040.0300.120600
«ՎԱՎԵՐԱՑՆՈՒՄ ԵՄ»
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ
ՆԱԽԱԳԱՀ Ռ. ՔՈՉԱՐՅԱՆ
«12» հունիսի 2000 թ.
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ
ՈՐՈՇՈՒՄ
12 հունիսի 2000 թվականի N 300
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՄԻՋԻՆ ԺԱՄԿԵՏ ԾԱԽՍԵՐԻ ՈՒՂԵՆԻՇՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ
(1-ին մաս)
Հայաստանի Հանրապետության 2001-2003 թվականների միջին ժամկետ ծախսերի ծրագրի (այսուհետև` ծրագիր) կազմման գործընթացն սկսելու նպատակով Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը որոշում է.
1. Հավանություն տալ Հայաստանի Հանրապետության 2000-2002 թվականների միջին ժամկետ ծախսերի ուղենիշներին (կցվում է):
2. Հայաստանի Հանրապետության ֆինանսների և էկոնոմիկայի նախարարությանը`
ա) մինչև 2000 թվականի հունիսի 12-ը հաստատել և Հայաստանի Հանրապետության պետական կառավարման մարմիններին տրամադրել համապատասխան ոլորտների ծրագրերի մշակման մեթոդական ցուցումները.
բ) մինչև 2000 թվականի հունիսի 12-ը սահմանել և Հայաստանի Հանրապետության ազգային վիճակագրական ծառայություն ներկայացնել ծրագրի մշակման համար պահանջվող վիճակագրական տեղեկատվության ցանկը.
գ) մինչև 2000 թվականի օգոստոսի 1-ը Հայաստանի Հանրապետության պետական կառավարման համապատասխան մարմինների հետ համաձայնեցնել ծրագրի նախագծում նախատեսված համապատասխան ոլորտների ծախսերի ֆինանսավորման չափերը և դրանց մասին իրազեկել հայտատուներին.
դ) մինչև 2000 թվականի օգոստոսի 15-ը Հայաստանի Հանրապետության կառավարություն ներկայացնել ծրագրի նախագիծը.
ե) մինչև 2000 թվականի սեպտեմբերի 1-ը սահմանված կարգով Հայաստանի Հանրապետության կառավարություն ներկայացնել ծրագրի կատարումն ապահովող անհրաժեշտ օրենսդրական և այլ նորմատիվ ակտերի նախագծերը:
3. Հայաստանի Հանրապետության նախարարություններին և գերատեսչություններին` մինչև 2000 թվականի հուլիսի 15-ը Հայաստանի Հանրապետության ֆինանսների և էկոնոմիկայի նախարարություն ներկայացնել իրենց ոլորտի ծրագրի նախագիծը` Հայաստանի Հանրապետության ֆինանսների և էկոնոմիկայի նախարարության հաստատած մեթոդական ցուցումներին համապատասխան:
4. Առաջարկել Հայաստանի Հանրապետության ազգային վիճակագրական ծառայությանը մինչև 2000 թվականի հուլիսի 15-ը Հայաստանի Հանրապետության ֆինանսների և էկոնոմիկայի նախարարություն ներկայացնել ծրագրի մշակման համար պահանջվող վիճակագրական տեղեկատվություն` համաձայն Հայաստանի Հանրապետության ֆինանսների և էկոնոմիկայի նախարարության ներկայացրած ցանկի:
5. Հայաստանի Հանրապետության պետական եկամուտների նախարարությանը` մինչև 2000 թվականի հուլիսի 15-ը Հայաստանի Հանրապետության ֆինանսների և էկոնոմիկայի նախարարություն ներկայացնել միջին ժամկետ եկամուտների ծրագրի նախագիծը:
6. Սույն որոշումն ուժի մեջ է մտնում 2000 թվականի հունիսի 12-ից:
Հավելված
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ
ՄԻՋԻՆ ԺԱՄԿԵՏ ԾԱԽՍԵՐԻ ՈՒՂԵՆԻՇՆԵՐ
2000-2002
Երևան, 2000 թ.
Ծանոթություն. Այս փաստաթղթում առկա 2000 թվականի համախմբված պետական
բյուջեին (հաշվի է առնվում, որ մասնավորեցումից ստացված միջոցների
օգտագործման ծրագիրը դեռևս հաստատված չէ) վերաբերվող թվերը նախնական են
և փոփոխման ենթակա:
Բովանդակություն
ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ
Հիմնական առաջնահերթություններն ու նպատակները
Միջին ժամկետ ծախսերի ծրագրի փաստաթղթի կառուցվածքը
Առաջարկություններ ապագա միջին ժամկետ ծախսերի ծրագրերի վերաբերյալ
ՄԱԿՐՈՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ԿԱՆԽԱՏԵՍՈՒՄ
Ամփոփագիր
Միջին ժամկետային մակրոտնտեսական քաղաքականություն
Մակրոտնտեսական կանխատեսման ամփոփագիր
Կանխատեսման մեթոդաբանությունը և բացատրությունը
ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ
Ամփոփագիր
Ֆինանսական քաղաքականություն
Դեֆիցիտ
ՊԱՐՏՔ
ՆԵՐՔԻՆ ՊԱՐՏՔ
ԱՐՏԱՔԻՆ ՊԱՐՏՔ
Մասնավորեցման միջոցներ
ԵԿԱՄՈՒՏՆԵՐԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ԿԱՆԽԱՏԵՍՈՒՄ
Եկամուտների ամփոփագիր
Եկամուտների քաղաքականություն
Եկամուտների կանխատեսման ամփոփագիր
Եկամուտների աղբյուրների մանրամասներ
Ավելացված արժեքի հարկ
Շահութահարկ
Եկամտահարկ
Ակցիզային հարկ
Հողի հարկ և գույքահարկ
Մաքսատուրք
Հաստատագրված վճարներ
Բնական ռեսուրսների օգտագործման և բնապահպանության վճարներ
Այլ եկամուտներ և դրամաշնորհներ
ՄԻՋԻՆԱԺԱՄԿԵՏ ԾԱԽՍԵՐԻ ՊԼԱՆԱՎՈՐՈՒՄ
Ամփոփագիր
Միջին ժամկետային ծախսերի ամփոփագիր
Ընթացիկ ծախսեր
Կապիտալ ծախսեր
Վարկավորում
Գործառնական դասակարգում, ծախսերի մանրամասներ
Ընդհանուր բնույթի պետական ծառայություններ (01)
Պաշտպանություն (02); Հասարակական կարգի պահպանություն և
անվտանգություն (03)
Կրթություն և գիտություն (04)
Առողջապահություն (05)
Սոցիալական ապահովագրություն և սոցիալական ապահովություն (06)
Մշակույթ, սպորտ և կրոն (07)
Բնակարանային կոմունալ տնտեսություն (08)
Վառելիքային և էներգետիկ համալիր (09)
Գյուղատնտեսություն, ձկնաբուծություն, անտառային և ջրային
տնտեսություն (10)
Լեռնահանքային, վերամշակող արդյունաբերություն, շինարարություն և
բնապահպանություն (11)
Տրանսպորտ և հաղորդակցություն (12)
Այլ տնտեսական ծառայություններ (13)
Հիմնական խմբին չդասվող ծախսեր (14)
ԿՐԹՈՒԹՅՈՒՆ
ԱՌՈՂՋԱՊԱՀՈՒԹՅՈՒՆ
ՊԵՏԱԿԱՆ ՆԵՐԴՐՈՒՄՆԵՐԻ ԾՐԱԳԻՐ
Նախաբան
Պատմական ակնարկ
Պետական ծախսերի ռազմավարությունը և ՊՆԾ-ի հեռանկարները 2000-2002
ֆինանսական տարիներին
ՊՆԾ-ի առաջնահերթությունները
2000-2002 թթ. առկա ռեսուրսները
ՊՆԾ-ն ընտրությունը
ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ
Միջին ժամկետ ծախսերի ծրագրի (այսուհետ` ՄԺԾԾ) մշակումը (եռամսյա կտրվածքով) նպատակ ունի իրատեսական հիմքերով ծրագրել կառավարության ընթացիկ գործունեությունը և այն պլանավորել զարգացման հեռանկարային ուղղությունների լույսի ներքո: Այն ամփոփում է կառավարության գործունեության հիմնական ուղղությունները միջնաժամկետ հեռանկարում:
Ավելի կոնկրետ` ՄԺԾԾ-ի մշակումը կլուծի հետևյալ խնդիրները`
- քաղաքականության մշակման և բյուջետային գործընթացի կապի արդյունքում
պետական իրական եկամուտների և դեֆիցիտի ֆինանսավորման աղբյուրների հետ
կառավարության գործունեության ուղղակի կապի ապահովում.
- միջնաժամկետ հեռանկարային մոտեցումը հնարավորություն կընձեռի ավելի լավ
հասկանալու, թե ընթացիկ ծրագրերի և քաղաքականության փոփոխությունները
ինչպես կազդեն առաջիկա տարիների պետական բյուջեների վրա.
