առնվել անտառային տարածքների գույքագրումն իրականացնելիս: Աղյուսակ 15-ում բերված են ազգային պարկի առանձին հողատեսքերի բաշխվածության տվյալները` ըստ ծովի մակարդակից բարձրության, հաշվի առնելով լճի մակարդակի նախատեսվող բարձրացման հետևանքով ջրում հայտնվելու հանգամանքը: Ներկայացված տվյալների վերլուծությունը ցույց է տալիս հետևյալը.

* Լճի մակարդակի 1900 մ բարձրության նիշի դեպքում ջրի տակ կհայտնվի 1900,2 հա մակերես կամ ազգային պարկի ցամաքային մակերեսի 8,5%-ը, որում ջրածածկ անտառածածկը կկազմի 1186,4 հա 42940 խմ ընդհանուր պաշարով (ընդհանուր ջրածածկի 62,2% կամ ազգային պարկի անտառածածկ տարածքի 10%-ը): Ջրի տակ կհայտնվեն նաև բացատները, որոնք ներկայումս օգտագործվում են խոտի կուտակման կամ ապօրինի արածեցման տակ, և զբաղեցնում են մոտ 346 հա տարածք կամ բացատների ընդհանուր մակերեսի 18%-ը: Ջրածածկման ենթակա գերակշռող ծառաթփատեսակներն են սոճի (156.3 հա - 4160 խմ), թեղի (31.5 հա - 920 խմ), բարդի (375.8 հա - 26960 խմ), ուռենի ծառանման (73.5 հա - 2810 խմ), ուռենի թփանման (115.7 հա - 2430 խմ), չիչխան (11.6 հա - 120 խմ), փշատենի (395.8 հա - 5320 խմ), դեղին ակացիա (26.2 հա - 220 խմ), ընդամենը` 1186.4 հա - 42940 խմ:

* Ամբողջ ազգային պարկի հաշվարկով` 1903 մ նիշին հավասար լճի մակարդակի բարձրացման դեպքում ջրածածկ ամբողջ մակերեսը կկազմի 4628,5 հա (ազգային պարկի տարածքի 21%-ը), այս թվում` անտառները 3245,9 հա (ընդհանուր տարածքի 27%-ը):

 

Աղյուսակ 15. Ազգային պարկի տարածքների բաշխվածությունն ըստ հիմնական

հողատեսքերի և ծովի մակարդակից բարձրության

 

._________________________________________________________________________.

|Մասնա-   |Ընդհա-  |             Այդ թվում                                |

|ճյուղեր  |նուր    |______________________________________________________|

|         |մակերեսը|Անտառա-|որից    |Չմիակցված|տնկարան|հրդեհված |համատարած|

|         |հեկտար  |ծածկ   |________|սաղարթով |և      |և        |հատված և |

|         |        |մակերե-|անտառմշա|մշակույթ-|պլանտա-|մահացած  |չվերա-   |

|         |        |սը, հա |կույթներ|ներ      |ցիա    |տարածքներ|կանգնված |

|         |        |       |        |         |       |         |տարածքներ|

|_________|________|_______|________|_________|_______|_________|_________|

|1        |2       |3      |4       |5        |6      |7        |8        |

|_________|________|_______|________|_________|_______|_________|_________|

|Սևանի    |6765    |1891,2 |1856    |12,3     |       |         |8,7      |

|         |_______________________________________________________________|

|         |                        Մինչև  1900 մետր ԾՄԲ                   |

|         |_______________________________________________________________|

|         |460,8   |172,9  |172,9   |         |       |         |         |

|         |_______________________________________________________________|

|         |                        ԾՄԲ 1900-1903 մետր                     |

|         |_______________________________________________________________|

|         |711,8   |442,8  |437,9   |         |       |         |         |

|_________|________|_______|________|_________|_______|_________|_________|

|Նորատուսի|4237    |2981,5 |2976,6  |7,3      |4,1    |33,4     |22,2     |

|         |_______________________________________________________________|

|         |                        Մինչև  1900 մետր ԾՄԲ                   |

|         |_______________________________________________________________|

|         |662,2   |472,6  |472,6   |         |       |3,5      |1,7      |

|         |_______________________________________________________________|

|         |                        ԾՄԲ 1900-1903 մետր                     |

|         |_______________________________________________________________|

|         |795,3   |605,5  |600,6   |         |       |6,5      |16,7     |

|_________|________|_______|________|_________|_______|_________|_________|

|Մարտունու|5122    |4020,2 |3981    |69,1     |17,9   |54       |0,8      |

|         |_______________________________________________________________|

|         |                        Մինչև  1900 մետր ԾՄԲ                   |

|         |_______________________________________________________________|

|         |279,5   |174,1  |172,8   |         |       |         |         |

|         |_______________________________________________________________|

|         |                        ԾՄԲ 1900-1903 մետր                     |

|         |_______________________________________________________________|

|         |571,7   |441,8  |441     |0,7      |       |         |         |

|_________|________|_______|________|_________|_______|_________|_________|

|Վարդենիսի|6268    |3061   |3061    |8,7      |6,9    |28,4     |         |

|         |_______________________________________________________________|

|         |                        Մինչև  1900 մետր ԾՄԲ                   |

|         |_______________________________________________________________|

|         |497,7   |361,8  |361,8   |8,6      |       |1,9      |         |

|         |_______________________________________________________________|

|         |                        ԾՄԲ 1900-1903 մետր                     |

|         |_______________________________________________________________|

|         |649,5   |574,4  |574,4   |         |       |11,5     |         |

|_________|________|_______|________|_________|_______|_________|_________|

|Սևան     |22392   |11953,9|11874,6 |97,4     |28,9   |115,8    |31,7     |

|ազգային  |_______________________________________________________________|

|պարկ     |                        Մինչև  1900 մետր ԾՄԲ                   |

|         |_______________________________________________________________|

|         |1900,2  |1181,4 |1180,1  |8,6      |0      |5,4      |1,7      |

|         |_______________________________________________________________|

|         |                        ԾՄԲ 1900-1903 մետր                     |

|         |_______________________________________________________________|

|         |2728,3  |2064,5 |2053,9  |0,7      |0      |18       |16,7     |

|         |_______________________________________________________________|

|         |                        ԾՄԲ 1898-1903 մետր                     |

|         |_______________________________________________________________|

|         |4628,5  |3245,9 |3234    |9,3|  0          |23,4     |18,4     |

.__________________________________________________________________________

.__________  ______________________________________.

|Մասնա-   |  |Այդ թվում                            |

|ճյուղեր  |  |_____________________________________|

|         |  |Բացատներ |Բնական |գյուղա-  |այլ հողա-|

|         |  |         |նոսրուտ|տնտեսական|տեսքեր   |

|         |  |         |ներ    |հողա-    |         |

|         |  |         |       |հանդակներ|         |

|         |  |         |       |         |         |

|_________|  |_________|_______|_________|_________|

|1        |  |9        |10     |11       |12       |

|_________|  |_________|_______|_________|_________|

|Սևանի    |  |2083,5   |159,9  |1017,7   |2309,5   |

|         |  |_____________________________________|

|         |  |Մինչև  1900 մետր ԾՄԲ                 |

|         |  |_____________________________________|

|         |  |86,5     |       |5        |196,4    |

|         |  |_____________________________________|

|         |  |ԾՄԲ 1900-1903 մետր                   |

|         |  |_____________________________________|

|         |  |205,5    |       |1,3      |61,9     |

|_________|  |_________|_______|_________|_________|

|Նորատուսի|  |491,6    |4      |58,8     |692,9    |

|         |  |_____________________________________|

|         |  |Մինչև  1900 մետր ԾՄԲ                 |

|         |  |_____________________________________|

|         |  |42,7     |       |         |141,7    |

|         |  |_____________________________________|

|         |  |ԾՄԲ 1900-1903 մետր                   |

|         |  |_____________________________________|

|         |  |136,1    |4      |2,3      |26,5     |

|_________|  |_________|_______|_________|_________|

|Մարտունու|  |741,4    |0,6    |114,4    |212,5    |

|         |  |_____________________________________|

|         |  |Մինչև  1900 մետր ԾՄԲ                 |

|         |  |_____________________________________|

|         |  |102,1    |       |         |3,3      |

|         |  |_____________________________________|

|         |  |ԾՄԲ 1900-1903 մետր                   |

|         |  |_____________________________________|

|         |  |129,2    |       |         |         |

|_________|  |_________|_______|_________|_________|

|Վարդենիսի|  |1672,3   |139,6  |202,4    |360,2    |

|         |  |_____________________________________|

|         |  |Մինչև  1900 մետր ԾՄԲ                 |

|         |  |_____________________________________|

|         |  |114,5    |       |         |10,9     |

|         |  |_____________________________________|

|         |  |ԾՄԲ 1900-1903 մետր                   |

|         |  |_____________________________________|

|         |  |49,6     |       |         |14,1     |

|_________|  |_________|_______|_________|_________|

|Սևան     |  |4988,8   |304,1  |1393,3   |3575,1   |

|ազգային  |  |_____________________________________|

|պարկ     |  |Մինչև  1900 մետր ԾՄԲ                 |

|         |  |_____________________________________|

|         |  |345,8    |0      |5        |352,3    |

|         |  |_____________________________________|

|         |  |ԾՄԲ 1900-1903 մետր                   |

|         |  |___________________________|_________|

|         |  |520,4    |4      |3,6      |102,5    |

|         |  |_____________________________________|

|         |  |ԾՄԲ 1898-1903 մետր                   |

|         |  |_____________________________________|

|         |  |866,2    |4      |8,6      |454,8    |

.__________  ______________________________________.

 

Լճի մակարդակի նախատեսված բարձրացման դեպքում ջրածածկ անտառների ընդհանուր պաշարը կկազմի մոտ 175 հազար խմ, որից շինափայտային մասը` 16000 խմ, վառելափայտը` 7400 խմ և ջախը` մոտ 8500 խմ (ընդհանուր պաշարի 48,5%-ը): Անտառագիտական տեսանկյունից ջախի շատ բարձր տոկոսը բացատրվում է տեսակային կազմում թփերի բարձր տոկոսով (ջախ են համարվում 3 սմ տրամագծից ցածր ճյուղերը):

Ազգային պարկի առանձին մասնաճյուղերով դիտարկելիս, լճի մակարդակը մինչև 1900 մ մակարդակի բարձրացման դեպքում, ջրածածկ ընդհանուր և անտառածածկ մակերեսների տոկոսային բաշխվածությունը հետևյալն է` Սևանի մասնաճյուղ - ընդհանուր ջրածածկ տարածքը 24,2% և անտառածածկի 14,6%, Նորատուսի մասնաճյուղ - համապատասխանաբար` 34,8% և 40%, Մարտունու մասնաճյուղ - 14,7% և 14,8%, Վարդենիսի մասնաճյուղ - 26,2% և 30,6%:

7.4.4. «Սևան» ազգային պարկի անտառային տարածքների կառավարման

բարելավման գործողություններ

 

«Սևան» ազգային պարկի անտառային տարածքների գույքագրման արդյունքներից ելնելով, ինչպես նաև դրանց կառավարման գործընթացները բարելավելու նպատակով անհրաժեշտ է իրականացնել մի շարք գործողություններ, որոնք վերաբերում են ազգային պարկի տեղամասերի անտառային տվյալների բանկի, անտառգնահատման հատվածային նկարագրման թեմատիկ քարտեզների, գրքերի պատրաստմանն ու տպագրմանը, որպեսզի պարկի յուրաքանչյուր տեղամասային աշխատող հնարավորություն ունենա օգտվել անտառգույքագրման տվյալներից (Հավելված 1): Կարևոր նշանակություն ունեն անտառվերականգնման համալիր միջոցառումների նախագծերի պատրաստումը, ինչպես նաև 2007-2011 թվականներին լճի մակարդակի կանխատեսվող բարձրացման հաշվով տարիների կտրվածքով անտառապատ տարածքների քարտեզագրման, անտառնյութի հաշվառման և նախահաշիվների պատրաստման աշխատանքները: Անտառվերականգնման, անտառապատման աշխատանքների, ինչպես նաև ազգային պարկին լրացուցիչ եկամուտներ ապահովելու նպատակով անհրաժեշտ է նաև վերականգնել Մարտունու տնկարանային տնտեսությունը:

 

ԲԱԺԻՆ 8. «Սևան» ազգային պարկում տուրիզմի և ռեկրեացիայի առանձնահատկությունները և դրանց կարգավորման ուղիներն ու գործողությունների պլանը

 

8.1 «Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու բնական ու

մշակութային առանձնահատկությունները

 

8.1.1. Առողջարարական պաշարներ

 

«Սևան» ազգային պարկի առողջարարական պաշարներն են` Սևանա լճի ավազանի բարձր լեռնային կլիման, լեռնային մաքուր օդը, օպտիմալ ջերմաստիճանները, խոնավությունը, արևաշատությունը, ինտենսիվ ուլտրամանուշակագույն ճառագայթումը, հանքային բուժիչ ջրերը, գեղատեսիլ լանդշաֆտները: Սևանա լճի բալնեոլոգիական ռեսուրսները հիմնականում կենտրոնացած են արևմտյան և հարավային ափամերձ տարածքներում` Գավառ, Մարտունի բնակավայրերի շրջակայքում: Հանքային ջրերը` «Լիճք» և «Սևանը» բուժիչ են աղեստամոքսային տրակտի բուժման համար: Մարտունի, Զոլաքար, Ծովինար բնակավայրերի մոտ կան տորֆի հանքավայրեր: Լիճք-Մարտունի, Գավառ-Նորատուսի և Վարդենիսի հատվածներում, հաշվի առնելով բնական բուժիչ պաշարների առկայությունը (հանքային ջուր, ցեխ և տորֆ), կարելի է զարգացնել շուրջտարյա գործունեությամբ առողջարանային համալիրներ:

 

8.1.2. Բնական և մշակութային ժառանգություն

 

Բնական ժառանգության, որպես տուրիզմի և ռեկրեացիայի ռեսուրս, անկրկնելի օբյեկտներ են հանդիսանում Սևանա լիճը, դրա լողափերը, Սևանի և Արտանիշի թերակղզիները, ճայերի կղզին, ռելիկտային գիհու նոսրանտառները և կաղնու մնացորդային անտառները, Սևանա լճի ավազանը գոտևորող Արեգունու, Սևանի, Վարդենիսի և Գեղամա լեռնաշղթաները:

«Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում հաշվառված է պատմության և մշակույթի 1489 անշարժ հուշարձան (ներառյալ բնական հուշարձանները), այդ թվում` 4 բնական հուշարձան, 5 քարե դարի բնակատեղի, 19 քարայր կացարան, 1 քաղաքատեղի, 31 բնակատեղի, 94 գյուղատեղի, 8 ազգագրական տուն, 78 ամրոց, 2 աշտարակ, 6 կամուրջ, 2 քարավանատուն, 9 ջրաղացների համալիր և 17 առանձին ջրաղաց, 11 ձիթհան, 3 ջրանցք և ջրաբաշխական համակարգ, 2 ժայռապատկերների խումբ, 3 սեպագիր արձանագրություն, 1 ժայռակերտ պաշտամունքային համալիր, 135 եկեղեցի, 8 վանական համալիր, 89 մատուռ, 5 վիշապ-քարակոթող, 1 մենհիր, 6 կոթող, 279 խաչքարերի խումբ, 159 առանձին խաչքար, 2 հուշաղբյուր- կոթող, 25 Երկրորդ աշխարհամարտին նվիրված հուշարձան, 2 անվանի գործիչներին նվիրված հուշարձան, 107 դամբարանադաշտ, 14 առանձին պահպանված դամբարան, 252 գերեզմանոց, 71 տապանաքարերի խումբ, 33 առանձին պահպանված տապանաքար (Քարտեզ 14):

Հուշարձանների ժամանակային բազմազանությունն ընդգրկում է մ.թ.ա. 15-րդ հազարամյակից մինչև մ.թ. 20-րդ դարը ընկած ժամանակահատվածը: Սևանա լճի ավազանում դրանք անհավասարաչափ են տեղաբաշխված, սակայն իրենց խտությամբ առանձնանում են լճի արևմտյան, հարավ-արևմտյան և առավելապես հարավային հատվածները` հաճախ կազմելով տարաժամանակ ու տարաբնույթ հուշարձաններից բաղկացած համալիրներ: «Սևան» ազգային պարկի բուն տարածքում տեղաբաշխված են թվարկված հուշարձանների մոտ 15%-ը (103 հուշարձան), ինչը իհարկե երթուղիներ կազմելիս որոշիչ գործոն չի հանդիսացել և չի դրվել տուրիզմի նպատակներով օգտագործվող հուշարձանների ընտրության հիմքում:

Ներկայացված հնագիտական և պատմամշակութային հուշարձանների զգալի մասը կարևոր դեր է խաղացել հայ ժողովրդի զարգացման պատմական ընթացքում և դրանց առկայությունը հնարավորություն է տալիս այստեղ կազմակերպել պատմամշակութային, ուսումնական ու գիտաճանաչողական (հնագիտական, երկրաբանական), էկոլոգիական, էթնոգրաֆիկ և տուրիզմի այլ ձևեր: Բնական և մշակութային հուշարձանների ցանկը, որոնք գույքագրվել են և առաջարկվել տուրիզմի զարգացման համար, բերված է Հավելված 2-ում: Հարկ է նշել, որ «Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում հաշվառված բնական և մշակութային ժառանգության բոլոր օբյեկտների տեղադրությունն ու նկարագրությունները առանձին հաշվետվությամբ տրամադրվել են ՀՀ բնապահպանության նախարարությանը և «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ին:

 

8.2. «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի գործունեությունը տուրիզմի և

ռեկրեացիայի կազմակերպման բնագավառում

 

Չնայած «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի կանոնադրությամբ ամրագրված են տուրիզմին և ռեկրեացիային վերաբերող համապատասխան գործառույթներ, սակայն կառավարման տեսակետից դրանք դեռևս գործնական բնույթ չունեն: Ներկայումս «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ը չի կատարում տուրիզմի և ռեկրեացիոն սպասարկման որևէ գործառնություն: Տուրիստական և, հատկապես, ռեկրեացիոն նշանակության տարածքների զգալի մասը պայմանագրային հիմունքներով տրված են առանձին վարձակալների և ազգային պարկի դերը սահմանափակվում է միայն վարձակալության գործընթացի կառավարմամբ:

 

8.3. Տուրիզմի և ռեկրեացիոն գործունեության գնահատականը «Սևան» ազգային

պարկի տարածքում

 

«Սևան» ազգային պարկի տարածքում տուրիզմի և ռեկրեացիոն գործունեության ուսումնասիրությունները կատարվել են 2005 թ. հունիս-հոկտեմբեր ամիսներին (մանրամասն հաշվետվությունը տրամադրվել է ՀՀ բնապահպանության նախարարությանը և «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ին):

ՈՒսումնասիրությունների արդյունքում պարզվեց, որ «Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում տուրիզմին և ռեկրեացիային առնչվող գործունեություն են ծավալում հիմնականում իրավաբանական անձի կարգավիճակ ունեցող կազմակերպություններ, որոնք գործում են «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի հետ պայմանագրային հիմունքներով: Այստեղ ընդհանրապես բացակայում է ձեռնարկատիրական գործունեություն ծավալելու առանձնահատկությունների խորը գիտակցումը: Շատերը դիտում են իրենց վարձակալած տարածքները որպես բացարձակ սեփականություն: Ռեկրեացիայի բնագավառում զբաղվածների գերակշռող մասը տեղացիներ են, որոնք գրեթե չեն համագործակցում համայնքների հետ: Ենթակառուցվածքների մեծ մասը սեզոնային բնույթի են, որի պատճառով այդ կազմակերպությունները խուսափում են լայնածավալ ներդրումներից: Ըստ այդ կազմակերպությունների պատասխանատու անձանց` տուրիզմին խանգարող հիմնական գործոններն են` բնակչության սոցիալական վատ վիճակը, ծառայությունների ցածր որակը, ծառայությունների չհիմնավորված բարձր արժեքը, կլիման, տուրիզմի սեզոնայնությունը, ինչպես նաև անհրաժեշտ ենթակառուցվածքների անբավարար մակարդակը: Հանգստի համար նախատեսված շատ տարածքներում տեղադրված են աղետի գոտու մնացորդ` բազմատեսակ խայտաբղետ տնակներ, որոնք ծառայում են որպես հասարակական սննդի օբյեկտներ, երբեմն նաև հյուրանոցային նպատակներով: Այդ տնակները իրենց ուղղակի նշանակությամբ նախատեսված են կառուցվող օբյեկտների շինհրապարակներում, որպես ժամանակավոր կառույցներ: Դրանց գերակշռող մասը արտաքին տեսքով և ներքին հարդարումով ու կահավորանքով չեն համապատասխանում հանգստի կազմակերպման պահանջներին:

