040.0207.200301
«ՎԱՎԵՐԱՑՆՈՒՄ ԵՄ»
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ
ՆԱԽԱԳԱՀ Ռ. ՔՈՉԱՐՅԱՆ
«20» մարտի 2001թ.
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ
ՈՐՈՇՈՒՄ
20 մարտի 2001 թվականի թիվ 207
ԱՂՔԱՏՈՒԹՅԱՆ ՆՎԱԶԵՑՄԱՆ ՄԻՋԱՆԿՅԱԼ ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ԾՐԱԳԻՐԸ ՀԱՍՏԱՏԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
(1-ին մաս)
Աղքատության նվազեցման ուղղությամբ տարվող քաղաքականությունը համակարգելու և դրա արդյունավետ իրականացումն ապահովելու նպատակով Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը որոշում է.
Հաստատել աղքատության նվազեցման միջանկյալ ռազմավարական ծրագիրը (կցվում է):
ԱՂՔԱՏՈՒԹՅԱՆ ՆՎԱԶԵՑՄԱՆ ՄԻՋԱՆԿՅԱԼ ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ԾՐԱԳԻՐ
ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ
1. Ներածություն
2. Աղքատության նկարագիրը
3. Աղքատության նվազեցման ռազմավարության հիմնական տարրերը
3.1. Կայուն և համընդգրկուն տնտեսական աճ
3.2. Պետական կառավարում և կոռուպցիայի դեմ պայքար
3.3. Մարդկային զարգացում
Առողջապահություն
Կրթություն
Սոցիալական պաշտպանություն. աշխատուժի շուկա, սոցիալական
ապահովագրություն և ապահովություն
Աղետի գոտի
Կոմունալ ծառայություններ
Բնապահպանություն
4. Աղքատության նվազեցման ռազմավարություն ամփոփ ծրագրի կառուցվածքային
մեխանիզմները
4.1. Ծրագրի իրականացման կազմակերպական կառուցվածքը
4.2. Պետական ծախսերի կառավարման համակարգի բարեփոխումներ
5. Եռամսյա մակրոտնտեսական կանխատեսումներ
6. Ցուցանիշների մոնիտորինգ
Հավելվածներ
Հավելված 1. Իրականացվելիք միջոցառումների աղյուսակ
Հավելված 2. ԱՆՌԾ-ի ամփոփ փաստաթղթի մշակման ժամանակացույց
Աղյուսակներ
Աղյուսակ 1. Հիմնական մակրոտնտեսական ցուցանիշներ, 1998-2003
Աղյուսակ 2. Ցուցանիշների մոնիտորինգ
Պատկերներ
Պատկեր 1. Ջինի գործակիցն անցումային տնտեսությամբ մի շարք երկրներում
Պատկեր 2. Մեկ շնչին ընկնող օտարերկրյա ուղղակի ներդրումներն անցումային
տնտեսությամբ երկրներում
Պատկեր 3. Իրական համախառն ներքին արդյունք
1. Ներածություն
1. 1991 թվականին ԽՍՀՄ-ից անկախացումից հետո Հայաստանը դիմագրավել է մի քանի տնտեսական ու քաղաքական ցնցումներ: Նախ, հանրապետության տարածքի 40 տոկոսից և բնակչության 1/3-ից ավելին ընդգրկող 1998 թվականի երկրաշարժի հետագա տարիների համար ունեցավ ավերիչ տնտեսական ազդեցություն: Բացի այդ, նախկին ԽՍՀՄ անդամ երկրների հետ առևտրային ու վճարային միասնական համակարգերի փլուզումն ու արտաքին առևտրի պայմանների հետագա վատթարացումը մեծապես վնասեցին տնտեսությանը: Առևտրային հոսքերի ու տնտեսական զարգացման առումով խոչընդոտներ առաջացան նաև Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության արդյունքում, ինչը հանգեցրեց Ադրբեջանի ու Թուրքիայի կողմից առևտրային շրջափակման: Ի վերջո, կենտրոնացված պլանավորման համակարգից շուկայական հարաբերություններին անցումը շատ ավելի մեծ ջանքեր պահանջեց, քան նախապես ենթադրվում էր: Այս զարգացումների արդյունքում 1991-93 թվականներին գրանցվեց շուրջ 54 տոկոս (1) տնտեսական անկում` 1992 թվականին ավելի քան 1,200 տոկոս և 1993 թվականին ավելի քան 10,000 տոկոս սղաճի պայմաններում: Դա հանգեցրեց մեկ շնչին ընկնող համախառն ներքին արդյունքի կտրուկ անկման, որը 1990 թվականի 1,590 ԱՄՆ դոլարի փոխարեն 1994 թվականին կազմեց 173 ԱՄՆ դոլար (2): Բնակչության անվանական դրամական եկամուտների ծավալը 1994 թվականին 1990 թվականի համեմատ աճել է 1,367 անգամ, մինչդեռ սպառողական գներն այդ նույն ժամանակահատվածում աճել են 22,111 անգամ, որի արդյունքում գնողունակության (գնողունակ պահանջարկի) անկումը կազմել է 1,16.2 անգամ:
(1) Բոլոր այն ցուցանիշները որոնց աղբյուրների վերաբերյալ հատուկ
նշումներ չկան, վերցված են Հայաստանի Հանրապետության ազգային
վիճակագրական ծառայության «Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական
վիճակը» տեղեկատվական-վերլուծական զեկույցներից և «Հայաստանի
Հանրապետության սոցիալական պատկերը և աղքատությունը» ազգային
զեկույցից
(2) Մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի ցուցանիշները հաշվարկված են հաշվետու տարվա
միջին փոխարժեքով
2. 1994 թվականից սկսած կառավարությունը ձեռնամուխ եղավ ընդարձակ կառուցվածքային բարեփոխումներին զուգահեռ կոշտ հարկաբյուջետային և դրամավարկային քաղաքականության իրականացմանը, որոնց օժանդակության նպատակով վարկային ծրագրեր հաստատվեցին Միջազգային արժութային հիմնադրամի ու Համաշխարհային բանկի կողմից: Իրականացված քաղաքականության արդյունքում 1994-2000 թվականներին արձանագրվեց միջին տարեկան 5.4 տոկոս տնտեսական աճ: Դրամի իրական արժեքավորմանը զուգահեռ դա հանգեցրեց մեկ շնչին ընկնող համախառն ներքին արդյունքի աճի մինչև 503 ԱՄՆ դոլար (2000 թվականի տվյալներով): Այդուհանդերձ, տնտեսական ելակետային մեծ անկման պայմաններում ներկայումս համախառն ներքին արդյունքը չի գերազանցում 1990 թվականի 70 տոկոս մակարդակը: 1999 թվականին 1994 թվականի համեմատ բնակչության անվանական դրամական եկամուտների աճը (7.3 անգամ) առաջանցիկ է եղել գնաճից (4 անգամ) 1.8 անգամով: Այդուհանդերձ, գնողունակության ներկա մակարդակի ավելի քան 9 անգամ զիջում է 1990 թվականի մակարդակին, ինչն էլ պայմանավորում է զանգվածային աղքատության առկայությունը: Ի լրումն դրա, անցած յոթ տարիների ընթացքում արձանագրված տնտեսական աճը համանման զարգացում չապահովեց աղքատությունը բնութագրող ցուցանիշների առումով` պայմանավորված եկամուտների բաշխման բևեռացմամբ, ինչի դրսևորումը անհանգստացնող չափերի հասնող արտագաղթն է: Վերջինիս նպաստում է նաև այն հանգամանքը, որ տնտեսական աճը չի հանգեցրել զբաղվածության ծավալների զգալի ավելացման:
3. Կառավարությունը ձեռնամուխ է եղել աղքատության նվազեցման ռազմավարության մշակմանը, որը, տնտեսական աճի խթանման քաղաքականությանը համընթաց, կապահովի սոցիալ-տնտեսական հիմնախնդիրների լուծումը: Աղքատության նվազեցման ռազմավարական ծրագրի (ԱԿՌԾ) նպատակն է ստանձնել Հայաստանում աղքատության նվազեցման ազգային ռազմավարության ձևավորման և իրականացման գործընթացը, որում հստակ կձևակերպվեն նաև կառավարության կողմից աղքատության նվազեցման ուղղությամբ իրականացվելիք միջոցառումներն ըստ ժամանակացույցի: Այդ նպատակով կառավարությունը, իր գործունեության ծրագրին համապատասխան, մշակել է սույն ծրագիրը, որի հիմք կծառայի ԱԿՌԾ-ի ամփոփ փաստաթղթի մշակման համար: ԱԿՌԾ-ի միջանկյալ փաստաթղթում ներկայացված է Հայաստանում առկա աղքատության բնութագիրը, աղքատության նվազեցման գերակայություններն ու առանձին ոլորտներում իրականացվելիք միջոցառումները: Աղքատության նվազեցման ռազմավարության մշակման և իրականացման գործընթացը կազմակերպելու նպատակով կառավարությունն արդեն իսկ ստեղծել է Աղքատության նվազեցման ռազմավարական ծրագրի մշակման համակարգման խորհուրդ, ընդգրկելով տնտեսական քաղաքականություն իրականացնող մարմինների, խորհրդարանական համապատասխան հանձնաժողովների, խորհրդարանում ներկայացված քաղաքական ուժերի, հասարակական և միջազգային կազմակերպությունների ներկայացուցիչներին: Սույն փաստաթուղթը մի շարք նախարարությունների (մասնավորապես` սոցիալական ապահովության, առողջապահության, կրթության և գիտության, մշակույթի, երիտասարդության հարցերի և սպորտի, գյուղատնտեսության, արդյունաբերության և առևտրի, ֆինանսների և էկոնոմիկայի նախարարությունների) համատեղ աշխատանքի արդյունքն է, որի շուրջ արդեն իսկ կայացել են քննարկումներ ինչպես հասարակական, այնպես էլ միջազգային կազմակերպությունների հետ:
2. Աղքատության նկարագիրը
4. Մարդկային զարգացման ցուցանիշների առումով Հայաստանը մեծապես զիջում է զարգացող ու անցումային տնտեսությամբ բազմաթիվ երկրների: Մեկ շնչին ընկնող համախառն ներքին արդյունքի ցուցանիշը զիջում է ԱՊՀ անդամ երկրների միջին ցուցանիշին, և էականորեն ցածր է Կենտրոնական ու Արևելյան Եվրոպայի երկրների համապատասխան ցուցանիշներից:
