011.0092.140600
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ԺՈՂՈՎԻ
ՈՐՈՇՈՒՄԸ
1992-1999 ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻ ԸՆԹԱՑՔՈՒՄ ԷՆԵՐԳԱԿԻՐՆԵՐԻ ՆԵՐԿՐՄԱՆ, ԱՐՏԱԴՐՎԱԾ ԷԼԵԿՏՐԱԿԱՆ ԷՆԵՐԳԻԱՅԻ ԾԱՎԱԼՆԵՐԻ ՕԳՏԱԳՈՐԾՄԱՆ, ԻՆՉՊԵՍ ՆԱԵՎ ԷՆԵՐԳԵՏԻԿ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻՆ ՈՒՂՂՎԱԾ ՎԱՐԿԵՐԻ ԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅՈՒՆՆ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՂ ԱԶԳԱՅԻՆ ԺՈՂՈՎԻ ԺԱՄԱՆԱԿԱՎՈՐ ՀԱՆՁՆԱԺՈՂՈՎԻ ՀԱՇՎԵՏՎՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ
(1-ին մաս)
Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողովը որոշում է.
1. Ընդունել ի գիտություն 1992-1999 թվականների ընթացքում էներգակիրների ներկրման, արտադրված էլեկտրական էներգիայի ծավալների օգտագործման, ինչպես նաև էներգետիկ համակարգին ուղղված վարկերի արդյունավետությունն ուսումնասիրող Ազգային ժողովի ժամանակավոր հանձնաժողովի հաշվետվությունը (այսուհետ` Հաշվետվություն):
2. Հաշվետվությունը հնգօրյա ժամկետում ուղարկել Հայաստանի Հանրապետության Նախագահին, Հայաստանի Հանրապետության կառավարություն և Հայաստանի Հանրապետության գլխավոր դատախազին:
3. Մինչև 2000 թվականի նոյեմբերի 1-ը Ազգային ժողովի նիստում քննարկել Հայաստանի Հանրապետության կառավարության և Հայաստանի Հանրապետության գլխավոր դատախազի հաղորդումները` Հաշվետվությունում ներկայացված խնդիրների և եզրահանգումների վերաբերյալ:
i
4. Հաշվետվությամբ արձանագրված փաստարկումների և ուսումնասիրությունների հիման վրա հարուցված քրեական գործերը Հայաստանի Հանրապետության գլխավոր դատախազության վարույթում գտնվելու ժամանակահատվածում` տարին առնվազն մեկ անգամ Ազգային ժողովի նիստում քննարկել Հայաստանի Հանրապետության գլխավոր դատախազի հաղորդումը կատարված աշխատանքի մասին:
Հայաստանի Հանրապետության գլխավոր դատախազի առաջիկա հաղորդումն Ազգային ժողովում քննարկել մինչև 2001 թվականի նոյեմբերի 1-ը:
(4-րդ կետը լրաց. 25.09.01 Ն-203-2 որոշում)
14 հունիսի 2000 թվականի,
Ն-092-2
ՀԱՇՎԵՏՎՈՒԹՅՈՒՆ 1992-1999 ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻ ԸՆԹԱՑՔՈՒՄ ԷՆԵՐԳԱԿԻՐՆԵՐԻ ՆԵՐԿՐՄԱՆ, ԱՐՏԱԴՐՎԱԾ ԷԼԵԿՏՐԱԿԱՆ ԷՆԵՐԳԻԱՅԻ ԾԱՎԱԼՆԵՐԻ ՕԳՏԱԳՈՐԾՄԱՆ ԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅՈՒՆՆ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՂ ՀՀ ԱԶԳԱՅԻՆ ԺՈՂՈՎԻ ԺԱՄԱՆԱԿԱՎՈՐ ՀԱՆՁՆԱԺՈՂՈՎԻ
Հարգելի գործընկերներ
Այսօր ԱԺ «1992-1999 թթ. ընթացքում էներգակիրների ներկրման, արտադրված էլեկտրական էներգիայի ծավալների օգտագործման, ինչպես նաև էներգետիկ համակարգին ուղղված վարկերի արդյունավետությունն ուսումնասիրող ժամանակավոր հանձնաժողովը» Ձեզ է ներկայացնում իր ավելի քան կեստարյա գործունեության հաշվետվությունը:
Հասարակական կարծիքը տարիներ շարունակ ցանկանում էր ստանալ բազմաթիվ հարցերի պատասխաններ, որոնք առնչվում էին վառելիքաէներգետիկ համակարգին և որոնք հնչում էին ԱԺ-ում, մամուլում, հեռուստատեսությամբ, բայց որպես կանոն դրանց տրվում էին ենթադրական պատասխաններ կամ այնպիսի պատասխաններ, որոնք չէին կարող բավարարել մարդկանց: Արդյունքում ժողովուրդը կորցրել էր հույսը, թե իմանալու է ճշմարտությունը այդ դժվարին ժամանակի և ամենատարբեր ենթադրություններով ներկայացվող երևույթի մասին:
Ինչպես գիտենք, վերոհիշյալ իրողություններից ելնելով ԱԺ-ում ձևավորվեց բազմակուսակցական հանձնաժողով, և բնական էր, որ հանձնաժողովի անդամները գիտակցում էին իրենց առաքելության կարևորությունն ու պատասխանատվությունը: Դա էլ դարձավ հանձնաժողովի արդյունավետ գործունեությունը ապահովող նախապայմաններից մեկը:
Բավական է ասել, որ ուսումնասիրությունները կատարվել են էներգետիկային առնչվող բոլոր բնագավառներում, որը կարող էր լույս սփռել կատարվածի վրա: Այս ընթացքում հանձնաժողովի անդամների և փորձագետների կողմից ուսումնասիրվել են ավելի քան 20.000 էջ ամենատարբեր փաստաթղթեր: Եղել ենք բազմաթիվ հիմնարկ-ձեռնարկություններում, որոնք առնչվել են այդ տարիներին ուսումնասիրության խնդրո առարկային: Մենք զրուցել ենք այդ տարիներին պատասխանատու և առանցքային պաշտոններ վարած մարդկանց հետ, լսել նրանց գնահատականները և տեսակետները: Մենք այդ ընթացքում երբեք չենք կտրել կապը հասարակության հետ` սիրով ընդունել ենք նրանց դիմումները, ուսումնասիրել դրանցում բարձրացված կոնկրետ հայտարարությունները, խնդիրները:
Այդ տարիներին վառելիքաէներգետիկ համակարգի միջին օղակներում աշխատած մարդիկ մեզ բազմաթիվ նոր փաստեր և իրողություններ են հուշել:
Որպես կանոն բացահայտ լուրջ խոչընդոտներ հանձնաժողովի առջև չեն ծառացել, չհաշված այն դեպքերը, երբ արհեստականորեն ձգձգվել է առանձին փաստաթղթերի ստացումը կամ միտումնավոր խուսափողական պատասխաններ են ստացվել: Այսպես օրինակ` ՀՀ ֆինանսների նախարար Լ. Բարխուդարյանի կողմից ամբողջ ուսումնասիրության ընթացքում հանձնաժողովին չտրամադրվեցին 1992-1995 թթ. ՀՀ կառավարության օպարատիվ շտաբի գործունեությանն առնչվող փաստաթղթերը:
Սակայն անհրաժեշտ ենք համարում հատուկ շեշտել և արձանագրել հետևյալը, այդ ընթացքում շատ նախարարություններում, հիմնարկ-ձեռնարկություններում արխիվացման ճանապարհով ոչնչացված են շատ կարևոր փաստաթղթեր: Ավելին, շատ կազմակերպությունների հետքն անգամ գտնելը շատ դժվար է, քանզի դրանք ստեղծվել են հատուկ գործարքներ կատարելու համար կամ էլ դրանք ավելի ուշ են լուծարվել: Ընդգծենք նաև, որ անցած-գնացած տարիներին շատ կազմակերպություններ, չակերտների մեջ ասված, կարգի են բերվել շատ փաստաթղթեր և այդ է պատճառը, որ տարբեր նախարարություններից և գերատեսչություններից ստացված փաստաթղթերը լուրջ փաստական հակասություններ ունեն: Դա վերաբերում է ՀՀ կառավարության օպերատիվ շտաբին, «Հայնավթամթերք» ՊՁ-ին, «Հայգազարդ»-ին, Երևանի ՋԷԿ-ին, «Մարմարիկ» ՊՁ-ին, «Հայէներգո»-ին, «Այրում» երկաթուղային կայարանին, «Արմկոնտրակտ»-ին:
Այս պատճառով հանձնաժողովի համոզմամբ մեր կողմից հայտնաբերածը կատարվածի ճիշտ է, ընդգրկուն, բայց ընդամենը մի մասն է միայն:
Բոլոր դեպքերում հանձնաժողովը ձգտել է կատարել իր առջև դրված խնդիրները` հաղթահարելով առաջացած դժվարությունները:
Հիշեցնենք, որ ՀՀ ԱԺ-ում 1999թ. սեպտեմբերի 28-ին ստեղծված ժամանակավոր հանձնաժողովում ընդգրկվեցին ԱԺ բոլոր խմբակցություններից ներկայացուցիչներ հետևյալ համամասնությամբ` Միասնություն - 3, ՀԿԿ- 1, ՀՅԴ-1, Իրավունք և միաբանություն- 1, ԱԺՄ- 1, Օրինաց Երկիր- 1, Կայունություն- 1, անկախ պատգամավոր- 1: Խմբակցությունները ներկայացվել են հետևյալ պատգամավորներին, Գագիկ Մելիքյան, Գուրգեն Եղիազարյան, Անդրանիկ Մանուկյան, Լեոնիդ Հակոբյան, Արշակ Սադոյան, Սերգո Երիցյան, Դավիթ Լոքյան, Ալեքսան Կարապետյան, Մուրադ Մուրադյան, Մանուկ Գասպարյան, մեր շարքերից վաղաժամ հեռացած Վահան Զատիկյան:
Հանձնաժողովի գործունեությունը նորմալ իրականացնելու համար վարչապետ Վ. Սարգսյանը հրահանգել էր կառավարության բոլոր անդամներին` առավելագույնս նպաստելու նրա գործունեությանը, իսկ ԱԺ նախագահ Կ. Դեմիրճյանը ամենօրյա ուշադրությամբ աջակցում էր հանձնաժողովի գործունեությանը: Հանձնաժողովի աշխատանքներին լուրջ ուշադրություն են ցուցաբերել նաև հանրապետության վարչապետները և ՀՀ նախագահ Ռ. Քոչարյանը:
Հանձնաժողովում աշխատանքները բաժանվել են հետևյալ կերպ.