- ռեսուրսների բաշխումը կունենա ռազմավարական ուղղվածություն և կհիմնվի
եռամսյա հեռանկարային քաղաքականության առաջնահերթ ուղղությունների և
խնդիրների վրա.
- ուշադրությունը կսևեռվի կառավարության արդյունքների, այլ ոչ թե
պարզապես ծախսերի վրա.
- բյուջետային գործընթացի և ծախսերի ծրագրավորման թափանցիկության
ապահովումը կհանգեցնի երկրում ժողովրդավարության ամրապնդմանը:
Պարզ է, որ ՄԺԾԾ-ն վերջնական և անփոփոխ փաստաթուղթ չէ; Այն կարող է
փոփոխվել կապված մակրոտնտեսական գործոնների, բյուջետային եկամուտների և
ծախսերի մեծ մասի վերաբերյալ կանխատեսումների փոփոխության հետ: Սակայն
ՄԺԾԾ-ն օգտակար է, քանի որ հիմնական ուղղություններն ու նպատակները
նշելով և դրանք միջնաժամկետ հեռանկարում դիտարկելով, կառավարությունն
իր նպատակներին հասնելու համար կարող է ավելի լավ տնօրինել առկա
ռեսուրսները:
Հիմնական առաջնահերթություններն ու նպատակները
Միջին ժամկետ հեռանկարում կառավարության ծախսերի
առաջնահերթությունները, որոնք ընկած են այս միջին ժամկետ ծախսերի ծրագրի
պատրաստման հիմքում, հետևյալն են`
- կառավարությունը կիրականացնի տնտեսական աճի խթանումն ապահովող
եկամտային և ծախսային քաղաքականություն.
- կառավարությունը աստիճանաբար կնվազեցնի բյուջեի դեֆիցիտը` արտաքին
պարտքն ընդունելի մակարդակի վրա պահելու նպատակով:
- կառավարության ծախսերի հեռահար նպատակը երկրի բնակչությանն անհրաժեշտ
հիմնական ծառայությունների մատուցումն է` օժանդակելով ամուր
շուկայական տնտեսության կազմավորմանը և բնակչության կենսամակարդակի
բարձրացմանը: Կառավարության կողմից մատուցվող ոչ հիմնական
ծառայությունները երկարաժամկետ հեռանկարում կնվազեն:
- կառավարության ծախսերի միջին ժամկետ հիմնական նպատակը` առկա
ռեսուրսներն ըստ առաջնահերթությունների օգտագործումն է, որի
արդյունքում կբարձրանա պետական միջոցների օգտագործման
արդյունավետությունը:
Միջին ժամկետ ծախսերի փաստաթղթի կառուցվածքը
Միջին ժամկետ ծախսերի ծրագիրը բաղկացած է հետևյալ հինգ հիմնական
բաժիններից`
- մակրոտնտեսական քաղաքականություն և կանխատեսում. Այս բաժնում արտացոլված
են հիմնական տնտեսական միտումներն ու կառավարության որդեգրած տնտեսական
քաղաքականությունը: Միաժամանակ ներկայացված են տնտեսության եռամյա
մակրոտնտեսական ցուցանիշների կանխատեսումները:
- Ֆինանսական քաղաքականություն. Այս բաժինն ընդգրկում է կառավարության
որդեգրած բյուջեի դեֆիցիտի քաղաքականությունը, դեֆիցիտի ընդունելի
մակարդակները, պետական պարտքը, պարտավորություններն ու երաշխիքները,
ինչպես նաև արտաբյուջետային հիմնադրամներն և արտաբյուջետային
գործառույթները:
- եկամուտների քաղաքականություն և կանխատեսում. Այս բաժնում
ներկայացվում են կառավարության եկամտային քաղաքականությունն ու բյուջեի
եկամտային մասի եռամյա կանխատեսումը, որն ընդգրկում է նաև
մասնավորեցումից մուտքերը:
- միջնաժամկետ ծախսերի պլանավորում. Այս բաժնում արտացոլվում են ծախսերի
նախատեսվող մակարդակներն ու քաղաքականության հիմնական ուղղություններն
ըստ ոլորտների:
- պետական ներդրումների ծրագիր. Այս բաժնում ներկայացվում են
ենթակառուցվածքներում կատարված և նախատեսվող ներդրումները, ինչպես նաև
ներդրումային ծրագրերի ընտրության չափանիշները` միջին ժամկետ
հեռանկարում:
Առաջարկություններ ապագա միջին ժամկետ ծախսերի ծրագրերի վերաբերյալ
Նախատեսվում է, որ այսուհետ կիրականացվի միջին ժամկետ ծախսերի ծրագրի
ամենամյա մշակում և փաստաթղթի մշակման ժամանակ հաշվի կառնվեն նաև
հետևյալ ասպեկտները`
- ժամանակացույց. Ապագայում միջին ժամկետ ծախսերի ծրագիրն կմշակվի ամեն
տարի և կավարտվի մինչև եռամյա ժամկետին նախորդող տարվա հունիսի 1-ը
(1), ինչը հնարավորություն կտա վերջինս հիմք ընդունել տարեկան բյուջեի
մշակման գործընթացում.
(1) 2001-2003 թվականների ծրագրի համար նշված ժամկետների ապահովումը
հնարավոր չի լինի
- ոլորտների ավելի մանրամասն քննարկումներ. Նախատեսվում է, որ հետագայում
միջին ժամկետ ծախսերի ծրագիրը կպարունակի տնտեսության բոլոր ոլորտների
մանրամասն քննարկումներ (ինչպես այս փաստաթղթում ներկայացված են
կրթության և առողջապահության ոլորտները), որի համար անհրաժեշտ կլինի
ճյուղային նախարարությունների առավել սերտ համագործակցությունը միջին
ժամկետ քաղաքականության մշակման գործընթացում.
- պետական երաշխիքներ, արտաբյուջետային հիմնադրամներ և արտաբյուջետային
գործառնություններ. ապագայում նախատեսվում է առավել մանրամասն
նկարագրել պետական երաշխիքները, արտաբյուջետային ֆոնդերն ու
արտաբյուջետային գործառնությունները:
ՄԱԿՐՈՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ԿԱՆԽԱՏԵՍՈՒՄ
Ամփոփագիր
Տնտեսությունը ապրանքների և ծառայությունների արտադրության և սպառման
հիմնական գործունեությունն է, որն էլ Հայաստանի բարեկեցության
հարաբերական մակարդակի շարժիչն է: Տնտեսությունն ու նրա պայմանները
կարևոր են անհատների, գործառության և կառավարության համար:
Կառավարության քաղաքականությունը կարող է ազդել տնտեսական գործունեության
վրա: Այդ գործունեության վրա կարող են ազդել նաև կառավարության և
ժողովրդի վերահսկողությունից դուրս գտնվող ուժերը:
Այս բաժինը կազմված է երեք հիմնական ենթաբաժիններից`
- միջնաժամկետ մակրոտնտեսական քաղաքականություն. այս ենթաբաժնում
ընդհանրացվում են մակրոտնտեսական բնագավառում կառավարության խնդիրներն
ու վարած քաղաքականությունը.
- մակրոտնտեսական կանխատեսման ամփոփագիր. այստեղ ընդհանրացվում են հիմնական
տնտեսական ցուցանիշների փաստացի և կանխատեսվող մակարդակները.
- կանխատեսման մեթոդաբանություն և բացատրություն. այստեղ տրվում է
հիմնական ցուցանիշները նկարագրող մանրամասն տեղեկատվությունը և
կանխատեսման գործընթացի մանրամասները:
Միջին ժամկետային մակրոտնտեսական քաղաքականություն
Կառավարության մակրոտնտեսական քաղաքականության նպատակը աղքատության
նվազագույն մակարդակի ապահովմանն ուղղված կայուն տնտեսական աճն է:
Ընդհանուր առմամբ մակրոտնտեսական բնագավառում Հայաստանի Հանրապետության
կառավարության քաղաքականությունն ու խնդիրները կարելի է ընդհանրացնել
հետևյալ կերպ`
- իրական ՀՆԱ-ի աճի նպատակային մակարդակը տարեկան 7.0% է: (Սակայն մեր
այս համեմատական հաշվարկներում ՀՆԱ-ի միջին տարեկան աճն ընդունվել է
6%, որն ավելի չափավոր և իրատեսական է).
- գնաճի տարեկան 4 տոկոս մակարդակի պահպանում
- փոխարժեքի 2-2.5% արժեզրկումն ապահովող քաղաքականության վարում,
որը որոշակիորեն կնվազեցնի ընթացիկ հաշվի դեֆիցիտի աճի առաջանցիկ տեմպը.
- շարունակել արտահանման աճի առանջացիկ տեմպի ապահովումը ներմուծման
աճի տեմպի նկատմամբ.
- ներմուծման աճի տեմպի դանդաղեցում` աճի նպատակային մակարդակը պահելով
5%-ից ցածր, որի արդյունքում ընթացիկ հաշվի դեֆիցիտը ՀՆԱ-ի նկատմամբ
միջին տարեկան կկրճատվի 14-15%-ով.