5. Ըստ վիճակագրական տվյալների, մեր հանրապետության միայն յուրաքանչյուր հինգերորդ բնակչի միջին ամսական եկամուտն էր 1988 թվականին ցածր կենսաապահովման նվազագույնից, ընտանիքի յուրաքանչյուր անդամի համար 1988 թվականին այն կազմում էր ամսական 78 ռուբլի, որի պաշտոնական փոխարժեքով հաշված համարժեք էր 87 ԱՄՆ դոլարի: 1980-ական թվականներին Հայաստանը բնութագրվում էր որպես առավելապես արդյունաբերական զարգացման կողմնորոշվածություն ունեցող հանրապետություն. 1985 թվականի վիճակագրական տվյալների համաձայն` արդյունաբերության բաժինը համախառն հասարակական արդյունքում կազմել է 65,5%: Խորհրդային ժամանակաշրջանում Հայաստանի բնակչության նյութական բարեկեցությունը գնահատվում էր սննդամթերքի հիմնական տեսակների, ոչ պարենային ապրանքների սպառմամբ, ինչպես նաև երկարաժամկետ օգտագործման ապրանքներով բնակչության ապահովվածությամբ: 1985 թվականին հանրապետության բնակիչների եկամտի հիմնական աղբյուրն աշխատավարձն էր` 76%, թոշակները, նպաստները և կենսաթոշակները կազմում էին 11%, գյուղատնտեսական արտադրանքի վաճառքից ստացված եկամուտը և այլ եկամուտները միասին չէին գերազանցում 13%-ը: Միաժամանակ, ընտանիքի ծախսերի կառուցվածքում սննդամթերքի ձեռք բերման ծախսերը կազմում էին 40,8% (ավելի ցածր վարձատրվող խավերի մոտ` բնականաբար ավելի բարձր), արդյունաբերական ապրանքներինը` 27.7% ծառայություններինը` 8.4%:
6. Հաջորդ տարիներին սոցիալ-տնտեսական ճգնաժամի հետևանքով Հայաստանի բնակչության եկամուտների և ծախսերի կառուցվածքում տեղի ունեցան շոշափելի տեղաշարժեր: Եկամուտների կառուցվածքում տարեց տարի պակասում էր աշխատավարձի բաժինը` 1991 թվականին 55%-ից մինչև 25%` 1994 թվականին: Եկամուտների մեջ աշխատավարձի տեսակարար կշռի նվազմանը զուգընթաց աճում էր այլ եկամուտների (մարդասիրական օգնություն, դրամական փոխանցումներ հարազատներից, բարեգործություն և այլն) բաժնեմասը` 1991 թվականին 15%-ից մինչև 56%` 1994 թվականին: Ծախսերի կառուցվածքում մշտապես աճում էր սննդամթերքի գնման ծախսերի բաժինը` 1991 թվականին 54%-ից մինչև 65% 1994 թվականին, մինչդեռ արդյունաբերական ապրանքների գնման ծախսերը նույն ժամանակահատվածում նվազեցին 27%-ից մինչև 21%: Ի լրումն դրա, կտրուկ նվազեց նաև սննդամթերքի հիմնական տեսակների սպառումը, և եթե 1985 թվականի տվյալների համաձայն սննդամթերքի հիմնական տեսակների կալորիականությունը հասնում էր օրական 2,546 կկալ, ապա 1991 թվականին օրական սպառվող սննդամթերքի կալորիականությունը կազմում էր 2,181 կկալ, իսկ 1994 թվականին` արդեն 1,599 կկալ: Այս միտումները հիմնականում շարունակվեցին նաև 1994 թվականից հետո, և չնայած տնտեսական աճի միտումների շրջադարձին, աշխատավարձի տեսքով ստացվող եկամուտները, ըստ 1998-99 թվականների տնային տնտեսությունների ամբողջացված հետազոտության արդյունքների, չեն գերազանցում ընդհանուր եկամուտների 25 տոկոսը, իսկ սննդամթերքի գնման ծախսերը կազմում են տնային տնտեսությունների ծախսերի շուրջ 67 տոկոսը:
7. Այսպիսով ակնհայտ է, որ անցումային ժամանակաշրջանում սոցիալ-տնտեսական կյանքը հանրապետությունում գնալով վատթարանում էր, իսկ աղքատությունը` ավելանում: Համաձայն 1998-99 թվականներին Հայաստանի Հանրապետության վիճակագրության, պետական ռեգիստրի և վերլուծության նախարարության կողմից Համաշխարհային բանկի օժանդակությամբ կատարված Հայաստանում կենսամակարդակի ամբողջացված ուսումնասիրության, աղքատ բնակչությունը (որոնց մեկ շնչի հաշվով միջին ընթացիկ ծախսերը ցածր են եղել աղքատության ընդհանուր գծից) հանրապետությունում կազմում է ազգաբնակչության 55%-ը, մինչդեռ շատ աղքատները (որոնց մեկ շնչի հաշվով միջին ընթացիկ ծախսերը ցածր են եղել աղքատության պարենային գծից) կազմում են բնակչության 23%-ը: Ընդ որում, հարկ է նկատել, որ թեև 1996 թվականին իրականացված համանման հետազոտության արդյունքների համեմատ աղքատ բնակչության տեսակարար կշռի առումով էական փոփոխություններ չեն արձանագրվել, ապա զգալիորեն նվազել է շատ աղքատների տեսակարար կշիռը` նախկին 28%-ի համեմատ: Այս առումով, անշուշտ, էական է եղել ընտանեկան նպատակների համակարգի կիրառումը, որը նպատակաուղղված է չափազանց աղքատ տնային տնտեսությունների վիճակի բարելավմանը: Այդուհանդերձ, պետք է նկատել, որ աղքատության վտանգին ենթակա անձինք (որոնք մեկ շնչի սպառումով գտնվում են աղքատության գծից փոքր ինչ բարձր) ևս կազմում են բնակչության զգալի մասը (շուրջ 13.5%) որով, պայմանավորված սոցիալական պաշտպանության ենթակա բնակչությունն ըստ էության կազմում է ողջ բնակչության ավելի քան երկու երրորդը (շուրջ 68.5%): Բնականաբար, այդ ցուցանիշն անհամեմատելի է անցումային տնտեսությամբ երկրներում աղքատության միջին մակարդակի հետ, որը կազմում է 31 տոկոս (3):
(3) Աղբյուր` World Economic Outlook, 2000
8. Հայաստանում աղքատությունն առավել տարածված է քաղաքային բնակչության, ինչպես նաև գյուղական բնակավայրերում բնակվող հողազուրկ բնակչության, թերի կրթված, գործազուրկ, հաշմանդամ և բազմազավակ ընտանիքների շրջանում: Աղքատության համեմատաբար ցածր ռիսկերի առկայությունը գյուղական շրջաններում պայմանավորված է տնամերձ հողատարածությունների առկայությամբ, որոնք ապահովում են տնային տնտեսությունների սննդամթերքի պահանջների գոնե մի մասը: Աղքատության մակարդակը Հայաստանում տատանվում է ըստ տարածաշրջանների: Չքավոր բնակչության մեծ մասն ապրում է երկրաշարժից տուժած բնակավայրերում (որտեղ աղքատության մակարդակը կազմում է 60.9%, իսկ Շիրակի և Լոռու մարզերում` 67.5%): Ինչ վերաբերում է աղքատության սեռային բաշխմանը, աղքատների մեջ համեմատաբար մեծ տեսակարար կշիռ (53.3%) են կազմում կանայք` հիմնական այն պատճառով, որ անցումային շրջանում զբաղվածների թվաքանակի նվազումը առավելագույն ազդեցությունն է ունեցել կանանց վրա. կանայք կազմում են գործազուրկների ընդհանուր թվաքանակի 64.4%-ը: Նկատի ունենալով նաև այն, որ նման զարգացումներն ազդում են նաև վերարտադրողական վարքագծի վրա, վերոշարադրյալը հանգեցնում է աղքատության դեմ պայքարի վերաբերյալ քննարկումներում կանանց հիմնախնդիրներին առանձնահատուկ մոտեցումների ցուցաբերման անհրաժեշտության:
9. Աղքատության ավելացումն ուղեկցվել է անհավասարության ավելացմամբ: Բնակչության եկամուտների բաշխման անհավասարության մակարդակը բնութագրող ցուցանիշի` Ջինի գործակցի, մակարդակը Հայաստանի Հանրապետությունում ամենաբարձրն է անցումային տնտեսությամբ բազմաթիվ երկրների մեջ (Պատկեր 1): Թեև, ըստ Համաշխարհային բանկի գնահատականների (4), ըստ եկամուտների հաշվարկված Ջինի գործակիցը նախքան շուկայական հարաբերություններին անցման սկիզբը կազմում էր 0.27, դրա ներկա մակարդակը 0.59 է, մինչդեռ անցումային տնտեսությամբ բոլոր երկրների համար այն կազմում է 0.34 (5): Այդուհանդերձ պետք է նշել, որ ըստ ծախսերի հաշվարկված Ջինի գործակիցը Հայաստանում համեմատաբար փոքր է և կազմում է 0.37: Բևեռվածության գնահատման երկու ցուցանիշների միջև նման մեծ տարբերությունն ակնհայտորեն հետևանք է ստվերային տնտեսության (եկամուտների) մեծ ծավալների: Եկամուտների բաշխման անհավասարության վրա բավականին փոքր ազդեցություն ունի կրթվածության մակարդակը (ինչը, թերևս, կարելի է համարել Հայաստանում մտավոր ունակությունների ցածր շուկայական արժեքի արդյունք), մինչդեռ մյուս երկրներում այն հանդիսանում է ապահովվածության կարևորագույն գործոններից մեկը: Վտանգված է նաև հանրապետությունում առկա մարդկային կապիտալը` ինչպես արտագաղթի, այնպես էլ գործազուրկների ունակությունների աստիճանական կորստի ներքո: Կրթության որակի ու մատչելիության անկման հետ զուգահեռ այս հանգամանքը մեծապես կարող է խոչընդոտել հանրապետության տնտեսական ու սոցիալական զարգացմանը:
(4) Աղբյուր` World Bank, 1999 World Development Indicators.