ՈՒսումնասիրությունների վերլուծությունը ցույց է տվել, որ այստեղ մարկետինգային մեթոդները թերի են զարգացած և հիմնականում կրում են բանավոր խոսքի բնույթ: Որոշ հյուրանոցների գովազդը տեղադրված է տարբեր վեբկայքերում (օրինակ` Հայաստանի տեղեկատվություն կայքում), սակայն ոչ իրենց սեփական նախաձեռնությամբ:

Կլիմայական պայմանների, ծառայությունների որակի, գոյություն ունեցող ենթակառուցվածքների որակի և այլ գործոնների շնորհիվ այստեղ գերակայում են հայ տուրիստները: Արտասահմանցի այցելուները կազմում են ընդհանուր հոսքի չնչին մասը, այն էլ մեկ-երկու ժամ տևողությամբ, ինչը զգալիորեն նվազեցնում է հնարավոր եկամտի ծավալները: Այցելուների առավել մեծ ծանրաբեռնվածություն նկատվում է օգոստոս ամսին, ընդ որում` 1 մարդ/օրվա համար սպասարկման միջին գինը կազմում է սկսած 4000 դրամ տնակի համար, մինչև 100000 դրամ` հյուրանոցային երկտեղանոց համարի համար: Տուրիզմի տեսակետից զարգացած են «Սևան» ազգային պարկի հյուսիսային հատվածները, որով զբաղված կազմակերպությունների տեխնիկական կարողությունները հիմնականում անբավարար են, իսկ առկա միջոցները բնակչության մեծամասնության համար մատչելի չեն: Գավառում, Մարտունիում, Վարդենիսում և Ճամբարակում տուրիստների համար նախատեսված գործող մշտական կամ ժամանակավոր կառույցներ գրեթե չկան, իսկ գոյություն ունեցողների զգալի մասը չի գործում: Գործնականում բացակայում են բոլոր տեսակի ժամանակակից ենթակառուցվածքները: Ինչ վերաբերում է ռեկրեացիային, ապա այն սահմանափակվում է խնջույքներ կազմակերպելով:

Վատ վիճակում են գտնվում Սևանա լճի հյուսիս-արևելյան հատվածի ճանապարհները` Արտանիշի թերակղզուց դեպի Վարդենիս: Գոյություն ունեն նաև բազմաթիվ անկառավարելի, ապօրինի ասֆալտապատ ճանապարհներ, որոնք տանում են դեպի ռեկրեացիայի համար նախատեսված տարածքներ:

Չնայած այցելուները ազատ տեղաշարժվում են ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներով, սակայն բացակայում է հետիոտն արահետների կանոնավոր ցանցը, ինչը խոչընդոտում է այցելուների հանգստի կազմակերպմանը: Արահետների բացակայությունը խոչընդոտում է նաև էկոտուրիզմի տարբեր ձևերի զարգացմանը, մասնավորապես բնության դիտարկումների, հետիոտն և հեծյալ արշավների կազմակերպմանը:

Շատ տարածքների սանիտարահիգիենիկ վիճակը պայմանավորված է սեզոնային հանգստացողների կողմից կենցաղային աղբով ախտոտմամբ կամ տեխնածին բնույթի թափոնների առկայությամբ: Խմելու ջրի մատակարարումը հանգստի համար նախատեսված տարածքների մեծ մասում բավարար է և կատարվում է տարբեր աղբյուրներից (Հացառատի աղբյուրներից, Ձկնագետի ակունքներից)` ջրատարերի և պոմպակայանների միջոցով: Որոշ տարածքներ, բնական աղբյուրների բացակայության պատճառով, սակավաջուր են, կամ ջրամատակարարումը չի բավարարում խմելու ջրի որակին ներկայացվող պահանջներին: Մի քանի հաշված օբյեկտներում ջրատաքացման համար կիրառվում է արևի էներգիան:

 

8.4. «Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում

տուրիզմի զարգացման ձևերը և երթուղիները

 

8.4.1. Տուրիզմի զարգացման ձևերը

 

«Սևան» ազգային պարկի տարածքում տուրիզմի զարգացման ձևերը կարելի է բաժանել 2 հիմնական տիպերի` նեղ մասնագիտացված և ընդհանուր հետաքրքրություն ներկայացնող: Նեղ մասնագիտացված ձևերը կարող են լինել ինչպես դասական տուրիստական ուղևորությունների, այնպես էլ հետազոտական արշավախմբերի տեսքով: Դրանց շարքին են դասվում`

* վայրի կենդանական և բուսական աշխարհ դիտարկման (wildlife watching), օրինակ` թռչնադիտական (birdwatching), բուսաբանական.

* գեոէկոլոգիական, հնագիտական, ճարտարապետական, ազգագրական և այլ տուրերը:

«Սևան» ազգային պարկը մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում հատկապես թռչունների դիտարկման տեսանկյունից: Հիմնական գրավչությունը Ճայերի կղզում գոյություն ունեցող հայկական որորի պոպուլյացիան է: Ափամերձ տարածքներում բնակվող վայրի թռչունները հակված են փոխելու իրենց բնադրավայրերը: Արտասահմանյան թռչնադիտողների համար հետաքրքրություն են ներկայացնում ազգային պարկի հետևյալ տարածքները` Լճաշեն գյուղին հարակից լճի ծովախորշը, Նորատուսի հրվանդանը, Լիճք արգելոցային գոտում գտնվող լճակը, Մասրիկի գետաբերանը, Գիլլի լճի նախկին տարածքը, Արեգունու լեռնաշղթայի լանջերը: Բացի նշվածից, հարկ է նշել, որ ազգային պարկին հարակից համայնքներում առկա է ագրոտուրիզմի զարգացման զգալի ներուժ: Ընդ որում` ագրոտուրիզմը կարելի է համատեղել տուրիզմի այլ ձևերի հետ, ինչպիսիք են` հետիոտն, հեծյալ (ձիերով և ավանակներով), ավտոմեքենաներով տուրերը, պատմամշակութային տուրերը, սիրողական ձկնորսությունը և այլն:

 

8.4.2. Էկոտուրիզմ

 

Էկոտուրիզմը բնությանն ուղղված տուրիզմի ձև է, որը չունի բացասական ազդեցություն բնական միջավայրի կամ լանդշաֆտի վրա և օժանդակում է բնության պահպանությանն ու տեղացի բնակիչների սոցիալ-տնտեսական վիճակի բարելավմանը:

«Սևան» ազգային պարկի տարածքում էկոտուրիզմը ներկայումս իր նախնական զարգացման փուլում է` առաջարկվում են միայն էկոտուրեր, թեմատիկ տուրեր, որոշ դեպքերում վայրի կենդանական և բուսական աշխարհի դիտարկում և լանդշաֆտների լուսանկարչություն: Հաշվի առնելով այն փաստը, որ ազգային պարկի լանդշաֆտները, կենսաբազմազանությունը և ջրային ռեսուրսները սերտ փոխկապակցված են` տնտեսական, գեղագիտական և ռեկրեացիոն տեսանկյունից հնարավոր է կազմակերպել էկոտուրիզմի հետևյալ տեսակները.

* թեմատիկ էկոլոգիական երթուղիներ` կենտրոնացած վայրի կենդանական և բուսական աշխարհի դիտարկմանը.

* բնական և մշակութային ժառանգության վերաբերյալ գիտելիքների հարստացման ուսուցողական տուրեր.

* հետիոտն, հեծանվով կամ հեծյալ տուրեր` բնական լանդշաֆտների հազվագյուտ և էնդեմիկ կենսաբազմազանությամբ տարածքները դիտարկելու համար.

* գիտաճանաչողական տուրեր արգելոցային գոտիների տարածքներում.

* արկածային տուրեր լեռնային ջրբաժաններով.

* լանդշաֆտի ֆոտոտուրեր:

 

8.4.3. Տուրիստական երթուղիներ

 

Հետազոտությունների արդյունքում և GPS համակարգի օգնությամբ ստորև բերված մի քանի տուրիստական երթուղիների համար հավաքագրվել են ճշգրիտ տվյալներ, որոնք մուտքագրվել են երկրատեղեկատվական համակարգ - GIS (Քարտեզ 15): Առաջարկվող երթուղիներն են`

* Չկալովկա և Լճաշեն գյուղերի մոտակայքի «Քարե ծով»` չինգիլներ.

* Սարուխան գյուղ - Գռի ձոր.

* Սևան-Դիլիջան հին մայրուղու հատվածի երկայնքով (Ախթամար ռեստորանից մինչև թերակղզի).

* երթուղի, որը կապում է «Սևան» և «Դիլիջան» ազգային պարկերի տարածքները:

«Սևան» ազգային պարկում տուրիստական երթուղիները կարող են ընդգրկել նաև պարկի արգելոցային գոտիները, Սևանա լճի ավազանը գոտևորող լեռնաշղթաները, մասնավորապես` Գեղամա հրաբխային բարձրավանդակը, Սելիմի լեռնանցքը:

 

8.5. Տուրիստական և ռեկրեացիոն նշանակության տարածքներին սպառնացող

վտանգները

 

«Սևան» ազգային պարկի տուրիստական և ռեկրեացիոն նշանակության տարածքներին սպառնացող վտանգները կարելի է բաժանել հետևյալ խմբերի.

1. Սևանա լճի մակարդակի բարձրացումը - վտանգված են բոլոր ռեկրեացիոն տարածքները: Գործող լողափերում տաղավարների և այլ կառույցների հատակը արդեն արդեն իսկ ծածկվում է ջրով և անհրաժեշտություն է առաջացել դրանք տեղափոխել: Խորհրդային տարիներից մնացած անավարտ շինարարական մի շարք օբյեկտներ, հատկապես լճի հյուսիսային հատվածում, առաջնահերթ ապամոնտաժման և տեղահանման կարիք ունեն: Ջրի տակ հայտնված ծառերի և թփերի փտումից առաջացած օրգանական նյութերը կնպաստեն լճի հետագա էվտրոֆացմանը` բացասական բոլոր հետևանքներով: Բնադրավայրերի և կերի կորուստը կնպաստի թռչունների թվաքանակի և տեսակային կազմի կրճատմանը:

2. Շրջակա միջավայրի աղտոտում - գրեթե ամենուրեք ջրային և ցամաքային տարածքներն աղտոտվում են կենցաղային աղբով, կեղտաջրերով: Աղբի հավաքման, տեղադրման և վնասազերծման համակարգը գործում է պարզունակ մեթոդով, որը չի կարող կանխարգելել շրջակա տարածքների հետագա աղտոտումը և համաճարակային հիվանդությունների բռնկումը: Սևանա լիճը սնող գետերի ցանցը որևէ կերպ չի վերահսկվում: Բացակայում են գետերի երկարությամբ տեղակայված ջրամաքրման կայանները:

3. Չպլանավորված կառուցապատում - տուրիստական և ռեկրեացիոն ենթակառուցվածքների շինարարության ժամանակ նախապատվությունը տրվում է ազգային պարկի գեղագիտական տեսանկյունից գրավիչ տարածքներին, և քչերն են ներդաշնակորեն համաձուլվում շրջակա լանդշաֆտին: Այդ կառույցների հարևանությամբ կան նաև կիսակառույց և լքված շինություններ, որոնք վնասում են ազգային պարկի լանդշաֆտների գեղագիտական որակները: Ընդհանրապես «Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու էկոհամակարգերի օգտագործումը հիմնականում ընթացել է տարերայնորեն, լանդշաֆտների տարածագործառնական ոչ ճիշտ պլանավորման պայմաններում: Արդյունքում Սևանա լճի էկոհամակարգը հայտնվել է էկոլոգիապես անբարենպաստ վիճակում: Բնական պաշարների անկանոն օգտագործումը ոչ միայն բացասական ազդեցություն է թողնում պարկի լանդշաֆտների, էկոհամակարգերի և բնական ռեսուրսների վրա, այլև բացասական պայմաններ է ստեղծում տուրիզմի և ռեկրեացիայի համար, որոնց արդյունավետ և երկարատև զարգացման համար պահանջվում է առողջ և գրավիչ բնական միջավայր:

4. Հողասահքեր - Գեղարքունիքի մարզի տարածքում այսօր հայտնի են մանր և խոշոր մակերես ունեցող 284 սողանքներ և փլվածքներ, որոնք զբաղեցնում են 3975 հա ընդհանուր մակերես: Դրանք հիմնականում տարածվում են լճի հյուսիսային և հարավ-արևելյան հատվածներում, և հատկապես արևելյան: Դրանցից ակտիվ են 55-ը (19,4%): Ամենախոշոր և ակտիվ սողանքային գոտիները տարածված են Արտանիշ, Արեգունի և Վերին Շորժա գյուղերի շրջակայքում: Սողանքային և փլվածքային գոտիների վրա կամ դրանց անմիջական հարևանությամբ հաշվառվել են, ընդհանուր առմամբ, 23 հուշարձան (հուշարձանների 1,5%-ը), այդ թվում` 2 բնակատեղի, 8 գյուղատեղի, 1 ամրոց, 1 կամուրջ, 1 ջրաղացների համալիր, 2 դամբարանադաշտ, 1 գերեզմանոց, 1 խաչքարերի խումբ, 6 առանձին խաչքար:

Բերված վիճակագրական պատկերը ցույց է տալիս, որ արտածին երկրաբանական պրոցեսները թեև ունեն որոշակի ազդեցություն անշարժ հուշարձանների վրա, սակայն տուրիստական ներուժի գնահատման և հուշարձանների` որպես զբոսաշրջության օբյեկտի, ընտրության տեսանկյունից այն չնչին է: Արտածին երկրաբանական պրոցեսները կարող են որոշակի ազդեցություն ունենալ միայն հուշարձանների մատչելիության (դեպի հուշարձան տանող ճանապարհի) վրա դրանց անմիջական հարևանությամբ տուրիստական կամ ուսումնաճանաչողական բազաներ կառուցելու նպատակ առաջանալու դեպքում:

 

8.6. «Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքներում

տուրիզմի և ռեկրեացիոն գործունեության կանոնակարգման գործողություններ

 

Տուրիզմի և ռեկրեացիայի բնագավառում «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի կարողությունները հզորացնելու համար անհրաժեշտ է դրա կառուցվածքում ստեղծել տուրիզմի և ռեկրեացիայի պլանավորման բաժին, բաղկացած 3 աշխատակցից, որոնցից մեկը պետք է տիրապետի անգլերեն լեզվին և ունենա համակարգչով աշխատելու հմտություններ (տես նաև` սույն կառավարման պլանի 5.1 կետը): Տուրիզմով և ռեկրեացիայով զբաղվող անձնակազմը պետք է ունենա գործողությունների լայն շրջանակ` տիրապետելով հետևյալ կարողություններին` հասկանա այցելուների կարիքներն ու ցանկությունները, մատուցի բարձրակարգ ծառայություններ` բացատրելու, մեկնաբանելու և ինտերպրետացիայի առումով, ունենա մարկետինգի և գովազդի ունակություններ, օժտված լինի տուրիզմի և ռեկրեացիայի կառավարման ու էկոնոմիկայի գիտելիքներով: Ազգային պարկի կառուցվածքում կարևոր տեղ պետք է հատկացվի Այցելուների կենտրոնին (տես նաև` սույն կառավարման պլանի 5.1 կետը): Այս նպատակով «Սևան» ազգային պարկի կենտրոնական և մասնաճյուղերի գրասենյակների շենքերը Բնական պաշարների կառավարման և չքավորության նվազեցման ծրագրի շրջանակներում վերանորոգվել են, կառուցվել են նաև նոր շենքեր, որոնցում կարելի է կազմակերպել այցելուների կենտրոններ: Այցելուների կենտրոնները պետք է համատեղեն տեղեկատվական և ինտերպրետիվ գործառնություններ: Դրա համար կենտրոնները պետք է համալրվեն համապատասխան նյութատեխնիկական բազայով: Պետք է ստեղծել սպասարկման ծառայություններին վերաբերող տվյալների բազա:

«Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի կողմից տուրիզմի և ռեկրեացիայի շրջակա միջավայրի վրա և սոցիալական ազդեցության գնահատման համար անհրաժեշտ է մշակել մոնիտորինգային ծրագիր (Հավելված 1): Պահպանվող տարածքներում գոյություն ունեն տուրիզմի և ռեկրեացիայի մոնիտորինգի երկու հիմնական ասպեկտներ.

* այցելուների ազդեցության մոնիտորինգ,

* սպասարկման որակի մոնիտորինգ:

Հարկ է նշել, որ այցելուների և նրանց տեղաբաշխման գրանցումը ազգային պարկի տարածքում կարևոր ցուցանիշներ են շրջակա միջավայրի վրա այցելուների բացասական ազդեցությունը նվազագույնի հասցնելու համար: Կարևոր է ենթակառուցվածքների զարգացմանն ուղղված միջոցառումների իրականացումը, ինչպիսիք են`

* դեպի տուրիստական և ռեկրեացիոն նշանակության տարածքներ տանող ճանապարհների բարեկարգումը.

* տուրիստական և ռեկրեացիոն նշանակության տարածքներում ավտոկայանատեղերի կազմակերպումը.

* լքված և ավերված կառույցների ապամոնտաժումը և հեռացումը.

* տուրիստական և ռեկրեացիոն նշանակության տարածքներում կենցաղային աղբի հավաքման կետերի տեղադրումը և աղբահանության կազմակերպումը.

* տուրիստական և ռեկրեացիոն նշանակության տարածքներ տանող ճանապարհներին բազմալեզու ցուցանակների և ուղեցույցների, ինչպես նաև այդ տարածքներում այցելուների վարքագիծը բացատրող բազմալեզու ցուցանակների տեղադրումը և այլն:

Տուրիզմի և ռեկրեացիայի զարգացման տեսանկյունից «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ը պետք է կազմակերպի ազգային պարկի կենսաբազմազանության, լանդշաֆտի և բնության ու մշակութային ժառանգության բացահայտմանն ու ըմբռնմանը նվիրված ուսուցողական/դիտողական տուրեր: Որպեսզի «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ը կարողանա այցելուներ ընդունել, առաջարկվում է դրա նախապատրաստման համար կիրառել հաղորդակցության ինտերպրետացիոն միջոցը (ՀԻՄ): Դրա կիրառումը հնարավորություն է տալիս այցելուներին ստանդարտիզացված տեղեկատվական համակարգի միջոցով անմիջապես տեղում ծանոթանալ ազգային պարկի բնական և մշակութային ժառանգությանը` նշագրված կամ ազատ երթուղիների, բուկլետների, նկարների կամ պատկերների միջոցով: Հարմարավետ տեղադրված ցուցանակների օգնությամբ կարելի է այցելուներին տեղեկացնել ազգային պարկում վարքագծի կանոններին, նախազգուշացնել վտանգի մասին և այլն:

Տուրիզմի և ռեկրեացիայի զարգացմանը նպաստող կարևոր գործոններից է «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի կողմից գովազդային և մարկետինգային գործունեության իրականացումը: Այս բնագավառում շահավետ է սերտ համագործակցել մասնավոր տուրիստական սեկտորի հետ: Մարկետինգային ռազմավարությունը պետք է ընդգրկի հետևյալ բաղադրիչները`

* այցելուների նպատակային խմբերի բացահայտում.

* գովազդային նյութերի ստեղծում և տարածում, այդ թվում` ինտերնետի միջոցով (Բնական պաշարների կառավարման և չքավորության նվազեցման ծրագրի շրջանակներում «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի համար ստեղծվել է վեբկայք).

* մասնակցություն տուրիստական միջոցառումներին.