Մազութի ներկրում - Ս. Երիցյան, Ա. Սադոյան, Մ. Գասպարյան, Մ. Մուրադյան, Դ. Լոքյան
Գազի համակարգ - Լ. Հակոբյան, Մ. Մուրադյան, Ա. Կարապետյան, Գ. Մելիքյան, Մ. Գասպարյան
ՊՇԷԿ - 5 - Ա. Կարապետյան, Գ. Եղիազարյան
Հայէներգո - Ա. Սադոյան, Մ. Գասպարյան, Ա. Կարապետյան, Գ. Եղիազարյան, Ս. Երիցյան, Դ. Լոքյան
Քլիրինգ («Արմկոնտրակտ» , «Թուրթրեյդ» «Դվին Կոնցեռն»)- Գ. Մելիքյան, Մ. Գասպարյան, Ա. Կարապետյան, Մ. Մուրադյան, Ս. Երիցյան, Խ. Սարգսյան
Սևան-Հրազդան-Կասկադ - Ա. Կարապետյան, Ս. Երիցյան, Գ. Եղիազարյան
Ցանցեր - Դ. Լոքյան, Ա. Սադոյան, Ա. Կարապետյան, Խ. Սարգսյան
Հանձնաժողովը աշխատել է մեծ ծանրաբեռնվածությամբ, աշխատանքին մասնակցություն են ցուցաբերել 17 հասարակական կարգով հրավիրված փորձագետներ, որոնք ընտրվել էին պատգամավորների կողմից ըստ իրենց ոլորտների:
Ինչպես արդեն գիտեք, ԱԺ-ում այս տարվա ապրիլին ժամանակավոր հանձնաժողովը հանդես եկավ միջանկյալ հաշվետվությամբ, նպատակն էր ներկայացնել այն նյութերը, որոնք ուսումնասիրությունների արդյունքում արդեն ուներ հանձնաժողովը: Հետագայում ևս պարզվեց, որ այն, ինչ հասցրել էինք այդ ժամանակաշրջանում վերլուծել և Ձեզ ներկայացնել, դրանք հիմնականում չեն փոխվել, այժմ էլ դրանք պետք է համարել որպես ուսումնասիրության հիմնական արդյունքների բաղկացուցիչ մասը:
Ուստի, հարգելի գործընկերներ, հարկ եղած դեպքում դուք ևս մեկ անգամ կարող եք ծանոթանալ այդ զեկուցմանը, քանզի դա մասն է կազմում այսօրվա հաշվետվության (կցվում է):
1992-1995 թթ., ինչպես նաև հետագա տարիներին երկրում տիրող բարոյահոգեբանական անառողջ մթնոլորտի, կոռուպցիայի, անպատժելիության, անհրաժեշտ հսկողության բացակայության, կադրային սխալ քաղաքականության, կամայականության և անհետևողականության հետևանքով թույլ են տրվել բազմաբնույթ անօրինականություններ:
1992թ. հունվար-նոյեմբեր ամիսներին ըստ Ռուսաստանի Դաշնության պետվիճվարչության տվյալների նավթամթերքների պետական կոմիտեն ՀՀ-ին «Հայնավթամթերք» ԱԱՄ-ի միջոցով մատակարարել է 1268,1 հազ. տ մազութ: ՀՀ վիճակագրության, պետռեգիստրի և վերլուծության նախարարության տվյալներով նույն ժամանակաշրջանում ներմուծվել է 1200,2 հազ. տ մազութ: «Հայէներգո» ՊՁ-ի ենթակա ՋԷԿ-երում, ըստ օպերատիվ հաշվառման 7 ՏԷԿ հաշվետվությունների, մուտքագրվել է 986,3 հազ. տ:
Ավելին, 1992թ. Հրազդանի և Երևանի ՋԷԿ-երի հասցեներով առաքված մազութից չի մուտքագրվել 2058 վագոն` 115.0 հազ. տ, այդ թվում` Հրազդանի ՋԷԿ-ում 1184 ցիստերն` 66,0 հազ. տ, Երևանի ՋԷԿ-ում 874 ցիստերն` 49,0 հազ. տ (նախարար Թաշչյան, Հրազդանի ՋԷԿ-ի տնօրեն Ց. Հովհաննիսյան, Երևանի ՋԷԿ-ի տնօրեն Հ. Հովհաննիսյան, վարչության պետ Խ. Հակոբյան, Էրեբունի ֆոնդի տնօրեն Մկրտչյան):
1992թ. դեկտեմբերին «Հայէներգո» ՊՁ-ի կողմից Պերմ քաղաքի «Նավթատեխնոլոգիա» ԲԸ-ին մազութ ձեռք բերելու համար փոխանցվել է 600,0 մլն ռուբլի (1449,3 հազ. ԱՄՆ դոլարին համարժեք), որի դիմաց մինչև օրս մազութ չի ստացվել: Նշված գումարը մինչև 1.01.94թ.` Երևանի ՋԷԿ-ի հաշվեկշռում ցույց է տրվել որպես դեբիտորական պարտք, իսկ 1.11.94թ. կրեդիտորական պարտք` գումարով 4703,5 հազ. դրամ, որը որպես ժամկետանց պարտք դուրս է գրվել 1995թ.:
«Հայէներգո» ՊՁ-ում, «Երևանի ՋԷԿ» ՊՁ-ում, «Հրազդանի ՋԷԿ» ՊՁ-ում նշված մազութը չի ստացվել և չի մուտքագրվել («Հայէներգո» ՊՁ-ի տնօրեն Հակոբյան Մելս):
Կատարված ստուգումներով արձանագրվել է նաև, որ Հրազդանի ՊՇԷԿ-ին մազութ մատակարարելու նպատակով «Հայէներգոարդ» ա/մ կողմից դեռևս 1992թ. մայիսին Մոսկվայի «Ֆորտունա» Փ/Ձ փոխանցվել է 30,0 մլն ռուբլի: Համապատասխան ձևակերպման համար վճարումը հիմնավորող փաստաթղթերը ուղարկվել է ՊՇԷԿ: Ստուգման ավարտի օրվա դրությամբ, նախատեսվող մազութը չէր ստացվել և գումարը չի վերականգնվել: Գումարը դուրս է գրվել 1996թ.:
1992թ. հոկտեմբեր ամսին «Հայէներգո» ՊՁ պետռեզերվից ստացել է 1200,0 մլն ռուբլի (3053,4 ԱՄՆ դոլարին համարժեք), որի դիմաց «Հայէներգո» ՊՁ-ին ենթակա ՋԷԿ-երում պետք է ամրագրվեր 69,0 հազ. տ մազութ` 1 տ-ն 17400 ռուբլով: Սակայն 1993թ. հունիսին Երևանի ՋԷԿ-ում 1 տ-ն 96500 ռուբլով ամրագրվել է 12,5 հազ. տ, կամ պակաս 56,5 հազ. տ, 12,5 հազ. տ մազութը նոյեմբերին ամրագրվել է և տրվել Երքաղխորհրդին:
Ստուգմամբ, ընդգրկված ժամանակաշրջանի առանձին գործարքներ հանգեցրել են Հրազդանի ՊՇԷԿ-ում արտադրվող էլեկտրաէներգիայի ինքնարժեքի թանկացմանը: Այսպես, ՊՇԷԿ-ին մազութ մատակարարելու նպատակով, «Հայէներգոարդ» ա/մ-ի և միավորմանը ենթակա «Մարմարիկ» ֆիրմայի միջև 1992թ. հունվարին կնքվել է պայմանագիր 500,0 հազ. տ մազութ, տոննան 650 ռուբլի գնով, ձեռք բերելու մասին: «Մարմարիկ» ֆիրման նշված պայմանագրային պարտավորությունը ստանձնել է Բաշկիրիայի «Նիստ» ֆիրմայի հետ 1991թ. դեկտեմբերին կնքված համապատասխան պայմանագրի հիման վրա (500,0 հազ. տ մազութի ներկրում, տոննան` 427 ռուբլի գնով):
Հրազդանի ՊՇԷԿ-ը, «Հայէներգոարդ» ա/մ կողմից կնքված պայմանագրին համապատասխան, 1992թ ապրիլին ստացել և մուտքագրվել է 21154,5 տ մազութ, տոննան` 650 ռուբլի գնով: Այնուհետև «Մարմարիկ» ֆիրման, հետին ամսաթվով կազմված գրությամբ, պայմանագրի մյուս կողմին` միավորմանը խնդրել է մազութի տոննայի պայմանագրային գինը 650 ռուբլու փոխարեն սահմանել 1750 ռուբլի: Վերջինիս համաձայնությունը կայացվել է 1992թ. հունիսի 21-ին, իսկ հաջորդ օրը ՊՇԷԿ-ին հանձնարարվել է վերահաշվարկել և փոխհատուցել մազութի արժեքը` գների տարբերության հաշվառմամբ: Նշված գործառնությունը հանգեցրել է ինքնարժեքի կազմում մազութի գնի թանկացմանը, գումարով 23,3 մլն ռուբլի («Մարմարիկ»-ի տնօրեն Է. Գրիգորյան):