- նախորդ տարիների փորձը ցույց է տվել, որ ՀՆԱ-ի դեֆլյատորն ունեցել է
առաջանցիկ աճի տեմպեր, քան միջին սղաճը, որը որոշակիորեն վկայում է
ներքին արտադրության մրցունակության բարձրացման մասին, այդ միտումը
պահպանվել է նաև կանխորոշվող տարիների համար:
Մակրոտնտեսական կանխատեսման ամփոփագիր
Ստորև բերվող աղյուսակն ամփոփում է մակրոտնտեսական հիմնական
ցուցանիշների փաստացի և կանխատեսվող տվյալները: Միաժամանակ անհրաժեշտ է
նկատի ունենալ, որ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության ծրագրերի
(մասնավորապես` Միջազգային Արժութային Հիմնադրամի հետ համատեղ
իրականացվող) շրջանակներում մակրոտնտեսական կանխատեսումների փոփոխման
դեպքում ստորև գտնվող մակրոտնտեսական հիմնական ցուցանիշները ևս
համապատասխանաբար կփոփոխվեն:
.________________________________________________________________________.
|Տնտեսական ցուցանիշ|1998 |1999 | 2000 | %d | 2001 | %d | 2002 | %d |
|__________________|_____|_____|______|______|______|______|______|______|
|Անվանական ՀՆԱ | | | | | | | | |
|(մլրդ. դր.) |958.8|991.5|1088.9|9.82% |1229.5|12.91%|1387.9|12.88%|
|__________________|_____|_____|______|______|______|______|______|______|
|Իրական ՀՆԱ-ի աճ |7.20%|3.30%|6.00% | |7.50% | |7.50% | |
|__________________|_____|_____|______|______|______|______|______|______|
|Գնաճ (ՍԳԻ, միջին | | | | | | | | |
|տարեկան) |8.70%|0.60%|3.40% | |5.00% | |5.00% | |
|__________________|_____|_____|______|______|______|______|______|______|
|Ներմուծում | | | | | | | | |
|(մլն. դոլար) |806.4|711.1|766.6 |7.80% |812.3 |5.96% |863.7 |6.33% |
|__________________|_____|_____|______|______|______|______|______|______|
|Արտահանում | | | | | | | | |
|(մլն. դոլար) |228.9|249.2|285.6 |14.61%|306.4 |7.28% |385.6 |25.85%|
|__________________|_____|_____|______|______|______|______|______|______|
|Առևտրային դեֆիցիտ| | | | | | | | |
|(մլն. դոլ.) |577.5|481.2|481 | |505.9 | |478.1 | |
|__________________|_____|_____|______|______|______|______|______|______|
|Փոխարժեք (միջին | | | | | | | | |
|տարեկան) |506.3|535.1|547 |2.22% |572.5 |4.66% |602 |5.15% |
.________________________________________________________________________.
Կանխատեսման ընդհանուր ռիսկը. Մակրոտնտեսական բոլոր կանխատեսումները
որոշակի անորոշություն են պարունակում, որի պատճառը տնտեսական
ցուցանիշների միջև առկա կապի գնահատման, ինչպես նաև կանխատեսումների
հիմքում ընկած ենթադրությունների անճշտությունն է: Ներկայացված
կանխատեսումը համեմատաբար ավելի զուսպ է, սակայն նույնպես ենթակա է
ռիսկի, հետևաբար կարևոր է ճշտել ռիսկի ամենահիմնական աղբյուրները:
- Ռուսաստանի տնտեսական ցնցումները. Ռուսաստանի տնտեսության 1998 թ.
հայտնի ճգնաժամը բացասական ազդեցություն ունեցավ Հայաստանի
տնտեսության վրա:
Ռուսաստանի տնտեսության խոշոր ցնցումները (դրական, թե բացասական)
հիմնականում կարող են ազդել Ռուսաստանի տնտեսության խոշոր ցնցումները
(դրական, թե բացասական) հիմնականում կարող են ազդել Ռուսաստանի և
Հայաստանի միջև առկա ապրանքային և ֆինանսական հոսքերի վրա:
Ներկայացված կանխատեսումներում Ռուսաստանում խոշոր ցնցումներ չեն
նախատեսված:
- Եղանակը. Հայաստանի գյուղատնտեսության ոլորտը ապահովում է ազգային
եկամուտների նշանակալի մասը և, կախված բերքի լավ կամ վատ լինելուց,
կարող է մեծ ազդեցություն ունենալ ՀՆԱ-ի աճի և գնաճի վրա: Ներկայացվող
կանխատեսման մեջ ենթադրվում է, որ Հայաստանում գյուղատնտեսական ճյուղի
աճը կունենա միջին մակարդակ:
- Աշխարհաքաղաքական իրավիճակը. Տարածաշրջանի աշխարհաքաղաքական վիճակը
սահմանափակում է երկրի միջազգային առևտուրը և իր անորոշությամբ
բարձրացնում է Հայաստանի տնտեսության մեջ կատարվող ներդրումների
ռիսկայնությունը: Ներկայացվող կանխատեսման մեջ ենթադրվում է, որ
տարածաշրջանի աշխարհաքաղաքական իրավիճակը զգալի փոփոխություններ չի կրի:
Կանխատեսման մեթոդաբանությունը և բացատրությունը
Ներկայացվող մակրոտնտեսական կանխատեսումը մշակվել է հիմնվելով
Հայաստանի Հանրապետության ֆինանսների և էկոնոմիկայի նախարարության
«Ֆինանսական ծրագրավորման» մոդելի (ՖԾՄ) վրա: ՖԾՄ-ում օգտագործվող
մակրոտնտեսական ցուցանիշների մեծ մասը կանխատեսվում է էկզոգեն կերպով`
օգտվելով տվյալ ցուցանիշի փաստացի վարքի և միտումների պատկերից և
տարբեր նախարարությունների և փորձագետների տրամադրած տեղեկատվությունից:
Որոշ ցուցանիշներ փոխկապակցվում են` օգտագործելով «կառուցվածքային»
էկոնոմետրիկ հավասարումներ: Ստորև բերվում են վերը նշված հիմնական
փոփոխականների կանխատեսման մոտեցումները:
Համախառն ներքին արդյունք (ՀՆԱ)
ՀՆԱ-ի կանխատեսումն իրականացվում է` հիմնվելով տնտեսության տարբեր
ոլորտների (արդյունաբերության, գյուղատնտեսության, շինարարության,
առևտրի և արտադրության ու ծառայությունների այլ բնագավառների)
ակնկալվող իրական աճի վրա: Նշված ոլորտների աճի կանխատեսումը
իրականացվում է տվյալների հավաքման և վերլուծության միջոցով:
Քննարկումներ են տեղի ունենում ճյուղային նախարարությունների
ներկայացուցիչների հետ: Որոշ ոլորտների վերաբերյալ անհրաժեշտ տվյալների
սակավության պատճառով կանխատեսումները հիմնականում կատարվում են`
հիմնվելով դինամիկայի վրա:
ՀՆԱ-ի մակարդակների կանխատեսումից ելնելով, մշակվել է ՀՆԱ-ի դեֆլյատորը,
որը հաշվարկվում է ՀՆԱ-ի յուրաքանչյուր բաղադրիչի համար` հիմնականում
հիմնվելով վերջինիս դինամիկայի վրա:
Ստորև բերվում են ՀՆԱ-ի կանխատեսման համար դիտարկված հիմնական
միտումները.
- տնտեսության տարբեր ոլորտների համեմատությամբ շինարարության աճի
տեմպը կանխատեսումների ամբողջ ժամանակահատվածում ամենամեծն է, որը
շատ կարևոր դեր է խաղում ՀՆԱ-ի ընդհանուր աճի մեջ.
- գյուղատնտեսության ոլորտի աճն ավելի դանդաղ է, քան ՀՆԱ-ի ընդհանուր
աճը:
- արդյունաբերության ոլորտի աճը համեմատաբար գերազանցում է ՀՆԱ-ի
ընդհանուր աճին.