* հարցումների և դիմումների սպասարկում:

Տուրիզմի և ռեկրեացիայի զարգացմանը նպաստող կարևոր խնդիրներից է նաև տեղեկատվական նյութերի պատրաստումը և տպագրությունը: Ընդ որում` դրանք պետք է լայնորեն լուսաբանեն «Սևան» ազգային պարկի և դրա պահպանական գոտու տարածքների բնական և մշակութային ժառանգությունը, «Սևան» ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի գործառույթները, պարկի արգելոցային ու ռեկրեացիոն գոտիները, հազվագյուտ և Կարմիր գրքում գրանցված բուսական ու կենդանական տեսակները: Տեղեկատվական նյութերը պետք է լինեն գունավոր տպագրությամբ և բազմալեզու (Հավելված 1):

 

ԲԱԺԻՆ 9. «Սևան» ազգային պարկում կենսաբազմազանության մոնիտորինգի համակարգի ներդրման և իրականացման գործողությունների պլանը

 

«Սևան» ազգային պարկում կենսաբազմազանության մոնիտորինգի համակարգի ներդրման հիմնական նպատակն է կանխատեսել բնական ու մարդածին ազդեցությունների հետևանքով առաջ եկած գործընթացների զարգացումը և կառավարման անհրաժեշտ միջամտությունների միջոցով նպաստել լանդշաֆտների, բնական միջավայրերի և տեսակների պահպանության բարելավմանը: Ընդ որում` էկոհամակարգերի վիճակի փոփոխման կանխատեսման հիմնական մեթոդը պետք է լինի դրանց վիճակի մշտական և պարբերական դիտարկումների տվյալների մշակումը: Տեղավայրի կտրուկ փոփոխման դեպքում (անտառահատում, հողային և շինարարական աշխատանքների անցկացում, հողերի վարում և այլն) կանխատեսումը բարդանում է հնարավոր հետևանքների բազմատարբերակությամբ, սակայն միանգամայն պարզ է, որ նման գործողությունների հիմնական արդյունքը կլինի բնական էկոհամակարգերի դեգրադացիան: Հիմնավոր կանխատեսում կազմելու համար անհրաժեշտ է տվյալներ ստանալ մշտական փորձնական հրապարակներից և տրանսսեկտներից: Մարդածին գործոնի ընդհանուր ազդեցության գնահատման համար փորձնական հրապարակները (դրանց չափսերը որոշվում են ստանդարտ մեթոդիկայի համաձայն` անտառային էկոհամակարգերում 400 մ2 ոչ պակաս, տափաստանային և մարգագետնային էկոհամակարգերում 100 մ2) պետք է վերցվեն էտալոնային տարածքներում և առավել խոցելի հատվածներում: Ընդ որում` ցանկալի է ընդգրկել միկրոէկոլոգիական պայմանների հնարավորին չափով մեծ բազմազանություն: Տրանսսեկտները պետք է դրվեն բարենպաստ պայմաններում (հաշվի առնելով այս մեթոդի մեծ աշխատատարությունը` այն կարելի է կիրառել ազգային պարկի հնարավորություններից ելնելով) հիմնականում կլիմայի փոփոխությունների բնական էկոհամակարգերի վրա ազդեցության գնահատման համար: Ռեկրեացիոն տրորման ազդեցության, ինչպես նաև արածեցման և ինվազիվ ու էքսպանսիվ խոտաբույսերի պոպուլյացիաների խտության փոփոխման գնահատման համար փորձնական հրապարակները կարող են ունենալ 1 մ2 չափս: Ինվազիվ և էքսպանսիվ ծառատեսակների դեպքում փորձնական հրապարակների տարածքը պետք է լինի 100 մ2-ից ոչ պակաս: Միայն բազմամյա պարբերական դիտարկումների արդյունքում կարելի է ճշգրտության և հավանականության բարձր աստիճանով կանխատեսումներ անել էկոհամակարգերի փոփոխման վերաբերյալ:

«Սևան» ազգային պարկում կենսաբազմազանության մոնիտորինգի խնդիրներն են.

* բացահայտել կենսաբանական բազմազանության տեսակային կազմի, տարածվածության, քանակական ցուցանիշների, բնակության վայրերի, կենդանիների միգրացիոն ուղիների առկա վիճակը.

* բացահայտել յուրաքանչյուր էկոհամակարգի և դրա բաղադրիչների վրա մարդածին գործոնների ազդեցությունը.

* գնահատել և կանխատեսել էկոհամակարգերի բաղադրիչների քանակական և որակական փոփոխությունների ընթացքը.

* ապահովել ազգային պարկի ղեկավարությանը անհրաժեշտ տեղեկատվությամբ` կառավարչական որոշումների կայացման համար.

* նպաստել կենսապաշարների օգտագործման նորմավորման հիմնավորմանը` ըստ ծավալների և ժամկետների.

* նպաստել պարկի վերաբերյալ տեղեկատվական բազայի ստեղծմանը և տեղեկատվական համակարգի անխափան աշխատանքին:

Պարկում կենսաբազմազանության մոնիտորինգի օբյեկտներն են.

1. բուսական ու կենդանական տեսակները (այդ թվում` էնդեմիկներ, ռելիկտներ, Կարմիր գրքում ընդգրկված, հազվագյուտ և անհետացող, ինչպես նաև տնտեսապես արժեքավոր տեսակներ և այլն) և դրանց պոպուլյացիաներն ու համակեցությունները, ինչպես նաև համակեցությունների գերիշխող (դոմինանտ) տեսակները.

2. բուսական և կենդանական տեսակների աճելավայրերը, բնադրավայրերը, միգրացիոն ուղիները, տեսակների գոյության համար առանձնահատուկ դեր խաղացող էկոհամակարգերը:

Հաշվի առնելով, որ բնական միջավայրի մոնիտորինգի արդյունքների օգտագործումը թույլ է տալիս ընդունել անմիջական կառավարչական որոշումներ, կենսաբազմազանության մոնիտորինգի համակարգի ներդրումը ազգային պարկում կնպաստի պարկի կառավարման արդյունավետության բարձրացմանը, կենսաբազմազանության վիճակի բարելավմանը, ինչպես նաև Հայաստանի բնության մասին գիտելիքների տարածմանը: «Սևան» ազգային պարկում որպես մոնիտորինգի ինդիկատորներ ընտրվել են հետևյալ էկոհամակարգերը և բույսերի ու կենդանիների առանձին տեսակները (էնդեմիկ, հազվագյուտ, ինվազիվ և էքսպանսիվ):

 

1. Էկոհամակարգեր.

 

* Սևանա լճի և դրա ջրհավաք ավազանի լճային, գետային և ջրաճահճային էկոհամակարգեր.

* գիհու նոսրանտառներ (արգելոցային և պահպանական գոտիներ).

* լեռնային տափաստաններ, ենթալպյան և ալպյան մարգագետիններ (պահպանական գոտի).

* բնական անտառային էկոհամակարգեր (կաղնու մնացորդային անտառներ).

* ջրից ազատված առափնյա գրունտներ (արհեստական անտառտնկարկներ, առավել ծանրաբեռնված մարդածին ազդեցության տակ գտնվող ռեկրեացիոն տարածքներ, ապագայում ջրածածկման ենթակա տարածքներ):

 

2. Բուսական օբյեկտներ.

 

* էնդեմիկ տեսակներ` խոզանափուշ Ֆյոդորովի (Cousinia fedorovii), գազ երկնագույն (Astragalus coelestis), ոզնաթուփ Գաբրիելյանի (Acantholimon gabrielianae), սինձ հերկի (Tragopogon segetus).

* հազվագյուտ և Կարմիր գրքում գրանցված տեսակներ` պրանգոս բերդաթումբ (Prangos arcis-romanae), պատատուկ Կալվերի (Convolvulus calvertii), կուժկոտրուկ վոլգիական (Adonis wolgensis), գիհի սաբինա (Juniperus sabina), ողկուզապտեր լուսնանման (Botrychium lunaria), վիշապագլուխ ավստրիական (Dracocephalum austriacum), զանգակ կովկասյան (Campanula caucasica), պապլոր դժգույն (Muscari pallens).

* էքսպանսիվ տեսակներ` եռակողասերմիկ անդրկովկասյան (Tripleurospermum transcaucasicum), կտուցախոտ արևելյան (Rhynchocorys orientalis), իշակաթնուկ Սեգիերի (Euphorbia seguieriana), կեղծ ղանձլամեր սպիտակ (Veratrum album).

* ինվազիվ տեսակներ` կարդարիա Բուասյեի (Cardaria boissieri), տատասկ ալեհեր (Cirsium incanum), դառնուկ իտալական (Xanthium italicum), տատաշ փռվող (Tribulus terrestris):

 

3. Կենդանական օբյեկտներ.

 

* Փռոցաշերտի և հողի մակերեսին ապրող անողնաշարավորներ (միջատներ, բազմոտանիներ).

* միջատներ (ցերեկային թիթեռներ, Dorcadion ցեղի երկարաբեղիկ բզեզներ, ճպուռներ).

* երկկենցաղներ (ծառագորտ, լճագորտ),

* սողուններ.

* էնդեմիկ ձկներ` Սևանի իշխան (Salmo ischchan), Սևանի բեղլու (Barbus goktschaicus), Սևանի կողակ (Varicorhinus capoeta sevangi).

* երկարաչանչ խեցգետին.

* խոշոր և միջին չափսի կաթնասուններ (այծյամ, վարազ, գայլ, լուսան, արջ, աղվես).

* թռչուններ:

Մոնիտորինգի համակարգը պետք է ընդգրկի ազգային պարկի բոլոր գոտիները` արգելոցային, ռեկրեացիոն, տնտեսական, ինչպես նաև պահպանական գոտին: Վերջերս ազգային պարկում մոնիտորինգի առաջնային խնդիր է դարձել նշված երեք գոտիներում լճի ջրի մակարդակի բարձրացման պատճառով էկոհամակարգերի սպասվող փոփոխությունների կանոնավոր դիտարկումը: Այս պայմաններում անհրաժեշտ է մոնիտորինգ իրականացնել Սևանա լճի ջրային տարածքում, առափնյա տարածքում (20-25 մ խորության սահմանում), ինչպես նաև լրացուցիչ դիտակետեր ընտրել լճախորշերում (Արտանիշ, Նորատուս), որտեղ ձվադրում են որոշ ձկնատեսակներ և հաճախ դիտվում են լճի «ծաղկման» երևույթներ: ՈՒշադրության կենտրոնում պետք է պահել ջրածածկման ենթարկվող առափնյա էկոհամակարգերը (ճահճատարածքներ, գետաբերաններ):

«Սևան» և «Դիլիջան» ազգային պարկերում կենսաբազմազանության մոնիտորինգի համակարգի ներդրում» Ծրագրում ներկայացված են մոնիտորինգի իրականացման հիմնական սկզբունքները և մեթոդական ցուցումները, որոնց կիրառումն ապահովելու, ինչպես նաև կենսաբազմազանության մոնիտորինգի իրականացման և ելակետային տվյալների ստացման ու նախնական վերլուծության նպատակով պետք է իրականացվեն հետևյալ գործողությունները (տես նաև` Հավելված 1).

1. ազգային պարկի կառուցվածքում անհրաժեշտ է ստեղծել կենսաբազմազանության մոնիտորինգի իրականացման բաժին, որն անհրաժեշտ է համալրել հետևյալ մասնագետներով. բուսաբաններ (2 հաստիք), կենդանաբաններ (2 հաստիք), հիդրոկենսաբան (1 հաստիք), տվյալների բազաների ստեղծման և վարման ունակություններ ունեցող մեկ մասնագետով: Հեռանկարային պետք է համարել նույն հաստիքային միավորների առկայությունը «Սևան» ազգային պարկի մասնաճյուղերում.

2. համապատասխան կադրերի պատրաստում և վերապատրաստում, որը հնարավորություն կստեղծի տիրապետելու բուսական, կենդանական աշխարհի և ջրային էկոհամակարգերի հետազոտությունների անցկացման մեթոդիկաներին, ճանաչելու պարկում տարածված և Կարմիր գրքերում գրանցված տեսակներին: Այս նպատակով գիտական բաժնի աշխատակիցների մասնակցությամբ դաշտային պայմաններում պետք է փորձարկվի կենսաբազմազանության մոնիտորինգի իրականացման կարճաժամկետ ծրագիրը (Հավելված 3), որը կնպաստի մոնիտորինգի մասին տեսական և գործնական գիտելիքների ամրապնդմանը, հատկապես փորձահրապարակների ընտրման, մոնիտորինգային արձանագրությունների և դաշտային ձևերի կիրառման ուղղությամբ.

3. կենսաբազմազանության մոնիտորինգի իրականացման ընթացքում ձեռք բերված տվյալների գրանցման, վերլուծության և համապատասխան տեղեկատվության ապահովման նպատակով անհրաժեշտ է ստեղծել համակարգչային ծրագրային համակարգ.

4. կենսաբազմազանության մոնիտորինգի ելակետային տվյալների ստացման համար շահագրգիռ կողմերի ներգրավում` հատկապես բարձր դասարանների աշակերտներին, ուսուցիչներին, ֆերմերներին, որսորդներին և այլն. ազգային պարկի և դրա էկոհամակարգերի վերաբերյալ հասարակայնության իրազեկության բարձրացում: «Սևան» ազգային պարկին հարակից համայնքներում անհրաժեշտ է տարածել կենսաբազմազանության մոնիտորինգի նպատակների և իրականացման ընթացակարգերի, կենսաբազմազանության նշանակության մասին գիտահանրամատչելի տեղեկատվություն` բուկլետների, տեղեկատվական թերթիկների, տեսաֆիլմերի, ԶԼՄ-ների միջոցով:

Հարկ է նշել, որ մոնիտորինգային ուսումնասիրությունների և դիտարկումների կատարման համար համապատասխան նյութատեխնիկական բազան ստեղծված է: Բնական պաշարների կառավարման և չքավորության նվազեցման (ԲՊԿՉՆ) Ծրագրի շրջանակներում «Սևան» ազգային պարկին հատկացվել են համակարգիչներ, տպիչներ, սկաներ, պատճենահանող սարքեր, ֆոտո- և տեսախցիկներ, ձեռքի GPS-ներ, դաշտային և լաբորատոր սարքավորումներ, տրանսպորտային միջոցներ: Բացի այդ, մոնիտորինգի արդյունքների հիման վրա կենսաբազմազանության տվյալների բազայի ստեղծման և վարման, ելակետային և վերլուծված տեղեկատվության թվայնացման նպատակով` ԲՊԿՉՆ Ծրագրի շրջանակներում պարկի երկու աշխատակիցների համար իրականացվել է երկրատեղեկատվական համակարգի (GIS) ուսուցում` համապատասխան GIS-ծրագրային և սարքավորումների ապահովմամբ: Այս ամենը վկայում են, որ «Սևան» ազգային պարկի նոր, կենսաբազմազանության մոնիտորինգի իրականացման բաժնի, կառուցվածքային միավորի ստեղծումը անհրաժեշտ է և իրատեսական:

 

ՀԱՎԵԼՎԱԾ 1.

 

«Սևան» ազգային պարկի և «Սևան» ազգային պարկ» պետական ոչ

առևտրային կազմակերպության կառավարման բարելավման գործողությունների

պլան

 

._________________________________________________________________________.

|Հ/կ|Գործողություն                 |Կատարման |Կատարող     |Ֆինանսավորման  |

|   |                              |ժամկետ   |            |աղբյուր        |

|___|_____________________________________________________________________|

|1. |                 Իրավական ակտերի նախագծերի մշակում                   |

|___|_____________________________________________________________________|

|1. |Համայնքների վարչական          |2007 թ.  |ԲՊԿՉՆ ԾԻԳ   |ԲՊԿՉՆ ծրագրի   |

|   |սահմաններում գտնվող պետական   |         |            |դրամաշնորհային |

|   |սեփականության անտառների       |         |            |միջոցներ       |

|   |կառավարման բարելավման նպատակով|         |            |               |

|   |«Սևան»  ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի  |         |            |               |

|   |և  համայնքների միջև           |         |            |               |

|   |համագործակցության պայմանագրերի|         |            |               |

|   |տեքստերի նախագծերի մշակում:   |         |            |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|2. |«Սևան»  ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի  |2007-    |»Սևան»      |»Սևան»ազգային  |

|   |և  համայնքների միջև           |2011 թթ. |ազգային     |պարկ» ՊՈԱԿ-ի   |

|   |համագործակցության պայմանագրերի|         |պարկ» ՊՈԱԿ  |սեփական        |

|   |ստորագրում և  պայմանագրային   |         |Համայնքներ  |միջոցներ       |

|   |պարտավորությունների           |         |            |Համայնքային    |

|   |իրականացում:                  |         |            |բյուջե         |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|3. |«Սևան»  ազգային պարկի         |2007 թ.  |ԲՊԿՉՆ ԾԻԳ   |ԲՊԿՉՆ ծրագրի   |

|   |տարածքագործառնական գոտիների   |         |            |դրամաշնորհային |

|   |կանոնակարգերի նախագծերի       |         |            |միջոցներ       |

|   |մշակում և  արգելոցային        |         |            |               |

|   |գոտիների մուտքավճարների       |         |            |               |

|   |սահմանման վերաբերյալ          |         |            |               |

|   |առաջարկությունների            |         |            |               |

|   |ներկայացում:                  |         |            |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|4. |«Սևան»  ազգային պարկի         |2007 թ., |Բնապահպանու-|Պետ. բյուջե.   |

|   |տարածքագործառնական գոտիների   |կիրառումը|թյան        |«Սևան»  ազգային|

|   |կանոնակարգերի նախագծերի       |2008 թ-ից|նախարարու-  |պարկ» ՊՈԱԿ-ի   |

|   |հաստատում և  դրանց            |         |թյուն.      |սեփական        |

|   |իրականացում, արգելոցային      |         |«Սևան»      |միջոցներ       |

|   |գոտիների մուտքավճարների       |         |ազգային     |               |

|   |սահմանում և  կիրառում:        |         |պարկ» ՊՈԱԿ  |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|5. |«Սևան»  ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի  |2007 թ.  |ԲՊԿՉՆ ԾԻԳ   |ԲՊԿՉՆ ծրագրի   |

|   |հսկողական գործառույթներ       |         |            |դրամաշնորհային |

|   |իրականացնող անձնակազմի        |         |            |միջոցներ       |

|   |թվաքանակի հաշվարկման          |         |            |               |

|   |նորմաների, ամբողջ անձնակազմի  |         |            |               |

|   |ծառայողական                   |         |            |               |

|   |պարտականությունների և         |         |            |               |

|   |ներկայացվող պահանջների        |         |            |               |

|   |սահմանման վերաբերյալ          |         |            |               |

|   |առաջարկությունների            |         |            |               |

|   |ներկայացում:                  |         |            |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|6. |Հսկողական գործառույթներ       |2007 թ.  |Բնապահպանու-|Պետ. բյուջե.   |

|   |իրականացնող անձնակազմի        |         |թյան        |«Սևան»  ազգային|

|   |թվաքանակի հաշվարկման          |         |նախարարու-  |պարկ» ՊՈԱԿ-ի   |

|   |նորմաների, ամբողջ անձնակազմի  |         |թյուն.      |սեփական        |

|   |ծառայողական                   |         |«Սևան»      |միջոցներ       |

|   |պարտականությունների և         |         |ազգային     |               |

|   |ներկայացվող պահանջների        |         |պարկ» ՊՈԱԿ  |               |

|   |սահմանում:                    |         |            |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|7. |«Սևան»  ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի  |2007 թ.  |ԲՊԿՉՆ ԾԻԳ   |ԲՊԿՉՆ ծրագրի   |

|   |հսկողական գործառույթներ       |         |            |դրամաշնորհային |

|   |իրականացնող անձնակազմի        |         |            |միջոցներ       |

|   |աշխատավարձերի վերանայման,     |         |            |               |

|   |խրախուսման համակարգի ստեղծման |         |            |               |

|   |և  շուրջօրյա հսկողության      |         |            |               |

|   |համակարգի ներդրման վերաբերյալ |         |            |               |

|   |միջնաժամկետ ծրագրի նախագծի    |         |            |               |

|   |մշակում:                      |         |            |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|8. |«Սևան»  ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի  |2008-    |Բնապահպանու-|Պետ. բյուջե.   |

|   |հսկողական գործառույթներ       |2011 թթ. |թյան        |«Սևան»  ազգային|

|   |իրականացնող անձնակազմի        |         |նախարարու-  |պարկ» ՊՈԱԿ-ի   |

|   |աշխատավարձերի վերանայման,     |         |թյուն.      |սեփական        |

|   |խրախուսման համակարգի ստեղծման |         |«Սևան»      |միջոցներ       |

|   |և  շուրջօրյա հսկողության      |         |ազգային     |               |

|   |համակարգի ներդրման վերաբերյալ |         |պարկ» ՊՈԱԿ  |               |

|   |միջնաժամկետ ծրագրի            |         |            |               |

|   |իրականացում:                  |         |            |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|9. |Անտառային ճանապարհների,       |2007 թ.  |ԲՊԿՉՆ ԾԻԳ   |ԲՊԿՉՆ ծրագրի   |

|   |հակահրդեհային հանքայնացված    |         |            |դրամաշնորհային |

|   |շերտերի կառուցման,            |         |            |միջոցներ       |

|   |վերանորոգման և  խնամքի        |         |            |               |

|   |աշխատանքների իրականացման      |         |            |               |

|   |միավոր գնային արժեքների       |         |            |               |

|   |որոշման վերաբերյալ            |         |            |               |

|   |առաջարկությունների մշակում:   |         |            |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|10.|Անտառային ճանապարհների,       |2007 թ., |Բնապահպանու-|Պետ. բյուջե.   |