Ստուգմամբ ընդգրկված ժամանակաշրջանում, արտադրված էլեկտրաէներգիայի 26,2 մլն ռուբ. գումարով թանկացման պատճառ է հանդիսացել Հրազդանի ՊՇԷԿ-ին հասանելիք, հանրապետություն պետականորեն ներկրվող համեմատաբար ցածր գներով մազութի որոշակի քանակություն, համապատասխան որոշումների հիման վրա այդ ձեռնարկությունների վերաբաշխման և նույն ժամանակաշրջանում ոչ պետական ձեռնարկությունների կողմից ավելի բարձր գներով ներկրվող մազութը, համանման որոշումներով ՊՇԷԿ-ին հատկացման գոյություն ունեցող պրակտիկան (վարչապետ Հ. Բագրատյան, օպերատիվ շտաբի պետի տեղակալ Գ. Մարտիրոսյան):
(1993թ. նախարար Մ. Շիշմանյան) մյուս կողմից, համաձայն «Ռոսկոնտրակտ» կորպորացիայի գլխավոր տնօրեն Վ. Անիսիմովի և ՀՀ Նյութական ռեսուրսների նախարար Վ. Մելքոնյանի միջև կազմած ակտի, 1993թ. ընթացքում ՀՀ է առաքվել 47,77 մլն ԱՄՆ դոլարի նավթամթերքներ: Այդ թվում`
հում նավթ - 223,7 հազ. տ. 28,63 մլն ԱՄՆ դոլար (1 տ 128 ԱՄՆ դոլար)
բենզին - 2,8 հազ. տ 0,57 մլն ԱՄՆ դոլար (1 տ 204 ԱՄՆ դոլար)
դիզ. վառելիք - 25,7 հազ. տ 4,7 մլն. ԱՄՆ դոլար (1 տ 183 ԱՄՆ դոլար)
հ.շ. վառելիք - 4,5 հազ. տ 0,91 մլն ԱՄՆ դոլար (1 տ 203 ԱՄՆ դոլար)
մազութ - 162,0 հազ. տ 12,96 մլն ԱՄՆ դոլար (1 տ 80 ԱՄՆ դոլար):
Սակայն, 1993թ ՀՀ ներկրվող նավթամթերքների մատակարարման հետ կապված ծառայություններ կատարող «Ռոսկոնտրակտ» կորպորացիայի հետ կազմած ակտով, նավթամթերքների 1 տ-ի գները ցույց է տրվել ավելի ցածր` 1 տ հում նավթի գինը, 128 ԱՄՆ դոլարի փոխարեն, ցույց է տրվել 110 ԱՄՆ դոլար, մազութի գինը, 80 ԱՄՆ դոլարի փոխարեն, 78 ԱՄՆ դոլար, բենզինի գինը, 204 ԱՄՆ դոլարի փոխարեն, 170 ԱՄՆ դոլար, հ. շ. վառելիքի գինը, 208 ԱՄՆ դոլարի փոխարեն, 171 ԱՄՆ դոլար, դիզ. վառելիքի գինը, 183 ԱՄՆ դոլարի փոխարեն, 167 ԱՄՆ դոլար: Ընդհանուր գումարային տարբերությունը կազմել է 1167,8 հազ. ԱՄՆ դոլար: Միաժամանակ պետք է նշել, որ «Նեֆտեռեսուրս» ԲԸ-ի տեղեկանքի տվյալներով, 1993թ. մայիս-օգոստոս ամիսներին հում նավթի 1 տոննայի արժեքը կազմվել է 30-40 ԱՄՆ դոլար:
Հայաստանի և Վրաստանի Հանրապետությունների միջև կնքված պայմանագրի և համաձայնագրի համաձայն նավթամթերքների 30-35 օ/օ-ը պետք է վաճառվեր վրացական կողմին ձեռք բերման գներից ցածր գներով: 1993թ. վրացական կողմին վաճառված նավթամթերքների ընդհանուր գումարը ՌԴ-ից ձեռք բերված գներով կազմել է 13,63 մլն. ԱՄՆ դոլարը նույնիսկ կարող էր լինել 17 մլն., սակայն վրացական կողմի հետ կնքվել է 6,5 մլն ԱՄՆ դոլար միջպետական վարկի պայմանագիր, որով գները իջեցվել են 47,7 օ/օ-ով:
1993թ. համար հում նավթի վերամշակումից ստացվող պատրաստի նավթամթերքների քանակների և փոխադարձ հաշվարկների վերաբերյալ մեր հանձնաժողովին պայմանագիր չի ներկայացվել:
1993թ. ՀՀ ֆինանսների ու էներգետիկայի և վառելիքի նախարարությունների կողմից քլիրինգային հաշվին փոխանցվող գումարի հաշվարկում ձեռք բերված 224,4 հազ. տ հում նավթից վրացական կողմին թողնվել է 72,3 հազ. տ (32,2 օ/օ), իսկ «Հայնավթամթերք» ԱԱՄ-ին պատկանող 152,2 հազ. տ հում նավթի վերամշակումից ստացվել է 61,2 հազ. տ մազութ (ելանքը 40,2 օ/օ): Ձեռք բերված 162.0 հազ. տ մազութից Վրաստանին թողնվել է 35,4 հազ. տ «Հայնավթամթերք» ԱԱՄ-ի մասը կազմել է 126,5 հազ. տ: Ընդամենը քլիրինգային ներկրվող մազութի քանակը կազմել է 187,7 հազ. տ, իսկ ՀՀ Էներգետիկայի նախարարության տեղեկանքի համաձայն, Բաթումի քաղաքից 1993թ. բարձվել է 234,0 հազ. տ մազութ, այդ թվում հումանիտար` 38,2 հազ. տ (որից 20,8 հազ. տ Եվրախորհրդի կողմից, իսկ 17,4 հազ. տ 1993թ. ապրիլ ամսին, մատակարարը չի ճշտված):
Նույն տեղեկանքով Սարատովից և Ուֆայից առաքված մազութի քանակությունը ցույց է տրված 167,4 հազ. տ, այն դեպքում, երբ ստացված և Բաթումի տեղափոխված մազութը կազմել է 162,0 հազ. տ, կամ պակաս 5,4 հազ. տ:
Համաձայն «Հայաստանի երկաթուղի» ՊՁ-ի տեղեկանքի 1993թ. ՀՀ է տեղափոխվել 148,7 հազ. տ մազութ, ըստ ՀՀ մաքսային վարչության ներկայացված փոխադրման ամփոփագրի, 156,0 հազ. տ, ըստ ՀՀ վիճակագրության, պետական ռեգիստրի և վերլուծության նախարարության տեղեկանքի` 228,0 հազ. տ, իսկ «Հայէներգո» ՊՁ-ի հաշվետվությունների համաձայն, ՋԷԿ-երում ստացվել է 162,6 հազ. տ մազութ:
1993թ. Երևանի և Հրազդանի ՋԷԿ-երի հասցեներով առաքված մազութից չի մուտքագրվել 51 վագոն` 3,5 հազ. տ, այդ թվում Հրազդանի ՋԷկ-ում` 26 ցիստերն` 1,7 հազ. տ, Երևանի ՋԷԿ-ում 31 ցիստերն` 1,8 հազ. տ: Այսպիսով, 1993թ. մազութի տարբերությունը կազմում է 78 հազ. տ:
1993թ. ՀՀ մատակարարված մազութից 71,8 հազ. տ փոխադրման ծախսերը կատարվել են ԱՄՆ-ի կառավարության կողմից` 4,6 մլն ԱՄՆ դոլար գումարով:
Համաձայն «Ռոսկոնտրակտ» կորպորացիայի և ՀՀ նյութական ռեսուրսների նախարարության միջև կազմած 1993-1994թթ. փոխադարձ ակտերի, 1993թ. ՌԴ-ից մատակարարված 47,77 մլն. ԱՄՆ դոլարի նավթամթերքների դիմաց ՀՀ-ից առաքվել է 7,69 մլն. ԱՄՆ դոլարի ապրանքներ և կատարվել են ուղղակի վճարումներ 4,06 մլն. ԱՄՆ դոլար: ՀՀ-ի պարտքը 1.01.94թ. դրությամբ կազմել է 36,05 մլն ԱՄՆ դոլար, 1994թ. մատակարարված 25,125 մլն. ԱՄՆ դոլարի նավթամթերքների դիմաց ՀՀ-ից առաքվել է 27,33 մլն ԱՄՆ դոլարի ապրանքներ և կատարվել է ուղղակի վճարումներ 6,8 մլն ԱՄՆ դոլար, պարտքը 1.01.1995թ. կազմել է 27.045 մլն ԱՄՆ դոլար (36,05 + 25,125 - 34,13), սակայն 31.03.1995թ. փոխադարձ ակտով, առանց որևէ հաշվարկի, պարտք է արտացոլվել 33,99 մլն ԱՄՆ դոլար, կամ ավելի 6,945 մլն ԱՄՆ դոլար:
1994թ. ստացված 124,2 հազ. տ հում նավթից 123,6 հազ. տ վերամշակվել է Բաթումի նավթավերամշակման գործարանում, որի դիմաց նախատեսված նորմատիվով (40,9 օ/օ) ստացված մազութը կկազմի 50,5 հազ. տ, որը քլիրինգային եղանակով ձեռք բերված 84,0 հազ. տ մազութի հետ կկազմի 134,5 հազ. տ, որից 1,5 հազ. տ մնացել է Վրաստանում, մնացած 133,0 հազ. տ-ից 110,4 հազ. տ «Հայնավթամթերք» ԱԱՄ-ի տեղեկանքի համաձայն, 1994-1995թթ. ներմուծվել է ՀՀ, այդ թվում 81,5 հազ. տ 1994թ և 28,9 տ 1995թ., իսկ մնացած 22,6 հազ. տ թողնվել է գործարանին հում նավթի վերամշակման պարտքի դիմաց:
Համաձայն «Հայնավթամթերք» ՀՆՊՁ-ի կողմից ներկայացրած նավերի կոնոսամենտների, 1994թ. Բաթում է տեղափոխվել 82,9 հազ. տ մազութ, չնայած «Հայկոնտրակտ» ՊՁ-ի հետ կազմած ակտում այն ցույց է տրվել 84,0 հազ. տ:
«Հայաստան» համահայկական հիմնադրամի միջոցների հաշվին ձեռք է բերվել 22,6 հազ. տ մազութ, իսկ «հայէներգո» ՊՁ-ի տվյալներով, Եվրախորհրդից 51,3 հազ. տ, ընդամենը` 1994թ. տվյալներով, 155,4 հազ. տ: «Հայաստանի երկաթուղի» ՊՁ-ի տվյալներով, տեղափոխվել է 1552 հազ. տ, մաքսային վարչության տվյալներով` 159,4 հազ. տ, իսկ վիճ. վարչության տվյալներով` 235,0 հազ. տ, տարբերությունը` (235-155,2) = 79,8 հազ. տ:
1995թ. քլիրինգային և Ժող-դեմոկրատիայի և զարգացման ֆոնդի կողմից ձեռք բերված մազութից տեղափոխվել է 87,3 հազ. տ, «Հայէներգո» ՊՁ-ի կողմից, «Ազնավուրը Հայաստանին» օգնության ծրագրով, 14,3 հազ. տ մազութ: Ընդամենը 101,6 հազ. տ: «Հայաստանի երկաթուղի» ՊՁ-ի տվյալներով, 1995թ. մատակարարվել է 75,8 հազ. տ, մաքսային վարչության տվյալներով` 105,5 հազ. տ, վիճ. վարչության տվյալներով` 65,9 հազ. տ, իսկ «Հայէներգո» ՊՁ-ի կայանների կողմից մուտքագրվել է 52,1 հազ. տ մազութ, տարբերությունը` (101,6 - 75,8) = 25,6 հազ. տ:
«Հայէներգո» ՊՁ-ի և «Դվին կոնցեռն»-ի (տնօրեն Ռ. Սարգսյան) միջև 1995թ. կնքված պայմանագրի համաձայն, «Դվին կոնցեռն»-ը վաճառել է 2536,4 տ ոսկու խտանյութ, 1 տ-ում 46,5 գ ոսկու պարունակությամբ, 1 տ 250 ԱՄՆ դոլար արժեքով, գումարով` 634,1 հազ. ԱՄՆ դոլար: Ոսկու պարունակությունը որոշվել է ՀՀ ֆինանսների նախարարության մետաղափորձնական հսկողության ազգային պալատի կողմից: Կնքված պայմանագրի համաձայն, «Հայէներգո» ՊՁ խտանյութը վաճառել է «ՏրանսֆիգուրաԲեխեր ԲՎ» կազմակերպությանը, վերջինիս կողմից առաքվող մազութի դիմաց: Կնքված պայմանագրում ոսկու խտանյութի գին չի որոշվել: Պայմանագրի համաձայն, այն հաշվարկվել է` ելնելով միջազգային անկախ փորձագիտական «Ալեքսիա Արտ» կազմակերպության տվյալներից, համաձայն որի` 1 տ խտանյութի մեջ ոսկու պարունակությունը կազմել է 34,8 գրամ, իսկ հանձնած խտանյութի ընդհանուր արժեքը` 436,0 հազ. ԱՄՆ դոլար, կամ ձեռք բերման գնից պակաս 198,0 հազ. ԱՄՆ դոլար: «Հայէներգո» ՊՁ-ի կողմից կատարվել է նաև մինչև Փոթի քաղաք խտանյութի տեղափոխման ծախսը` 108,8 հազ. ԱՄՆ դոլար:
«ՏրանսֆիգուրաԲեխեր ԲՎ» կազմակերպությունը ոսկու խտանյութի դիմաց մատակարարել է 4611,2 տ մազութ, 1 տ` 90 ԱՄՆ դոլար արժեքով, որի բարձման համար «Հայէներգո» ՊՁ վճարել է նաև 500 տ դիզ. վառելիքի արժեքը` 86,0 հազ. ԱՄՆ դոլար: 4611,2 տ մազութից և 500 տ դիզ. վառելիքից ընդամենը 5111,2 տ-ից «Հայէներգո» ՊՁ-ի կողմից մուտքագրվել է 4756,5 տ մազութ, Բաթումի քաղաքից մազութի տեղափոխման համար կատարվել է 240,6 հազ. ԱՄՆ դոլարի ծախս, կամ ձեռք բերված 4756,5 տ մազութի դիմաց կատարված վճարումը կազմել է 1069,5 հազ. ԱՄՆ դոլար, այսինքն 1 տ մազութի համար 225 ԱՄՆ դոլար: Մազութը ձևակերպվել է որպես Ազնավուրի ֆոնդի մազութ:
Նշված ժամանակահատվածի տվյալներով, ժող-դեմոկրատիայի և զարգացման ֆոնդի ձեռք բերած մազութից տեղափոխվել է 17,5 հազ. տ, երկաթուղու տվյալներով` մատակարարվել է 23,0 հազ. տ մաքսային վարչության տվյալներով` 11,8 հազ. տ, վիճ. վարչության տվյալներով` 12,2 հազ. տ: «Հայէներգո» ՊՁ-ի կայանների կողմից մուտքագրվել է 570 հազ. տ:
1997թ. «Հայաստանի երկաթուղի» ՊՁ-ի տվյալներով, մատակարարվել է 5,0 հազ. տ վիճ. վարչության տվյալներով` 2,3 հազ. տ: «Հայէներգո» ՊՁ-ի կայանների կողմից մուտքագրվել է 3,6 հազ. տ, իսկ մաքսային վարչության տվյալներով` 2059 հազ. տ:
Հում նավթի գործարքների ամփոփում
1993թ. ՌԴ ստացվել է 223,7 հազ. տ հում-նավթ, որից «Հայնավթամթերք» ՀՆՊՁ-ի բաժինը կազմել է 152,2 հազ. տ:
Բաթումի նավթավերամշակման գործարանը վերամշակել է նավթը և ստացել ընդհանուր առմամբ 129,5 հազ. տ նավթամթերք, կամ 22,7 հազ. տ պակաս, որից 5 օ/օ կորուստ, մնացածը վերամշակման ժամանակ օգտագործվել է արտադրական նպատակների համար:
Ընդհանուր գումարը կազմում է`
22,7 հազ. տ x 128 ԱՄՆ դոլար = 2,9 մլն ԱՄՆ դոլար
Գործարանին վճարվել է նաև վերամշակման արժեքը 1 տ-ի համար 8000 ռուբլի. միջին փոխարժեքով` 10 ԱՄՆ դոլար
152,2 x 10 ԱՄՆ դոլար = 1,5 մլն ԱՄՆ դոլար
Վրացական կողմին թողնվել է 71,5 հազ. տ նավթ, լրացուցիչ կատարված ծախսերը կազմել են 4,4 մլն ԱՄՆ դոլար:
1994թ. ստացվել է 123,6 հազ. տ նավթ, որը ամբողջությամբ վերամշակվել է Հայաստանի Հանրապետության համար: Կորուստը և արտադրական նպատակներով ծախսը կազմել է 14 օ/օ, կամ
17,3 հազ. տ x 110 = 1,9 մլն ԱՄՆ դոլար
իր վերամշակման համար 1 տոննայի համար վճարվել է 20 ԱՄՆ դոլար
123,6 x 20 = 2,5 մլն դոլար
Լրացուցիչ կատարված ծախսերը կազմել են 8,8 մլն ԱՄՆ դոլար, ինչը չէր կատարվի նավթամթերքները ձեռք բերելու պարագայում: Նշված գումարի ավելորդ ծախսերը չէին լինի, եթե հում նավթի փոխարեն կառավարությունը ձեռք բերեր մազութ` նույնիսկ շուկայական ամենաբարձր գներով:
Միաժամանակ Ձեր ուշադրությանն է ներկայացվում 1997-1998թթ. ստուգման ընթացքում առկա հետևյալ փաստերը:
ՀՀ էներգետիկայի նախարարության Հրազդան ՋԷԿ ՊՓԲԸ-ում 1997-1998թթ. ընթացքում (տնօրեններ Մ. Մարտիրոսյան, Հ. Արաբյան), ստեղծված տեղական հանձնաժողովի եզրակացության հիման վրա, մուտքագրվել է 5734,8 տ, իբրև մասամբ որակական հատկությունները կորցրած ոչ պիտանի (մեռած) մազութ, որը սակայն նախորդ տարիներին չի ձևակերպվել և հաշվառման մեջ չի ներառվել:
Նշված մազութից 1997-1999թթ. ընթացքում 3224,6 տոննա հատկացվել է 9 տարբեր կազմակերպությունների և անհատ անձանց, որից 525,8 տոննա` 25 ԱՄՆ դոլարի, 1553,8 տոննան` 30 ԱՄՆ դոլարի և 1145,0 տոննա 60 ԱՄՆ դոլարի համարժեք դրամով` առանց ավելացրած արժեքի հարկի:
Անցկացվող ստուգումներով պարզվել է, որ իրացված 3224,8 տոննա` իբրև օգտագործման համար ոչ պիտանի մազութից 1370,8 տոննան վերավաճառվել է 85-115 ԱՄՆ դոլարով, 933,1 տոննան ձևակերպվել է որպես վերավաճառք ձեռք բերման գներով, ինչը շուկայական գներից անհամեմատ ցածր է և 355,7 տոննան գնորդները օգտագործել են իրենց սեփական կարիքների (ջեռուցման) համար:
Պետք է նշել նաև, որ նույն ժամանակաշրջանում ՋԷԿ-ի կողմից գնված մազութի դիմաց փաստացի 1 տ համար վճարվել է 110-130 ԱՄՆ դոլար: Բնականաբար պակասը էներգակիրների լավագույն զեղջման ձև է:
Կայանի աշխատանքի հիմնական ցուցանիշներից մեկը` կվտժ-ի վրա պայմանական վառելիքի ծախսը, 1991-1993թթ. պարբերաբար նվազել է, 1991թ. 369 գրամից 1993թ. կազմելով 358,2 գրամ: Նկատենք, որ ԽՍՀՄ-ը ՋԷԿ-երում այս արդյունքը 1980-ականներին կազմում էր 325-328 գ.պ.վ.: Անցած 9 տարիներին այս արդյունքը պահպանվել է ընդամենը 1 ամիս` 1992թ. դեկտեմբերին կազմելով 322,4 գրամ (Հ. Արաբյան), ինչը ենթադրաբար արվել է պահեստային գազի հաշվին:
Սկսած 1994թ. կվտժ-ի պ.կ. ծախսը անշեղորեն աճել է` մոտենալով և անգամ գերազանցելով 400 գրամի ցուցանիշը, իսկ 1996թ. հուլիսին հասել է 603,2 գրամի: Բնական է, որ վառելիքի նման գերածախսը պատճառ է հանդիսացել սակագնի անհարկի բարձրացման, որը արձանագրվել է այս և հաջորդ տարիներին:
Վերջին 5 տարիներին վառելիքի ծախսի արձանագրված աճը ոչ մի արդարացում չունի, մանավանդ` 1994թ. սկսած բազում հավաստիացումներ են եղել կայանում միջազգային կազմակերպությունների կողմից կատարված վառելիքի ծախսի նվազման ուղղությամբ իրագործումների մասին: Հրազդանի ՊՇԷԿ-ում և Երևանի ՋԷԿ-ում վառելիքի առավելագույն ծախսերը արձանագրվել են ամռան ամիսներին, իսկ նվազագույն ծախսերը` աշուն-ձմեռ-գարուն շրջանում:
Օրինակ Երևանի ՋԷԿ-ում (Հ. Հովհաննիսյան) պայմանական վառելիքի փաստացի ծախսերի տատանումը, 1 կվտ/ժ էլեկտրաէներգիա ստանալու համար 1994թ. օգոստոս ամսին` 330 գ պայմանական վառելիք, 1995թ. օգոստոս-սեպտեմբեր ամիսներին` համապատասխան 525 գ և 531 գ պայմանական վառելիք: 1 կվտ/ժ համար 200 գ ավելի:
Բացի պայմանական վառելիքի ծախսի նորմաների մեխանիկական բարձրացումից, Հրազդանի ՊՇԷԿ-ում ստացվող մազութի խոնավությունը հաշվի չառնելով, չոր մազութի հաշվառում չտանելու, հերթափոխի ամենօրյա ընդունման-հանձնման տեղեկագրերի տվյալներն անտեսելու, ամսական և տարեկան գույքագրումներ չկատարելու պատճառով ստեղծվել է հնարավորություն, և ստուգմամբ ընդգրկված ժամանակաշրջանում էլեկտրաէներգիայի արտադրության անվան տակ ավելի է դուրս գրվել և փաստորեն թաքցվել է 3620,0 տոննա չոր մազութի պակասորդը, գումարով` 46,6 մլն ռուբլի: Նաև գնվել է մազութ, որը ունեցել է խիստ բարձր գին, օրինակ` 180 դոլար - 1 տ-ի դիմաց:
Միաժամանակ 1992-1996թթ. ընթացքում «Կոտայքգազ» (Թաշչյան) գազաբաշխման տարածաշրջանային մասնաճյուղի և Հրազդանի ՋԷԿ-ի կողմից խախտվել են գազի քանակի որոշման պայմանագրերի պահանջները, առանց երկկողմանի ակտերի, մեկը մյուսի նկատմամբ գազի տարբերություն է հայտնաբերվել ընդամենը 48,260,0 հազ. խմ., գումարով` 4,0 մլն ԱՄՆ դոլար:
«Հրազդանի ՋԷԿ» ԴՁ-ի կողմից 1992-94թթ. տնտեսական նպատակների համար առանց գազի ծախսաչափի տվյալների մուտքագրում ցույց տրված 15100,0 հազ. խմ. գազից 14,712,7 հազ. խմ. (գումարով 1,120,2 հազ. ԱՄՆ դոլար) առանց ծախսը հիմնավորող փաստաթղթերի անօրինական կարգով ձևակերպվել է ծախսերով:
«Հայգազարդ» ԱՄ-ի Հրազդանի գազի տնտհաշվարկային (Ադոնց Ռ.) միջշրջանային արտադրաշահագործման վարչության 1994թ. գազի գերպլանային կորուստը կազմել է 11980,8 հազ. խմ., (գումարով 858,9 հազ. ԱՄՆ դոլար): 1994թ. «Կոտայքգազ» ԳՏՄ-ում գազի գերնորմատիվային կորուստը կազմել է 11980,8 հազ. խմ., (գումարով 958,4 հազ. ԱՄՆ դոլար):
Գազի առաքումների դիմաց վճարումները իրականացվել են ըստ պայմանավորվածության 60 օ/օ - ապրանքային ծածկույթով և 40 օ/օ վալյուտային: Ապրանքային ծածկույթի իրականացումը կատարվել է «Թուրթրեյդ» ընկերության (Ա. Սարգսյան) և միջնորդող բազմաթիվ կազմակերպությունների («Դվին կոնցեռն» (Ռ. Սարգսյան), «Պրոմ էներգո» (Թ. Տեր-Պետրոսյան, Շիշմանյան) և այլն կողմից:
1. Քլիրինգային առաքումների արժեքային տարբերությունները 1992-1995թթ. կազմում էին մոտավորապես 10 անգամ, սակայն «Հայթուրթրեյդ»-ի և «Դվին կոնցեռն»-ի կողմից այդ տարբերությունը պետության հետ հաշվարկներում ներկայացվել է 1,7 - 2 անգամ: Հետագայում տարբեր կազմակերպություններից քլիրինգային առաքումների նպատակով ձեռք բերված ապրանքա-նյութական արժեքները ձևակերպվել են տվյալ պահին հանրապետությունում գործող արժեքներից մոտավորապես 5 և ավելի անգամ ավել: Այսպես օրինակ. 1994թ. «Դվին կոնցեռնը» ԱԴ-100 մակնիշի շարժական էլ. կայանները հանձնել է «Թուրթրեյդ»-ին 26378 դոլարով, այն դեպքում, երբ «Հայէլեկտրոմեքենա» ՊՓԸ-ից նույն շարժական էլեկտրակայանները ձևակերպվել են 16000 դոլարով, ընդհանուրը Թուրքմենիային հանձնելով 37000 դոլարով յուրաքանչյուրը` կամ ԱՄՖ ՄՊՕ-ից «Լույս» արտադրական միավորման կողմից արտադրվող ավտոլամպերը մուտքագրվել և ձևակերպվել է 0,76 դոլարով, իսկ միավորումից մուտքագրվել և ձևակերպվել է 0,13 դոլարով:
Նույնանման գործարք կատարվել է նաև «Դվին կոնցեռն»-ով «Օմեգա» Ն համատեղ ձեռնարկություններով, կամ «Տորգսերվիս» ՕՕՕ-ից պոլիէթիլենային պարկերը ընդունվել և ձևակերպվել է 0,36 դոլարով, իսկ «Թուրթրեյդ»-ից մուտք է ձևակերպվել 0,48 դոլարով` քանակով` 3603600 հատ և այլն:
Միայն վերոհիշյալ 5 գործարքներով քլիրինգի էֆեկտը իջեցվել է 1,641,3 մլն դոլար գումարով (601,9 + 327,5 + 74,0 + 205,5 + 432,4), իսկ փաստեր` որքան ցանկանաք:
Քլիրինգային առաքումներում պետության կողմից չի կազմակերպվել մրցույթներ, ձեռնարկություններին չի հաղորդվել ապրանքների տեսակները և, կարծես, ստեղծվել է մոնոպոլ համակարգ, ինչը և ՀՀ տնտեսության վրա ունեցել է լուրջ բացասական ազդեցություն: Առանձին դեպքերում քլիրինգային առաքումների դիմաց վճարումներ են կատարվել նույնիսկ ՀՀ բյուջեի հաշվին: Այսպես օրինակ`
01.01.1994թ. դրությամբ, «Տեմպ-92» ՍՊԸ ընկերության կողմից առաքված ապրանքների դիմաց մնացորդը գնման գներով կազմել է 1131,3 հազ. դրամ: Ապրանքները 1993թ. ուղարկվել են Ուկրաինա, որտեղ ապրանքափոխանակումից հետո հանձնվել են Թուրքմենիա` քլիրինգային առաքումների դիմաց: Այդ ապրանքների մի մասի (ձեռք բերման գներով 685,2 հազ. դրամ, իրացման դիմաց 1994թ. ընկերությանը ՀՀ ֆինանսների նախարարության կողմից վճարվել է 27765,0 հազ. դրամ, իսկ ձեռք բերման գներով մնացորդի տարբերությունը (գումարով 446,1 հազ. դրամ) դուրս է գրվել որպես ժամկետանց դեբիտորական պարտք: Ստուգման ընթացքում չպարզվեց, թե ինչ հիմքերով է վճարումը կատարվել ՀՀ ֆինանսների նախարարության կողմից, եթե գումարներ չկան դոտացիաներ և բյուջետային կազմակերպությունների աշխատավարձը վճարելու համար:
01.01.2000թ. դրությամբ, ընկերության դեբիտորական պարտքերը կազմել են 98567,0 հազ. դրամ, կրեդիտորական պարտքերը` 245800,0 հազ. դրամ, որը ամբողջությամբ բյուջեի նկատմամբ ունեցած պարտք է (մայր պարտք 54000,1 հազ. դրամ է, իսկ հաշվարկված տույժերը 191799,9 հազ. դրամ):
Իսկ այժմ ներկայացնենք այն ամենը, ինչ Ձեզ չենք ներկայացրել միջանկյալ զեկուցման մեջ:
Մենք հաշվետվությունը կներկայացնենք` հաշվի առնելով այն բնագավառները, որոնք առնչվում են բուն էներգետիկ համակարգին և, հանձնաժողովի համոզմամբ, թույլ են տրվել լուրջ բացթողումներ, չարաշահումներ: Ճիշտ է ասված, որ ավելի քան խոսուն են փաստերն ու իրողությունները, քան տեսական դատողություններն ու ընդհանրացումները: Ուստի հանձնաժողովը միաձայն որոշել է ավելի շատ ներկայացնել այն ամենը, ինչ կարող է լույս սփռել այդ տարիներին կատարվածի վրա և հիմք ծառայել երկրի նախագահին, կառավարությանը, Ազգային ժողովին, անկասկած նաև իրավապահ մարմինների և, որ շատ ենք կարևորում հասարակության համար` կոնկրետ քայլեր կատարելու և եզրակացությունների համար:
Այստեղ ուզում ենք Ձեզ ներկայացնել վիճակագրական տվյալներ, որոնք մեզ են տրամադրել էներգետիկայի, վիճակագրության և պետռեգիստրի նախարարությունները: Մասնավորապես պետք է ուշադրություն դարձնել, թե վերջին տասը տարիների ընթացքում ինչպիսին են եղել էլեկտրաէներգիայի արտադրությունը և ծախսումները` ըստ ճյուղերի:
Տեղադրված է աղյուսակը թիվ 1, 2
ՀՀ բնակչության կողմից 1988-99թթ. սպառված էլեկտրաէներգիայի
ծավալների մասին
.__________________________________________.
| մլն. ԿՎտ ժամ |
|__________________________________________|
| 1988 976.5 |
|__________________________________________|
| 1989 1129.9 |
|__________________________________________|
| 1990 1339.4 |
|__________________________________________|
| 1991 1644.3 |
|__________________________________________|
| 1992 1792.2 |
|__________________________________________|
| 1993 1575.4 |
|__________________________________________|
| 1994 1179.2 |
|__________________________________________|
| 1995 846.4 |
|__________________________________________|
| 1996 1171.7 |
|__________________________________________|
| 1997 2254.5 |
|__________________________________________|
| 1998 1454.4 |
|__________________________________________|
| 1999 1278.1 |
.__________________________________________.