(5) Աղբյուր` World Economic Outlook, 2000
Պատկեր 1. Ջինի գործակիցն անցումային տնտեսությամբ մի շարք
երկրներում (6)
0.6_|___________________________________________________________________
_|_ ._.
_|_ | |
_|_ | |
_|_ | |
0.5_|_ | | ._.
_|_ | | | | ._.
_|_ | | | | | |
_|_ | | | | | |
_|_ | | | | | | ._.
0.4_|_ | | | | | | | | ._. ._. ._.
_|_ | | | | | | | | | | | | | |
_|_ | | | | | | | | | | | | | | ._. ._. ._.
_|_ | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
_|_ | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
0.3_|_ | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | ._. ._.
_|_ | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
_|_ | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | ._.
_|_ | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
_|_ | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
0.2_|___________________________________________________________________
Հ Վ Ռ Ղ Ռ Ու Մ Լ Հ Լ Լ Բ Չ
ա ր ու ր ու կ ո ի ու ա ե ու ե
յ ա ս ղ մ ր լ տ ն տ հ լ խ
ա ս ա ս ի ա դ վ գ վ ա ղ ի
ս տ ս տ ն ի ո ա ա ի ս ա ա
տ ա տ ա ի ն վ ր ա տ ր
ա ն ա ն ա ա ա ի ա ի
ն ն ա ն ա
(6) Աղբյուր` EBRD Transition Report, 2000
10. Կրթության ոլորտի համար ֆինանսավորման ծավալների անկումը, աշխատավարձերի վճարումների ուշացումները, դպրոցների մեծ մասի համար ջեռուցման ու բացակայությունը հանգեցրել են կրթության որակի անկմանը: Յուրաքանչյուր հինգերորդ դպրոցում բացակայում է ջրամատակարարումը կամ գործում է որոշակի ժամերի ընթացքում, 60%-ը չունի բուժսպասարկման կետեր (7): Լուրջ խնդիր է կրթական հաստատությունների ջեռուցման ու հիմնական սանիտարական ծառայությունների բացակայությունը, այդ թվում` ջրահեռացումը և ջերմամատակարարումը` հիմնականում սոցիալական ոլորտներում պետական ծախսերի պատշաճ մակարդակի բացակայության պատճառով, ինչն էլ, իր հերթին, արտացոլումն է այն հանգամանքի, որ բյուջետային ծախսերի կրճատումն առաջին հերթին ազդել է սոցիալական բնույթի ծախսերի վրա: Պետական բյուջեի ծախսերը հանրակրթական դպրոցների գծով կրճատվել են մի քանի անգամ, և այժմ յուրաքանչյուր աշակերտի համար նախատեսված ծախսերը չեն գերազանցում տարեկան 40 ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամը: Ուսուցիչների աշխատավարձը հանրապետությունում կազմում է ամսական 10-20 ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամ, որը հաճախ վճարվում է մի քանի ամիս ուշացումով, ինչն էլ ազդում է կրթության որակի վրա: Հարցման ենթարկված ուսուցիչների 62%-ը խոստովանում է, որ իրենց մասնագիտական մակարդակն ընկել է և չի համապատասխանում ներկայացվող պահանջներին: Ցածր աշխատավարձն ուսուցչին ստիպում է եկամտի այլ աղբյուրներ փնտրել, որ նրան շեղում է իր առաջնահերթ խնդրի իրականացումից և կարող է ծանրացնել աշակերտների ընտանիքների բեռը: Որակյալ ուսուցիչների մի մասը լքում է ոլորտը` ավելի լավ վարձատրվող աշխատանքի հեռանկարով: Այս զարգացումների արդյունքում կտրուկ նվազել է բարձրորակ կրթության մատչելիությունը` հատկապես աղքատների համար, դրանով հանդերձ սահմանափակելով տնտեսական աճը հնարավորություններից աղքատների օգտվելու կարողությունը:
(7) «Աղքատության սոցիալական ցուցիչները և հասարակական գիտակցության
կամպանիա» 1996-1997 թթ. Հայաստանի Հանրապետության վիճակագրության,
պետական ռեգիստրի և վերլուծության նախարարություն
11. Վճարովի բժշկության մեխանիզմի ներդրումից հետո բուժսպասարկման ծառայություններից օգտվելը շատ հայաստանաբնակների համար դարձել է ֆինանսապես անմատչելի: Առողջապահության համակարգի վրա բյուջետային ծախսերը (2000 թվականին` համախառն ներքին արդյունքի 1,6 տոկոսի չափով) անցումային ու զարգացող մյուս երկրների համեմատ բավականաչափ ցածր են, և բյուջետային ծախսերի կրճատման արդյունքում իրական արտահայտությամբ մեծապես նվազել են սկսած 1990 թվականից: Բուժօգնության ծառայությունների մատչելիությունը գնալով ավելի ու ավելի կախված է դառնում հանրային առողջապահական հաստատություններում «ոչ ֆորմալ» վճարումներ իրականացնելու քաղաքացու կարողությունից: Ըստ Համաշխարհային բանկի գնահատականների, «ոչ ֆորմալ» վճարումներ իրականացնող հաճախորդների տեսակարար կշիռը ԱՊՀ երկրների մեջ ամենաբարձրը Հայաստանում է (91 տոկոս): Վիճակագրությունը վկայում է, որ վերջին 10 տարիների ընթացքում բժշկական հաստատություններ հաճախողների թիվը, բնակչության ու հատկապես աղքատների համար բժշկական ծառայությունների անմատչելիության հետևանքով, մեկ բնակչի կտրվածքով կրճատվել է 2-3 անգամ: Բնակչության ծանր տնտեսական պայմանները և բժշկական ծառայությունների բարձր գներն առողջապահության համակարգը դարձնում են ֆինանսապես անմատչելի հիվանդների 34%-ի համար: Հարցման ենթարկված տնային տնտեսությունների միայն 20 %-ն է ի վիճակի ընտանեկան եկամուտների հաշվին վճարել բժշկական ծառայությունների դիմաց, մինչդեռ սոցիալ-կենցաղային պայմանների պատճառով ավելի է մեծացել այսպես կոչված «սոցիալական հիվանդությունների» թիվը: Դրա պատճառն է ոչ միայն թերսնուցումը, այլև մատուցվող կոմունալ ծառայությունների անհամապատասխանությունը սանիտարահիգիենիկ նորմերին` պայմանավորված ինչպես ջրամատակարարման և ջրահեռացման համակարգերի մաշվածության, այնպես էլ ոչ պատշաճ ջեռուցմամբ, որի պայմաններում թերի օդափոխվող բնակարաններում փայտի և ածուխի օգտագործումը բացասական ազդեցություն է թողնում բնակչության առողջության վրա:
12. Տնտեսական ակտիվության անկումը, գործազրկության աճը, իրական աշխատավարձերի անկումն ու տնտեսության ստվերային հատվածի աճը հանգեցրել են սոցիալական ապահովագրության և ապահովության նախկին համակարգերի գրեթե փլուզմանը: Միաժամանակ, վերջին մի քանի տարիների անկումն ու սոցիալական համալիր փոփոխությունները առաջացրել են բազմաթիվ սոցիալական հիմնախնդիրներ, որոնցից բացարձակ աղքատությունը, թերսնուցումը, երեխաների աճող մեկուսացումը, անառողջ կենսակերպը ընդամենը մի քանիսն են: Տնտեսական դժվարություններին դիմակայելու գործում առավել խոցելի ընտանիքներին աջակցելու և հանրային միջոցները առավել արդյունավետ օգտագործելու նպատակով կառավարությունը, Համաշխարհային բանկի օժանդակությամբ, 1998 թվականին վերակառուցեց սոցիալական օժանդակության համակարգը, որի արդյունքում չհամակարգված ու անհասցե բազմաբնույթ դրամական տրանսֆերտները փոխարինվեցին մեկ միասնական ամենամսյա հասցեական ընտանեկան նպաստով: 1999 թվականին ՀՆԱ շուրջ 2%-ի չափով հատկացումներ են կատարված ընտանեկան նպաստների միջոցով, ինչը նախկին ԽՍՀՄ երկրների թվում ամենաբարձր ցուցանիշներից է: Մյուս կողմից, զգալի դժվարություն է ներկայացրել 560 հազ. կենսաթոշակառուներին կենսաթոշակների վճարումը` նկատի ունենալով զբաղվածների (պարտադիր սոցիալական ապահովագրության վճարումներ կատարողների) ու իրական աշխատավարձերի կտրուկ անկումը, որի արդյունքում մեծացել է աշխատունակ տարիք ունեցող բնակչության սոցիալական ծանրաբեռնվածությունը` հանգեցնելով վճարումներ կատարողների և կենսաթոշակառուների հարաբերակցության ավելի քան մինչև 1 անկմանը (վճարումներ կատարողները կազմում են կենսաթոշակառուների շուրջ 90 տոկոսը):