|   |հակահրդեհային հանքայնացված    |կիրառումը|թյան        |«Սևան»  ազգային|

|   |շերտերի կառուցման,            |2008 թ-ից|նախարարու-  |պարկ» ՊՈԱԿ-ի   |

|   |վերանորոգման և  խնամքի        |         |թյուն.      |սեփական        |

|   |աշխատանքների իրականացման      |         |«Սևան»      |միջոցներ       |

|   |միավոր գնային արժեքների       |         |ազգային     |               |

|   |հաստատում և  կիրառում:        |         |պարկ» ՊՈԱԿ  |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|11.|«Սևան»  ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի  |2007 թ.  |ԲՊԿՉՆ ԾԻԳ   |ԲՊԿՉՆ ծրագրի   |

|   |գիտահետազոտական աշխատանքների  |         |            |դրամաշնորհային |

|   |թեմատիկ պլանավորման, թեմաների |         |            |միջոցներ       |

|   |մշակման և  դրանց հաստատման    |         |            |               |

|   |կարգի նախագծի մշակում:        |         |            |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|12.|Գիտահետազոտական աշխատանքների  |2007 թ.  |Բնապահպանու-|Պետ. բյուջե    |

|   |թեմատիկ պլանավորման, թեմաների |կիրառումը|թյան        |               |

|   |մշակման և  դրանց հաստատման    |2008 թ-ից|նախարարու-  |               |

|   |կարգի սահմանում:              |         |թյուն       |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|13.|«Սևան  ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի   |2007 թ.  |ԲՊԿՉՆ ԾԻԳ.  |ԲՊԿՉՆ ծրագրի   |

|   |մասնաճյուղերի                 |         |            |դրամաշնորհային |

|   |կանոնադրությունների մշակում:  |         |            |միջոցներ       |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|14.|«Սևան  ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի   |2007 թ.  |»Սևան»      |Պետ. բյուջե.   |

|   |մասնաճյուղերի                 |կիրառումը|ազգային     |«Սևան  ազգային |

|   |կանոնադրությունների հաստատում:|2008 թ-ից|պարկ» ՊՈԱԿ  |պարկ» ՊՈԱԿ-ի   |

|   |                              |         |            |սեփական        |

|   |                              |         |            |միջոցներ       |

|___|_____________________________________________________________________|

|2. |     «Սևան»  ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի կառուցվածքային բարեփոխումներ       |

|___|_____________________________________________________________________|

|1. |«Սևան»  ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի  |2007 թ.  |ԲՊԿՉՆ ԾԻԳ   |ԲՊԿՉՆ ծրագրի   |

|   |նոր կառուցվածքի, այդ թվում`   |         |            |դրամաշնորհային |

|   |կենսաբազմազանության           |         |            |միջոցներ       |

|   |մոնիտորինգի իրականացման բաժնի |         |            |               |

|   |ստեղծման, դրանից բխող         |         |            |               |

|   |աշխատողների նոր թվաքանակի     |         |            |               |

|   |վերաբերյալ առաջարկությունների |         |            |               |

|   |մշակում:                      |         |            |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|2. |«Սևան»  ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի  |2007 թ.  |Բնապահպանու-|Պետ. բյուջե    |

|   |նոր կառուցվածքի և  դրանից բխող|կիրառումը|թյան        |               |

|   |աշխատողների թվաքանակի         |2008 թ-ից|նախարարու-  |               |

|   |հաստատում:                    |         |թյուն.      |               |

|   |                              |         |«Սևան»      |               |

|   |                              |         |ազգային     |               |

|   |                              |         |պարկ» ՊՈԱԿ  |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|3. |«Սևան»  ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ում|2007 թ.  |»Սևան»      |»Սևան»  ազգային|

|   |խորհրդատվական մարմնի ստեղծում:|         |ազգային     |պարկ» ՊՈԱԿ-ի   |

|   |                              |         |պարկ» ՊՈԱԿ  |սեփական        |

|   |                              |         |            |միջոցներ       |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|4. |«Սևան»  ազգային պարկ» ՊՈԱԿ-ի  |2007 թ.  |ԲՊԿՉՆ ԾԻԳ   |ԲՊԿՉՆ ծրագրի   |

|   |մասնաճյուղերում այցելուների   |         |            |դրամաշնորհային |

|   |կենտրոնների ստեղծման, տիպային |         |            |միջոցներ       |

|   |կանոնադրության նախագծի և      |         |            |               |

|   |աշխատողների թվաքանակի         |         |            |               |

|   |վերաբերյալ առաջարկությունների |         |            |               |

|   |մշակում:                      |         |            |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|5. |Այցելուների կենտրոնների       |2007 թ., |Բնապահպանու-|Պետ. բյուջե.   |

|   |ստեղծում, կանոնադրության      |կիրառումը|թյան        |«Սևան»  ազգային|

|   |հաստատում և  աշխատողների      |2008 թ-ից|նախարարու-  |պարկ» ՊՈԱԿ-ի   |

|   |թվաքանակի սահմանում:          |         |թյուն.      |սեփական        |

|   |                              |         |«Սևան»      |միջոցներ       |

|   |                              |         |ազգային     |               |

|   |                              |         |պարկ» ՊՈԱԿ  |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|6. |«Սևան»  ազգային պարկի         |2007 թ.  |ԲՊԿՉՆ ԾԻԳ   |ԲՊԿՉՆ ծրագրի   |

|   |Վարդենիսի մասնաճյուղի         |         |            |դրամաշնորհային |

|   |կարգավիճակի վերանայում`       |         |            |միջոցներ       |

|   |Ծափաթաղի կամ Դարանակի         |         |            |               |

|   |տեղամասի ստեղծման, դրա        |         |            |               |

|   |տեղադրության և  աշխատողների   |         |            |               |

|   |թվաքանակի վերաբերյալ          |         |            |               |

|   |առաջարկությունների մշակում:   |         |            |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|7. |Վարդենիսի մասնաճյուղում նոր   |2007 թ., |Բնապահպանու-|Պետ. բյուջե.   |

|   |տեղամասի ստեղծում և           |կիրառումը|թյան        |«Սևան»  ազգային|

|   |աշխատողների թվաքանակի         |2008 թ-ից|նախարարու-  |պարկ» ՊՈԱԿ-ի   |

|   |սահմանում:                    |         |թյուն.      |սեփական        |

|   |                              |         |«Սևան»      |միջոցներ       |

|   |                              |         |ազգային     |               |

|   |                              |         |պարկ» ՊՈԱԿ  |               |

|___|_____________________________________________________________________|

|3. |                      Քարտեզագրական աշխատանքներ                      |

|___|_____________________________________________________________________|

|1. |Գեոդեզիական հանույթի միջոցով  |2007 թ.  |ԲՊԿՉՆ ԾԻԳ   |ԲՊԿՉՆ ծրագրի   |

|   |«Սևան»  ազգային պարկին հարակից|         |            |դրամաշնորհային |

|   |համայնքների վարչական          |         |            |միջոցներ       |

|   |սահմաններում գտնվող պետական   |         |            |               |

|   |սեփականության անտառային հողերի|         |            |               |

|   |սահմանների ճշգրտում,          |         |            |               |

|   |քարտեզագրում և  դրանց         |         |            |               |

|   |կատեգորիայի փոփոխության       |         |            |               |

|   |վերաբերյալ առաջարկության      |         |            |               |

|   |ներկայացում:                  |         |            |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|2. |«Սևան»  ազգային պարկին հարակից|2007-    |ՀՀ          |Պետ. բյուջե    |

|   |համայնքների վարչական          |2008 թթ. |կառավարու-  |               |

|   |սահմաններում գտնվող պետական   |         |թյուն       |               |

|   |սեփականության անտառային հողերի|         |Բնապահպանու-|               |

|   |սահմանների հաստատում և  դրանց |         |թյան        |               |

|   |կատեգորիայի փոփոխության       |         |նախարարու-  |               |

|   |իրականացում:                  |         |թյուն       |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|3. |Արբանյակային պատկերի միջոցով  |2007 թ.  |ԲՊԿՉՆ ԾԻԳ   |ԲՊԿՉՆ ծրագրի   |

|   |գիհու և  կաղնու ռելիկտային    |         |            |դրամաշնորհային |

|   |նոսր անտառների տարածման գոտու |         |            |միջոցներ       |

|   |սահմանների ճշգրտում,          |         |            |               |

|   |գույքագրում և  քարտեզագրում:  |         |            |               |

|___|_____________________________________________________________________|

|4. |               Կադրերի մասնագիտական որակավորման բարձրացում           |

|___|_____________________________________________________________________|

|1. |GIS համակարգում տվյալների     |2007 թ.  |ԲՊԿՉՆ ԾԻԳ   |ԲՊԿՉՆ ծրագրի   |

|   |բազաների շահագործման          |         |            |դրամաշնորհային |

|   |ուսուցում:                    |         |            |միջոցներ       |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|2. |Կադրերի վերապատրաստման        |2007 թ.  |ԲՊԿՉՆ ԾԻԳ   |ԲՊԿՉՆ ծրագրի   |

|   |կարճաժամկետ և  երկարաժամկետ   |         |            |դրամաշնորհային |

|   |ծրագրերի նախագծերի մշակում:   |         |            |միջոցներ       |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|3. |Կադրերի վերապատրաստման        |2007 թ., |Բնապահպանու-|Պետ. բյուջե    |

|   |կարճաժամկետ և  երկարաժամկետ   |կիրառումը|թյան        |               |

|   |ծրագրերի հաստատում և          |2008 թ-ից|նախարարու-  |               |

|   |իրականացում:                  |         |թյուն       |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|4. |Կենսաբազմազանության           |2007 թ.  |ԲՊԿՉՆ ԾԻԳ   |ԲՊԿՉՆ ծրագրի   |

|   |մոնիտորինգի իրականացման       |         |            |դրամաշնորհային |

|   |նպատակով կադրերի              |         |            |միջոցներ       |

|   |վերապատրաստում (ըստ Հավելված  |         |            |               |

|   |3-ում ներկայացված ծրագրի):    |         |            |               |

|___|_____________________________________________________________________|

|5. |   «Սևան»  ազգային պարկի անտառային տարածքների կառավարման բարելավում  |

|___|_____________________________________________________________________|

|1. |Ազգային պարկի մասնաճյուղերի   |2007 թ.  |ԲՊԿՉՆ ԾԻԳ   |ԲՊԿՉՆ ծրագրի   |

|   |տեղամասերի անտառային տվյալների|         |            |դրամաշնորհային |

|   |բանկի, անտառգնահատման         |         |            |միջոցներ       |

|   |հատվածային նկարագրման թեմատիկ |         |            |               |

|   |քարտեզների, (ծառաթփային պլան, |         |            |               |

|   |պահաբաժինների և               |         |            |               |

|   |հրդեհավտանգության քարտեզներ   |         |            |               |

|   |1:10000 մասշտաբի), գրքերի     |         |            |               |

|   |պատրաստում, տպագրում և        |         |            |               |

|   |տրամադրում «Սևան»  ազգային    |         |            |               |

|   |պարկ» ՊՈԱԿ-ին:                |         |            |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|2. |Ազգային պարկի մասնաճյուղերի և |2007 թ.  |ԲՊԿՉՆ ԾԻԳ   |ԲՊԿՉՆ ծրագրի   |

|   |տեղամասերի անտառապատման և     |         |            |դրամաշնորհային |

|   |անտառվերականգնման համալիր     |         |            |միջոցներ       |

|   |միջոցառումների նախագծերի      |         |            |               |

|   |պատրաստում, շրջակա միջավայրի  |         |            |               |

|   |վրա ազդեցության փորձաքննության|         |            |               |

|   |իրականացում և  ՀՀ             |         |            |               |

|   |բնապահպանության նախարարության |         |            |               |

|   |հաստատման ներկայացում:        |         |            |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|3. |Անտառվերականգնման և           |2007 թ., |Բնապահպանու-|Պետ. բյուջե.   |

|   |անտառապատման միջոցառումների   |կիրառումը|թյան նախարա-|«Սևան»  ազգային|

|   |նախագծերի հաստատում և         |2008 թ-ից|րություն.   |պարկ» ՊՈԱԿ-ի   |

|   |իրականացում:                  |         |«Սևան»      |սեփական        |

|   |                              |         |ազգային     |միջոցներ       |

|   |                              |         |պարկ» ՊՈԱԿ  |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|4. |2007-2011 թվականներին Սևանա   |2007 թ.  |ԲՊԿՉՆ       |ԲՊԿՉՆ ծրագրի   |

|   |լճի մակարդակի կանխատեսվող     |         |            |դրամաշնորհային |

|   |բարձրացման հաշվով տարիների    |         |            |միջոցներ       |

|   |կտրվածքով անտառապատ տարածքների|         |            |               |

|   |քարտեզագրում, անտառանյութի    |         |            |               |

|   |հաշվառում և  նախահաշիվների    |         |            |               |

|   |պատրաստում:                   |         |            |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|5. |Սևանա  լճի մակարդակի          |2008-    |Բնապահպանու-|Պետ. բյուջե    |

|   |բարձրացման հաշվով տարիների    |2011 թթ. |թյան նախարա-|               |

|   |կտրվածքով անտառապատ տարածքների|         |րություն.   |               |

|   |մաքրման աշխատանքների          |         |«Սևան»      |               |

|   |իրականացում:                  |         |ազգային     |               |

|   |                              |         |պարկ» ՊՈԱԿ  |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|6. |28.9 հեկտար Մարտունու         |2007 թ.  |ԲՊԿՉՆ ԾԻԳ   |ԲՊԿՉՆ ծրագրի   |

|   |տնկարանային տնտեսության       |         |            |դրամաշնորհային |

|   |վերականգնում                  |         |            |միջոցներ       |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|6. |                    Ջրային էկոհամակարգերի բարելավում                 |

|___|_____________________________________________________________________|

|1. |Ջրային էկոհամակարգեր թափվող   |2008-    |Բնապահպանու-|Պետական բյուջե |

|   |էվտրոֆացնող, տոքսիկ և  աղտոտող|2009 թթ. |թյան        |               |

|   |նյութերի սահմանային           |         |նախարարութ- |               |

|   |թույլատրելի խտությունների     |         |յուն.       |               |

|   |(ՍԹԽ), նորմերի (ՍԹՆ) և        |         |Առողջապահու-|               |

|   |արտանետումների (ՍԹԱ)          |         |թյան        |               |

|   |մոնիտորինգային որակական և     |         |նախարարութ- |               |

|   |քանակական                     |         |յուն.       |               |

|   |ուսումնասիրությունների        |         |ԳԱԱ         |               |

|   |ծրագրերի մշակում:             |         |            |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|2. |Ջրային էկոհամակարգեր թափվող   |2010-    |Բնապահպանու-|Պետական բյուջե |

|   |էվտրոֆացնող, տոքսիկ և  աղտոտող|2011 թթ. |թյան        |               |

|   |նյութերի սահմանային           |         |նախարարութ- |               |

|   |թույլատրելի խտությունների     |         |յուն.       |               |

|   |(ՍԹԽ), նորմերի (ՍԹՆ) և        |         |Առողջապահու-|               |

|   |արտանետումների (ՍԹԱ)          |         |թյան        |               |

|   |մոնիտորինգային որակական և     |         |նախարարութ- |               |

|   |քանակական                     |         |յուն.       |               |

|   |ուսումնասիրությունների        |         |ԳԱԱ         |               |

|   |ծրագրերի իրականացում:         |         |            |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|3. |Ջրային էկոհամակարգերում       |2008-    |Բնապահպանու-|Պետական բյուջե |

|   |էվտրոֆացնող, տոքսիկ և  աղտոտող|2010 թթ. |թյան        |               |

|   |նյութերի ՍԹԽ, ՍԹՆ և  ՍԹԱ-ների |         |նախարարութ- |               |

|   |քանակական չափագրումների, դրանց|         |յուն.       |               |

|   |տեղայնացման օրինականացման,    |         |Առողջապահու-|               |

|   |փոփոխման վերին և  ստորին      |         |թյան        |               |

|   |սահմանները պահպանող           |         |նախարարութ- |               |

|   |միջոցառումների մշակում:       |         |յուն.       |               |

|   |                              |         |ԳԱԱ         |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|4. |Ջրային էկոհամակարգերում       |2011 թ.  |Բնապահպանու-|Պետական բյուջե |

|   |էվտրոֆացնող, տոքսիկ և  աղտոտող|և        |թյան        |               |

|   |նյութերի ՍԹԽ, ՍԹՆ և  ՍԹԱ-ների |շարունա- |նախարարութ- |               |

|   |քանակական չափագրումների, դրանց|կական    |յուն.       |               |

|   |տեղայնացման օրինականացման,    |         |Առողջապահու-|               |

|   |փոփոխման վերին և  ստորին      |         |թյան        |               |

|   |սահմանները պահպանող           |         |նախարարութ- |               |

|   |միջոցառումների իրականացում:   |         |յուն.       |               |

|   |                              |         |ԳԱԱ         |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|5. |Գետերի, լճերի և  ջրամբարների  |2007-    |ԲՊԿՉՆ ԾԻԳ   |ԲՊԿՉՆ ծրագրի   |

|   |ափերի երկարությամբ            |2008 թթ. |            |դրամաշնորհային |

|   |սանիտարաջրապահպան գոտիների    |         |            |միջոցներ       |

|   |ստեղծման վերաբերյալ ծրագրի    |         |            |               |

|   |մշակում:                      |         |            |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|6. |Գետերի, լճերի և  ջրամբարների  |2008 թ.  |ՀՀ          |Պետական բյուջե |

|   |ափերի երկարությամբ            |իրականա- |կառավարութ- |               |

|   |սանիտարաջրապահպան գոտիների    |ցումը    |յուն,       |               |

|   |ստեղծման վերաբերյալ ծրագրի    |2009 թ-ից|Բնապահպանու-|               |

|   |հաստատում և  իրականացում:     |         |թյան        |               |

|   |                              |         |նախարարութ- |               |

|   |                              |         |յուն,       |               |

|   |                              |         |Գեղարքունիքի|               |

|   |                              |         |մարզպետարան |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|7. |Ջրային պաշարների պահպանման և  |2007 թ.  |ԲՊԿՉՆ ԾԻԳ   |ԲՊԿՉՆ ծրագրի   |

|   |արդյունավետ օգտագործման       |         |            |դրամաշնորհային |

|   |կանոնների ու մեթոդական        |         |            |միջոցներ       |

|   |ցուցումների մշակում:          |         |            |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|8. |Ջրային պաշարների պահպանման    |2007 թ., |Բնապահպանու-|Պետական բյուջե |

|   |և  արդյունավետ օգտագործման    |կիրառումը|թյան        |               |

|   |կանոնների ու մեթոդական        |2008 թ-ից|նախարարութ- |               |

|   |ցուցումների հաստատում և       |         |յուն.       |               |

|   |կիրառում:                     |         |            |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|9. |Գավառ, Մարտունի և  Վարդենիս   |2007-    |ԲՊԿՉՆ ԾԻԳ   |ԲՊԿՉՆ ծրագրի   |

|   |քաղաքների տեղական կոյուղացման |2008 թթ. |            |դրամաշնորհային |

|   |և  քաղաքների ելքերում         |         |            |միջոցներ       |

|   |ժամանակակից մաքրման           |         |            |               |

|   |համալիրների տեղադրության      |         |            |               |

|   |ծրագրի մշակում:               |         |            |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|10.|Գավառ, Մարտունի և  Վարդենիս   |2008 թ., |ՀՀ          |Պետական բյուջե |

|   |քաղաքների տեղական կոյուղացման |իրականա- |կառավարու-  |               |

|   |և  քաղաքների ելքերում         |ցումը    |թյուն,      |               |

|   |ժամանակակից մաքրման           |2009 թ-ից|Բնապահպանու-|               |

|   |համալիրների տեղադրության      |         |թյան        |               |

|   |ծրագրի հաստատում և            |         |նախարարութ- |               |

|   |իրականացում:                  |         |յուն.       |               |

|   |                              |         |Գեղարքունիքի|               |

|   |                              |         |մարզպետարան,|               |

|   |                              |         |համայնքներ  |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|11.|Խախտված և  էրոզացված հողերի   |2007-    |ԲՊԿՉՆ ԾԻԳ   |ԲՊԿՉՆ ծրագրի   |

|   |ռեկուլտիվացիայի ծրագրի        |2008 թթ. |            |դրամաշնորհային |

|   |մշակում:                      |         |            |միջոցներ       |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|12.|Խախտված և  էրոզացված հողերի   |2008 թ., |ՀՀ          |Պետական բյուջե |