1988-1998 թթ. ՀՀ-ում էլեկտրաէներգիայի արտադրությունն ու
սպառումն ըստ տնտեսության հիմնական ճյուղերի
Մլն. կՎտ. ժամ
._________________________________________________________________________.
| |Ար- | Ստաց-| Սպառվել է էլ. էներգիա ըստ ճյուղերի |բաց է |էլեկտրա|
| |տադըր- | վել է| |թողն- |(ջերմա-|
| |վել է | էլ. | |վել |էներգի-|
| |էլ. | էներ-| |հանրա-|այի ար-|
| |էներգիա| գիա | |պետու-|տադրանք|
| | | դրսից| |թյուն-|ծավալը |
| | | | |ից |գործող |
| | | | |դուրս |գներով |
| | | | | |մլն. |
| | | | | |դրամ) |
| |_______|______|_________________________________________|______|_______|
| | | |ար- |տրանս-|կոմու-|գյուղ |այլ |կորու- | | |
| | | |դյու- |պորտի |նալ |տնտ. |ճյու-|ստները | | |
| | | |նաբե- | |տնտ. | |ղե- |ընդհա- | | |
| | | |րութ- | | | |րում |նուր | | |
| | | |յան ու| | | | |օգտա- | | |
| | | |շին- | | | | |գործ- | | |
| | | |յան | | | | |ման | | |
| | | | | | | | |ցանցե- | | |
| | | | | | | | |րում | | |
|_|_______|______|______|______|______|______|_____|_______|______|_______|
|8|15304.7|176.5 |5955.1|457.3 |1461.4|1873.9| 990.5 1647.9|3095.1|295.3 |
|_|_______|______|______|______|______|______|_____________|______|_______|
|9|12137.2|1248.3|4647.7|488.8 |1766.0|2309.6| 971.0 1624.0|1578.4|245.6 |
|_|_______|______|______|______|______|______|_____________|______|_______|
|0|10377.4|1698.7|4027.1|468.3 |1961.3|2335.3| 873.4 1631.9|778.8 |209.7 |
|_|_______|______|______|______|______|______|_____________|______|_______|
|1|9531.8 |2299.7|3854.4|421.4 |2386.1|2180.8| 600.9 1659.8|728.1 |300.6 |
|_|_______|______|______|______|______|______|_____________|______|_______|
|2|9020.5 |670.2 |2087.4|329.1 |2234.5|1277.8| 396.8 3029.5|335.6 |6448.0 |
|_|_______|______|______|______|______|______|_____________|______|_______|
|3|6311.1 | - |863.3 |269.3 |1971.6|496.0 |323.6|2387.3 | - |30914.0|
|_|_______|______|______|______|______|______|_____|_______|______|_______|
|4|5673.3 | - |859.7 |296.3 |1551.0|384.9 |340.4|2239.0 | - |13571.5|
|_|_______|______|______|______|______|______|_____|_______|______|_______|
|5|5575.9 | - |1109.1|273.1 |1253.4|332.2 |417.7|2190.4 | - |27813.2|
|_|_______|______|______|______|______|______|_____|_______|______|_______|
|6|6229.0 | - |1305.9|173.4 |1763.4|380.9 |257.2|2348.2 | - |50804.5|
|_|_______|______|______|______|______|______|_____|_______|______|_______|
|7|6029.8 |66.8 |1212.4|151.7 |2592.8|245.0 |519.2|1251.6 |123.9 |68367.6|
|_|_______|______|______|______|______|______|_____|_______|______|_______|
|8|6191.0 |28.1 |1095.5|151.1 |1763.6|341.9 |715.9|1764.1 |387.0 |88535.8|
._________________________________________________________________________.
Ինչպես տեսնում ենք, էլեկտրաէներգիայի արտադրության գործում լուրջ տատանումներ չեն եղել, այլ խոսքով` էներգետիկ ճգնաժամի տարիներին, ըստ ներկայացրած փաստաթղթի, արտադրվել է նույնքան, անգամ ավելին, քան այսօր: Համեմատության համար, պատահական ընտրությամբ, դիտարկենք 1994 և 1997թթ. արդյունքները:
Վերը բերված թվերը և փաստերը վկայում են, որ իրոք արտադրվել է այնքան էլեկտրաէներգիա, որքան այսօր է արտադրվում և, որ ամենազավեշտականն է, ընդգծում ենք, նշվել է թե այն ծախսվել է բնակչության և հիմնարկ-ձեռնարկությունների, գերատեսչությունների կողմից: Իսկ մենք, Ձեզ հետ միասին, հիշում ենք, որ ունեցել ենք օրական մի քանի ժամ հոսանք և որպես կանոն` չաշխատող, պարապուրդի մեջ գտնվող ձեռնարկություններ: Այլ խոսքով, այդքան հոսանք արտադրելու համար երկիրը անհրաժեշտ էներգակիրներ չի ներկրել, քանի որ ՋԷԿ-երը հիմնականում աշխատել են ինքնաապահովման ռեժիմով (այդ մասին վկայում են մասնագետները իրենց բացատրություններում և հաշվետվություններում): Դեռ ավելին` հոսանք ունենալու համար գործի են դրվել Սևանի ջրերը, և պատահական չէ, որ տարբեր` բնապահպանության, գյուղատնտեսության, վիճակագրության և պետռեգիստրի, էներգետիկայի նախարարությունների կողմից ներկայացված թվերում զգալի տարբերություններ և հակասություններ կան: Օրինակ, 1993թ. համաձայն բնապահպանության նախարարության տվյալների, Սևանից բաց է թողնվել 1643,3 մլն, իսկ էներգետիկայի նախարարության տվյալներով` 1516,2 մլն խմ. ջուր: Արտադրված հոսանքի տարբերությունը համապատասխանում է 1993թ. 225 մլն կվտ/ժ, իսկ 1994թ. այդ թիվը կազմում է 200 մլն կվտ/ժ: Պարզ է եղել նպատակը, Սևանից ավելի շատ ջուր վերցնել և ստանալ չհաշվառված հոսանք: Բացի վերոհիշյալից, բազմաթիվ պաշտոնյաներ և փաստաթղթեր վկայում են, որ անգամ իրական արտադրած հոսանքը չի բաշխվել հստակ և համամասնորեն: ՀՀ կառավարության որոշումներով, էլեկտրաէներգիան տրվում էր պետական հիմնարկներին, արդյունաբերական ձեռնարկություններին, որոնք տարաբնույթ ճանապարհներով առավելագույն լիմիտներ էին ստանում և վերավաճառում ընտրովի շրջանակներին, իսկ մնացած հոսանքը (2-4 ժամ) տրվում էր ժողովրդին: Մեր ուսումնասիրությունների ընթացքում նախկին և ներկա պաշտոնյաներից հաճախ լսում պատճառաբանություններ, որ այդ տարիներին 2 ժամվա ընթացքում բնակիչը ծախսում էր նույնքան, որքան կծախսեր 24 ժամվա ընթացքում: Սա զուրկ է տեխնիկական հիմնավորումից և սովորական տրամաբանությունից և չի կարող ընդունվել որպես պատճառաբանություն: Չէ, որ դա մեկ ամիս չէր, մեկ տարի չէր, մեկ ձմեռ կամ աշուն: Այս բոլորը եղել է 3,5 երկարաձիգ, մղձավանջային տարիներին: Ինչու իրավիճակը չէր կարգավորվում ավելի վաղ, չէ որ հենց 1993թ. ճգնաժամի պայմաններում արդեն հայտնի էր դառնում, որ էլեկտրաէներգիայի արտադրության ծավալը, ըստ ներկայացված թվերի, չի նվազում և այդ միտումը չունի: Օրինակ, 1996թ., երբ սկսվեց աշխատել ատոմակայանը, ավելի քիչ հոսանք արտադրվեց, քան Սևանի ջրով և ներկրված էներգակիրներով` 1992-1995թթ.: Բայց այս դեպքում ունեցանք 24-ժամյա հոսանք: Ուրեմն կատարենք մեր հիմնական եզրակացությունը, 1992-1995թթ. չի արտադրվել այնքան հոսանք, որքան ներկայացվել է պաշտոնապես: Այլ խոսքով չարտադրվածը լրացվել է հավելագրումներով և բազմաթիվ այլ խախտումներով:
Չեն գործել կառավարման հստակ մեխանիզմներ, թագավորել է ամենաթողությունը:
Ընդունված են եղել բաշխման սխալ որոշումներ ՀՀ կառավարության կողմից:
Իսկ այժմ ձեռնամուխ լինենք հաշվետվության այն մասի ներկայացմանը, որը վերաբերվում է գազի ներկրմանը, վճարումներին, պետական արտաքին պարտքի առաջացմանն ու կառուցվածքին:
«Հայգազարդ»-ի 1992-1995թթ. հաշվապահական հաշվառման փաստաթղթերը, ըստ գործող կարգի, արխիվային ծառայության կողմից ուսումնասիրվել են և տեղափոխվել արխիվ: Արխիվից փաստաթղթերի ոչնչացման մասին համապատասխան ակտեր չկան, սակայն ըստ ՊԿ-ի ղեկավարության բանավոր հայտարարության, փաստաթղթերը փաստորեն ոչնչացված են, ինչը և խիստ դժվարացրեց 1992-1995թթ. գազի հետ առնչվող շատ իրողությունների բացահայտմանը:
Ընդամենը մեզ տրամադրված փաստաթղթերի ուսումնասիրությունից պարզվում է`
1995թ. դեկտեմբերին և 1996թ. հունվար-փետրվար ամիսներին «Ազնավուրը Հայաստանին» կազմակերպության կողմից (Ռ. Ադոնց) ՊԿ-ին է հանձնվել 1549827 ԱՄՆ դոլարի կամ 625,6 մլն դրամի 18235 հազ. խմ. գազ: Գազի իրացումից ստացված 625,6 մլն դրամը և «Հայաստան» համահայկական ֆոնդի հաշվին ստացված գումարի (առ 01.01.1995թ.) մնացորդից` գումարով 1792,2 մլն դրամ ՀՀ ֆինանսների նախարար Լ. Բարխուդարյանի հրամանով, 378,57 մլն դրամ, (98,4 + 280,17) ուղղվել է «Հայգազարդ» ՊԿ-ի օգուտներին (Ռ. Ադոնց):
Հատուկ նշանակության ֆոնդերից օգուտների ձևակերպումը հակասում է գործող օրենքին: Այն կարելի է ուղղել գազի ձեռքբերման և բնակչությանը ձրի էլեկտրաէներգիա տալու գործընթացին:
Համակարգում մինչև 1995թ. գործել են գազի նորմատիվային կորուստների տարբեր չափաքանակներ: Այսպես` 1995թ. նորմատիվային կորուստները հաշվարկվել են նախարարության կողմից հրահանգավորված տոկոսադրույթներով: 1995թ. սեպտեմբերից մինչև 1996թ. օգոստոսի 1-ը նորմատիվային կորուստները հաշվարկվել և ձևակերպվել են ներկրված գազի 2 օ/օ-ի չափով, այնուհետև, ըստ էներգետիկայի նախարարի (Գ. Մարտիրոսյան) 04.12.1996թ. թիվ 07 ԳՄ 04 - 3003 նամակի, ի հակասումն նախկին չափաքանակների առաջարկվում է, 1996թ. հունվարի 1-ից սկսած, գազի կորուստները հաշվարկել նախարարության կողմից հաստատված 05.02.1996թ մագիստրալ գազատարների տեխնիկական կորուստների նորմավորման մեթոդիկայով: Այսպիսով` արհեստականորեն բարձրացնելով նորմատիվային կորուստների հաշվարկման տոկոսաչափը, մեխանիկորեն նվազեցվում է գերնորմատիվային կորուստների չափը: Միաժամանակ, հիմք ընդունելով վերոհիշյալ փոփոխությունը, արդեն իսկ հաշվապահորեն ձևակերպված գերնորմատիվային կորուստներից նվազեցվում է ընդհանուր քանակով 18096 հազ. խմ. կամ գումարով` 483,1 մլն դրամ, իսկ մնացած 24379 հազ. խմ գազի գերնորմատիվային կորուստը (գումարով 615,7 մլն դրամ) «Հայգազարդ» ՊԿ-ի և Էներգետիկայի նախարարության կողմից ձևակերպվել է այսպես կոչված անհասցե գերնորմատիվային կորուստներ անվան տակ, որը հետագայում էլ դուրս է գրվել որպես անհուսալի դեբիտորական պարտք:
Սկսած 1997թ., գերնորմատիվային կորուստները հաշվապահորեն չեն ձևակերպվել: Ընդհանրապես «անհասցե» տերմինը համակարգում շատ հաճախ է կիրառվում և գործը հասնում է նրան, որ «անհասցե» անվան տակ են ձևակերպվում նաև կրեդիտորական պարտքերը` այսինքն գումարների մուտքեր, որոնց վճարողները հայտնի չեն: Այն, ստուգման պահին, միայն բնակչության մասով կազմում էր 236,5 մլն դրամ: Ուսումնասիրությունների ընթացքում, ըստ տարբեր մարզերից ստացվող ահազանգերի, պարզ դարձավ, որ «անհասցե» անվամբ են ձևակերպված նաև հանրապետության տարբեր համայնքների և քաղաքների բնակիչներից «Հայգազարդ» ՊԿ-ի աշխատակիցների կողմից 3-4 տարի առաջ հավաքագրված կանխիկ միջոցները, որի դիմաց ՊԿ-ի կողմից պետք է կատարվեին առանձին վերանորոգման աշխատանքներ կամ տեղադրվեին հաշվիչներ: Իսկ իրականում ոչ աշխատանքներ են կատարվում և ոչ էլ, հասցե չունենալու պատճառով, գումարներ են հետ վերադարձվում:
1994թ. փետրվարի 11-ին «Հայգազարդ» ՊԿ-ի և «Հայէներգոարդ» ՀՆՊՁ-ի միջև կազմված փոխադարձ ակտով արձանագրվել է, որ Հրազդանի ՊՇԷԿ-ը 27573 խոր. մ գազ (գումարով 561,7 մլն դրամ) պակաս է ստացել: 1994թ. ապրիլի 12-ին, նախարար Մ. Շիշմանյանի մոտ կայացած խորհրդակցությունում, հիմք ընդունելով ՀՀ կառավարությանն առընթեր ստանդարտացման, չափաբանության և սերտիֆիկացման վարչության կազմած 25.10.1993թ. եզրակացությունը, գազի անհամապատասխանության գումարը բաշխվել է հավասարաչափ` 50 օ/օ-ը ՊԿ-ի, իսկ 50 օ/օ-ը «Հայէներգոարդ» ՀՆՊՁ-ի հաշվին:
1995թ. դեկտեմբեր ամսին վրացական կողմի խողովակաշարում մնացել է 3642 հազ. խմ. գազ (գումարով 309570 ԱՄՆ դոլար): Նշված գումարից 38,1 մլն դրամի գանգատարկում է ներկայացվել վրացական կողմին և չի բավարարվել: Հետագայում այն դուրս է գրվել, իսկ 86,9 մլն դրամը ձևակերպվել է «Հայգազարդ» ՊԿ-ի ծախսերով:
1995թ. օգոստոսի 17-ին «Հայգազարդ» ՊԿ-ի (մատակարար) և արդյունաբերության նախարարության «Դվին կոնցեռնի» (գնորդ) միջև կնքվել է պայմանագիր, որի համաձայն, տարանցիկ գազի հաշվին, «Հայգազարդ» ՊԿ-ն պարտավորվում է «Դվին կոնցեռն»-ին վաճառել օրական 850 հազ. խմ. գազ` 1000 խմ. գազը 85,3 ԱՄՆ-ի դոլար գնով Վրաստանի Հանրապետության Ռուսթավիի «Ազոտ» գործարանին մատակարարելու նպատակով: 1995թ. օգոստոս-դեկտեմբեր ամիսներին «Դվին կոնցեռն»-ը «Հայգզարդ» ՊԿ-ից ստացել և «Ազոտ» գործարանին է մատակարարել 124153 հազ. խմ. բնական գազ, որի համար պիտի վճարեր 10590250 ԱՄՆ դոլար: Սակայն 1995թ. դեկտեմբերի 30-ին էներգետիկայի նախարարի թիվ 151 ԳՄ հրամանով, Թուրքմենստանից ՀՀ ներկրվող բնական գազի իրացման հարցերի կարգավորման նպատակով, «Հայգազարդ» ՊԿ-ին հանձնարարվում է «Հայթուրթրեյդ» ՊՁ-ից «Դվին կոնցեռն»-ին բաց թողնել օրական 850 հազ. խմ. գազ` Ռուսթավիի քիմկոմբինատին մատակարարելու նպատակով (այն, ինչ արձանագրված է ՊԿ-ի և «Դվին կոնցեռն»-ի միջև կնքված պայմանագրով): Նույն հրամանի 3-րդ կետով 1000 խմ. գազի համար սահմանվել է արդեն իսկ Հայաստանի տարածքում գործող գները` 1995թ. - օգոստոս-սեպտեմբեր ամիսներին- 55 ԱՄՆ դոլար, 1995թ. հոկտեմբերի 1-ից - 57 ԱՄՆ դոլար` կանոնակարգելով հարաբերությունները «Հայգազարդ»-ի, «Դվին» կոնցեռնի և «Թուրթրեյդ»-ի: Մեր կարծիքով, հրամանի պահանջները կատարելով «Հայգազարդ» ՊԿ պակաս եկամուտներ է ստացել (գումարով 3612,6 հազ. ԱՄՆ դոլար) և խախտվել է կնքված նախկին պայմանագիրը, ըստ որի ցանկացած փոփոխություն պայմանագրում պետք է կատարվեր միայն կողմերի գրավոր համաձայնությամբ:
-------------------------------------------------------------
հեղինակաների կողմից - շարունակությունը հաջորդ մասում