- ծառայությունների աճը կանխատեսվում է ՀՆԱ-ի աճին համամասնորեն:
Գնաճ (սղաճ)
Միջին գնաճը հաշվարկվում է հիմնվելով ՀՆԱ-ի աճին չխոչընդոտող դրամական
ագրեգատների մակարդակի հաշվարկումով հաշվի առնելով նաև գնաճի սեզոնային
պատկերը: Քննարկումներ են տեղի ունեցել սղաճի ծրագրային մակարդակը
ապահովող պատասխանատու Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական բանկի
ներկայացուցիչների հետ:
Փոխարժեք
Փոխարժեքը կանխատեսվում է` ելնելով փոխարժեքի և գնաճի ամսական
փոփոխությունների չափի վերաբերյալ տվյալներից և Հայաստանում և
Հայաստանի հիմնական առևտրային գործընկեր հանդիսացող երկրներում տեղի
ունեցող սեզոնային փոփոխությունների տվյալներից: Փոխարժեքի կանխատեսման
համար հիմք են հանդիսանում նաև Հայաստանում և Հայաստանի հիմնական
առևտրային գործընկեր հանդիսացող երկրներում ակնկալվող գնաճի
համեմատական փոփոխությունների հաշվարկները:
Ներմուծում
Ներմուծման ծավալները հաշվարկվում են օգտվելով էկոնոմետրիկ
հավասարումներից` ներմուծման մակարդակը կախվածության մեջ դնելով համախառն
ազգային տնօրինելի եկամտից և փոխարժեքից:
Արտահանում
Արտահանման ծավալների կանխատեսումների համար օգտվում են տարբեր
մեթոդներից: Տեղեկատվություն է հավաքվում արտահանման փաստացի ծավալների
վերաբերյալ, ինչպես նաև հայաստանյան ապրանքների նկատմամբ արտասահմանյան
պահանջարկի կանխատեսվող միտումների վերաբերյալ: Հաշվարկվում է համախառն
ներքին ներքին արդյունքը` ճշտված ըստ ներքին սպառման: Վերանայվում և
կիրառվում են արտահանման բաժնեմասերի և ոլորտների արտադրանքի
հարաբերությունները: Տարբեր մեթոդներ են օգտագործվում կրկնահաշվարկների
և հետևողական հեռանկարների մշակման համար:
Ամփոփագիր
Ի լրումն մակրոտնտեսական քաղաքականության, կառավարությունը պետք է
սահմանի ֆինանսական ոլորտում քաղաքականության հիմնական ուղղությունները:
Այդ քաղաքականությունը կվերաբերվի բյուջեի դեֆիցիտին, պետական պարտքին և
այլն: Այս բաժնում տրվում է Հայաստանի Հանրապետության ֆինանսական
քաղաքականության համառոտ ամփոփագիրը:
Այս բաժինը բաղկացած է հետևյալ երեք ենթաբաժիններից`
- Ֆինանսական քաղաքականություն. Այս ենթաբաժնում նկարագրվում է
կառավարության ֆինանսական գործունեությանը վերաբերող ընդհանուր
քաղաքականությունն ու խնդիրները:
- Դեֆիցիտ. Այս ենթաբաժնում նկարագրվում է բյուջեի դեֆիցիտն ու դրան
առնչվող քաղաքականությունն ու խնդիրները: Տրվում է նաև դեֆիցիտի
նախորդ տարիների և կանխատեսվող մակարդակների համառոտ ամփոփագիրը:
- Պարտք. Այս ենթաբաժնում նկարագրվում են պետական պարտքն ու դրան
առնչվող քաղաքականությունն ու խնդիրները: Տրվում է նաև պարտքի նախորդ
տարիների և կանխատեսվող մակարդակների համառոտ ամփոփագիրը:
- Մասնավորեցման միջոցներ. Այս բաժնում քննարկվում են մասնավորեցման
գործունեությունից գոյացող միջոցների օգտագործման հիմնական
ուղղությունները, ինչպես նաև համապատասխան քաղաքականությունն ու
նպատակները:
Ֆինանսական քաղաքականություն
Կառավարության ֆինանսական քաղաքականության նպատակը այնպիսի ֆինանսական
իրավիճակի ապահովվումն է, որը պայմաններ կստեղծի կայուն տնտեսական աճի և
պետության կողմից մատուցվող ծառայությունների իրականացման համար:
Այս ոլորտում Հայաստանի Հանրապետության կառավարության հիմնական խնդիրներն
են.
- Շարունակել նվազեցնել բյուջեի դեֆիցիտը` որպես ՀՆԱ-ի տոկոս, այդպիսով
պահպանել արտաքին պարտքի կայուն մակարդակ:
- Ապահովվել պարտքի այնպիսի կառուցվածք, որով Հայաստանը կհամարվի ցածր
պարտքով երկիր:
- Ընթացիկ տարին ավարտել առանց բյուջետային ապառքների և նման մոտեցումը
շարունակել հետագայում:
Դեֆիցիտ
Դեֆիցիտը եկամուտների նկատմամբ ծախսերի գերազանցումն է: Հայաստանն
գտնվում է առաջընթաց բյուջեի դեֆիցիտի (որպես ՀՆԱ-ի տոկոսի) կրճատման
գործընթացում:
Այս ուղղությամբ կառավարության քաղաքականությունը միջին ժամկետ
հատվածում կարելի է ընդհանրացնել հետևյալ կերպ.
- Կրճատել դեֆիցիտի մակարդակը` որպես ՀՆԱ-ի մաս:
- Ապահովել դեֆիցիտի ֆինանսավորման կառուցվածքում արտաքին աղբյուրների
հաշվին իրականացվող ֆինանսավորման շարունակական կրճատում: Աղյուսակում
ներկայացված է դեֆիցիտին առնչվող փաստացի և կանխատեսվող
տեղեկատվությունը.
._________________________________________________________________________.
| |1999 |2000 | %d | 2001 | %d | 2002 | %d |
|_____________________|______|______|______|______|________|______|_______|
|Դեֆիցիտ | | | | | | | |
|(մլրդ. դր.) |65.3 |65.37 |0.11% |59.75 |-8.60% |51.23%|-14.26%|
|_____________________|______|______|______|______|________|______|_______|
|ՀՆԱ-ի % |6.59% |6.00% | |4.86% | |3.69% | |
|_____________________|______|______|______|______|________|______|_______|
|Ներքին ֆինանսավորում |13.9 |16.56 |19.14%|19.24 |16.18% |35.66 |85.34% |
|_____________________|______|______|______|______|________|______|_______|
| Զուտ նոր պարտք |1.014 |1.851 |83.17%|3.5 |89.19% |4.5 |28.57% |
|_____________________|______|______|______|______|________|______|_______|
| Մասնավորեցման | | | | | | | |
| միջոցներ և այլ | | | | | | | |
| աղբյուրներ |12.89 |14.71 |14.12%|15.74 |7.00% |31.16 |97.97% |
|_____________________|______|______|______|______|________|______|_______|
|Արտաքին ֆինանսավորում|51.4 |48.81 |-5.04%|40.51 |-17.00% |15.57 |-61.57%|
|_____________________|______|______|______|______|________|______|_______|
| Վարկերի ստացում |62.85 |66.05 |5.09% |60.05 | -9.08% |49.83 |-17.02%|
|_____________________|______|______|______|______|________|______|_______|
| Վարկերի մարում |-11.45|-17.24|50.57%|-19.54| 13.34% |-34.26|75.33% |
._________________________________________________________________________.
Դեֆիցիտի կանխատեսման համար հիմք են ծառայել հետևյալ ենթադրությունները.
- 2001 թ. միջազգային ֆինանսական կազմակերպությունների և օտարերկրյա
պետությունների կողմից տրամադրվող նպատակային վարկերի հաշվին առաջացող
նոր պարտքը կկազմի $78,528 մլն և $25 մլն. Կառուցվածքային
բարեփոխումների վարկի (ԿԲՎ) հաշվին, իսկ 2002 թ. այն կկազմի $81 մլն.
առանց Կառուցվածքային բարեփոխումների վարկի:
- Ներքին աղբյուրների հաշվին բյուջեի դեֆիցիտի ֆինանսավորումը 2001 թ.
կկազմի 3.5 մլրդ. դրամ, իսկ 2002 թ.` 4.5 մլրդ. դրամ:
- Կառուցվածքային բարեփոխումների վարկերը միջին ժամկետ հեռանկարում
աստիճանաբար կնվազեն $50 մլն.-ից (1999 թ.) մինչև զրոյական մակարդակ
(2002 թ.):
ՊԱՐՏՔ
Դեֆիցիտի ֆինանսավորման ձևերից մեկը կառավարության փոխառությունն է
արտաքին և ներքին աղբյուրներից: Արտաքին պարտքը միջազգային
կազմակերպություններից և օտարերկրյա պետություններից (Միջազգային
արժութային հիմնադրամից, Համաշխարհային բանկից և այլն) վերցված
փոխառություններն են, իսկ ներքին պարտքն առաջանում է գանձապետական
պարտատոմսերի վաճառքից:
ՆԵՐՔԻՆ ՊԱՐՏՔ
Ներքին պարտքի տարբեր ցուցանիշների փաստացի և կանխատեսվող տվյալները.
._________________________________________________________.
| |1999 |2000 |2001 |2002 |
|_____________________________|______|______|______|______|
|Միջին տոկոսը |50.4% |21.0% |15.0% |10.0% |
|_____________________________|______|______|______|______|
|Միջին մարման ժամկետ |92-oր |140-oր|180-oր|210-oր|
|_____________________________|______|______|______|______|
|Տոկոսավճար (մլրդ. դր) |12.12 |6.50 |6.50 |6.50 |
|_____________________________|______|______|______|______|
|Զուտ ֆինանսավորում (մլրդ. դր)|1.01 |1.85 |3.50 |4.50 |
._________________________________________________________.