13. Հանրապետությունում վերջին 12 տարիների ընթացքում խաթարվել է բնակչության կազմի սեռատարիքային համամասնությունը` զգալիորեն ավելացել է 60 և ավելի տարիք ունեցող բնակիչների թիվը, ինչը մեծացրել է աշխատունակ տարիք ունեցող բնակչության սոցիալական ծանրաբեռնվածությունն ու կենսաթոշակային համակարգի անկայունությունը: Այս պայմաններում միջին կենսաթոշակը չի ապահովում թոշակառուի գոյամիջոցի անգամ նվազագույնը, իսկ համակարգի փոխհատուցման գործակիցը (միջին կենսաթոշակի հարաբերությունը միջին աշխատավարձին) կազմում է ընդամենը 23%: Աշխատանքի շուկայի հետազոտությունները ցույց են տվել, որ փաստացի գործազուրկների թվաքանակը (25%) ավելի քան 2 անգամ գերազանցում է պաշտոնապես գրանցվածների թվին, քանի որ, ըստ նույն հետազոտության, գործազուրկների կեսից ավելին չի գրանցվում որպես գործազուրկ` աշխատանքի հեռանկարի բացակայության պատճառով: Դժբախտաբար, շատ աղքատների խմբին է դասվում նաև աշխատանք ունեցող բնակչության 17%-ը (որն, այնուհանդերձ, ավելի ցածր է, քան նույն ցուցանիշի` 1996 թվականին իրականացված հետազոտության արդյունքներով արձանագրված մակարդակը` 21%), ինչն արդյունք է ցածր աշխատավարձի (օրինակ` բյուջետային հատվածում միջին աշխատավարձը կազմում է ամսական շուրջ 26 ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամ, մինչդեռ կրթության, գիտության, առողջապահության, մշակույթի հիմնարկությունների աշխատողների միջին աշխատավարձը չի գերազանցում ամսական 20 ԱՄՆ դոլարին համարժեք դրամը):
3. Աղքատության նվազեցման ռազմավարության հիմնական տարրերը
14. Աղքատության կրճատման հիմնական ուղին բարձր, կայուն և համապարփակ տնտեսական աճն է: Տնտեսական զարգացման ու աղքատության նվազեցման միջև կապը երկկողմանի է, աղքատությունը չի կարող մեղմվել առանց տնտեսական զարգացման, սակայն նաև տնտեսական զարգացումը չի կարող հարատև (կայուն) լինել հասարակությունում աղքատության խորացման պայմաններում: Ավելին, աղքատության նվազեցումն ու սոցիալական արդարության հաստատումը կարող են ինքնին նպաստել քաղաքականության այնպիսի տարրերի արդյունավետությանը, ինչպեսիք են, մասնավորապես, տարրական կրթության և առաջնային բուժօգնության ոլորտներում ներդրումների իրականացումը, ինչը կարևոր գործոն է տնտեսական զարգացմանը աղքատների մասնակցությունն ապահովելու գործում: Բացի այդ, առանց աղքատության նվազեցման անհնար է նաև երկարաժամկետ հատվածում ապահովել սղաճի զսպման ու տնտեսական աճի տեմպերի ավելացման նպատակով մակրոտնտեսական կայունությանն ու կառուցվածքային բարեփոխումների ուղղված միջոցառումների իրականացումը, քանի որ այդ պայմաններում կասկածի տակ է դրվում բարեփոխումներին հասարակության քաղաքական աջակցությունը:
15. Այդուհանդերձ, ինչպես և վկայում է Հայաստանի զարգացման անցած յոթ տարիների փորձի, տնտեսական զարգացումը հանդիսանում է աղքատության նվազեցման անհրաժեշտ, սակայն ոչ երբեք բավարար պայման: Հետևաբար, աղքատության նվազեցմանը տնտեսական քաղաքականության ուղղորդումը ենթադրում է ոչ միայն բնակչության բարեկեցության բարձրացմանն ուղղված տնտեսական և կառուցվածքային բարեփոխումների շարունակում, այլ հատկապես այդպիսի բարեփոխումներին զուգահեռ աղքատության մակարդակը բնութագրող հիմնական ցուցանիշների բարելավմանն ուղղված միջոցառումների ձեռնարկում: Այս կապակցությամբ անհրաժեշտ է հատկապես տնտեսական և կառուցվածքային բարեփոխումների բոլոր հնարավոր և հատկապես սոցիալական հետևանքների գնահատում և աղքատության նվազեցման առումով բացասական ազդեցության նախանշման դեպքում այդպիսի ազդեցությունը չեզոքացնող համապատասխան միջոցառումների ձեռնարկում:
16. Աղքատության նվազեցման առումով անհրաժեշտ պայման է հանդիսանում նաև պետական կառավարման արդյունավետ համակարգի գործողությունը, մի հանգամանք, որի բացակայությունը տնտեսական աճի նախորդ ժամանակահատվածում մեծապես պայմանավորել է բնակչության եկամուտների բևեռվածության աճն ու, դրանով հանդերձ, խափանել այդ աճի արդյունքում աղքատության մակարդակի նվազեցումը: Կողմնակի վճարումների հաշվին իրենց կեցության համար անհրաժեշտ միջոցները հայթայթող պետական պաշտոնյաները, բնականաբար, հաճույքով չեն հրաժարվի իրենց գործելակերպից (8): Դրանով հանդերձ, աղքատության նվազեցման ռազմավարությունը հիմնականում կկենտրոնանա քաղաքացիական ծառայության թափանցիկ համակարգի ներդրման, քաղաքացիական հասարակության մասնակցության, զանգվածային լրատվության միջոցների կողմից վերահսկողության ապահովման, մրցակցային ու զարգացող մասնավոր հատվածի համար նպաստավոր միջավայրի ապահովման ու պետական կառավարման համակարգի բարեփոխումների վրա: Միաժամանակ, պետության ու հասարակության բնականոն կենսագործունեության ապահովման համար վճռորոշ է դատական համակարգը, որը էական նշանակություն ունի մասնավոր հատվածի զարգացման ու սեփականության ու մարդու իրավունքների պաշտպանության հարցում: Հետևաբար, դատաիրավական համակարգի արդյունավետության բարձրացմանն ուղղված քայլերի շարունակումը կարևոր է կայուն ու հավասարակշռված տնտեսական զարգացման ու հատկապես աղքատության նվազեցման նպատակների իրագործման համար:
(8) Ըստ Վերակառուցման և Զարգացման Եվրոպական Բանկի 1999 թվականի
Transition Report հրապարակման, Հայաստանը դասվում է կոռուպցիայի
բարձր մակարդակ ունեցող երկրների թվին, կաշառք տվող ընկերությունների
տեսակարար կշիռը բոլոր ընկերությունների մեջ կազմում է շուրջ 40
տոկոս (ուսումնասիրված երկրների թվում մեծությամբ երրորդը), իսկ
ընկերությունների տարեկան եկամուտներից կաշառքի տեսքով պետական
տարբեր պաշտոնյաների վճարվող գումարների համեմատական մեծությունը
ամենաբարձրերի շարքում է:
3.1. Կայուն և համընդգրկուն տնտեսական աճ
17. Կայուն մակրոտնտեսական միջավայրի ապահովմանը զուգահեռ, կառավարությունը կձգտի Հայաստանի տնտեսության համար ապահովել բարձր և կայուն աճ` աղքատության ու գործազրկության նվազեցման նպատակով: Աղքատության նվազեցման ռազմավարությունը, հետևաբար, հիմնված կլինի տնտեսական աճի արդյունքները ամբողջ բնակչության համար մատչելի դարձնելու վրա: Կառավարությունը համոզված է, որ աղքատության նվազեցման ջանքերի առումով որակական թռիչք ապահովելու համար անհրաժեշտ է տնտեսական աճի` նախորդ յոթ տարիների ընթացքում արձանագրված մակարդակից ավելի բարձր մակարդակի ապահովում, ինչը կօգնի հասարակության վստահության վերականգնմանը և, զբաղվածության հնարավորությունների էական աճի պայմաններում, կկանխի արտագաղթը: Բնականաբար, տնտեսական բարձր աճի ապահովման համար կարևոր են կառուցվածքային բարեփոխումներն ու տնտեսությունում ներդրումների աճը: Այս տեսանկյունից, որպես աղքատության հիմնախնդրի լուծման կարևորագույն միջոց` կառավարությունն այսուհետ ևս առաջնային կհամարի աշխատատեղերի ստեղծումն ու այդ նպատակով նպաստավոր գործարար միջավայրի ապահովումը, ներդրումների (ինչպես հայրենական, այնպես էլ օտարերկրյա) խթանումը և գործարարությանն աջակցումը: Այդ միջոցառումները, մասնավորապես, ներառում են հրապարակայնության ու իրավական դաշտի հստակության ապահովումը, շուկայի գործողության համար անհրաժեշտ մեխանիզմների (սեփականության իրավունքների պաշտպանություն, ներդրումների ներգրավման հետ կապված ծառայությունների որակի բարելավում, որոշումների ընդունման գործընթացում մասնավոր հատվածի ներգրավում, հակակոռուպցիոն պայքար ու օրենքի գերակայության ապահովում) կենսագործում: Նկատի ունենալով Հայաստանում ներդրումային ճգնաժամի խորությունը (Պատկեր 2), այս բնագավառում համակարգված բարեփոխումների իրականացման, ինչպես նաև մասնավոր հատվածի հետ արդյունավետ խորհրդակցական մեխանիզմների սահմանման ու դրանով հանդերձ գործարարության զարգացման հիմնական խոչընդոտների բացահայտման ու քաղաքականության բարեփոխումների իրականացման արդյունավետության բարձրացման նպատակով կառավարությունը ստեղծել է բարձրաստիճան խորհուրդ, որի ներկայացմամբ կընդունվի ներդրումային միջավայրի բարելավման միջոցառումների ծրագիր:
Պատկեր 2. Մեկ շնչին ընկնող օտարերկրյա ուղղակի ներդրումներն
անցումային տնտեսությամբ երկրներում
(միջինը 1995-2000 թվականների համար, ԱՄՆ դոլար) (9)
300 |___________________________________________________________________
| ._.
| | |
250 | | |
| | |
| | |
200 | | | ._.
| | | | |
| | | | | ._.