|   |ռեկուլտիվացիայի ծրագրի        |իրականա- |կառավարու-  |               |

|   |հաստատում և  իրականացում:     |ցումը    |թյուն,      |               |

|   |                              |2009 թ-ից|Բնապահպանու-|               |

|   |                              |         |թյան        |               |

|   |                              |         |նախարարութ- |               |

|   |                              |         |յուն.       |               |

|   |                              |         |Գեղարքունիքի|               |

|   |                              |         |մարզպետարան,|               |

|   |                              |         |համայնքներ  |               |

|___|_____________________________________________________________________|

|7. |                   Տուրիզմի և  ռեկրեացիայի զարգացում                 |

|___|_____________________________________________________________________|

|1. |Ազգային պարկի և  դրա          |2007-    |ԲՊԿՉՆ ԾԻԳ   |ԲՊԿՉՆ ծրագրի   |

|   |պահպանական գոտու տարածքներում |2008 թթ. |            |դրամաշնորհային |

|   |տուրիզմի և  ռեկրեացիայի, այդ  |         |            |միջոցներ       |

|   |թվում` տուրիստական և          |         |            |               |

|   |ռեկրեացիոն ենթակառուցվածքների |         |            |               |

|   |զարգացման ծրագրի մշակում:     |         |            |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|2. |Ազգային պարկի և  դրա          |2008 թ.  |Բնապահպանու-|«Սևան»  ազգային|

|   |պահպանական գոտու տարածքներում |իրականա- |թյան        |պարկ» ՊՈԱԿ-ի,  |

|   |տուրիզմի և  ռեկրեացիայի       |ցումը    |նախարարութ- |հարակից        |

|   |զարգացման ծրագրի հաստատում և  |2009 թ-ից|յուն.       |համայնքների,   |

|   |իրականացում:                  |         |Գեղարքունիքի|համապատասխան   |

|   |                              |         |մարզպետարան.|կազմակերպութ-  |

|   |                              |         |«Սևան»      |յունների       |

|   |                              |         |ազգային     |սեփական        |

|   |                              |         |պարկ» ՊՈԱԿ. |միջոցներ       |

|   |                              |         |հարակից     |               |

|   |                              |         |համայնքներ. |               |

|   |                              |         |համապատասխան|               |

|   |                              |         |կազմակերպու-|               |

|   |                              |         |թյուններ    |               |

|   |                              |         |(համաձայնու-|               |

|   |                              |         |թյամբ)      |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|3. |Տուրիզմի և  ռեկրեացիայի շրջակա|2007 թ.  |ԲՊԿՉՆ ԾԻԳ   |ԲՊԿՉՆ ծրագրի   |

|   |միջավայրի վրա և  սոցիալական   |         |            |դրամաշնորհային |

|   |ազդեցության գնահատման         |         |            |միջոցներ       |

|   |մոնիտորինգային ծրագրի մշակում:|         |            |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|4. |Տուրիզմի և  ռեկրեացիայի շրջակա|2007 թ.  |«Սևան»      |Պետ. բյուջե.   |

|   |միջավայրի վրա և  սոցիալական   |կիրառումը|ազգային     |«Սևան»  ազգային|

|   |ազդեցության գնահատման         |2008 թ.- |պարկ» ՊՈԱԿ  |պարկ» ՊՈԱԿ-ի   |

|   |մոնիտորինգային ծրագրի         |ից       |            |սեփական        |

|   |հաստատում և  իրականացում:     |         |            |միջոցներ       |

|___|_____________________________________________________________________|

|8. |           Կենսաբազմազանության մոնիտորինգի համակարգի ներդրում        |

|___|_____________________________________________________________________|

|1. |Կենսաբազմազանության           |2007 թ.  |ԲՊԿՉՆ ԾԻԳ   |ԲՊԿՉՆ ծրագրի   |

|   |մոնիտորինգի համակարգչային     |         |            |դրամաշնորհային |

|   |ծրագրային համակարգի ստեղծում  |         |            |միջոցներ       |

|   |և  տեղադրում:                 |         |            |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|2. |Մոնիտորինգի արդյունքների հիման|2008-    |Բնապահպանու-|Պետ. բյուջե    |

|   |վրա կենսաբազմազանության       |2011 թթ. |թյան        |«Սևան»  ազգային|

|   |տվյալների բազայի ստեղծում:    |         |նախարարու-  |պարկ» ՊՈԱԿ-ի,  |

|   |                              |         |թյուն.      |սեփական        |

|   |                              |         |«Սևան»      |միջոցներ       |

|   |                              |         |ազգային     |               |

|   |                              |         |պարկ» ՊՈԱԿ  |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|3. |Կենսաբազմազանության           |2007 թ.  |ԲՊԿՉՆ ԾԻԳ   |ԲՊԿՉՆ ծրագրի   |

|   |մոնիտորինգի գործընթացին       |         |            |դրամաշնորհային |

|   |համայնքների ներկայացուցիչների |         |            |միջոցներ       |

|   |ներգրավման ծրագրի մշակում:    |         |            |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|4. |Կենսաբազմազանության           |2008-    |«Սևան»      |»Սևան»  ազգային|

|   |մոնիտորինգի գործընթացին       |2011 թթ. |ազգային     |պարկ» ՊՈԱԿ-ի   |

|   |համայնքների ներկայացուցիչների |         |պարկ» ՊՈԱԿ  |սեփական        |

|   |ներգրավման ծրագրի իրականացում:|         |            |միջոցներ       |

|___|_____________________________________________________________________|

|9. |                Ազգաբնակչության իրազեկության բարձրացում              |

|___|_____________________________________________________________________|

|1. |«Սևան»  ազգային պարկի, այդ    |2007 թ.  |ԲՊԿՉՆ ԾԻԳ   |ԲՊԿՉՆ ծրագրի   |

|   |թվում` կենսաբազմազանության    |         |            |դրամաշնորհային |

|   |մոնիտորինգի գործընթացի        |         |            |միջոցներ       |

|   |վերաբերյալ ազգաբնակչության    |         |            |               |

|   |իրազեկության բարձրացման,      |         |            |               |

|   |կարճաժամկետ և  երկարաժամկետ   |         |            |               |

|   |ծրագրերի նախագծերի մշակում:   |         |            |               |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|2. |Ազգաբնակչության իրազեկության  |2008-    |«Սևան»      |Պետ. բյուջե    |

|   |բարձրացման կարճաժամկետ և      |2011 թթ. |ազգային     |«Սևան»  ազգային|

|   |երկարաժամկետ ծրագրերի         |         |պարկ» ՊՈԱԿ  |պարկ» ՊՈԱԿ-ի,  |

|   |իրականացում:                  |         |            |սեփական        |

|   |                              |         |            |միջոցներ       |

|___|______________________________|_________|____________|_______________|

|3. |Ազգային պարկում տուրիզմին     |2007 թ.  |ԲՊԿՉՆ       |ԲՊԿՉՆ ծրագրի   |

|   |և  ռեկրեացիային վերաբերող     |         |            |դրամաշնորհային |

|   |տեղեկատվական նյութերի մշակում,|         |            |միջոցներ       |

|   |հրատարակում և  «Սևան»  ազգային|         |            |               |

|   |պարկ» ՊՈԱԿ-ին տրամադրում:     |         |            |               |

|___|_____________________________________________________________________|

|10.|                         Շինարարական աշխատանքներ                     |

|___|_____________________________________________________________________|

|1. |Նորաշենի արգելոցային գոտում   |2007-    |ԲՊԿՉՆ ԾԻԳ   |ԲՊԿՉՆ ծրագրի   |

|   |ցանկապատման նախագծման և       |2008 թթ. |            |դրամաշնորհային |

|   |տեղադրման աշխատանքներ:        |         |            |միջոցներ       |

._________________________________________________________________________.

 

ՀԱՎԵԼՎԱԾ 2.

 

Բնական և մշակութային հուշարձաններ, որոնք գույքագրվել են և

առաջարկվել տուրիզմի զարգացման համար

 

._________________________________________________________________________.

|Հուշար-|Վայրը/                |Հուշարձանի  |Պահանջվող |Հուշարձանի        |

|ձանի   |Հասանելիությունը      |կարգավիճակը |հատուկ    |կարևորությունը    |

|անվա-  |                      |(1-Լավ/     |պահպանման/|տուրիզմի տեսակետից|

|նումը  |                      | 2-Միջին/   |բարելավման|(1-բարձր/2-միջին/ |

|       |                      | 3-Վատ)     |աշխատանք- |3-ցածր)           |

|       |                      |            |ներ       |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Բնական |գտնվում է Ծակքար      |    1       |պահանջվում|        1         |

|կամուրջ|գյուղի հարավ-արևմտյան |ընդհանուր   |է         |բնական հուշարձանն |

|       |մասում` Բախտակ գետակի |առմամբ      |իրականաց- |ունի գիտական      |

|       |ավազանում/հեշտ        |հուշարձանը  |նել       |(երկրակազմաբանական|

|       |հասանելի              |լավ         |կենցաղային|և  հանքաբանական)  |

|       |                      |պահպանված է |աղբի      |գեղագիտական       |

|       |                      |և  մաքուր,  |մաքրման   |նշանակություն,    |

|       |                      |սակայն,     |աշխատանք- |կարող է ընդգրկվել |

|       |                      |նորակառույց |ներ       |Հայաստանի         |

|       |                      |գազատարը    |          |լավագույն բնական  |

|       |                      |գյուղի      |          |հուշարձանների     |

|       |                      |ճանապարհի   |          |շարքը             |

|       |                      |երկայնքով   |          |                  |

|       |                      |խոչընդոտներ |          |                  |

|       |                      |է ստեղծել   |          |                  |

|       |                      |կամուրջ     |          |                  |

|       |                      |տանող       |          |                  |

|       |                      |արահետի վրա |          |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Սառցե  |գտնվում է Շորժա գյուղի|    1       |անհրաժեշտ |        2         |

|քարի   |հյուսիս-արևելյան      |ընդհանուր   |է         |հուշարձանը ունի   |

|ալիք   |մասում, Ծովագյուղ-    |առմամբ      |հուշարձանը|գեղագիտական       |

|       |Շորժա ավտոճանապարհի   |հուշարձանը  |մաքրել    |կարևոր            |

|       |ձախ կողմում, ճանապարհի|լավ         |գրություն-|նշանակություն     |

|       |անմիջապես             |պահպանված է,|ներից     |                  |

|       |հարևանությամբ/հեշտ    |շրջակայքը   |          |                  |

|       |հասանելի              |մաքուր է,   |          |                  |

|       |                      |չնայած      |          |                  |

|       |                      |մակերեսին   |          |                  |

|       |                      |տեղաբնակների|          |                  |

|       |                      |և           |          |                  |

|       |                      |այցելուների |          |                  |

|       |                      |կողմից թողած|          |                  |

|       |                      |գրություննե-|          |                  |

|       |                      |րը վնասում  |          |                  |

|       |                      |են այն      |          |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Գիլլիի |գտնվում է Գիլլի       |    1       |անհրաժեշ- |        2         |

|քարանձա|գյուղից 1.5 կմ դեպի   |հուշարձանը  |տություն  |համալիրը կարելի է |

|վի     |հարավ-արևմուտք`       |լավ         |չկա       |օգտագործել        |

|կացարան|Ծովագյուղ-Գիլլի       |պահպանված է |          |հնէաբանական և     |

|ներ    |ճանապարհի ձախ կողմում/|և  շրջակայքը|          |պատմամշակութային  |

|       |հեշտ հասանելի         |մաքուր է    |          |տուրիզմի նպատակով |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Կալավա-|գտնվում է Կալավանից 2 |    1       |անհրաժեշ- |        1         |

|նի     |կմ դեպի հարավ-արևելք` |տարածքը լավ |տություն  |տարածքը կարող է   |

|վերին  |Բարեպատ գետի աջ ափին, |վիճակում է  |չկա       |օգտագործվել       |

|պալեո- |անտառապատ տարածքում/  |և  կարևոր  է|          |ուսուցողական և    |

|լիթի   |դժվար է հասնել տարածք,|իր գիտական  |          |հնէաբանական       |

|տարածք |քանի որ այն գտնվում է |նշանակութ-  |          |տուրիզմի          |

|       |Դիլիջան-Ճամբարակ      |յամբ, քանի  |          |նպատակներով,      |

|       |մայրուղուց 8,5 կմ     |որ այն Վերին|          |հատկապես          |

|       |հեռավորության վրա:    |պալեոլիթի   |          |հնէաբանական       |

|       |Խորհուրդ է տրվում     |ժամանակաշրջա|          |հորատումների      |

|       |տարածք այցելել ոտքով, |նի առաջին   |          |ժամանակ, որը պետք |

|       |ձիով, կամ քառանիվ     |տեղանքն է   |          |է իրականացվի      |

|       |սայլակով              |բաց երկնքի  |          |հնէաբանների       |

|       |                      |տակ`        |          |հսկողությամբ      |

|       |                      |պահպանված   |          |                  |

|       |                      |հնէաբանական |          |                  |

|       |                      |շերտերով:   |          |                  |

|       |                      |Տեղանքի     |          |                  |

|       |                      |պեղումներն  |          |                  |

|       |                      |սկսվել են   |          |                  |

|       |                      |2005 թ-ին   |          |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Մեծեփի |գտնվում է Սևան        |    2       |անհրաժեշ- |        2         |

|կիկլոպ-|քաղաքից 0.5 կմ        |հուշարձանի  |տություն  |իրենից            |

|յան    |հեռավորության վրա/հեշտ|մի մասը     |չկա       |ներկայացնում է    |

|ամրոց  |հասանելի              |քանդվել է   |          |հնէաբանական       |

|       |                      |հեռուստա-   |          |հետաքրքրություն և |

|       |                      |աշտարակի    |          |կարող է ծառայել   |

|       |                      |տեղադրման   |          |որպես շատ հարմար  |

|       |                      |ժամանակ     |          |տեսարժան վայր,    |

|       |                      |            |          |որտեղ կարելի է    |

|       |                      |            |          |կազմակերպել       |

|       |                      |            |          |պեղումային        |

|       |                      |            |          |աշխատանքներ       |

|       |                      |            |          |տուրիստների       |

|       |                      |            |          |մասնակցությամբ    |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Լճաշենի|գտնվում է Լճաշեն      |    1       |արձանագրու|        1         |

|կիկլոպ-|գյուղի հարավային մասի |սեպաձև      |թյունները |Լճաշենի ամրոց-    |

|յան    |բարձր բլուրների       |արձանագրու- |պահպանելու|բնակավայրը պետք է |

|ամրոց- |գագաթներին`           |թյունները   |նպատակով  |ընդգրկվի          |

|բնակա- |զբաղեցնելով ավելի քան |մաշվել են   |դրանք     |տուրիստական       |

|վայր և |35 հա տարածք և        |հատկապես    |ժամանակին |ուղղվածություն    |

|դամբարա|ձգվելով 15 բլուրների  |լճին հարակից|փակվել են |ունեցող           |

|նադաշտ |լանջերով ու ձորակներով|լինելու     |երկաթ-    |հուշարձանների     |

|       |/հեշտ հասանելի        |պատճառով    |բետոնյա   |ցանկում: Հաշվի    |

|       |                      |(բարձր      |շինությամբ|առնելով այն փաստը,|

|       |                      |խոնավության |սակայն,   |որ Գիտությունների |

|       |                      |և  ինտենսիվ |վերջինս   |ակադեմիայի        |

|       |                      |քամիների    |նույնպես  |հնէաբանության և   |

|       |                      |առկայութ-   |մաշվել է  |ազգագրության      |

|       |                      |յուն)       |և  բետոնի |ինստիտուտի        |

|       |                      |            |միջից     |հնէաբանական       |

|       |                      |            |դուրս     |արշավախմբերը      |

|       |                      |            |ցցված     |իրականացնում են   |

|       |                      |            |մետաղյա   |պարբերական        |

|       |                      |            |լարերը    |հորատումներ,      |

|       |                      |            |վտանգավոր |առաջարկում ենք    |

|       |                      |            |են        |օգտագործել տարածքը|

|       |                      |            |դարձնում  |հնէաբանական       |

|       |                      |            |այդ       |տուրիզմի համար    |

|       |                      |            |սեպագրերի |                  |

|       |                      |            |ուսումնա- |                  |

|       |                      |            |սիրությու-|                  |

|       |                      |            |նը:       |                  |

|       |                      |            |Խորհուրդ է|                  |

|       |                      |            |տրվում շի-|                  |

|       |                      |            |նությունը |                  |

|       |                      |            |դարձնել   |                  |

|       |                      |            |ավելի     |                  |

|       |                      |            |անվտանգ,  |                  |

|       |                      |            |ինչպես    |                  |

|       |                      |            |նաև       |                  |

|       |                      |            |բարեկարգել|                  |

|       |                      |            |և  մաքրել |                  |

|       |                      |            |շրջակայքը |                  |

|       |                      |            |աղբից     |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Բերդ-  |գտնվում է Բերդկունքի  |    1       |անհրաժեշտ |        2         |

|կունքի |արևելյան  մասում/հեշտ |չնայած      |է ստեղծել |հուշարձանը կարելի |

|կիկլոպ-|հասանելի              |հուշարձանը  |առողջարանը|է օգտագործել      |

|յան    |                      |մեզ է հասել |հուշարձա- |հնէաբանական       |

|ամրոց- |                      |ավերակ      |նից       |տուրիզմի նպատակով:|

|բնակա- |                      |վիճակում,   |անջատող   |Այցելուների       |

|վայր և |                      |սակայն այն  |պահպանվող |անվտանգությունն   |

|միջնա- |                      |լավ         |տարածք    |ապահովելու համար  |

|դարյան |                      |պահպանված է:|          |անհրաժեշտ է       |

|ամրոց  |                      |Մոտակայքում |          |համալիրի տարածքում|

|(Իշխա- |                      |գործում է   |          |անցկացնել հատուկ  |

|նաց    |                      |առողջարան   |          |նշաններով         |

|ամրոց  |                      |            |          |արահետներ         |

|կամ    |                      |            |          |                  |

|Արքայազ|                      |            |          |                  |

|նի     |                      |            |          |                  |

|ամրոց) |                      |            |          |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Բերդի  |գտնվում է Գավառ քաղաքի|    1       |համալիրը  |        2         |

|Գլուխ  |կենտրոնական մասում    |տարածքի     |պետք է    |Բերդի գլուխ       |

|կիկլոպ-|(ներկայիս գերեզմանատան|սահմանները  |առանձնացվի|ամրոցը, ս.Ստեփանոս|

|յան    |տարածքում)/հեշտ       |հարում են   |ժամանակա- |մատուռը, 16-17    |

|ամրոց  |հասանելի              |ժամանակակից |կից       |դարերի            |

|կամ    |                      |գերեզմանա-  |գերեզմանա-|գերեզմանատունը,   |

|Խալդի  |                      |տանը`       |տնից      |գեղարվեստորեն     |

|աստծո  |                      |փչացնելով   |          |քանդակած խաչքարերը|

|քաղաք  |                      |տարածքի     |          |պատմամշակութային  |

|       |                      |պատմական    |          |արժեքներ են:      |

|       |                      |առանձնահատ- |          |Տարածքը համարվել է|

|       |                      |կություննե- |          |Վելիքուխ երկրի    |

|       |                      |րը,         |          |(Խալդի աստծո      |

|       |                      |հուղարկավո- |          |քաղաք)            |

|       |                      |րությունները|          |մայրաքաղաքը, որը  |

|       |                      |տեղի են     |          |հայտնի է մ.թ.ա.   |

|       |                      |ունենում    |          |8-6 դարերի Վանի   |

|       |                      |անմիջապես   |          |թագավորության     |

|       |                      |հուշարձանի  |          |սեպագիր արձանա-   |

|       |                      |տարածքում և |          |գրություններից    |

|       |                      |դրա շուրջը  |          |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Պառավա-|գտնվում է Գավառ       |    1       |հուշարձան |        1         |

|վանքի  |քաղաքից 10 կմ դեպի    |հուշարձանը  |տանող     |խորհուրդ է տրվում |

|ամրոց- |հարավ` Լանջաղբյուր    |լավ         |ճանապարհը |վայրն օգտագործել  |

|բնակա- |գյուղի հարավ-         |պահպանված է |անհրաժեշտ |հնէաբանական       |

|վայր   |արևելքում  ընկած բլրի |            |է         |տուրիզմի նպատակով |

|կամ    |վրա/հեշտ հասանելի     |            |վերանորո- |                  |

|Իլիկա- |                      |            |գել       |                  |

|վանքի  |                      |            |          |                  |

|կիկլոպ-|                      |            |          |                  |

|յան    |                      |            |          |                  |

|ամրոց- |                      |            |          |                  |

|բնակա- |                      |            |          |                  |

|վայր և |                      |            |          |                  |

|դամբարա|                      |            |          |                  |

|նադաշտ |                      |            |          |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Կիկլոպ-|գտնվում է Գավառ       |    1       |անհրաժեշ- |        2         |