Ստորև ներկայացվում է ներքին պարտքի կառավարման բնագավառում Հայաստանի
Հանրապետության կառավարության կողմից իրականացվելիք քաղաքականությունը.
- Կառավարությունը կաջակցի արժեթղթերի շուկայի կայացմանը և զարգացմանը,
որպեսզի կարճաժամկետ հեռանկարում պետական կարճաժամկետ պարտատոմսերի
տոկոսադրույքները 25%-ից հասցվեն 10%-ի: Այդ ուղղությամբ նախատեսվում է.
1. ԿԲ-ի հետ գործառույթների կոորդինացման բարելավում:
2. Ֆինանսական միջնորդների գործունեության բարելավում:
3. Պարտքի մարման միջին կշռված ժամկետների մեծացում` մարման ավելի երկար
ժամկետներ ունեցող արժեթղթերի թողարկմամբ:
ԱՐՏԱՔԻՆ ՊԱՐՏՔ
Արտաքին պարտքի տարբեր ցուցանիշների փաստացի և կանխատեսվող պատկերը.
.______________________________________________________________________.
| (մլն. ԱՄՆ դոլ) |1998 |1999 |2000 |2001 |2002 |
|_________________________________|______|______|______|_______|_______|
|Ընդհանուր պարտք (31.12) $ |812.0 |900.0 |985.0 |1,025.0|1,083.0|
|_________________________________|______|______|______|_______|_______|
| Արտաքին պարտքը /ՀՆԱ (%) |44.0% |46.0% |46.0% |45.0% |44.0% |
|_________________________________|______|______|______|_______|_______|
|Հատկացումներ դեֆիցիտի | | | | | |
|ֆինանսավորմանը |113.0 |103.0 |107.0 |103.0 |81.0 |
|_________________________________|______|______|______|_______|_______|
| Ծրագրային ֆինանսավորում | |53.0 |67.0 |78.0 |81.0 |
|_________________________________|______|______|______|_______|_______|
| Զուտ դեֆիցիտային ֆինանսավորում | |50.0 |40.0 |25.0 |0.0 |
|_________________________________|______|______|______|_______|_______|
|Պարտքի սպասարկում |97.8 |50.6 |67.8 |48.3 |42.6 |
|_________________________________|______|______|______|_______|_______|
| Մարում |76.0 |34.0 |51.0 |35.0 |30.0 |
|_________________________________|______|______|______|_______|_______|
| Տոկոսավճար |21.8 |16.6 |16.8 |13.3 |12.6 |
|_________________________________|______|______|______|_______|_______|
| Պարտքի սպասարկում /ՀՆԱ (%) |5.3% |2.6% |3.2% |2.1% |1.7% |
.______________________________________________________________________.
Ստորև բերվում է արտաքին պարտքի կառավարման ուղղությամբ կառավարության
ընդհանուր քաղաքականությունը.
- Պարտքի և ՀՆԱ-ի հարաբերակցությունը պահել այնպիսի մակարդակի վրա
(48%-ից ցածր), որը հնարավորություն կտա ըստ դասակարգման Հայաստանը
համարել ցածր պարտքային բեռով երկիր: Դա հնարավոր կլինի իրականացնել
կառավարության կողմից պլանավորված դեֆիցիտի նվազեցման միջոցով և
դեֆիցիտի այն մասի նվազեցմամբ, որը ֆինանսավորվում է արտաքին վարկերի
հաշվին:
- Պարտքի սպասարկումը որպես ՀՆԱ-ի տոկոս պահել 3.5%-ից ցածր մակարդակի
վրա:
- Խուսափել ոչ արտոնյալ պայմաններով արտաքին վարկերի ներգրավումից:
- Բարելավել երկրի պարտքային վիճակը` մասնավորեցումից գոյացող միջոցները
ուղղելով ոչ արտոնյալ արտաքին պարտքի մարմանը: Ավելի մանրամասնորեն այս
առաջարկը քննարկվում է ստորև ներկայացված «Մասնավորեցման միջոցներ»
բաժնի մեջ:
Մասնավորեցման միջոցներ
Միջին ժամկետ հեռանկարում Հայաստանը եկամուտներ է ակնկալում
մասնավորեցման գործընթացից: Այդ եկամուտները միասնական գանձապետական
հաշվին չեն կուտակվում, այլ պահվում են առանձին հիմնադրամի տեսքով: Այդ
ռեսուրսները երկրի շահերին ծառայեցնելը կարևոր գործ է: Այս բաժնում
հատկանշվում են այն սկզբունքներն ու գործընթացները, որոնք պետք է
ուղեցույց հանդիսանան այդ ռեսուրսների օգտագործման համար: Ներկայացվում է
նաև դրանց օգտագործման ծրագիրը:
Հիմնական սկզբունքները
Մասնավորեցման միջոցների օգտագործման ռազմավարության հիմնական
սկզբունքներն են.
- Մասնավորեցման միջոցների աղբյուրների և օգտագործման թափանցիկություն:
- Մասնավորեցման միջոցները պետք է կազմեն պետական բյուջեի անբաժան մասը
և ներկայացվեն Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողովի հաստատմանը:
- Մասնավորեցման միջոցների օգտագործումը պետք է հիմնվի պարզորեն
սահմանված չափանիշների և գնահատման առանձնահատուկ ընթացակարգերի վրա:
- Մասնավորեցման միջոցների օգտագործումն արտաքին պարտքի արդյունավետ
կառավարման նպատակով:
- Մասնավորեցման միջոցների օգտագործումը պետական ներդրումային ծրագրերի
համար:
Մասնավորեցման միջոցների օգտագործումը
Կառավարության գնահատմամբ կամ երկու հիմնական բնագավառներ, որտեղ
մասնավորեցման միջոցները կունենան ամենամեծ օգտակար ազդեցությունը: Դրանք
են.
- Արտաքին պարտքի նվազեցումը և վերակառուցումը. Հայաստանն ունի
որոշ արտաքին փոխառություններ, որոնց տոկոսավճարներն ավելի բարձր են,
քան արտաքին փոխառությունների գերակշռող մասի տոկոսադրույքները:
Փոխառությունների սպասարկման հետ կապված ծախսերը կարելի է նվազեցնել
բարձր տոկոսադրույքով արտաքին փոխառություններն ամբողջությամբ մարելով:
Դա կբարելավի պետական բյուջեի վիճակը և կօգնի ազատված ֆինանսական
ռեսուրսներն ուղղել այլ կարևոր ծրագրերի իրականացմանը կամ կնպաստի
բյուջեի դեֆիցիտի կայունացմանը: Ի հավելում դրան` կթեթևանա պարտքի
բեռը:
Մասնավորեցման միջոցները արտաքին պարտքի նվազեցման նպատակով
օգտագործելու հիմնական չափանիշը պետք է լինի տվյալ փոխառության
տոկոսավճարի ընդհանուր ծախսը: Կենտրոնական բանկի կողմից ներդրվող
մասնավորեցման միջոցները ընդամենը 4% եկամուտ են բերում: Պարտքի
նվազեցման նպատակահարմարությունը կքննարկվի` փոխառության ծախսը
մասնավորեցումից առաջացած միջոցներից ակնկալվող եկամտաբերության հետ
համեմատելով:
Ներկայումս կան երեք արտաքին փոխառություններ, որոնք պետք է ենթարկվեն
վերակառուցման: Դրանք են. $14.5 մլն. Թուրքմենստանի փոխառությունը,
$73.7 մլն. Ռուսաստանի Դաշնությանը և Հրազդան ՋԷԿ-ի V բլոկի
շինարարության համար ՎԶԵԲ (EBRD-ի) փոխառությունը:
- Պետական ներդրումների ծրագիր. Անցումը շուկայական տնտեսությանը
ֆինանսական առումով բարդ էր Հայաստանի համար: Բացակայում էին
տնտեսության զարգացման և աճի համար անհրաժեշտ ենթակառուցվածքները:
Ակնկալվում է, որ միջին ժամկետային հեռանկարում Հայաստանը զգալի
քանակությամբ կապիտալ միջոցների կարիք կունենա: Միջին ժամկետային
հեռանկարում ենթակառուցվածքներում կատարվելիք ներդրումների համար
անհրաժեշտ միջոցները կարող են հատկացվել մասնավորեցման միջոցներից:
Պետական ներդրումների ծրագրին առնչվող ծախսերը հիմնվում են հետևյալ
չորս սկզբունքների վրա`
- արտակարգ պատահարներին հատկացվող և միանվագ ծախսեր: Դրանք
հիմնականում վերաբերում են աղետի գոտուն.
- միջնաժամկետ հեռանկարում կապիտալ ծախսերին հատկացվող ֆինանսական
ներքին ռեսուրսների աճին զուգընթաց ֆինանսական միջոցների
կարճաժամկետ ներարկում` մասնավորեցման միջոցներից: Այս սկզբունքը
կիրառվում է կրթության և տրանսպորտի ոլորտների ֆինանսավորման
համար.