150 | | | | | | | ._.
| | | | | | | | | ._. ._.
| | | | | | | | | | | | |
100 | | | | | | | | | | | | | ._. ._. ._.
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | ._.
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | ._.
50 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | ._.
| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | ._.
0 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |
|___________________________________________________________________
Չ Հ Է Լ Խ Լ Լ Ս Ս Ղ Ա Բ Ռ
ե ու ս ա ո ե ի լ լ ա դ ու ու
խ ն տ տ ր հ տ ո ո զ ր լ մ
ի գ ո վ վ ա վ վ վ ա բ ղ ի
ա ա ն ի ա ս ա ե ա խ ե ա ն
ր ի ա թ տ ն կ ս ջ ր ի
ի ա ի ա ի ի տ ա ի ա
ա ա ն ա ա ա ն ա
ն
300 |________________________________________________________
|
250 |
|
200 |
|
150 |
|
100 |
|
50 |
| ._. ._. ._. ._.
| |/| | | | | | | ._. ._. ._. ._. ._. ._.
0 | |/| | | | | | | | | | | | | | | | | | | ._.
|________________________________________________________
Հ Թ Վ Ա Մ Ղ Ռ Բ Ու Ու Տ
ա ու ր լ ո ր ու ե կ զ ա
յ ր ա բ լ ղ ս լ ր բ ջ
ա ք ս ա դ ս ա ա ա ե ի
ս մ տ ն ո տ ս ռ ի կ կ
տ ե ա ի վ ա տ ու ն ս ս
ա ն ն ա ա ն ա ս ա տ տ
ն ս ն ա ա
տ ն ն
ա
ն
(9) Աղբյուր` EBRD Transition Report 2000
18. Կայուն տնտեսական աճի ապահովման տեսանկյունից կառավարությունն անհրաժեշտ քայլ է համարում նաև Առևտրի համաշխարհային կազմակերպությանը Հայաստանի Հանրապետության ` այս տարի ակնկալվող անդամակցությունը, ինչը մեծապես կնպաստի տնտեսական կանխատեսելի միջավայրի ձևավորմանն ու ներդրումների համար բարենպաստ դաշտի ապահովմանը: Կառավարությունում արդեն ավարտին է մոտենում մի շարք կարևոր ներդրումային նախագծերի մշակումը, որոնք Համաշխարհային Բանկի և Միացյալ Նահանգների Առևտրի և զարգացման գործակալության հետ համատեղ սույն թվականի մայիսին պետք է ներկայացվեն Նյու-Յորքում համաշխարհային ֆինանսական հանրության ուշադրությանը: Այդ միջոցառումը կարևորագույն նշանակություն կունենա օտարերկրյա ներդրումների (մասնավորապես` սփյուռքից) ներգրավման գործում: Դրան զուգահեռ, կառավարությունը կապահովի ընկերությունների գրանցման ու լիցենզավորման նոր` պարզեցված ընթացակարգերի վերաբերյալ իրավական ակտերի գործողությունը, ինչը կպահանջի համապատասխան օրենքների ներկայացում խորհրդարան ու դրանց ընդունում: Ընկերությունների գործունեության առավելագույն արդյունավետություն ու դրանով իսկ երկարաժամկետ հատվածում ռեսուրսների, այդ թվում` աշխատուժի առավել արդյունավետ օգտագործում ապահովելու նպատակով կապահովի ֆինանսական առողջացման և անվճարունակության (սնանկացման) մեխանիզմների լիարժեք և անվերապահ գործադրումը, և այս ասպարեզում առկա իրավական արգելքների հարթման նպատակով կառավարությունն արդեն իսկ խորհրդարանի քննարկմանն է ներկայացրել համապատասխան օրենսդրական փոփոխությունների վերաբերյալ առաջարկություն:
19. Արդյունավետ զբաղվածության խթանման և դրանով իսկ ինչպես սոցիալական կուտակված հիմնահարցերի լուծման, այնպես էլ տնտեսական աճի ապահովման նպատակով կառավարությունը կշարունակի պետական ընկերությունների հրապարակայնորեն մասնավորեցումը: Մասնավորեցվող ընկերությունների արդյունավետ գործունեությանը մեծապես կնպաստի նաև նրանց զբաղեցրած հողի նկատմամբ սեփականության իրավունքի ձեռքբերումը, որի վերաբերյալ ևս կընդունվի համապատասխան օրենք: Մասնավորեցման արդյունավետ մեխանիզմների կիրառումը հատկապես կարևոր է ռազմավարական նշանակության ընկերությունների (ինչպեսիք են, մասնավորապես, էլեկտրաէներգիայի բաշխիչ ցանցերը, «Հայկական ավիաուղիները», հանքահումքային արդյունաբերության ընկերությունները և այլն) մասնավորեցման ընթացքում, ինչի ավարտը մեծապես կնպաստի ինչպես այդ ոլորտներում, այնպես էլ ընդհանրապես տնտեսությունում ներդրումների ներգրավմանը, տնտեսավարման արդյունավետության բարձրացմանն ու արդյունավետ զբաղվածության խթանմանը:
20. Կառավարությունը առաջնային է համարում ազատ տնտեսական մրցակցության ապահովումն ու այդ նպատակով փոքր և միջին ձեռնարկատիրության զարգացումն ու մենաշնորհների դեմ պայքարի գործուն մեխանիզմների սահմանումը: 2000 թվականի տարեվերջին խորհրդարանի կողմից ընդունված` փոքր և միջին ձեռնարկատիրության աջակցության մեխանիզմները սահմանող օրենքի հիման վրա յուրաքանչյուր տարի կմշակի և կիրականացնի փոքր և միջին ձեռնարկատիրության աջակցության պետական ծրագիր: Զուգահեռաբար, «Տնտեսական մրցակցության պաշտպանության մասին» օրենքի հիման վրա 2001 թվականի սկզբին ստեղծվել է տնտեսական մրցակցության պաշտպանության պետական հանձնաժողով, որի գործունեությունն ուղղված կլինի արհեստական տնտեսական մենաշնորհների կանխարգելմանը:
21. Հարկաբյուջետային քաղաքականության իրականացման տեսանկյունից կարևորվում է պետական գույքի մասնավորեցումից ստացված միջոցների օգտագործումը միջնաժամկետ ռազմավարական ծրագրին համապատասխան, որում սահմանվում են պետական գույքի մասնավորեցումից ստացված միջոցների օգտագործման գերակայությունները: Պետական գույքի մասնավորեցումից ստացված միջոցների օգտագործման ծրագիրը նախատեսում է դրանց օգտագործում պետական ներդրումային ծրագրերի ֆինանսավորման ու աղետի գոտու վերականգնման, ինչպես նաև արտաքին ոչ արտոնյալ պետական պարտքի նվազեցման նպատակով: Մյուս կողմից, շարունակում է առաջնահերթ խնդիր մնալ հարկային համակարգի արդյունավետության բարձրացումը` ինչպես քաղաքականության, այնպես էլ վարչարարության տեսանկյուններից: Այս կապակցությամբ 2000 թվականի տարեվերջին կառավարությունը նախաձեռնեց հարկային և մաքսային լայնածավալ բարեփոխումների իրականացումը` համապատասխան ծրագրի հիման վրա: Նոր հարկային դաշտը սահմանում է աշխատուժի հարկման անհամեմատ ավելի պարզ և տրամաբանական համակարգ, ենթադրում է հարկման բնագավառում նվազագույն խտրականություն (հարկային բազմաթիվ արտոնությունների վերացմամբ), և պարունակում է հարկատուների շահերի պաշտպանությանն ուղղված մի շարք մեխանիզմներ:
22. Ֆինանսական համակարգի բարեփոխումները, ֆինանսական միջնորդավորման բարելավման ու ֆինանսական ռեսուրսների բաշխման արդյունավետության բարձրացման առումով, կենսական նշանակություն ունեն տնտեսական աճի խթանման համար: Այս տեսանկյունից կառավարությունը կաջակցի ֆինանսական, մասնավորապես բանկային համակարգում համապատասխան կառույցների կողմից նպատակաուղղված քաղաքականության իրականացմանը (10): Կառավարությունը կօժանդակի նաև բանկերի սնանկացման ու վերակազմավորման ասպարեզում կենտրոնական բանկի իրավասությունների ամրապնդմանը:
(10) Հայաստանի ֆինանսական համակարգը շարունակում է մնալ փոքր:
Միջնորդավորման ծախսերը բավականին բարձր են, իսկ հնարավոր
վարկառուներին առաջարկվող պայմանները` ոչ գրավիչ: Վարկավորման
հիմնական մասը, հատկապես փոքր և միջին ձեռնարկություններին,
իրականացվում է դոնորների կողմից օժանդակվող ծրագրերով` արտոնյալ
պայմաններով:
23. Տնտեսական կայուն աճի ապահովման տեսանկյունից մեծ նշանակություն ունի գյուղատնտեսության բնագավառում տնտեսական առաջընթացի ապահովումը, ինչը հատկապես էական է աղքատության նվազեցման առումով` նկատի ունենալով գյուղական բնակավայրերում զբաղվածության այլընտրանքների ըստ էության բացակայությունը: Տնտեսությունում կառուցվածքային անհաշվեկշռվածությունը հանգեցրել է գյուղատնտեսության բնագավառում իրական եկամուտների համեմատաբար աննշան աճի. գյուղատնտեսության բնագավառում իրական աճը (1996-2000 թվականներին գումարային 14 տոկոս) էապես զիջում է տնտեսական ընդհանուր աճին (նույն ժամանակահատվածում 28 տոկոս): Ի լրումն դրա, գյուղատնտեսական ապրանքների գների ըստ էության կայունության պայմաններում (երբ գները տնտեսության մեջ ընդհանուր առմամբ աճել են 54 տոկոսով) գյուղատնտեսական հատվածում անվանական եկամուտները 1996-2000 թվականներին աճել են ոչ ավելի, քան 19 տոկոսով, մինչդեռ տնտեսության մեջ ընդհանուր անվանական եկամուտն այդ ընթացքում աճել է շուրջ 98 տոկոսով: Գյուղատնտեսական զարգացումը խոչընդոտ հիմնախնդիրների վերացման անհրաժեշտությունից ելնելով, կառավարությունը հետամուտ կլինի ոռոգման համակարգերի արդյունավետության բարձրացմանը, գյուղացիական տնտեսությունների վարկավորման հնարավորությունների ընդլայնմանը, գյուղատնտեսական արտադրանքի արտահանման խթանմանն ու գյուղատնտեսական տեխնիկայի ու պարարտանյութերի մատչելիության ապահովմանը: Այս առումով, մասնավորապես, կարևոր նշանակություն կունենա ոռոգման համակարգերի զարգացման ծրագրի (որն ըստ էության համաձայնեցված է Համաշխարհային բանկի հետ) և գյուղատնտեսական ծառայությունների ծրագրի (որի վերաբերյալ բանակցություններ են սկսվել Գյուղատնտեսության զարգացման միջազգային հիմնադրամի հետ) իրականացումը:
24. Նկատի ունենալով աղքատության նվազեցման ընդհանուր նպատակին հասնելու համար պարենային ապահովության կարևորությունը, կառավարության կողմից մշակվել և ընդունվել է պարենային ապահովության հայեցակարգը, որի նպատակը Հանրապետությունում այնպիսի սոցիալ-տնտեսական պայմանների ստեղծումն է, ինչը բնակչությանը հնարավորություն կտա սպառել բավարար քանակությամբ սնունդ և ունենալ բնականոն և առողջ կենսապայմաններ: Կառավարության կողմից 1999 թվականի սեպտեմբերին հաստատված հայեցակարգին օժանդակություն է ցուցաբերվում Եվրոպական հանձնաժողովի Պարենային ապահովության ծրագրի կողմից: 1996 թվականից ի վեր ծրագրի շրջանակներում լուծվում են գյուղատնտեսության ու հողային կադաստրի բնագավառում բյուջետային ու կառուցվածքային բարեփոխումների հիմնական խնդիրները: Ի լրումն 1996-2000 թվականների ընթացքում զգալի հատկացումներին (ընդհանուր առմամբ 40 մլն եվրո), 2000 թվականի գարնանը հաստատվել է նաև 2001-2002 թվականների համար ֆինանսավորման առաջարկությունը (տարեկան 10 մլն եվրոյի չափով): 2001 թվականից սկսած ծրագիրը, ի թիվս այլ ոլորտների, ուղղված կլինի նաև սոցիալական ոլորտի հիմնախնդիրների լուծմանը:
3.2. Պետական կառավարում և կոռուպցիայի դեմ պայքար
25. Կառավարությունը տնտեսական, սոցիալական և քաղաքական բարեփոխումների ակտիվ մասնակից կդարձնի ժողովրդին: Դա ենթադրում է ոչ միայն պետական կառավարման մարմինների հրապարակային պարբերական հաշվետվություններ, այլ նաև կառավարության գործունեության առավելագույն թափանցիկության ապահովում: Պետական կառավարման արդյունավետ համակարգը պահանջում է թափանցիկ և հստակ իրավական դաշտ, դատական ամուր համակարգ, դատական ակտերի կատարումն ապահովող վստահելի կառույցներ, բարձր որակավորում ունեցող ու բարձր վարձատրվող քաղաքացիական ծառայողներ ու դատավորներ: Այս տեսանկյունից, տնտեսական աճի դրա միջոցով աղքատության հաղթահարման նպատակին հասնելու համար, կառավարությունը ձեռնամուխ կլինի պետական կառավարման համակարգի բարեփոխումների իրականացմանը մի շարք ուղղություններով: Նախ, պետական կառավարման համակարգի բոլոր ոլորտներում առաջնահերթ խնդիրներից է կոռուպցիայի դեմ պայքարը: Այդ ուղղությամբ ձեռնարկվող միջոցառումների շարքում կարևորվում է կոռուպցիայի դեմ պայքարի միջին ժամկետ ռազմավարական ծրագրի մշակումն ու իրականացումը, որի նպատակով կառավարությունը ստեղծվել է համապատասխան հանձնաժողով: Կոռուպցիայի դեմ պայքարի առումով վճռորոշ նշանակություն ունի նաև բարձրաստիճան պետական պաշտոնյաների եկամուտների, գույքի և ծախսերի թափանցիկության ապահովումը, որի կապակցությամբ արդեն իսկ խորհրդարանի քննարկմանն է ներկայացված «Հայաստանի Հանրապետության Նախագահի, ինչպես նաև օրենսդիր, գործադիր, դատական իշխանության, տեղական ինքնակառավարման մարմինների, կենտրոնական բանկի ղեկավար աշխատողների, կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի նախագահի և անդամների գույքի, եկամուտների և ծախսերի հայտարարագրման մասին» օրենքի նախագիծը:
26. Կառավարությունը հետամուտ է լինելու ընթացիկ տարում «Քաղաքացիական ծառայության մասին» օրենքի ընդունմանը, որով կսահմանի և կկարգավորի քաղաքացիական ծառայության համակարգի կազմակերպման, գործունեության և ղեկավարման առանձնահատկությունները: Այն մի կողմից կերաշխավորի պետական ծառայողների պաշտոնավարությունը` անկախ քաղաքական իշխանության փոփոխությունից, մյուս կողմից` կսահմանի մասնագիտական գիտելիքների և փորձի պահանջներ` համապատասխան պաշտոն զբաղեցնելու համար: Կառավարությունը սկզբունքային փոփոխություններ է նախատեսում նաև պետական կառավարման համակարգում ծավալների և կառուցվածքի առումով` զուգահեռաբար արագացնելով պետական մարմինների մասնագիտական և տեխնիկական հագեցվածության ուղղությամբ տարվող աշխատանքները: Պետական կառավարման մարմինների գործունեության օպտիմալացման շնորհիվ նախատեսվում է բյուջետային ծախսերի արդյունավետության զգալի բարձրացում: Թեև նման բարեփոխումների արդյունքում հնարավոր է աղքատությունը բնութագրող կարևորագույն ցուցանիշներից մեկի` զբաղվածության անկում կարճաժամկետ հատվածում, այդպիսի բարեփոխումներն, այնուամենայնիվ, հանդիսանում են տնտեսական զարգացման (դրան խոչընդոտող կոռուպցիայի դեմ արդյունավետ պայքարի) գրավական:
27. Պետական ծառայության համակարգի բարեփոխումները պետք է զուգակցվեն տեղական ինքնակառավարման մարմինների գործունեության բարեփոխումներով: Այդ առումով կարևորվում է պետական, տարածքային կառավարման և տեղական ինքնակառավարման մարմինների փոխհարաբերությունների և լիազորությունների շրջանակների հստակեցումը: Այդ նպատակով առաջիկայում կընդունվի «Տարածքային կառավարման մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքը և փոփոխություններ կկատարվեն «Տեղական ինքնակառավարման մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքում: Համայնքները պետք է հանդիսանան կառավարման համակարգի կարևորագույն և անբաժանելի մասը: Այս առումով անհրաժեշտ միջոցառում է հանդիսանում համայնքների գործառույթների շրջանակների աստիճանական ընդլայնումը` ընդգրկելով առողջապահության, կրթության, բնապահպանության և այլ բնագավառները:
3.3. Մարդկային զարգացում
28. Աղքատության նվազեցումն ու կայուն մարդկային զարգացումը սերտորեն կապված է առողջապահության, կրթության և սոցիալական ապահովության ոլորտներում (ոլորտներ, որոնք էապես տուժել են անցումային ժամանակահատվածում, քանի որ բյուջետային ծախսերի կրճատումը հիմնականում իրականացվել է այդ ոլորտների հաշվին) նպատակաուղղված և ամբողջական ռազմավարությունների մշակման և իրականացման հետ: Կարևոր է նաև հասարակության բոլոր խավերի լիարժեք մասնակցությունը երկրի ապագայի կերտմանը, և այս տեսանկյունից կառավարությունը, մասնավորապես, առանձնահատուկ ուշադրություն կդարձնի հասարակական կյանքին կանանց լիարժեք մասնակցության ապահովմանը` այդ նպատակով մշակելով երկարաժամկետ միջոցառումների ծրագիր ու ձեռնամուխ լինելով դրանց կենսագործմանը:
Առողջապահություն
29. Առողջապահության առաջիկա տարիների ծրագիրը նպատակ ունի շրջադարձ կատարել համակարգի զարգացման վերջին տարիներին նկատված անբարենպաստ միտումներից, առկա միջոցների և ներուժի սահմաններում առավելագույնս իրականացնել քաղաքացիների առողջության պահպանման սահմանադրական իրավունքը, կտրուկ բարձրացնել պետության կողմից երաշխավորվող բուժօգնության իրական մատչելիությունը, սկիզբ դնել շուկայական մեխանիզմների և սոցիալական երաշխիքների համակցմամբ նոր առողջապահական համակարգի ձևավորմանը: Բուժօգնության համակարգի զարգացումն ուղղված է լինելու դրա մատչելիության (հատկապես աղքատների համար), արդյունավետության, կառավարելիության և ֆինանսավորման կատարելագործմանը:
30. Առաջնահերթությունը կտրվի առաջնային բուժօգնության համակարգին: 2000 թվականից սկսած ներդրվում է ընտանեկան բժշկության համակարգը, որն աստիճանաբար կփոխարինի գոյություն ունեցող ամբուլատոր-պոլիկլինիկական ծառայության համեմատաբար ուռճացված համակարգին` դրանով հանդերձ նպաստելով նաև առողջապահական հաստատությունների ցանցի ռացիոնալացմանը: Առաջնային օղակի զարգացմանը մեծապես կնպաստի նաև բժշկական ապահովագրության կենսունակ համակարգի ներդրումը, ինչը, համակարգում առկա ֆորմալ և ոչ ֆորմալ վճարումների հստակ կանոնակարգման հետ մեկտեղ, կապահովի առողջապահական համակարգի բավարար ֆինանսական ապահովվածությունը: Առողջապահության բնագավառում իրականացվող քաղաքականության առաջնահերթություններից է ԻԱԲ-ի տարածման կանխարգելումը, նկատի ունենալով, որ այն իրական վտանգ է ներկայացնում մարդկային կայուն զարգացման ապահովման համար: Այս նպատակով կառավարությունը նախատեսում է, միջազգային հանրության օժանդակությամբ, ԻԱԲ տարածման կանխարգելման համալիր միջոցառումների մշակում ու դրանց հետևողական կենսագործում:
31. Չքավորների համար անվճար բժշկական ծառայությունների իրական մատչելիությանն է ուղղված 2000 թվականից սկսված որոշ հիվանդանոցների գործարկումը` որպես բացառապես անվճար բուժօգնություն իրականացնող հաստատություններ: Փորձնական այս ծրագիրը թույլ կտա իրատեսական պատկերացում կազմել անվճար ստացիոնար բուժօգնությունը հատուկ առանձնացված հիվանդանոցներում կազմակերպելու տարբերակի վերաբերյալ, և հետագայում գտնել պետության կողմից անվճար բուժօգնության տրամադրման լավագույն տարբերակը: Նկատի ունենալով հեռավոր շրջանների առանձնահատկությունները, այդպիսի շրջանակներում որակյալ և մատչելի բուժօգնության ապահովմանն ուղղված միջոցառումներից կլինի հատուկ բժշկական խմբերի ուղեգրումը տվյալ շրջաններ: Նման այցելություններ կկազմակերպվեն նաև սոցիալական առանձին խմբերի (թոշակառուներ, հաշմանդամներ, միայնակ մայրեր, ծնողազուրկ երեխաներ) համար: Կառավարությունն առանձնակի ուշադրություն կդարձնի հիգիենիկ-հակահամաճարակային ծառայության աշխատանքների կատարելագործմանը` վարակիչ հիվանդությունների կանխարգելման և վաղ հայտնաբերման նպատակով:
Կրթություն
32. Կառավարությունը վճռորոշ է համարում երկրի կրթական մակարդակի բարելավման ուղղությամբ նպատակաուղղված միջոցառումների իրականացումը` կրթության բնագավառում քաղաքականության հիմնական նպատակ սահմանելով կրթական համակարգի արդյունավետության բարձրացումը` միաժամանակ պահպանելու բյուջետային տեսանկյունից դրա մատչելիությունը: Առաջիկայում նախադպրոցական, դպրոցական, հատուկ և լրացուցիչ կրթության զարգացման հիմնական խնդիրներն են լինելու կրթական համակարգի պահպանման ու զարգացման նախադրյալների ստեղծումը, կրթության մատչելիության և երեխաների առավելագույն ընդգրկվածության ապահովումը, կրթության բովանդակության ու ուսուցման մեթոդների արդիականացումը և իրավական դաշտի կատարելագործումը: Կրթության բնագավառում պետական քաղաքականության կազմակերպման հիմք կհանդիսանա կրթության զարգացման պետական ծրագիրը, որը կառավարության ներկայացմամբ կհաստատի Ազգային ժողովը:
33. Կրթական համակարգի բարեփոխումներն ուղղված են լինելու տարբեր մակարդակների կրթական ծրագրեր իրականացնող ուսումնական հաստատությունների կազմակերպաիրավական տեսակի հստակեցմանը, համակարգի կառավարման ձևի և ֆինանսավորման մեխանիզմների կատարելագործմանը: Վերջինս ենթադրում է ոլորտի կառավարման ապակենտրոնացում և ըստ աշակերտների թվի ֆինանսավորման համակարգի ներդրում: Տարբերակված մոտեցում կցուցաբերվի սահմանամերձ, հեռավոր և մեկուսացված բնակավայրերի թերհամալրված դպրոցների նկատմամբ` այդ բնակավայրերում ևս կրթության մատչելիության ապահովման նպատակով: Հանրային կրթության ոլորտում որակյալ կադրերի հոսունության կրճատման, կրթության համապատասխան որակի ապահովման, ինչպես նաև ուսուցիչների սոցիալական վիճակի բարելավման նպատակով կառավարությունը հետևողականորեն կապահովի ուսուցիչների ու դպրոցների վարչական աշխատողների աշխատավարձի բարձրացումը: Համաձայն «Կրթության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի` հանրակրթական դպրոցների տարրական դասարանների սոցիալապես անապահով աշակերտները (35%) կապահովվեն անվճար դասագրքերով, իսկ բոլոր առաջին դասարանցիներին դասագրքերը կտրվեն անվճար: Ի լրումն դրա, բարձրագույն կրթության բնագավառում բարեփոխումները հիմնականում օրենսդրական կարգավորման ու կանոնակարգման բնույթ կկրեն: Մասնավորապես, կառավարությունը խորհրդարանին կառաջարկի ընդունել «Բարձրագույն բուհական և հետբուհական կրթության մասին» օրենքը, որի հիման վրա կմշակվեն կրթական գործունեության լիցենզավորման և բուհերի ու դրանց մասնագիտությունների պետական հավատարմագրման կարգերը:
Սոցիալական պաշտպանություն. աշխատուժի շուկա, սոցիալական
ապահովագրություն և ապահովություն
34. Սոցիալական քաղաքականության անկյունաքարը կառավարությունը համարում է սոցիալական հիմնախնդիրների լուծումն աշխատատեղերի ստեղծման միջոցով, նկատի ունենալով, որ արդյունավետ զբաղվածության ապահովումը հանդիսանում է աղքատության նվազեցման հիմնական նախապայմաններից մեկը: Այս պարագայում աշխատատեղերի ստեղծման առումով կարևոր է աշխատուժի ճկուն շուկայի ձևավորումը, որի նպատակով կվերանայվի և անհրաժեշտության դեպքում կվերափոխվի աշխատուժի շուկան կարգավորող օրենսդրությունն ու այդ ոլորտում իրականացվող քաղաքականությունն ու ինստիտուցիոնալ կառույցները: Կառավարությունը կապահովի գործազրկությունից պաշտպանության արդյունավետ մեխանիզմների ներդրումը, և իր ուշադրությունը կկենտրոնացնի աշխատանք գտնելու հարցում գործազուրկների օժանդակելու քաղաքականությանը: Առանձնահատուկ ուշադրություն կդարձվի հաշմանդամներին. նախատեսվում է հաշմանդամների աշխատանքի վերականգնման ուսումնական կենտրոնի ստեղծում:
35. Ելնելով առկա մեծածավալ աղքատությունից ու ծայրահեղ չքավորության պայմաններում բնակվող մեծաքանակ բնակչության առկայությունից, կառավարությունը կշարունակի առանձնակի ուշադրություն դարձնել սոցիալական օժանդակության ծրագրերին, առաջնայնությունը տալով ընտանեկան նպաստների համակարգի արդյունավետության բարձրացմանը: Բնակչության իսկապես ամենախոցելի խավերի կողմից նպաստների ստացումը երաշխավորելու նպատակով կառավարությունը կշարունակի նպաստների համակարգի հասցեականության բարելավումը` կարիքավորության աստիճանի որոշման նոր բանաձևի սահմանմամբ և ընտանեկան նպաստ ստանալու համար դիմողների կարիքավորության մանրակրկիտ զննմամբ: Այս առումով քայլեր կձեռնարկվեն նաև նպաստների վարչարարության բարելավման, մասնավորապես կառավարման տեղեկատվական համակարգերի, մոնիտորինգի ու գնահատման մեխանիզմների մշակման, համայնքների մասնակցության արդյունավետության բարձրացման ուղղությամբ: Կառավարությունն ուշադրություն կդարձնի նաև հատկապես կարիքավոր խավերի (բազմազավակ ընտանիքներ, երեխաներ, հաշմանդամներ և այլն) բարեկեցությանը, և այդ նպատակով կխրախուսի ու կպաշտպանի սոցիալական խնամքի համայնքային ու հասարակական կազմակերպությունների նախաձեռնությունները:
36. Սոցիալական ապահովագրության համակարգի զարգացումն ուղղված է լինելու համակարգի հետագա բարեփոխումներին, դրա վարչարարության ու ֆինանսավորման կատարելագործմանը: Մասնավորապես, կներդրվի անհատական ծածկագրային համակարգ, որի միջոցով զգալիորեն կբարելավվի համակարգի նկատմամբ վերահսկողությունը: Սոցիալական ապահովագրության համակարգի ներդրմամբ անցում կկատարվի սոցիալական հավասարության սկզբունքից սոցիալական արդարության սկզբունքին: Կառավարության ուշադրության կենտրոնում կլինի կենսաթոշակներին ժամանակին վճարման ապահովումը, ինչպես նաև տնտեսական զարգացմանը զուգընթաց դրանց չափերի աստիճանաբար բարձրացումը:
Աղետի գոտի
37. Առաջիկա տարիներին այս բնագավառում նախատեսվող ծրագիրը կազմվել է` ելնելով ներդրումների հնարավորությունների գնահատականից, նպատակ դնելով լուծել աղետի գոտու հիմնական խնդիրները մինչև 2002 թվականը: 2000 թվականին ֆինանսավորման բոլոր աղբյուրների հաշվին աղետի գոտու վերականգնման առաջնահերթ ծրագրի շրջանակներում նախատեսված էր 9.7 մլրդ դրամի աշխատանքների իրականացում, որից պետբյուջեի միջոցների հաշվին` 6.1 մլրդ դրամի (փաստացի իրականացվել են համապատասխանաբար 8.2 մլրդ դրամի և 5.7 մլրդ դրամի աշխատանքներ): Ընթացիկ և հետագա տարիներին ևս պետական բյուջեի հաշվին աղետի գոտում իրականացվող ներդրումների աղբյուրները հիմնականում կլինեն մասնավորեցումից ստացված միջոցները: Երկրաշարժից տուժած գոտում լրացուցիչ միջոցներ կտրամադրվեն նաև ջրամատակարարման և ջրահեռացման համակարգերի, ինչպես նաև ենթակառուցվածքային այլ օբյեկտների կապիտալ շինարարության և նորոգման համար:
38. Բնակարանային տնտեսության ոլորտում բնակարանային շինարարությունից բացի նախատեսվում է երկրաշարժից տուժած բնակիչների բնակարանային ապահովման այլընտրանքային ձևերի ներդրում: 2000 թվականին հաջող ավարտվեց աղետից տուժած 150 ընտանիքներին 600 հազար ԱՄՆ դոլար ընդհանուր արժողությամբ բնակարանային սերտիֆիկատների տրամադրման փորձնական ծրագիրը, նախատեսվում է 2001 թվականին շարունակել այն` տրամադրելով ևս 15 մլն. ԱՄՆ դոլարի բնակարանային սերտիֆիկատներ:
Կոմունալ ծառայություններ
39. Ոլորտի գործունեության արդյունավետության բարձրացման առումով կարևորվում է որոշակի բարեփոխումների իրականացումը, որոնք նպատակաուղղված կլինեն բնակչությանը և հատկապես աղքատներին մատուցվող ծառայությունների որակի բարձրացմանն ու դրանց հասանելիության ապահովմանը: Այդ ուղղությամբ կառավարությունը նախատեսում է ապահովել բարձրորակ խմելու ջրի անխափան մատակարարումը, խմելու ջրի մատակարարման որակի բարձրացման, ինչպես նաև հոսակորուստների նվազեցման նպատակով իրականացնել ջրամատակարարման և ջրահեռացման գործող ցանցերի վերանորոգում, վերանայել ջրամատակարարման և ջրահեռացման ծառայությունների սակագները, և խորացնել ոլորտում կազմակերպակառուցվածքային բարեփոխումները` մասնավոր օպերատորի ներգրավման հնարավորությունների օգտագործման, համակարգի կառավարմանը տեղական իշխանությունների մասնակցության մեծացման միջոցով: Այս բնագավառում նախանշված միջոցառումների իրականացման առումով կարևոր նշանակություն կունենա արդեն իսկ Համաշխարհային բանկի միջոցներով խմելու ջրի մատակարարման ու ջրահեռացման համակարգի զարգացման ծրագրի արդյունավետ իրականացումը, որի արդյունքում հնարավոր կլինի ապահովել բազմաթիվ բնակավայրերում խմելու ջրի համակարգերի վերականգնումը: Սույն ծրագրի նպատակներին համահունչ, վերոշարադրյալ միջոցառումների իրականացման ընթացքում կառավարության ուշադրության կենտրոնում կլինի հատկապես հասարակության առավել կարիքավոր շերտերի վրա դրանց հնարավոր ազդեցությունը, որին համապատասխան զուգահեռաբար քայլեր կձեռնարկվեն նաև աղքատության հետ կապված իրավիճակի վատթարացում թույլ չտալու նպատակով:
40. Կառավարությունն անհրաժեշտ միջոցառումներ կձեռնարկի նաև մատչելի և բնապահպանական նորմերին համապատասխանող ջեռուցման ծառայությունների մատուցման ապահովման ուղղությամբ` որպես աղքատության նվազեցման ռազմավարության առանցքային տարր: Այս ոլորտում կիրականացվեն անհրաժեշտ ներդրումներ, որոնք կնվազեցնեն մատակարարման ու վերջնական սպառողների ծախսերը` ապահովելով ջեռուցման մատչելի մակարդակ: Պետության կողմից իրականացվելիք միջոցառումների հետ զուգահեռ` բնագավառում կկարևորվի տեղական ինքնակառավարման մարմինների դերի մեծացումը, նրանք պետք է ստանձնեն բնակչությանը ոչ միայն ջեռուցման, այլ նաև բնակարանային ֆոնդի պահպանման, աղբահանման և այլ կոմունալ ծառայությունների մատուցման պատասխանատվությունը` անհրաժեշտության դեպքում օգտագործելով նաև համայնքային բյուջեների համապատասխան միջոցները, որտեղ առաջնայնությունը պետք է տրվի նվազագույն անհրաժեշտ կոմունալ ծառայությունների մատուցման, ձևավորվող համատիրությունների օժանդակման, բնակարանային ֆոնդի պահպանման խնդիրներին:
Բնապահպանություն
41. Աղքատության կրճատման ռազմավարության շրջանակներում կառավարությունը մտադիր է ապահովել նաև բնապահպանական միջոցառումների իրականացումը: Հայաստանում սոցիալ-տնտեսական ծանր իրավիճակի հետևանք հանդիսացող բնապահպանական հիմնախնդիրները անդրադառնում են բոլոր ոլորտների վրա և, հատկապես, իրենց բացասական ազդեցությունն են թողնում առավել աղքատ խավերի վրա` իրենց պաշտպանության համար անհրաժեշտ ֆինանսական միջոցների սակավության պատճառով: Իրական կյանքում աղքատները, չունենալով մեծ ընտրության հնարավորություն, առավել խոցելի են բնական աղետների նկատմամբ, չունեն դեգրադացված հողատարածություններից ավելի լավ հողատարածություններ տեղափոխվելու, աղտոտվող շրջաններից հեռանալու հնարավորություն: Այդ իսկ պատճառով աղքատության նվազեցման համատեքստում կարևորվում է բնապահպանական ծառայությունների զարգացման ռազմավարության մշակումը: Ինչպես քաղաքային, այնպես էլ գյուղական բնակավայրերում բնապահպանական խնդիրների լուծումը կենսական է նաև կայուն տնտեսական աճի ապահովման համար: Այնպես, հողային ռեսուրսների հետ կապված բնապահպանական իրավիճակի վատթարացումն ուղղակիորեն հանգեցնում է այդ ռեսուրսների արտադրողականության անկման: Մյուս կողմից, աղքատության մակարդակի փոփոխություններն ինքնին որոշ չափով պայմանավորում են բնապահպանական զարգացումները, մասնավորապես հողային ռեսուրսների ցածր արտադրողականությունը հաճախ պայմանավորված է գյուղացիների աղքատությամբ (միջոցների բացակայությամբ): Բնապահպանական խնդիրների, տնտեսական զարգացման ու աղքատության մակարդակի միջև նկարագրված փոխադարձ կապի հասարակական ընկալումը մեծապես կնպաստի նշված երեք ուղղություններով առաջընթացի ապահովմանը:
42. Բնապահպանության ոլորտում վերափոխումների հիմնական ուղղությունները կլինեն հողի, անտառների, բնական պաշարների ուսումնասիրության, պահպանության, վերարտադրության և օգտագործման բնագավառում ամբողջական ու համակարգված պետական քաղաքականության իրականացման ապահովումը, բնությանը պատճառած վնասի փոխհատուցման համակարգերի զարգացումն ու կատարելագործումը, հանրապետությունում էռոզիոն և անապատացման գործընթացների հետագա աճի կանխարգելմանը, հակասողանքային ու հողերի վերականգնմանն ուղղված լայնամասշտաբ ծրագրի մշակումն ու իրականացումը, մթնոլորտային վնասակար ներգործունեությունների վերահսկումը, թափոնների նվազեցմանը, վերամշակմանը և վնասազերծմանը նպատակաուղղված ծրագրերի մշակումը, ինչպես նաև անտառապատման և անտառվերականգնման ծավալների զգալի աճի ապահովումը: Շրջակա միջավայրի պահպանության ազգային գործողությունների շրջանակներում կարևորվում է բնական պաշարների կառավարման և չքավորության նվազեցման ծրագրի իրականացումը: Կառավարությունը նաև կկատարելագործի քաղաքականության կոորդինացումն ու միջոլորտային համակարգումը, ինչպես նաև քաղաքականության մշակման ու դրա իրականացման մոնիտորինգին հասարակության մասնակցությունը` բնապահպանական իրավիճակի ու բնական պաշարների հետագա վատթարացման բացառումը, որպես բնապահպանական տեսանկյունից կայուն զարգացման նախապայման, ապահովելու համար:
----------------------------------------------------
հեղինակաների կողմից - շարունակությունը հաջորդ մասերում