|յան    |քաղաքից 12 կմ դեպի    |ընդհանուր   |տություն  |առաջարկվում է     |

|ամրոց- |հարավ-արևելք,  Գավառ- |առմամբ      |չկա       |տարածքն օգտագործել|

|բնակա- |Մարտունի մայրուղու ձախ|հուշարձանը  |          |հնէաբանական       |

|վայր և |կողմում, Սևանա  լճի   |գտնվում է   |          |տուրիզմի համար    |

|Կանագե-|արևմտյան  մասում,     |բավարար     |          |                  |

|ղի     |Կարմիրգյուղ գյուղի    |վիճակում,   |          |                  |

|դամբարա|վարչական տարածքում,   |մաքուր է    |          |                  |

|նադաշտ |8.5 կմ դեպի հարավ-    |            |          |                  |

|       |արևելք/հեշտ  հասանելի |            |          |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Ծովինար|կառուցվում է Սևանա    |    1       |հնէաբանա- |        1         |

|(Թեյշե-|լիճ նայող ժայռապատ    |ընդհանուր   |կան       |տարածքը պետք է    |

|բաինի  |բլրի վրա հյուսիսում և |առմամբ լավ է|տուրիզմի  |ընդգրկվի          |

|կամ    |գտնվում է Ծովինար     |պահպանված   |շնորհիվ   |պատմամշակութային  |

|Օձաբերդ|գյուղից 1,5 կմ դեպի   |            |հնարավոր  |տուրիզմի ծրագրում |

|ամրոց) |արևմուտք/հեշտ         |            |կլինի     |                  |

|       |հասանելի` գյուղամիջի  |            |կազմակեր- |                  |

|       |հին ճանապարհով, որը   |            |պել       |                  |

|       |տանում է հարևան       |            |տարածքի   |                  |

|       |Արծվանիստ գյուղ       |            |մաքրում,  |                  |

|       |                      |            |բարելավում|                  |

|       |                      |            |և  որոշ   |                  |

|       |                      |            |վերականգ- |                  |

|       |                      |            |նողական   |                  |

|       |                      |            |աշխատանք- |                  |

|       |                      |            |ներ       |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Կարճաղ-|գտնվում է Կարճաղբյուր |    1       |անհրաժեշ- |        2         |

|բյուրի |գյուղի հարավ-արևելյան |տարածքը լավ |տություն  |կարելի է          |

|Քարե   |բարձրավանդակում:      |վիճակում է, |չկա       |օգտագործել        |

|դուռ   |Տարածք կարելի է հասնել|քանի որ     |          |հնէաբանական և     |

|կիկլոպ-|գյուղի միջով անցնող   |դամբարանը   |          |տուրիզմի զարգացման|

|յան    |ճանապարհով,           |օգտագործվում|          |նպատակով          |

|ամրոց -|Կարճաղբյուր գետի      |է տեղացիների|          |                  |

|բնակա- |ձորակով և  անցնելով   |կողմից որպես|          |                  |

|վայր   |կամուրջը մինչև  գյուղի|աղոթատեղի և |          |                  |

|       |հյուսիսային վերջնակետը|հետևաբար    |          |                  |

|       |/հեշտ հասանելի, քանի  |պարբերաբար  |          |                  |

|       |որ գտնվում է          |մաքրվում է  |          |                  |

|       |Կարճաղբյուր գյուղի    |            |          |                  |

|       |սահմանների մոտ        |            |          |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Ծովակի |գտնվում է Ծովակ գյուղի|    2       |անհրաժեշտ |        1         |

|կիկլոպ-|հարավային և  արևմտյան |ընդհանուր   |է որոշել  |հուշարձանը լավ    |

|յան    |կողմերում գյուղից 50- |առմամբ ամրոց|տարածքի   |պահպանված մասերը  |

|ամրոց -|60 մ բարձրության վրա: |-բնակավայրը |պահպանա-  |բավարար են,       |

|բնակա- |Տարածք կարելի է հասնել|վնասվել է   |կան գոտու |որպեսզի այն       |

|վայր   |ոտքով` Ծովակից        |գյուղա-     |սահմանները|ընդգրկվի          |

|       |բարձրավանդակ տանող    |տնտեսական   |          |հնէաբանական և     |

|       |ճանապարհով կամ Ծովակ- |գործողութ-  |          |մշակութային       |

|       |Լճավան ճանապարհով և   |յունների    |          |տուրիզմի          |

|       |Կարճաղբյուրից Մարտունի|արդյունքում |          |ծրագրերում: Սա    |

|       |-Վարդենիս հին         |կամ         |          |կբերի հուշարձանի  |

|       |ճանապարհով/հեշտ       |օգտագործվել |          |առավել            |

|       |հասանելի              |է որպես     |          |կազմակերպված      |

|       |                      |գերեզմանա-  |          |պաշտպանությանը և  |

|       |                      |տուն        |          |շրջակա տարածքի    |

|       |                      |            |          |բարելավմանը       |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Այրքի  |գտնվում է Այրք գյուղի |    1       |անհրաժեշ- |        2         |

|կիկլոպ-|հարավային մասում:     |տարածքը լավ |տություն  |Այրքի ամրոց-      |

|յան    |Կարելի է հասնել       |պահպանված է |չկա       |բնակավայրը հարևան |

|ամրոց- |գյուղամիջյան          |            |          |միջնադարյան       |

|բնակա- |ճանապարհով/           |            |          |հուշարձանների     |

|վայր   |հեշտությամբ, քանի որ  |            |          |խմբում կարող է    |

|       |գտնվում է Այրք գյուղի |            |          |ծառայել           |

|       |սահմանների մոտ, սակայն|            |          |հնէաբանական և     |

|       |գյուղ տանող ճանապարհը |            |          |մշակութային       |

|       |անմխիթար վիճակում է   |            |          |տուրիզմի          |

|       |                      |            |          |նպատակներին       |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Արտանի-|գտնվում է Արտանիշ     |    2       |հուշարձանը|        3         |

|շի     |գյուղի արևմտյան  մասի |դամբարանադաշ|տուրիզմի  |տարածքի մաքրման և |

|կիկլոպ-|բարձր լեռան ստորոտում`|տը և  ամրոցի|տեսանկյու-|որոշ շինարարական  |

|յան    |Ծովագյուղ-Արտանիշ     |հարավային   |նից       |աշխատանքներից հետո|

|ամրոց- |մայրուղու մոտ: Տարածք |կողմը       |ընդունելի |ամրոցը կարող է    |

|բնակա- |կարելի է հասնել գյուղ |լրջորեն     |դարձնելու |օգտագործվել       |

|վայր   |տանող ճանապարհից      |վնասվել են  |համար     |հնէաբանական       |

|       |թեքվելով ձախ/հեշտ     |մայրուղու և |անհրաժեշտ |տուրիզմի նպատակով |

|       |հասանելի              |երկաթուղու  |են որոշ   |                  |

|       |                      |շինարարութ- |մաքրման   |                  |

|       |                      |յունից,     |աշխատանք- |                  |

|       |                      |սակայն      |ներ       |                  |

|       |                      |ամրոցի      |          |                  |

|       |                      |ընդհանուր   |          |                  |

|       |                      |վիճակը լավ է|          |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Դաշտի  |գտնվում է Ջիլ գյուղից |    1       |անհրաժեշ- |        3         |

|լեռ    |2 կմ դեպի հյուսիս-    |ընդհանուր   |տություն  |տարածքը կարող է   |

|կիկլոպ-|արևմուտք,  Արտանիշ    |առմամբ լավ  |չկա       |ընդգրկվել         |

|յան    |գյուղից 5 կմ դեպի     |պահպանված է |          |հնէաբանական       |

|ամրոց- |հարավ-արևելք  և       |            |          |տուրիզմի          |

|բնակա- |Ծովագյուղ-Ջիլ         |            |          |հուշարձանների     |

|վայր   |մայրուղուց 200 մ ձախ/ |            |          |ցանկում           |

|       |հեշտությամբ կարելի է  |            |          |                  |

|       |հասնել ոտքով` կտրելով |            |          |                  |

|       |երկաթգիծը Ջիլ-        |            |          |                  |

|       |Ծովագյուղ ճանապարհից  |            |          |                  |

|       |կամ Ջիլ գյուղից       |            |          |                  |

|       |դաշտամիջյան ճանապարհով|            |          |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Սպիտակ |գտնվում է Մարտունի և  |    1       |անհրաժեշ- |        3         |

|բերդ   |Այգուտ գյուղերի միջև` |տարածքը և   |տություն  |տարածքը կարելի է  |

|(Աղջաղա|մոտ 6 կմ դեպի հյուսիս-|շրջակայքը   |չկա       |օգտագործել        |

|լա)    |արևմուտք  Մարտունի    |մաքուր են:  |          |պատմամշակութային  |

|միջնա- |գյուղից և  3 կմ դեպի  |Այն         |          |և  հնէաբանական    |

|դարյան |հյուսիս-արևելք  Այգուտ|շրջապատված է|          |տուրիզմի զարգացման|

|ամրոց  |գյուղից/դժվար է       |գեղեցիկ     |          |նպատակներով       |

|       |հասնել, քանի որ       |լանդշաֆտով  |          |                  |

|       |Դիլիջան-Ճամբարակ      |և  ամրոցի   |          |                  |

|       |ճանապարհից անհրաժեշտ է|կողմից      |          |                  |

|       |քայլել 4 կմ           |բացվում է   |          |                  |

|       |                      |Գետիկի      |          |                  |

|       |                      |դաշտավայրի  |          |                  |

|       |                      |ձորակներով  |          |                  |

|       |                      |համայնա-    |          |                  |

|       |                      |պատկերը     |          |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Դդմաշե-|գտնվում է Դդմաշեն     |    1       |առաջարկ-  |        1         |

|նի  ս. |գյուղի կենտրոնում`    |տարածքը լավ |վում է    |տուրիզմի          |

|Թադևո- |փոքրիկ բլրի ստորոտին, |վիճակում է, |ավարտել   |տեսանկյունից      |

|սի     |որ կարելի է հասնել    |1977-78 թթ. |վերանորոգ-|առաջարկվում է     |

|առաքելա|գյուղամիջյան          |մասնակի     |ման       |եկեղեցին ընդգրկել |

|կան    |ճանապարհով/հեշտ       |վերանորոգվել|աշխատանք- |պատմամշակութային  |

|եկեղեցի|հասանելի              |է և         |ները      |տուրիզմի          |

|       |                      |ցանկապատով  |          |օբյեկտների ցանկում|

|       |                      |առանձնացվել |          |                  |

|       |                      |շրջակա      |          |                  |

|       |                      |տներից      |          |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Լճաշենի|գտնվում է Լճաշենի     |    2       |պահանջվում|        2         |

|ս.     |կենտրոնական մասում և  |տարածքը     |է տարածքը |առաջարկվում է 2   |

|Հռիփսի-|անմիջապես գյուղի      |բարեկարգ է, |մաքրել    |հուշարձաններն էլ  |

|մե և   |ճանապարհի աջ կողմում/ |սակայն Սևան |աղբից և   |ընդգրկել տուրիզմի |

|Գանձա- |հեշտ հասանելի         |-Գավառ      |վերահսկել |զարգացման ցանկացած|

|վանք   |                      |ճանապարհի   |շրջակա    |ծրագրի մեջ կամ    |

|կամ    |                      |երկայնքով,  |բուսականու|մշակել տուրիստական|

|Անգիր  |                      |Լճաշենի     |թյան      |արահետ            |

|վանք   |                      |ամրոցի հարավ|ներթափան- |                  |

|       |                      |-արևելյան   |ցումը     |                  |

|       |                      |և           |համալիրի  |                  |

|       |                      |դամբարանադաշ|տարածք    |                  |

|       |                      |տի արևելյան |          |                  |

|       |                      |մասերում    |          |                  |

|       |                      |կան աղբի    |          |                  |

|       |                      |կուտակում-  |          |                  |

|       |                      |ներ, որոնք  |          |                  |

|       |                      |փչացնում են |          |                  |

|       |                      |շրջակա      |          |                  |

|       |                      |միջավայրը   |          |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Ս.     |գտնվում է Գավառ քաղաքի|    1       |անհրաժեշտ |        2         |

|Աստվածա|ճիշտ կենտրոնում,      |տարածքը     |է հոգ     |Գավառի խաչքարերը  |

|ծին    |կենտրոնական հրապարակի |մաքուր է,   |տանել ս.  |ունեն գեղագիտական |

|եկեղե- |հյուսիսային մասում/   |քանի որ և   |Ստեփանոս  |արժեք և  պետք է   |

|ցի, ս. |հեշտ հասանելի         |եկեղեցին և  |մատուռի   |ընդգրկվեն Գավառի  |

|Ստեփա- |                      |գերեզմանա-  |մասին և   |տուրիստական       |

|նոս    |                      |տունը գործող|փոխել     |հուշարձանների     |

|մատուռ |                      |են, սակայն  |տանիքը    |շարքը             |

|և      |                      |գերեզմանա-  |          |                  |

|Բերդի  |                      |տունը       |          |                  |

|գլուխ  |                      |ընդլայնվում |          |                  |

|կամ    |                      |է, որի      |          |                  |

|Դարի   |                      |արդյունքում |          |                  |

|գլուխ  |                      |հնություն-  |          |                  |

|գերեզմա|                      |ները        |          |                  |

|նատներ |                      |աստիճանաբար |          |                  |

|       |                      |քայքայվում  |          |                  |

|       |                      |և  վերանում |          |                  |

|       |                      |են          |          |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Հացառատ|գտնվում է Գավառ քաղաքի|    1       |անհրաժեշտ |        1         |

|գյուղի |կենտրոնից 2.5 կմ դեպի |եկեղեցիների |է         |հուշարձանները     |

|ս.     |հարավ, նախկին Հացառատի|և           |վերահսկել |արժանի են         |

|Մարիամ |տարածքում/ հեշտ       |գերեզմանատան|ներթափան- |ընդգրկվելու       |

|Աստվածա|հասանելի, եկեղեցիներ  |տարածքը     |ցող       |Գեղարքունիքի մարզի|

|ծին և  |կարելի է հասնել քաղաքի|բավականին   |բուսականու|պատմամշակութային  |

|ս. Գր. |ճանապարհով            |պահպանված է |թյունը    |կոթողների շարքը   |

|Լուսավո|                      |և  մաքուր,  |          |                  |

|րիչ    |                      |քանի որ     |          |                  |

|եկեղեցի|                      |ներկայումս  |          |                  |

|ներ    |                      |դրանք       |          |                  |

|       |                      |գործում են: |          |                  |

|       |                      |Խորհուրդ է  |          |                  |

|       |                      |տրվում      |          |                  |

|       |                      |լավագույն   |          |                  |

|       |                      |նմուշները   |          |                  |

|       |                      |դնել        |          |                  |

|       |                      |պատվանդաննե-|          |                  |

|       |                      |րի վրա, քանի|          |                  |

|       |                      |որ խոտը շատ |          |                  |

|       |                      |բարձր է     |          |                  |

|       |                      |աճում և     |          |                  |

|       |                      |հաճախ թույլ |          |                  |

|       |                      |չի տալիս    |          |                  |

|       |                      |կարդալ      |          |                  |

|       |                      |տապանաքարերի|          |                  |

|       |                      |վրայի       |          |                  |

|       |                      |գրություն-  |          |                  |

|       |                      |ները        |          |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Ծաղկաշե|գտնվում է Ծաղկաշեն    |    2       |հուշարձանը|        1         |

|նի ս.  |գյուղի հարավային      |հուշարձանը  |և         |վայրը կարելի է    |

|Հովհան-|մասում` Ծաղկաշեն գետի |միջին       |գերեզմանա-|օգտագործել        |

|նես    |աջ ափին/հեշտ հասանելի:|վիճակում է  |տունը     |պատմամշակութային  |

|եկեղեցի|Կարելի է հասնել գյուղի|            |կարիք     |տուրիզմի զարգացման|

|       |ճանապարհով, այնուհետև |            |ունեն որոշ|համար, հատկապես   |

|       |թեքվել ձախ մինչև      |            |վերականգ- |ցուցադրելու       |

|       |գյուղի հարավային եզրը,|            |նողական   |Սյունիքի          |

|       |անցնել կամուրջը և     |            |աշխատանք- |հնէաբանական դպրոցը|

|       |մտնել եկեղեցու բակ:   |            |ների      |                  |

|       |Եկեղեցին գտնվում է    |            |          |                  |

|       |Հացառատի եկեղեցական   |            |          |                  |

|       |համալիրից 6.5 կմ      |            |          |                  |

|       |հեռավորության վրա     |            |          |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Լանջաղ-|գտնվում է Գավառ       |    2       |պահանջվում|        3         |

|բյուրի |քաղաքից 19 կմ դեպի    |ընդհանուր   |է եկեղեցու|հուշարձանը հարևան |

|Պառավա-|հարավ` Լանջաղբյուրից  |առմամբ      |և  եկեղեցի|ամրոց-բնակավայրի  |

|վանք   |հարավ-արևելք  ընկած   |եկեղեցու    |տանող     |հետ միասին կարող է|

|կամ    |բլրի վրա: Հեշտությամբ |տարածքը     |ճանապարհի |ընդգրկվել         |

|Իլիկա- |կարելի է հասնել գյուղի|մաքուր է և  |վերանորո- |Գեղարքունիքի մարզի|

|վանք   |ճանապարհով (որոշ մասը |գտնվում է   |գում      |պատմամշակութային  |

|եկեղեցի|վնասված է), նախընտրելի|լավ վիճակում|          |հուշարձանների     |

|       |է ոտքով և  դեպի վեր   |            |          |շարքը: Այստեղից   |

|       |բլրի գագաթ            |            |          |բացվում է շատ     |

|       |                      |            |          |գեղեցիկ տեսարան   |

|       |                      |            |          |դեպի փռված        |

|       |                      |            |          |դաշտավայրը`       |

|       |                      |            |          |ներառյալ շրջակա   |

|       |                      |            |          |գյուղերը և        |

|       |                      |            |          |հեռավոր ալպիական  |

|       |                      |            |          |մարգագետինները    |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Նորատու|գտնվում է Նորատուս    |    1       |անհրաժեշտ |        1         |

|սի ս.  |գյուղի սահմաններում`  |եկեղեցիները |է         |եկեղեցին Նորատուսի|

|Աստվածա|Ս. Աստվածածինը գյուղի |ներքին և    |պարբերաբար|միջնադարյան       |

|ծին և  |կենտրոնական մասում,   |արտաքին     |մաքրել    |գերեզմանատան հետ  |

|ս.     |իսկ ս. Գր.            |բարելավման  |եկեղեցու  |մեկտեղ կարող է    |

|Գրիգոր |Լուսավորիչը` գյուղի   |աշխատանքների|տարածքը   |ընդգրկվել         |

|Լուսավո|հարավ-արևելյան  մասում|կարիք ունեն,|աղբից և   |պատմամշակութային  |

|րիչ    |/հեշտությամբ կարելի է |չնայած որ   |իրականաց- |տուրիզմի զարգացման|

|(Դոփուց|հասնել գյուղամիջյան   |1973-1974   |նել       |ենթակա            |

|վանք)  |ճանապարհներով         |թթ. եկեղեցին|հուշարձանի|հուշարձանների     |

|եկեղեցի|                      |ենթարկվել է |լիակատար  |շարքը             |

|ներ    |                      |մասնակի     |վերանորո- |                  |

|       |                      |վերանորոգման|գում      |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Նորատու|գտնվում է Նորատուսի   |    2       |տարածքի   |        1         |

|սի     |արևելյան  փռված       |տարածքը     |մաքրման   |գերեզմանատան      |

|գերեզմա|ցածրադիր բլրի վրա/Հեշտ|գտնվում է   |կարիք կա, |խաչքարերը թույլ են|

|նատուն |է այնտեղ հասնել գյուղի|լավ վիճակում|պետք է    |տալիս պատկերացում |

|       |ճանապարհով: Այն       |            |իրականաց- |կազմել 10-17      |

|       |գտնվում է Գավառ-      |            |վեն որոշ  |դարերում խաչքարերի|

|       |Մարտունի մայրուղուց   |            |բարեկարգ- |պատրաստման և      |

|       |1.6 կմ հեռավորության  |            |ման       |զարգացման փուլերի |

|       |վրա                   |            |աշխատանք- |վերաբերյալ: Հաշվի |

|       |                      |            |ներ`      |առնելով Նախիջևանի |

|       |                      |            |խաչքարերի |Նոր Ջուղա         |

|       |                      |            |պատվանդան-|գերեզմանատան      |

|       |                      |            |ների      |հազարավոր         |

|       |                      |            |ամրացում  |խաչքարերի         |

|       |                      |            |և         |վերացումը,        |

|       |                      |            |գերեզմանա-|Նորատուսի         |

|       |                      |            |տան ցանկա-|գերեզմանատունը    |

|       |                      |            |պատում    |մնում է խաչքարերով|

|       |                      |            |          |հարուստ ամենամեծը |

|       |                      |            |          |տարածքում: Կարևոր |

|       |                      |            |          |է տուրիզմի        |

|       |                      |            |          |զարգացման         |

|       |                      |            |          |գործողությունների |

|       |                      |            |          |համար:            |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Կանաքե-|գտնվում է Գավառից     |    1       |կարիք կա  |        2         |