- ֆինանսական միջոցների կարճաժամկետ ներարկում` մինչև որոշ ոլորտների
անցումն ինքնաֆինանսավորման: Այս մոտեցումը կիրառվում է մունիցիպալ
ծառայությունների և բնակշինարարության նկատմամբ.
Ստորև բերվող աղյուսակը ներկայացնում է մասնավորեցումից ակնկալվող
մուտքերը և դրանց օգտագործման վերաբերյալ կանխատեսվող տեղեկատվությունը:
(մլն ԱՄՆ դոլ.)
.______________________________________________________________.
| |2000 |2001 |2002 |2000-02|
|_________________________________|______|______|______|_______|
|Սկզբնական մնացորդ |53.00 |55.11 |43.56 | |
|_________________________________|______|______|______|_______|
| Մուտքեր |29.00 |16.00 |48.00 |93.00 |
|_________________________________|______|______|______|_______|
|Առկա ռեսուրսներ |82.00 |71.11 |91.56 | |
|_________________________________|______|______|______|_______|
|Առաջարկվող օգտագործում |20.89 |27.55 |51.77 |106.21 |
|_________________________________|______|______|______|_______|
| Պետական ներդրումային ծրագիր |26.89 |27.55 |21.77 |76.21 |
|_________________________________|______|______|______|_______|
| ՊՆԾ մլրդ. դրամով |14.7 |15.78 |13.11 |43.59 |
|_________________________________|______|______|______|_______|
| Աղետի գոտի |5.87 |4.68 |4.76 |15.31 |
|_________________________________|______|______|______|_______|
| Կրթություն |1.02 |4.4 |4.67 |10.09 |
|_________________________________|______|______|______|_______|
| այդ թվում աղետի գոտում | |1.72 |1.81 |3.53 |
|_________________________________|______|______|______|_______|
| Ջրամատակարարում |2.76 |2.86 |1.81 |7.43 |
|_________________________________|______|______|______|_______|
| Տրանսպորտ |4.18 |2.98 |1.87 |9.03 |
|_________________________________|______|______|______|_______|
| Այլ |0.87 |0.86 | 0 |1.73 |
|_________________________________|______|______|______|_______|
| Արտաքին պարտքի նվազեցում | 0 | 0 |30.00 |30.00 |
|_________________________________|______|______|______|_______|
|Վերջնական մնացորդ |55.11 |43.56 |39.79 | |
.______________________________________________________________.
ԵԿԱՄՈՒՏՆԵՐԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ԿԱՆԽԱՏԵՍՈՒՄ
Եկամուտների ամփոփագիր
Մակրոտնտեսական գործոնների կանխատեսումը և կառավարության ֆինանսական
քաղաքականությունն այն հիմնաքարերն են, որոնց վրա կառուցվում են
կառավարության եկամտային և ծախսային պլանները: Սպասվող եկամուտների
կանխատեսումը հիմնականում հիմնվում է մակրոտնտեսական գործոնների
կանխատեսման վրա: Սակայն եկամուտների մակարդակի վրա կարող են ազդել նաև
եկամուտների քաղաքականության փոփոխությունները, որոնք կարող են ներառել
որոշակի հարկատեսակների կառուցվածքի փոփոխություններ:
Այս բաժինը բաղկացած է երեք հիմնական ենթաբաժիններից`
- եկամուտների քաղաքականություն. Այս ենթաբաժնում ընդհանրացվում են
եկամուտներին առնչվող` կառավարության հիմնական քաղաքականությունն ու
խնդիրները.
- եկամուտների կանխատեսման ամփոփագիր. Այստեղ տրվում է եկամուտների
փաստացի և կանխատեսվող մակարդակների ամփոփագիրը.
- եկամուտների աղբյուրների մանրամասներ. Այստեղ մանրամասն
տեղեկատվություն է ներկայացվում եկամուտների յուրաքանչյուր աղբյուրի և
դրանց վերաբերյալ կանխատեսումների մասին:
Եկամուտների քաղաքականություն
Կառավարության կողմից վարվող եկամուտների քաղաքականության նպատակը
պետության խնդիրների իրականացման համար բավարար և մասնավոր
գործարարության կայուն աճի համար նվազագույն խոչընդոտներով եկամուտների
արդար կառուցվածքի ու մակարդակի ստեղծումն է:
Պետական եկամուտների վերաբերյալ կառավարությունն ունի հետևյալ
քաղաքականությունն ու խնդիրները`
- մակրոտնտեսական ընդհանուր նպատակներին հասնելու համար մոտակա 4
տարիների ընթացքում կառավարությունը չի բարձրացնի ընդհանուր հարկային
բեռը ու չի սահմանի նոր հարկեր.
- միջին ժամկետ հեռանկարում ընդհանուր եկամուտների և ՀՆԱ-ի
հարաբերակցությունը աղյուսակում ներկայացված ձևով ապահովելու միակ
եղանակը հարկային և մաքսային վարչարարության բարելավման միջոցով
ստվերային տնտեսության դեմ պայքարն է: Կառավարությունն աշխատանքներ
կիրականացնի հարկային և մաքսային վարչարարությունը բարելավելու
ուղղությամբ.
- առաջնահերթ խնդիր է փոքր գործարարության ոլորտում հարկային և
հաշվետվության պարզ համակարգի ներդրումը: Դա եկամուտների մակարդակի վրա
չի ազդի, սակայն հեռանկարում կստեղծի փոքր և միջին գործարարության աճի
պայմաններ:
Եկամուտների կանխատեսման ամփոփագիր
Պետական եկամուտների փաստացի և կանխատեսվող մակարդակների պատկերը
հետևյալն է.
.__________________________________________________________________________.
|Եկամտի աղբյուրներ |1998 |1999 | 2000 | %d | 2001 | %d | 2002 | %d |
|(մլրդ դր.) | | | | | | | | |
|__________________|______|______|______|______|______|______|______|______|
|Ընդհանուր |168.66|194.59|202.09|6.2% |233.20|12.9% |259.27|11.2% |
|եկամուտներ և | | | | | | | | |
|դրամաշնորհներ | | | | | | | | |
|__________________|______|______|______|______|______|______|______|______|
| Որպես ՀՆԱ-ի % |17.6% |18.6% |17.5% | |17.5% | |17.3% | |
|__________________|______|______|______|______|______|______|______|______|
| ԱԱՀ |59.51 |67.75 |76.78 |14.0% |87.95 |13.9% |100.18|13.9% |
|__________________|______|______|______|______|______|______|______|______|
| Շահութահարկ |12.29 |17.80 |17.00 |-4.5% |18.02 |6.0% |19.46 |8.0% |
|__________________|______|______|______|______|______|______|______|______|
| Եկամտահարկ |13.49 |12.80 |11.70 |-8.6% |13.21 |12.9% |14.91 |12.9% |
|__________________|______|______|______|______|______|______|______|______|
| Ակցիզային հարկ |19.88 |28.33 |29.01 |12.6% |35.18 |10.3% |38.63 |9.8% |
|__________________|______|______|______|______|______|______|______|______|
| Գույքահարկ և | | | | | | | | |
| Հողի հարկ |0.31 |0.46 |0.09 |-80.9%|0.09 |0.0% |0.09 |0.0% |
|__________________|______|______|______|______|______|______|______|______|
| Մաքսատուրք |10.48 |7.84 |8.80 |11.0% |9.40 |8.0% |10.15 |8.0% |
|__________________|______|______|______|______|______|______|______|______|
| Հաստատագրված | | | | | | | | |
| վճարներ |3.91 |6.97 |3.00 |-57.0%|3.00 |0.0% |3.00 |0.0% |
|__________________|______|______|______|______|______|______|______|______|
| Բնական |0.61 |8.01 |15.83 |113.5%|17.61 |3.0% |18.14 |3.0% |
| ռեսուրսների | | | | | | | | |
| օգտագործման և | | | | | | | | |
| բնապահպանության | | | | | | | | |
| վճարներ | | | | | | | | |
|__________________|______|______|______|______|______|______|______|______|
| Այլ եկամուտներ |32.07 |27.45 |22.26 |-18.9%|22.26 |0.0% |22.26 |0.0% |
|__________________|______|______|______|______|______|______|______|______|
| Հարկային և |0.00 |0.00 |0.00 | - |8.87 | - |18.84 |112.4%|
| մաքսային | | | | | | | | |
| վարչարարության | | | | | | | | |
| բարելավում | | | | | | | | |
|__________________|______|______|______|______|______|______|______|______|
|Ընդհանուր |152.56|177.41|184.5 |6.5% |215.6 |14.1% |245.66|13.9% |
|եկամուտներ | | | | | | | | |
|__________________|______|______|______|______|______|______|______|______|
| Որպես ՀՆԱ-ի % |15.9% |17.0% |16.0% | |16.2% | |16.4% | |
|__________________|______|______|______|______|______|______|______|______|
|Դրամաշնորհներ |16.09 |17.18 |17.6 |2.5% |17.61 |0.0% |13.61 |-22.7%|
|__________________|______|______|______|______|______|______|______|______|
| Որպես ՀՆԱ-ի % |1.7% |1.6% |1.5% | |1.3% | |0.9% | |
.__________________________________________________________________________.
Եկամուտների կանխատեսման ռիսկը. Եկամուտների կանխատեսման իրականացման
ամենավճռորոշ գործոնը հարկային և մաքսային վարչարարությունն է: Վճռական
միջոցներ կձեռնարկվեն հարկային և մաքսային համակարգում տեղ գտած
թերացումների դեմ պայքարի գործում: Կիրականացվեն միջոցառումներ հարկային
և մաքսային մարմինները ժամանակակից տեխնիկական միջոցներով ապահովելու
ուղղությամբ:
Հարկ է նշել, որ եկամուտների կանխատեսումը մեծապես կապակցված է
տնտեսական աճի և մակրոտնտեսական փոփոխականների հետ:
Կանխատեսումը հիմնվում է ներկայումս գործող հարկային օրենսդրության
վրա: Հարկային օրենսդրության փոփոխության դեպքում կարիք կլինի
համապատասխան փոփոխություններ կատարել նաև կանխատեսումներում:
Եկամուտների աղբյուրների մանրամասներ
Ստորև ներկայացվում են խոշոր հարկային եկամուտների վերաբերյալ
մանրամասն տեղեկատվություն:
(մլրդ. դրամ)
._______________________________________________________.
|1998 |1999 | 2000 | %d | 2001 | %d | 2002 | %d |
.__________________|______|______|______|______|______|______|______|______|
|Ավելացված արժեքի |59.51 |67.75 |76.78 |14.0% |87.95 |13.9% |100.18|13.9% |
|հարկ | | | | | | | | |
|__________________|______|______|______|______|______|______|______|______|
|Որպես ընդհ. |35.3% |34.8% |37.4% | |37.7% | |38.6% | |
|եկամուտների % | | | | | | | | |
.__________________________________________________________________________.
Ավելացված արժեքի հարկը (ԱԱՀ-ն) Հայաստանում հարկային եկամուտների
ամենամեծ աղբյուրն է` 2000 թ. կազմելով բյուջետային եկամուտների մոտ
37.4%-ը: Անկախ տնտեսական գործունեությունից` հարկման ենթակա գործարքներ
իրականացնող անձինք պետք է վճարեն ԱԱՀ` հիմնվելով վաճառվող և ներմուծվող
ապրանքների և ծառայությունների կամ որևէ այլ կերպ սպառվող միջոցների
արժեքի վրա: Որոշակի բացառություններով հանդերձ, ԱԱՀ-ի դրույքաչափը
կազմում է ապրանքի շուկայական արժեքի 20%-ը, որը համարժեք է ԱԱՀ-ն
ներառող գների 16.67%-ին:
ԱԱՀ-ի գնահատումը հիմնվում է տնտեսության տարբեր ոլորտների աճի վրա:
ԱԱՀ-ից աճը հիմնականում պայմանավորվում է արդյունաբերության արտադրանքի
աճով, որի տեմպն ավելի արագ է, քան անվանական ՀՆԱ-ի: Մեկ այլ հիմնական
գործող է հանդիսանում ներմուծման աճը` հիմնականում ծխախոտի և բենզինի:
Կանխատեսվող ամբողջ ժամանակահատվածում ԱԱՀ-ի գծով եկամուտների աճը
գերազանցում է անվանական ՀՆԱ-ի աճին: 2000-2003 թթ. աճի տեմպը մշակվել է`
ելնելով այն ենթադրությունից, որ ԱԱՀ-ի աճի տեմպը մոտ 1%-ով կգերազանցի
անվանական ՀՆԱ-ի աճի տեմպին:
(մլրդ. դրամ)
._______________________________________________________.
|1998 |1999 | 2000 | %d | 2001 | %d | 2002 | %d |
.__________________|______|______|______|______|______|______|______|______|
|Շահութահարկ |12.29 |17.80 |17.00 |-4.5% |18.02 |6.0% |19.46 |8.0% |
|__________________|______|______|______|______|______|______|______|______|
|Որպես ընդհ. |7.3% |9.1% |8.2% | |7.7% | |7.5% | |
|եկամուտների % | | | | | | | | |
.__________________________________________________________________________.
2000 թ. շահութահարկը կազմում է ընդհանուր բյուջետային եկամուտների մոտ
8.2%-ը: Հարկային դրույքը կազմում է 15% կամ 25%, կախված շահույթի
մակարդակից:
Շահութահարկը կանխատեսելու համար վերլուծության են ենթարկվել հիմնական
չորս ոլորտներ` պետական ձեռնարկություններ, ոչ պետական
ձեռնարկություններ, օտարերկրյա ձեռնարկություններ և ֆինանսական
կազմակերպություններ: Վերը նշված ոլորտներից յուրաքանչյուրը պարզ
միտումներ է ցուցաբերում: Մասնավորեցմանը զուգընթաց, պետական
ձեռնարկություններից գոյացող եկամուտները նվազում են: Սա շատ ազդեցիկ
գործոն է` 2000 թ. համար: Միաժամանակ ոչ պետական ձեռնարկություններից
գոյացող եկամուտները զգալիորեն աճում են` նոր ընկերությունների ստեղծմամբ
և դրանց շահույթների աճով պայմանավորված: Ֆինանսական
կազմակերպությունների և օտարերկրյա ձեռնարկությունների շահույթները
նույնպես զգալիորեն աճում են: Այնուամենայնիվ զգալի ներդրումներ կատարող
օտարերկրյա ձեռնարկությունների մեծ մասի նկատմամբ խրախուսման
նկատառումներով բարենպաստ հարկային մոտեցումներ են ցուցաբերվել:
Այս գործոններով է պայմանավորված շահութահարկի մասնաբաժնի աստիճանաբար
նվազումը 2000 թ-ին, իսկ հետո իրատեսական տեմպով աճը` կանխատեսման
մնացած ժամանակահատվածի համար: Շահութահարկի մասնաբաժնի աճին նպաստում է
նաև դրույքաչափերի պրոգրեսիվ կառուցվածքը:
(մլրդ. դրամ)
._______________________________________________________.
|1998 |1999 | 2000 | %d | 2001 | %d | 2002 | %d |
.__________________|______|______|______|______|______|______|______|______|
|Եկամտահարկ |13.49 |12.80 |11.70 |-8.6% |13.21 |12.9% |14.91 |12.9% |
|__________________|______|______|______|______|______|______|______|______|
|Որպես ընդհ. |8.0% |6.6% |5.7% | |5.7% | |5.8% | |
|եկամուտների % | | | | | | | | |
.__________________________________________________________________________.
2000 թ. եկամտահարկը կազմում է բյուջեի ընդհանուր եկամուտների մոտ
5.7%-ը: Եկամտահարկը գանձվում է ֆիզիկական անձանց եկամուտներից:
Եկամուտների մակարդակից կախված գործում են 15%, 20% և 30%
դրույքաչափերը` հաշվի առնելով օրենսդրությամբ նախատեսված նվազեցումներն
ու արտոնությունները:
2000 թ-ին եկամտահարկից սպասվելիք մուտքերի մակարդակի վրա ազդում են
երկու գործոն: Առաջինը 2000 թ. հունվարի 1-ից ամսական չհարկվող շեմի
բարձրացումն է 17,000-ից մինչև 28,000 դրամ: Երկրորդը` եկամտահարկից
ստացվելիք հասույթները ամբողջությամբ պետական բյուջե ուղղելու օրենքի
նախագծի ընդունումը և 2000 թվականի հունվարի 1-ից դրա ուժի մեջ մտնելը:
2000 թ. եկամտահարկի քաղաքականության չափանիշների կայունացման
հետևանքով հարկային եկամուտների աճը կդառնա դրական և ավելի
կանխատեսելի: Քանի որ պետական ոլորտի զբաղվածությունը կարևոր դեր է
խաղում ընդհանուր եկամուտներում, ապա այս ոլորտը վերլուծվել է առանձին:
Վերը նշված գնահատականներով ենթադրվում է, որ եկամտահարկից գոյացող
հասույթները կաճեն համեմատաբար ավելի դանդաղ տեմպերով, քան ԱԱՀ-ից
մուտքերը: Քանի որ եկամուտները կաճեն ավելի դանդաղ տեմպերով, քան
եկամտահարկը, ապա աճի մի մասը կարող է վերագրվել եկամտահարկի աճողական
կառուցվածքին: Բնականոն սպասելիքներով եկամտահարկի հասույթները պետք է
աճեն ավելի արագ, քան ԱԱՀ-ից գոյացող հասույթները: Սակայն շարունակական
դժվարություններ կան ոչ պետական ձեռնարկությունների աշխատավարձից
եկամտահարկ գանձելու գործընթացում:
(մլրդ. դրամ)
._______________________________________________________.
|1998 |1999 | 2000 | %d | 2001 | %d | 2002 | %d |
.__________________|______|______|______|______|______|______|______|______|
|Ակցիզային հարկ |19.88 |28.33 |29.01 |12.6% |35.18 |10.3% |38.63 |9.8% |
|__________________|______|______|______|______|______|______|______|______|
|Որպես ընդհ. |11.8% |14.6% |15.4% | |15.1% | |14.9% | |
|եկամուտների % | | | | | | | | |
.__________________________________________________________________________.