|ղի     |12 կմ դեպի հարավ-     |հուշարձաննե-|ամբողջ    |հնէաբանական և     |

|բնակա- |արևմուտք`  Գավառ-     |րը          |տարածքը   |պատմամշակութային  |

|վայրերի|Մարտունի մայրուղուց   |աստիճանաբար |պաշտպանել |տուրիզմի          |

|խումբ  |ձախ, Սևանա  լճի       |քայքայվում  |մարդածին  |զարգացումը կնպաստի|

|(Մանու-|արևմտյան  մասում,     |են գյուղա-  |գործողութ-|փրկել և           |

|չարի   |Կարմիրգյուղ գյուղի    |տնտեսական   |յունների  |վերականգնել այս   |

|դոլակ- |վարչական տարածքում/   |և  այլ      |ազդեցութ- |հուշարձանները     |

|ներ)   |հեշտ հասանելի         |մարդածին    |յունից    |                  |

|       |                      |գործողութ-  |          |                  |

|       |                      |յունների    |          |                  |

|       |                      |պատճառով    |          |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Ձորա-  |գտնվում է Ձորագյուղ   |    1       |անհրաժեշ- |        1         |

|գյուղ  |գյուղի արևելյան       |եկեղեցին և  |տություն  |Գեղարքունիքի մարզի|

|գյուղի |մասում/հեշտությամբ    |բակը        |չկա       |պատմամշակութային  |

|Մասրուց|կարելի է հասնել գյուղի|ամբողջովին  |          |ամենահետաքրքիր    |

|Անապատ |ճանապարհով մինչև      |վերանորոգվել|          |վայրերից մեկը     |

|եկեղեցի|մոտակա խաչմերուկը     |և           |          |                  |

|       |անցնելով դեպի         |բարեկարգվել |          |                  |

|       |գերեզմանատուն` գյուղի |են 1976 թ.  |          |                  |

|       |կենտրոնական մաս,      |            |          |                  |

|       |այնուհետև  թեքվել ձախ |            |          |                  |

|       |և  նեղ արահետով,      |            |          |                  |

|       |կատարելով շրջան,      |            |          |                  |

|       |գյուղի տների միջով    |            |          |                  |

|       |հասնել եկեղեցու բակ   |            |          |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Թազա-  |գտնվում է Թազագյուղի  |    2       |անհրաժեշտ |        2         |

|գյուղի |կենտրոնում` բլրի      |եկեղեցին    |է         |եկեղեցին կարող է  |

|ս.     |գագաթին: Հեշտությամբ  |հիմնականում |պարբերաբար|դասվել տուրիզմի   |

|Գրիգոր |կարելի է հասնել գյուղի|լավ վիճակում|մաքրել    |զարգացման         |

|Լուսա- |ճանապարհով, քանի որ   |է և         |տարածքը և |գործողությունների |

|վորիչ  |այն տեղադրված է       |խաչքարերը   |իրականաց- |կազմակերպման համար|

|եկեղեցի|Մարտունի-Վարդենիս     |գտնվում են  |նել       |կազմված           |

|       |մայրուղուց 6.3 կմ     |ցանկապատի   |հուշարձանի|հուշարձանների     |

|       |հեռավորության վրա:    |ներսում     |ամբողջական|շարքը             |

|       |                      |            |վերանորոգ-|                  |

|       |                      |            |ման       |                  |

|       |                      |            |աշխատանք- |                  |

|       |                      |            |ներ       |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Ծաղկե- |գտնվում են Լիճք գյուղի|    1       |տարածքը   |        2         |

|վանքի  |եզրին` ներկայիս       |ընդհանուր   |կարիք ունի|պետք է ընդգրկվեն  |

|մատուռ,|գերեզմանատնից դեպի    |առմամբ      |որոշ      |պատմամշակութային  |

|ս.     |հյուսիս, հրվանդանի    |հուշարձաննե-|բարեկարգ- |տուրիզմի          |

|Աստվա- |հարթության վրա/հեշտ   |րի շրջակայքը|ման,      |հուշարձանների     |

|ծածին  |հասանելի. կարելի է    |բավականին   |հատկապես  |ցանկում: Այնտեղից |

|եկեղեցի|հասնել գյուղի         |մաքուր է    |եկեղեցին, |բացվում է գեղեցիկ |

|և      |կենտրոնից թեքվելով ձախ|            |որը տանիքի|տեսարան Սևանա  լճի|

|միջնա- |և  բարձրանալով        |            |բացակայութ|և  հարևան         |

|դարյան |գերեզմանատան բլուր    |            |յան       |գյուղերի վրա      |

|գերեզմա|(Մարտունի-Վարդենիս    |            |պատճառով  |                  |

|նատուն |ճանապարհից 1.4 կմ)    |            |աստիճանա- |                  |

|       |                      |            |բար       |                  |

|       |                      |            |քայքայվում|                  |

|       |                      |            |է:        |                  |

|       |                      |            |Միջնադար- |                  |

|       |                      |            |յան հին   |                  |

|       |                      |            |գերեզմանա-|                  |

|       |                      |            |տան       |                  |

|       |                      |            |խաչքարերին|                  |

|       |                      |            |և         |                  |

|       |                      |            |տապանաքարե|                  |

|       |                      |            |րին վտանգ |                  |

|       |                      |            |է         |                  |

|       |                      |            |ներկայաց- |                  |

|       |                      |            |նում      |                  |

|       |                      |            |ժամանակա- |                  |

|       |                      |            |կից       |                  |

|       |                      |            |գերեզմանա-|                  |

|       |                      |            |տան ընդ-  |                  |

|       |                      |            |լայնումը  |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Մարտու-|գտնվում են Մարտունի   |    2       |անհրաժեշտ |        2         |

|նու ս. |քաղաքի կենտրոնում`    |տարածքը     |է գմբեթի  |կարող են ընդգրկվել|

|Աստվա- |Մարտունի-Եղեգնաձոր    |համեմատաբար |վերանորո- |այն հուշարձանների |

|ծածին  |ճանապարհի աջ կողմում, |մաքուր է և  |գում,     |շարքը, որոնք      |

|եկեղեցի|ճանապարհի սկզբից 1.2  |ցանկապատված |որպեսզի   |հարմար են         |

|և      |կմ հեռավորության վրա/ |            |այն բերվի |պատմամշակութային  |

|միջնա- |հեշտ հասանելի         |            |իր        |տուրիզմի          |

|դարյան |                      |            |նախնական  |կազմակերպման համար|

|գերեզմա|                      |            |տեսքին    |                  |

|նատուն |                      |            |          |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Գեղհով-|գտնվում են Գեղհովիտ   |    2       |գերեզմանա-|        2         |

|տի ս.  |գյուղի կենտրոնական    |տարածքի     |տան       |Գեղհովտի          |

|Գևորգ  |մասում` Մարտունի-     |վիճակը միջին|շրջակայքը |միջնադարյան       |

|եկեղեցի|Եղեգնաձոր ճանապարհի աջ|է           |պետք է    |գերեզմանատան      |

|և      |կողմում, ճանապարհի    |            |բարեկարգվի|տապանաքարերը      |

|միջնա- |սկզբից 6.2 կմ         |            |          |համարվում են      |

|դարյան |հեռավորության վրա/հեշտ|            |          |Հայաստանում       |

|գերեզմա|հասանելի              |            |          |գոյություն ունեցող|

|նատուն |                      |            |          |15-17 դարերի      |

|       |                      |            |          |նմանատիպ          |

|       |                      |            |          |հուշարձանների     |

|       |                      |            |          |լավագույն         |

|       |                      |            |          |օրինակներից:      |

|       |                      |            |          |Հետաքրքրություն են|

|       |                      |            |          |ներկայացնում      |

|       |                      |            |          |մշակութային       |

|       |                      |            |          |տուրիզմի          |

|       |                      |            |          |տեսանկյունից      |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Զոլախաչ|գտնվում է Զոլաքար     |    1       |Խաչքարի   |        1         |

|խաչքար |գյուղի կենտրոնում/    |հուշարձանի  |հիմքի մասը|խաչքարը, որպես    |

|       |Կարելի է հասնել գյուղի|վիճակը լավ է|վառված    |հայկական ուշ      |

|       |ճանապարհով և  հիմնական|            |մոմերից   |միջնադարյան շրջանի|

|       |խաչմերուկներից թեքվել |            |սևացել  է:|լավագույն         |

|       |աջ (Մարտունի-Վարդենիս |            |Այն պետք է|օրինակներից, պետք |

|       |ճանապարհից 2.2 կմ)    |            |մաքրվի և  |է համարվի         |

|       |                      |            |պաշտպանվի |պատմամշակութային  |

|       |                      |            |հետագա    |տուրիզմի          |

|       |                      |            |վտանգներից|տեսանկյունից      |

|       |                      |            |          |կարևոր  վայր      |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Իշխանա-|գտնվում են Վարդենիկ   |    1       |անհրաժեշ- |        2         |

|վանք   |գյուղի արևելյան       |հուշարձանի  |տություն  |վայրը կարող է     |

|եկեղեցի|սահմանի վրա` Վարդենիկ |շրջակայքը   |չկա       |օգտագործվել       |

|և      |գետի աջ ափին,         |մաքուր է և  |          |պատմական և        |

|Վարդենի|ժամանակակից           |լավ         |          |մշակութային       |

|կի     |գերեզմանատան տարածքում|պահպանված   |          |տուրիզմի          |

|գերեզմա|/Կարելի է գյուղի      |            |          |նպատակներով       |

|նատուն |ճանապարհով հասնել     |            |          |                  |

|       |գյուղի հյուսիսային    |            |          |                  |

|       |սահմանը և  թեքվել դեպի|            |          |                  |

|       |Վարդենիկ գետը         |            |          |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Խարաբա |գտնվում են Արծվանիստ  |    1       |պահանջվում|        2         |

|բնակա- |գյուղից 5 կմ դեպի     |հիմնականում |է եկեղեցու|հուշարձանը կարելի |

|վայր և |հարավ: Կարելի է հասնել|տարածքը     |ամբողջական|է ընդգրկել        |

|ս.     |ոտքով կամ քառանիվ     |մաքուր է,   |վերանորո- |պատմամշակութային  |

|Հռիփսի-|փոխադրամիջոցով        |սակայն      |գում      |հուշարձանների     |

|մե վանք|                      |հուշարձանը  |          |շարքը             |

|և      |                      |շատ վատ     |          |                  |

|գերեզմա|                      |վիճակում է  |          |                  |

|նատուն |                      |            |          |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Կարճաղ-|գտնվում են Կարճաղբյուր|    1       |անհրաժեշ- |        1         |

|բյուրի |գյուղի հարավ-արևելյան |տարածքը լավ |տություն  |կարող է           |

|Դաշ    |մասում/կարելի է հասնել|վիճակում է  |չկա       |օգտագործվել       |

|Կապու  |գյուղի ճանապարհով     |            |          |պատմամշակութային  |

|մատուռ |մինչև  գյուղի         |            |          |տուրիզմի նպատակով |

|և      |հյուսիսային սահմանը և |            |          |                  |

|գերեզմա|անցնել Կարճաղբյուր    |            |          |                  |

|նատներ |գետի կամուրջը         |            |          |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Վարդենի|գտնվում են Վարդենիս   |    2       |նախընտրելի|        3         |

|սի     |քաղաքի կենտրոնում/հեշտ|հուշարձանի  |է եկեղեցու|խորհուրդ է տրվում |

|Աստվածա|հասանելի              |շրջակա      |տարածքի   |հուշարձանը        |

|ծին    |                      |տարածքը լավ |ցանկա-    |ընդգրկել          |

|եկեղեցի|                      |պահպանված է,|պատումը   |պատմամշակութային  |

|և      |                      |քանի որ ս.  |          |տուրիզմի          |

|գերեզմա|                      |Աստվածածինը |          |օբյեկտների ցանկում|

|նատուն |                      |գործող      |          |                  |

|       |                      |եկեղեցի է   |          |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Այրքի  |գտնվում են Այրք գյուղի|    1       |պահանջվում|        2         |

|ս.     |հարավային սահմանի վրա/|ընդհանուր   |են որոշ   |հուշարձանը կարող է|

|Գևորգ  |հեշտությամբ կարելի է  |առմամբ      |մաքրման և |դառնալ հետաքրքիր  |

|և  ս.  |հասնել գյուղի         |եկեղեցիները |բարեկարգ- |տեսարժան վայր     |

|Աստվածա|ճանապարհով: Սրանք     |լավ են      |ման       |Սևանա  լճի հարավ- |

|ծին    |միջնադարյան կիկլոպյան |պահպանված   |աշխատանք- |արևելյան  մասում  |

|եկեղեցի|ամրոց-բնակավայրի հետ  |            |ներ       |                  |

|ներ և  |մեկտեղ կազմում են մեկ |            |          |                  |

|միջնա- |հուշարձան             |            |          |                  |

|դարյան |                      |            |          |                  |

|եկեղեցի|                      |            |          |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Սոթքի  |գտնվում են Սոթք գյուղի|    2       |պահանջվում|        3         |

|ս.     |կենտրոնական մասում/   |լավ         |են        |հուշարձանը կարելի |

|Աստվածա|հեշտ հասանելի         |պահպանված է,|վերանորոգ-|է տուրիստական     |

|ծին    |                      |սակայն      |ման       |ուղիների ցանկում  |

|եկեղեցի|                      |միջնադարյան |աշխատանք- |ընդգրկել          |

|և  խաչ-|                      |գերեզմանա-  |ներ       |                  |

|քարեր  |                      |տունը վատ   |          |                  |

|       |                      |վիճակում է, |          |                  |

|       |                      |իսկ եկեղեցին|          |                  |

|       |                      |գտնվում է   |          |                  |

|       |                      |շինարարական |          |                  |

|       |                      |գոտում      |          |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Մեծ    |գտնվում են Մեծ Մասրիկ |    2       |անհրաժեշտ |        3         |

|Մասրիկի|գյուղի կենտրոնում կողք|հուշարձաննե-|է         |բարեկարգման և     |

|Աստվածա|կողք-կողքի /հեշտ      |րի          |իրականաց- |մաքրման           |

|ծին    |հասանելի              |մնացորդները |նել       |աշխատանքներից հետո|

|եկեղեցի|                      |լավ չեն     |վերականգն-|հուշարձանները     |

|և      |                      |պահպանվում: |ման       |կարող են համարվել |

|գերեզմա|                      |Միջնադարյան |աշխատանք- |տարածաշրջանում    |

|նատուն |                      |գերեզմանա-  |ներ, աղբի |պատմական և        |

|       |                      |տունը լի է  |հեռացում  |մշակութային       |

|       |                      |աղբով և     |տարածքից, |տուրիզմի զարգացման|

|       |                      |շինարարական |բուսակա-  |հետաքրքիր վայր    |

|       |                      |թափոններով: |նության   |                  |

|       |                      |Աստվածածին  |ներթափանց-|                  |

|       |                      |եկեղեցու    |ման       |                  |

|       |                      |տարածքը     |վերահսկո- |                  |

|       |                      |ամբողջովին  |ղություն  |                  |

|       |                      |վերածվել է  |          |                  |

|       |                      |մշակվող     |          |                  |

|       |                      |հողատարածքի |          |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Շորժայի|գտնվում են Շորժա      |    2       |պահանջվում|        2         |

|մատուռ |գյուղի հարավ-արևելյան |հուշարձաննե-|է         |վերանորոգումից    |

|և      |մասին հարող բլրի      |րը կիսով չափ|հուշարձանի|հետո կարող են     |

|գերեզմա|գագաթին և  արևմտյան   |ավերված են  |ամբողջական|ընդգրկվել պատմական|

|նատուն |լանջին: Եկեղեցին և    |            |վերանորո- |տեսարժան վայրերի  |

|       |գերեզմանատունը գտնվում|            |գում      |ցանկը             |

|       |են լանջին, մինչդեռ    |            |          |                  |

|       |մատուռը տեղադրված է   |            |          |                  |

|       |նույն բլրի գագաթից    |            |          |                  |

|       |200 մ դեպի հարավ-     |            |          |                  |

|       |արևելք/հեշտ  հասանելի,|            |          |                  |

|       |քանի որ հուշարձաններ  |            |          |                  |

|       |կարելի է հասնել գյուղի|            |          |                  |

|       |հիմնական ճանապարհով,  |            |          |                  |

|       |թեքվելով աջ, հասնելով |            |          |                  |

|       |գյուղի արևելյան       |            |          |                  |

|       |սահմանը: Մնացած       |            |          |                  |

|       |ճանապարհը դեպի մատուռ |            |          |                  |

|       |կարելի է հասնել միայն |            |          |                  |

|       |քայլելով              |            |          |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Ճամբարա|տեղադրված են Ճամբարակ |    3       |անհրաժեշ- |        3         |

|կի խաչ-|քաղաքում` Ճամբարակ-   |տարածքի     |տություն  |վայրի             |

|քարեր  |Դիլիջան ճանապարհի աջ  |վիճակը վատ  |չկա       |հետաքրքրությունը  |

|       |կողմում, 1.5 կմ քաղաքի|է: Սա       |          |սահմանափակ է:     |

|       |կենտրոնական           |պանդխտության|          |                  |

|       |խաչմերուկից           |վայր է,     |          |                  |

|       |                      |որտեղ       |          |                  |

|       |                      |խաչքարերը   |          |                  |

|       |                      |պաշտամունքի |          |                  |

|       |                      |առարկա են   |          |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Դպրաբա-|գտնվում է Դպրաբակ     |    3       |պահանջվում|        3         |

|կի     |գյուղի, բլրի հարավային|եկեղեցին    |է         |որոշ              |

|եկեղեցի|կողմում, Դիլիջան-     |կիսավեր     |ամբողջական|վերականգնողական և |

|       |Ճամբարակ ճանապարհից   |վիճակում է` |վերանորո- |բարելավման        |

|       |ձախ (Դիլիջան-Իջևան    |գոյություն  |գում:     |աշխատանքներից հետո|

|       |մայրուղու խաչմերուկից |ունի միայն  |Շրջակայքը |եկեղեցին կարող է  |

|       |14.5 կմ հեռավորության |արևելյան    |պետք է    |օգտագործվել       |

|       |վրա)/հեշտ հասանելի    |մասը        |մաքրվի,   |պատմական և        |

|       |                      |            |իսկ       |մշակութային       |

|       |                      |            |եկեղեցու  |տուրիզմի          |

|       |                      |            |ներսը     |նպատակների համար  |

|       |                      |            |մաքրվի    |                  |

|       |                      |            |խոտերից   |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Ձորավան|գտնվում է Ձորավանք    |    3       |պահանջվում|        3         |

|քի     |գյուղից 2.2 կմ դեպի   |հուշարձանի  |է         |առաջարկվում է այս |

|եկեղեցի|հարավ` անտառային բլրի |վիճակը վատ է|ամբողջական|եկեղեցին          |

|       |լանջին: Կարելի է      |            |վերանորո- |օգտագործել Գետիկի |

|       |հասնել գյուղի         |            |գում:     |հովտում           |

|       |արևելյան  սահմանից    |            |          |պատմամշակութային  |

|       |գնալով դեպի հարավ`    |            |          |տուրիզմի զարգացման|

|       |ճանապարհի երկայնքով   |            |          |համար             |

|       |դեպի Արեգունի         |            |          |                  |

|       |լեռնաշղթայի           |            |          |                  |

|       |հյուսիսային անտառների |            |          |                  |

|       |լանջերը: Անձրևային    |            |          |                  |

|       |եղանակին խորհուրդ է   |            |          |                  |

|       |տրվում գնալ ոտքով/հեշտ|            |          |                  |

|       |հասանելի              |            |          |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Սևանա- |գտնվում է Սևանի       |    1       |պահանջվում|        1         |