Ակցիզային հարկից մուտքերը նույնպես զգալի մասնաբաժին ունեն
բյուջետային եկամուտների մեջ` 2000 թ. այն կազմել է բյուջետային
ընդհանուր եկամուտների մոտ 15.4%-ը: Ակցիզային հարկի օբյեկտ են
հանդիսանում ձկան խավիարը, գարեջուրը, խաղողի և այլ գինիները,
գինենյութը, սպիրտը և սպիրտային խմիչքները, սիգարները, սիգարելաները և
սիգարետները` ծխախոտով կամ դրա փոխարինողներով, բենզինը, դիզելային
վառելիքը, բնական կաշվից հագուստը և հագուստի պարագաները, բնական մորթին,
դրանից պատրաստված իրերը (բացի ոչխարի մորթուց կարված բանվորական և
զինվորական կիսավերարկուներից), բյուրեղապակյա և ճենապակյա արտադրանքը,
ոսկերչական իրերը, զարդեղենը (բիժուտերիան) և մարդատար ավտոմեքենաները:
Վերը նշված ապրանքների ներմուծմամբ և արտադրությամբ զբաղվող բոլոր
անձինք ենթակա են ակցիզային հարկի վճարման: Հարկադրույքը, կախված ապրանքի
տեսակից, տատանվում է 10-200%-ի միջև: Ծխախոտի և բենզինի համար
սահմանված է հաստատագրված վճար, որը ներառում է ակցիզային հարկը,
ավելացված արժեքի հարկը և մաքսատուրքերը:
2000 թ. ակցիզային հարկի գծով տարվող քաղաքականության կայունացման
հետևանքով 2001 և 2002 թթ.-ին այս հարկի գծով սպասվող մուտքերի աճի
տեմպը կպայմանավորվի ակցիզային հարկով հարկման ենթակա ապրանքների սպառման
ակնկալվող աճով:
(մլրդ. դրամ)
._______________________________________________________.
|1998 |1999 | 2000 | %d | 2001 | %d | 2002 | %d |
.__________________|______|______|______|______|______|______|______|______|
|Հողի հարկ և |0.31 |0.46 |0.09 |-80.9%|0.09 |0.0% |0.09 |0.0% |
|գույքահարկ | | | | | | | | |
|__________________|______|______|______|______|______|______|______|______|
|Որպես ընդհ. |0.2% |0.2% |0.0% | |0.0% | |0.0% | |
|եկամուտների % | | | | | | | | |
.__________________________________________________________________________.
Հողի հարկն ու գույքահարկը կազմում են բյուջեի ընդհանուր եկամուտների
մոտ 0.1%-ը: Հարկերի այս տեսակներով պայմանավորված մուտքերի փոքր լինելը
հետևանք է այն բանի, որ դրանք ամբողջությամբ ուղղվում են համայնքային
բյուջեներ, բացառությամբ` համայնքների վարչական տարածքներից դուրս գտնվող
կամ կենտրոնացված վճարողների հարկվող օբյեկտ համարվող գույքի (հողի)
համար հարկի: Գույքահարկի վճարողներն են շենքերի, մեքենաների և
տրանսպորտային այլ միջոցների սեփականատերերը: Շինությունների համար
դրույքաչափը կազմում է արժեքի 0-0.8%-ը: Մեքենաների դեպքում այն
տատանվում է 200-500 դր. մեկ ձիաուժի դիմաց:
Հողի հարկը հողի արժեքից գանձվող ուղղակի հարկ է, որը վճարվում է հողի
սեփականատերերի և վարձակալների կողմից: Ոչ գյուղատնտեսական նպատակներով
օգտագործվող հողի համար դրույքաչափը տատանվում է հողի կադաստրային արժեքի
0.5-1%-ի միջև, իսկ գյուղատնտեսական հողերի համար դրույքաչափը կազմում է
հողի կադաստրային գնահատմամբ որոշված զուտ եկամտի 15%-ը:
Քաղաքականության վերը նշված փոփոխության պատճառով այս գնահատումները
ներառում են ավելի իրատեսական մոտեցումներ և այս աղբյուրներից պետական
բյուջեի եկամուտների աճ չի կանխատեսվում:
(մլրդ. դրամ)
._______________________________________________________.
|1998 |1999 | 2000 | %d | 2001 | %d | 2002 | %d |
.__________________|______|______|______|______|______|______|______|______|
|Մաքսատուրք |10.48 |7.84 |8.70 |11.0% |9.40 |8.0% |10.15 |8.0% |
|__________________|______|______|______|______|______|______|______|______|
|Որպես ընդհ. |6.2% |4.0% |4.2% | |4.0% | |3.9% | |
|եկամուտների % | | | | | | | | |
.__________________________________________________________________________.
Մաքսատուրքը կազմում է բյուջեի ընդհանուր եկամուտների մոտ 4.2%-ը:
Մաքսատուրքը գանձվում է միայն ներմուծվող ապրանքներից: Օրենքով սահմանված
են մաքսատուրքի երկու դրույքներ` 0% և 10% կախված ներմուծման տեսակից:
Մաքսատուրքերից գոյացող եկամուտները հավանաբար կունենային ավելի բարձր
աճի տեմպեր, եթե չլիներ որոշակի գործոնների կաշկանդող ազդեցությունը:
Դրանք են մաքսանենգությունը, ապրանքների դասակարգման ժամանակ կատարվող
խախտումները ներմուծողների կողմից և հարկման ենթակա ապրանքի արժեքի
ճշգրիտ որոշման դժվարությունը: Այս հարցերը կլուծվեն մաքսային
վարչարարության բարեփոխումների միջոցով, որոնք հավանաբար կիրականացվեն
միջին ժամկետային հեռանկարում: Քանի որ մաքսատուրքերը գանձվում են
ապրանքի արժեքից, ապա գնաճը և արժույթի փոխարժեքը որոշակի դեր են խաղում
այդ տուրքերի կանխատեսման ժամանակ:
Մաքսատուրքերից գոյացող եկամուտների կանխատեսման արդյունքների վրա
կարող է ազդել Հայաստանի հնարավոր անդամակցությունը ԱՀԿ-ին: Այս
կազմակերպությանն անդամակցելը պահանջում է որոշակի կանոնակարգերի և
ընթացակարգերի հետևողական կիրարկում, որպեսզի երկրի մաքսային օրենքները
համապատասխանեն ԱՀԿ-ի չափանիշներին: Մաքսային ծառայության
արդյունավետության բարձրացման համար անհրաժեշտ կլինի իրականացնել
աշխատանքներ կադրերի վերապատրաստման և տվյալների հավաքագրման գործընթացի
բարելավման ուղղությամբ:
(մլրդ. դրամ)
._______________________________________________________.
|1998 |1999 | 2000 | %d | 2001 | %d | 2002 | %d |
.__________________|______|______|______|______|______|______|______|______|
|Հաստատագրված |3.91 |6.97 |3.00 |-57.0%|3.00 |0.0% |3.00 |0.0% |
|վճարներ | | | | | | | | |
|__________________|______|______|______|______|______|______|______|______|
|Որպես ընդհ. |3.3% |3.6% |1.5% | |1.3% | |1.2% | |
|եկամուտների % | | | | | | | | |
.__________________________________________________________________________.
Հաստատագրված վճարների մասնաբաժինը կազմում է բյուջետային ընդհանուր
եկամուտների մոտ 1.5%-ը: Հաստատագրված վճարները փոխարինում են ԱԱՀ-ին և
շահութահարկին` փոքրածավալ այնպիսի գործարարությունների ժամանակ,
ինչպիսիք են վերանորոգման արհեստանոցները, վարսավիրանոցները, խաղատները,
ինչպես նաև կայանատեղերը և այլն: Գործարարության ամեն մի տեսակի համար
կա հաստատագրված վճարի հաշվարկման յուրահատուկ եղանակ:
Հաստատագրված վճարներից ստացվող եկամուտների նվազեցման նշանակալի
գործոն է հանդիսանում հսկիչ-դրամարկղային մեքենաների կիրառումը, որի
հետևանքով որոշակի ձեռնարկատիրական գործունեությունների համար
հաստատագրված վճարները փոխարինվեցին կանոնավոր կերպով վճարվելիք այլ
հարկերով: Ակնկալվում է, որ հաստատագրված վճարներից գոյացող եկամուտները
համեմատաբար կայուն կլինեն:
--------------------------------------------------------
հեղինակների կողմից - շարունակությունը հաջորդ մասերում