|վանք   |թերակղզու վրա, կարելի |հուշարձանը  |է         |Սևանավանքը  եղել  |

|       |է հասնել թեքվելով     |լավ         |բարելավել |և  շարունակում է  |

|       |Սևան-Դիլիջան          |պահպանված է,|ս.        |մնալ տարածաշրջանի |

|       |մայրուղուց աջ ասֆալտե |քանի որ     |Հարություն|առաջնային         |

|       |ճանապարհով, որը տանում|եկեղեցին    |եկեղեցի   |տուրիստական       |

|       |է Սևանի  թերակղզի/հեշտ|գործող է    |տանող     |տեսարժան վայր     |

|       |հասանելի              |            |արահետը   |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Հայրա- |գտնվում է Հայրավանք   |    1       |անհրաժեշ- |        1         |

|վանք   |գյուղի հյուսիս-       |հուշարձանի  |տություն  |Եկեղեցին          |

|       |արևելյան  սահմանի վրա`|վիճակը լավ է|չկա       |պատմաճարտարապետա- |

|       |Սևան-Գավառ  ճանապարհի |            |          |կան առումով ունի  |

|       |ձախ կողմում: Այն      |            |          |առաջնային         |

|       |տեղադրված է քարե      |            |          |նշանակություն: Այն|

|       |հրվանդանի վրա և       |            |          |ճարտարապետական    |

|       |թողնում է անհասանելի  |            |          |գաղափարի և        |

|       |ամրոցի տպավորություն: |            |          |շրջապատող         |

|       |Այնտեղ կարելի է հասնել|            |          |լանդշաֆտի         |

|       |թեքվելով մայրուղու    |            |          |միահյուսման       |

|       |խաչմերուկից ձախ       |            |          |դասական օրինակ է  |

|       |(խաչմերուկում կա      |            |          |                  |

|       |ցուցանակ)/հեշտ        |            |          |                  |

|       |հասանելի              |            |          |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Շողակա-|գտնվում է Ձորագյուղի  |    1       |պահանջվում|        1         |

|վանք   |արևմտյան  սահմանի վրա`|Վանքը շատ   |է վայրի   |Վերանորոգումից    |

|       |բարձր բլրի գագաթին:   |վատ վիճակում|ամբողջական|հետո այն կարող է  |

|       |Կարելի է հասնել գյուղի|է:          |վերանորո- |դառնալ հետաքրքիր  |

|       |ճանապարհով, որը տանում|Շինարարական |գում`     |մշակութային       |

|       |է մինչև  գյուղի       |աշխատանքները|հաշվի     |հուշարձաններից    |

|       |արևմտյան  սահման և    |վնասել են   |առնելով   |մեկը              |

|       |բարձրանալ բլրի գագաթ, |բլրի        |պատմական  |                  |

|       |որտեղ կարելի է գտնել  |մակերեսը,   |և         |                  |

|       |վանքի մնացորդները     |որտեղ       |ճարտարապե-|                  |

|       |(գտնվում է Գավառ-     |տեղադրված է |տական դերն|                  |

|       |Մարտունի խաչմերուկից  |վանքը:      |ու        |                  |

|       |4.5 կմ հեռավորության  |Արդյունքում |կարևորութ |                  |

|       |վրա)/հեշտ հասանելի    |գերեզմանա-  |յունը, որ |                  |

|       |                      |տունը       |վանքն     |                  |

|       |                      |աստիճանաբար |ունեցել է |                  |

|       |                      |սահել է, իսկ|Գեղարքունի|                  |

|       |                      |տապանաքարե- |քի անցյալ |                  |

|       |                      |րը` ավերվել:|պատմության|                  |

|       |                      |Եկեղեցին    |մեջ       |                  |

|       |                      |գտնվում է   |          |                  |

|       |                      |շինարարական |          |                  |

|       |                      |աշխատանքների|          |                  |

|       |                      |կենտրոնում: |          |                  |

|       |                      |Եկեղեցի     |          |                  |

|       |                      |տանող       |          |                  |

|       |                      |արահետը շատ |          |                  |

|       |                      |նեղ է և     |          |                  |

|       |                      |անհարմար    |          |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Կոտա-  |գտնվում է Ներքին      |    1       |ցանկալի է |        1         |

|վանք   |Գետաշենի արևմտյան     |ընդհանուր   |բարելավել |հուշարձանը կարող է|

|       |մասում: Կարելի է      |առմամբ      |հուշարձան |դասվել տուրիստների|

|       |հասնել թեքվելով Գավառ-|հուշարձանը  |տանող     |սիրելի տեսարժան   |

|       |Մարտունի ճանապարհից աջ|պահպանված է |ճանապարհը,|վայրերի շարքը     |

|       |դեպի գյուղ` անցնելով  |            |մաքրել    |                  |

|       |գյուղի ճանապարհը      |            |տարածքը   |                  |

|       |բարձրանալ բլուրը      |            |գերաճած   |                  |

|       |(Գավառ-Մարտունի       |            |բուսականու|                  |

|       |խաչմերուկից 2.4 կմ    |            |թյունից և |                  |

|       |հեռավորության վրա)/   |            |արգելել   |                  |

|       |հեշտ հասանելի         |            |արածեցումը|                  |

|       |                      |            |հուշարձանի|                  |

|       |                      |            |տարածքում |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Վանե-  |գտնվում է Արծվանիստ   |    3       |ցանկալի է |        3         |

|վանք   |գյուղի հարավ-         |ընդհանուր   |բարելավել |խորհուրդ է տրվում |

|       |արևելքում:  Եկեղեցին  |առմամբ      |դաշտամիջ- |այս հուշարձանն    |

|       |կառուցվել է Արծվանիստ |հուշարձանը  |յան       |օգտագործել        |

|       |գյուղի գետի ձորակի աջ |պահպանված է |ճանապարհը,|պատմական և        |

|       |կողմում` պարուրված    |            |որը տանում|մշակութային       |

|       |բարձր ժայռերով: Կարելի|            |է դեպի    |տուրիզմի զարգացման|

|       |է հասնել Արծվանիստ    |            |եկեղեցի և |շրջանակներում     |

|       |գյուղի կենտրոնից`     |            |տարածքը   |                  |

|       |Երկրորդ համաշխարհայինի|            |մաքրել    |                  |

|       |հուշակոթողից թեքվելով |            |թրիքից ու |                  |

|       |ձախ և  քայլելով       |            |աղբից     |                  |

|       |մոտավորապես մի քանի   |            |          |                  |

|       |հարյուր մետր/հեշտ     |            |          |                  |

|       |հասանելի              |            |          |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Մակեն- |գտնվում է Մաքենիս     |    1       |հուշարձանի|        1         |

|յանց   |գյուղի հյուսիսային    |ընդհանուր   |կողքով    |տարածքի և         |

|եկեղեցի|մասում` Մաքենիս գետի  |առմամբ      |անցնող    |ճանապարհի         |

|       |աջ ափին: Այն 6 կմ     |հուշարձանը  |աղբյուրի  |բարելավումից հետո,|

|       |հեռավորության վրա է   |պահպանված է |ափերը     |այն կդառնա        |

|       |Ծովակ-Մաքենիս         |            |ճեղքվել են|տարածաշրջանի      |

|       |ճանապարհից, որի       |            |և  ջուրը  |լավագույն         |

|       |որոշակի հատվածներ     |            |ազատորեն  |տուրիստական       |

|       |դժվարանցանելի են      |            |հոսում է` |վայրերից մեկը     |

|       |                      |            |կուտակվե- |                  |

|       |                      |            |լով       |                  |

|       |                      |            |եկեղեցու  |                  |

|       |                      |            |արևելյան  |                  |

|       |                      |            |պատի մոտ  |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Հին    |գտնվում է Մարտունի    |    2       |հուշարձանի|        1         |

|Գետիկի |գյուղից 2 կմ          |հուշարձանի  |շրջակայքը |գրավիչ դիրքի      |

|եկեղեցի|հեռավորության վրա`    |վիճակը միջին|պետք է    |շնորհիվ հուշարձանը|

|       |Գետիկ գետի ձախ ափի    |է           |մաքրվի    |կարող է դառնալ    |

|       |անտառածածկ լանջին:    |            |մացառներից|Գետիկի հովտի      |

|       |Կարելի է հասնել       |            |և         |պատմական,         |

|       |Մարտունի գյուղի       |            |մոլախոտե- |հնէաբանական և     |

|       |արևմտյան  սահմանից    |            |րից:      |մշակութային       |

|       |սկսած շարժվել առաջ    |            |Պեղումնե- |լավագույն         |

|       |1 կմ դեպի Գոշ,        |            |րից հետո  |տուրիստական       |

|       |այնուհետև  շրջվել ձախ,|            |անհրաժեշտ |վայրերից մեկը     |

|       |կամրջով անցնել Գետիկի |            |է         |                  |

|       |ձախ ափ և  այնտեղից    |            |իրականաց- |                  |

|       |հաղթահարել անտառի     |            |նել       |                  |

|       |ճանապարհը մոտ 1.2 կմ: |            |ամբողջական|                  |

|       |Անձրևային  եղանակին   |            |վերանորո- |                  |

|       |խորհուրդ է տրվում     |            |գում      |                  |

|       |քայլելով անցնել/Դժվար |            |          |                  |

|       |է, քանի որ մոտավորապես|            |          |                  |

|       |2 կմ պետք է քայլել կամ|            |          |                  |

|       |քառանիվ փոխադրամիջոցով|            |          |                  |

|       |հասնել Մարտունի       |            |          |                  |

|       |գյուղից               |            |          |                  |

|_______|______________________|____________|__________|__________________|

|Սելիմի |գտնվում է Գեղհովիտ    |    1       |պահանջվում|        1         |

|քարվան-|գյուղից 18 կմ դեպի    |ընդհանուր   |է         |խորհուրդ է տրվում |

|սարա   |հարավ` Գեղարքունիք և  |առմամբ      |հուշարձանի|հուշարձանը        |

|       |Վայոց ձոր մարզերի     |հուշարձանի  |մաքրում   |ընդգրկել          |

|       |միջև,  Սելիմի         |կարգավիճակը |          |մշակութային       |

|       |ամենաբարձր կետում,    |կարելի է    |          |տեսարժան վայրերի  |

|       |2410 մ բարձրության    |բնորոշել    |          |շարքը             |

|       |վրա: Այն գեղատեսիլ    |որպես լավ   |          |                  |

|       |վայր է, Վարդենիսի     |            |          |                  |

|       |լեռնաշղթայի ալպիական  |            |          |                  |

|       |մարգագետինների գրավիչ |            |          |                  |

|       |տեսարանով: Կարելի է   |            |          |                  |

|       |հասնել նորակառույց    |            |          |                  |

|       |Մարտունի-Եղեգնաձոր    |            |          |                  |

|       |ճանապարհով, որի ձախ   |            |          |                  |

|       |կողմում է տեղադրված   |            |          |                  |

|       |այն/հեշտ հասանելի     |            |          |                  |

._________________________________________________________________________.

 

Բանալի: 1. Լավ = կարիք չկա որևէ կառուցվածքային աշխատանքների/ 2. Միջին = նշանակալի կառուցվածքային աշխատանքների իրականացման կարիք կա/ 3. Վատ = Հուշարձանը կարիք ունի նշանակալի վերանորոգման աշխատանքների:

 

ՀԱՎԵԼՎԱԾ 3.

 

Կենսաբազմազանության մոնիտորինգի համակարգը և դրա ներդրումը «Սևան»

ազգային պարկում

 

ՈՒսումնական ծրագիր

 

Դասընթացի նպատակը

 

Մասնակիցներին տալ տեսական և գործնական գիտելիքներ կենսաբազմազանության մոնիտորինգի համակարգի, դրա անհրաժեշտության, կարևորության և ընթացքի վերաբերյալ, որպեսզի հնարավորություն ստեղծվի ներդնել և իրականացնել կենսաբազմազանության մոնիտորինգը ազգային պարկի տարածքում` կենսաբազմազանության կառավարման արդյունավետությունը, պահպանությունը և կայուն օգտագործումը բարելավելու համար:

 

Ակնկալվող արդյունքները

 

Մասնակիցները հնարավորություն կստանան.

* Հավաքագրել ելակետային տվյալներ ազգային պարկի կենսաբազմազանության վիճակի վերաբերյալ.

* մուտքագրել, մշակել և վերլուծել տվյալները ազգային պարկի կենսաբազմազանության մոնիտորինգի տեղեկատվական համակարգում.

* գնահատել և բացահայտել ֆլորայի ու ֆաունայի փոփոխությունները, դրանց վիճակի և զարգացման ընթացքի բարելավման նպատակով` համապատասխան կառավարչական որոշումներ ընդունելու և տեղեկատվությունը տարածելու համար:

 

Դասընթացի տևողությունը` 5 օր

 

Անցկացման վայրը

 

Դասախոսություններ` Սևան ազգային պարկի կենտրոնական գրասենյակ:

Դաշտային գործնական աշխատանք.

* գիհու նոսրանտառ.

* ջրային և մերձափնյա էկոհամակարգեր.

* ջրից ազատված գրունտների էկոհամակարգ:

 

Մասնակիցներ

 

Ազգային պարկի գիտական բաժնի անձնակազմ:

 

ԴԱՍԸՆԹԱՑԻ ԹԵՄԱՆԵՐԸ ԸՍՏ ՕՐԵՐԻ ԵՎ ԺԱՄԵՐԻ

 

._________________________________________________________________________.

|Օր, ժամ    |Թեմա                                                         |

|___________|_____________________________________________________________|

|Օր l       |                                                             |

|___________|_____________________________________________________________|

|10.00-13.00|Թեմա 1. Ծանոթացում էկոլոգիական մոնիտորինգի համակարգին        |

|(11:30-    |* Մոնիտորինգը որպես դիտարկումների, գնահատման և  կանխատեսման  |

|11:45      |համակարգ.                                                    |

|ընդմիջում) |* Ծանոթացում կենսաբազմազանության մոնիտորինգի հետ.            |

|           |* Կենսաբանական բազմազանության մասին կոնվենցիայի պահանջները   |

|           |կենսաբազմազանության մոնիտորինգի վերաբերյալ.                  |

|           |* Միջազգային փորձը կենսաբազմազանության մոնիտորինգի           |

|           |վերաբերյալ:                                                  |

|___________|_____________________________________________________________|

|13.00-14.00|Ընդմիջում                                                    |

|___________|_____________________________________________________________|

|14.00-17.30|Թեմա 2. Կենսաբազմազանության մոնիտորինգի համակարգի հիմնադրման |

|(15:30-    |և  իրականացման անհրաժեշտությունը                             |

|16:00      |* Հայաստանի բնության հատուկ պահպանվող տարածքների համակարգը.  |

|ընդմիջում) |* «Սևան»  ազգային պարկի կենսաբազմազանությանը սպառնացող բնական|

|           |և  մարդածին ազդեցությունները.                                |

|           |* Կենսաբազմազանության մոնիտորինգի կարևորությունը  «Սևան»     |

|           |ազգային պարկի համար:                                         |

|___________|_____________________________________________________________|

|Օր ll      |                                                             |

|___________|_____________________________________________________________|

|10.00-13.00|Թեմա 3. «Սևան»  ազգային պարկի Ֆլորայի և  Ֆաունայի առկա       |

|(11:30-    |տվյալների վերլուծություն                                     |

|11:45      |* Պարկի ֆունկցիոնալ գոտևորում.                               |

|ընդմիջում) |* Ազգային պարկի կենսաբանական բազմազանությունը.               |

|           |* Էնդեմիկ, ռելիկտային, հազվագյուտ և  Կարմիր գրքում գրանցված  |

|           |տեսակներ.                                                    |

|           |* Ազգային պարկի հիմնական էկոհամակարգերը:                     |

|___________|_____________________________________________________________|

|13.00-14.00|Ընդմիջում                                                    |

|___________|_____________________________________________________________|

|14.00-17.30|Թեմա 4. Կենսաբազմազանության մոնիտորինգի                      |

|(15:30-    |առանձնահատկությունները և  ներդրման մեխանիզմները ազգային      |

|16:00      |պարկում                                                      |

|ընդմիջում) |* Կենսաբազմազանության մոնիտորինգի առանձնահատկությունները.    |

|           |* Կենսաբազմազանության մոնիտորինգի ընդհանուր մեխանիզմները.    |

|           |* Օրենսդրական դաշտ և  ինստիտուցիոնալ կառուցվածք:             |

|___________|_____________________________________________________________|

|Օր lll     |                                                             |

|___________|_____________________________________________________________|

|10.00-13.00|Թեմա 5. Կենսաբազմազանության մոնիտորինգի համակարգի ներդրման   |

|(11:30-    |մեթոդաբանությունը                                            |

|11:45      |* Կենսաբազմազանության մոնիտորինգի մեթոդաբանության ընդհանուր  |

|ընդմիջում) |սկզբունքները.                                                |

|           |* Կենսաբազմազանության մոնիտորինգի օբյեկտները ազգային պարկում.|

|           |* Ինդիկատորներ:                                              |

|___________|_____________________________________________________________|

|13.00-14.00|Ընդմիջում                                                    |

|___________|_____________________________________________________________|

|14.00-17.30|Թեմա 6. Կենսաբազմազանության մոնիտորինգի արձանագրություններ և |

|(15:30-    |դաշտային ձևեր                                                |

|16:00      |* Մոնիտորինգի արձանագրություններ.                            |

|ընդմիջում) |* Դաշտային ձևեր.                                             |

|           |* Կենսաբազմազանության մոնիտորինգի մոդելի օրինակի փորձարկում: |

|___________|_____________________________________________________________|

|Օր IV      |                                                             |

|___________|_____________________________________________________________|

|10.00-18.00|Թեմա 7. Կենսաբազմազանության մոնիտորինգի մոդելի փորձարկում    |

|(13:00-    |դաշտում                                                      |

|14:00      |* Դաշտային գործնական աշխատանք.                               |

|ընդմիջում) |> ջրային և  մերձափնյա էկոհամակարգեր                          |

|           |> ջրից ազատված գրունտների էկոհամակարգ                        |

|           |* Քննարկում:                                                 |

|___________|_____________________________________________________________|

|Օր V       |                                                             |

|___________|_____________________________________________________________|

|10.00-13.00|Թեմա 7. Կենսաբազմազանության մոնիտորինգի մոդելի փորձարկում    |

|           |դաշտում                                                      |

|           |* Դաշտային գործնական աշխատանք.                               |

|           |> գիհու նոսրանտառ:                                           |

|___________|_____________________________________________________________|

|13.00-14.00|Ընդմիջում                                                    |

|___________|_____________________________________________________________|

|14.00-17.00|* Քննարկում                                                  |

|           |* Դասընթացի ամփոփում:                                        |

._________________________________________________________________________.

 

Պահանջվող նյութեր

 

* Դասընթացի համար տպագրված նյութեր.

* Դիդակտիկ նյութեր.

* Գրենական պիտույքներ.

* Գրատախտակ.

* Մեկ շարժական համակարգիչ.

* Պրոյեկտոր:

 

Քարտեզ 1. «Սևան» ազգային պարկ. Ռելիեֆ

Քարտեզ 2. «Սևան» ազգային պարկ. Ջրագրություն

Քարտեզ 3. «Սևան» ազգային պարկի և պահպանական գոտու սահմանները

Քարտեզ 4. «Սևան» ազգային պարկի տարածքա-գործառնական գոտիները

(4-րդ կետը քարտեզը փոփ. 25.07.2019 թիվ 947-Ն որոշում)

Քարտեզ 5. «Սևան» ազգային պարկ. Կարմիր գրքում գրանցված առավել ուշադրության արժանի և էնդեմիկ բուսատեսակների բաշխվածությունը

Քարտեզ 6. «Սևան» ազգային պարկ. Դեղաբույսերի բաշխվածությունը

Քարտեզ 7. «Սևան» ազգային պարկ. ՈՒտելի բույսերի բաշխվածությունը

Քարտեզ 8. «Սևան» ազգային պարկ. Կարմիր գրքում գրանցված և հազվագյուտ կենդանիների տեսակների բաշխվածությունը

Քարտեզ 9. «Սևան» ազգային պարկ. Անտառների բաշխվածությունն ըստ գերակշռող ծառատեսակների

Քարտեզ 10. «Սևան» ազգային պարկ. Անտառների բաշխվածությունն ըստ լրիվության

Քարտեզ 11. «Սևան» ազգային պարկ. Անտառների բաշխվածությունն ըստ բոնիտետի

Քարտեզ 12. «Սևան» ազգային պարկ. Անտառների բաշխվածությունն ըստ հասակային փուլերի

Քարտեզ 13. Սևանա լճի մակարդակը ծովի մակարդակից 1900 և 1903,5 մ բարձրություններում

Քարտեզ 14. «Սևան» ազգային պարկ. Բնական և մշակութային հուշարձանների բաշխվածությունը

Քարտեզ 15. «Սևան» ազգային պարկ. Հիմնական հուշարձանները և տուրիստական երթուղիները

 

_______________________________

ԻՐՏԵԿ - քարտեզները չեն բերվում