ՀՀ ԲՆԱԿԱՎԱՅՐԵՐԻ ԿԱՅՈՒՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ԶԵԿՈՒՅՑԻ ՄԱՍԻՆ

 

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՆԻՍՏԻ
ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԻՑ ՔԱՂՎԱԾՔ

 

2 հունիսի 2001 թվականի N 22

 

2. ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԲՆԱԿԱՎԱՅՐԵՐԻ ԿԱՅՈՒՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ԶԵԿՈՒՅՑԻ ՄԱՍԻՆ

 

Հավանություն տալ Հայաստանի Հանրապետության բնակավայրերի կայուն զարգացման ազգային զեկույցին /կցվում է/:

 

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ

 

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԲՆԱԿԱՎԱՅՐԵՐԻ ԿԱՅՈՒՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ԶԵԿՈՒՅՑ

 

Զեկույցը կազմված է

Հայաստանի Հանրապետության

Քաղաքաշինության Նախարարության կողմից

ՄԱԿ-ի Գլխավոր Ասամբլեայի Հատուկ Նիստում

Հաբիտատի Օրակարգի

իրականացման և ամփոփման նպատակով

 

ԵՐԵՎԱՆ 2001

 

ADMINISTRATIVE - TERRITORIAL DIVISION OF THE REPUBLIC OF ARMENIA

 

1. Shirak Marz 2. Lori Marz 3. Tavush Marz 4. Aragatsotn Marz 5. Kotayk Marz 6. Gegharkunik Marz 7. Armavir Marz 8. Ararat Marz 9. Marz of Vajots Dzor 10. Marz of Syunik 11. Marz of Yerevan

 

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

 

Կենսագործունեության բարենպաստ միջավայրի ստեղծում, բնակարանային ոլորտ, աղետի գոտու վերականգնում Հողային բարեփոխումներ Առողջապահության ոլորտ Սոցիալական զարգացում Փախստականների հիմնախնդիրները Շրջակա միջավայր Փոքր և միջին ձեռնարկատիրության ոլորտ Տարածքային կառավարում Միջազգային համագործակցություն

 

ԿԵՆՍԱԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ԲԱՐԵՆՊԱՍՏ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ՍՏԵՂԾՈՒՄ, ԲՆԱԿԱՐԱՆԱՅԻՆ ՈԼՈՐՏ, ԱՂԵՏԻ ԳՈՏՈՒ ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՈՒՄ

 

Հայաստանի Հանրապետության վերջին տասնամյակը բնորոշվում է քաղաքական, տնտեսական և սոցիալական ոլորտների արմատական վերափոխումներով և հասարակական կյանքի խորը փոփոխություններով: Այդ տարիներին բոլոր կառավարական և ոչ կառավարական կառույցների գործունեությունը ուղղված է եղել նոր հասարակական և սոցիալ-տնտեսական պայմաններին համապատասխան կենսագործունեության միջավայրի ստեղծման գործընթացին: Այդ գլխավոր նպատակին է ծառայում նաև քաղաքային բնակավայրերի զարգացման քաղաքականությունը, որն համապատասխանում է ՄԱԿ-ի բնակավայրերի գծով կենտրոնի համաշխարհային հանրության կողմից մշակված բնակավայրերի կայուն զարգացման գաղափարախոսությունը: Հայաստանի Հանրապետության կողմից ներկայացվող Ազգային զեկույցը կազմվել է 1996 թ. Ստամբուլում Հաբիտար II կոնֆերանսի օրակարգի շրջանակներում ընդունած պարտավորությունների կատարման ընթացքի և դրանց գնահատման նպատակով` հիմք ընդունելու սոցիալ-տնտեսական զարգացման տարբեր ոլորտներում իրավիճակների փոփոխման ուղղությամբ տարվող աշխատանքների արդյունքում ձևավորված ցուցանիշները: Ընդ որում առավել ուշադրության են արժանացել այն խնդիրները, որոնք առաջնային են Հանրապետության զարգացման արդի փուլում: Զեկույցը, որի կազմմանը մասնակցել են պետական կառավարման մարմինների և հասարակական կազմակերպությունների համապատասխան մասնագետներ և գիտական աշխատողներ` հավանության է արժանացել Հայաստանի Հանրապետության բնակավայրերի կայուն զարգացման հանձնաժողովի կողմից:

Վերջին տարիների ընթացքում հանրապետության քաղաքաշինության ոլորտում ընդունվել են հետևյալ իրավական փաստաթղթերը

- «Քաղաքաշինության մասին» ՀՀ օրենքը

- «Քաղաքաշինության բնագավառում իրավախախտումների համար

պատասխանատվության մասին» ՀՀ օրենքը

ՀՀ Կառավարության որոշումներ և գերատեսչական նորմատիվ ակտեր

- ՀՀ-ում շինարարության թույլտվության և քանդման թույլտվության կարգը

հաստատելու մասին

- Շինարարության ավարտի փաստագրման կարգը հաստատելու մասին

- Քաղաքաշինության փաստաթղթերի մշակման և հաստատման կարգերը հաստատելու

մասին

- Հաստատված քաղաքաշինական ծրագրային փաստաթղթերի բացակայության

դեպքերում քաղաքաշինական գործունեության իրականացման կարգը հաստատելու

մասին

- Կենսագործունեության միջավայրի ծրագրվող փոփոխությունների մասին

իրազեկման և հրատարակված քաղաքաշինական ծրագրերի ու նախագծերի

քննարկմանը և որոշումների ընդունմանը հասարակայնության

ներկայացուցիչների մասնակցության կարգը սահմանելու մասին

- Բնակելի, հասարակական, արտադրական շենքերի ու շինությունների նախագծերի

մշակման, փորձաքննության, համաձայնեցման, հաստատման և փոփոխման կարգը

սահմանելու մասին

- Գործառնական տարածքների գլխավոր հատակագծերի նախագծերի մշակման,

փորձաքննության համաձայնեցման, հաստատման և փորձաքննության

համաձայնեցման, հաստատման և փոփոխման կարգը սահմանելու մասին

- Քաղաքաշինական պետական տեսչություն ստեղծելու մասին

- ՀՀ-ում քաղաքաշինական գործունեության պետական վերահսկողություն

իրականացնելու կարգը սահմանելու մասին

- ՀՀ-ում քաղաքաշինական գործունեության լիցենզավորման հրահանգ

- ՀՀ բնակավայրերի տարածքների գոտևորման նախագծերի մշակման,

փորձաքննության համաձայնեցման, հաստատման ու փոփոխման կարգը սահմանելու

մասին

- Պետական քաղաքաշինական կադաստրի վարման կարգը հաստատելու մասին

Բնակարանային ոլորտում քաղաքաշինական գործունեության կարևոր գործոնի բնակարանաշինության խնդրի լուծումը խիստ կարևորվում է բնակավայրերի զարգացման տեսանկյունից:

Հայաստանի անկախության հռչակման օրվանից սկսած, նոր անկախ պետության կառավարության առջև ծառացած բազմաբնույթ պրոբլեմներից մեկը հանդիսացավ բնակչության բնակարաններով ապահովման խնդիրը, որն առանձնահատուկ նշանակություն ստացավ Սպիտակի ավերիչ երկրաշարժի, Ադրբեջանում ազգամիջյան ընդհարումների հետևանքով Հայաստան տեղափոխված փախստականների մեծ հոսքի, շահագործման ընթացքում վթարային դարձած բազմաթիվ բնակելի շենքերի առկայության պայմաններում:

Հարցը ավելի սրվեց 1992-1994 թթ. ռմբակոծության, 1997 թ. Նոյեմբերյանի երկրաշարժի հետևանքով անօթևան մնացած ընտանիքների թվի ավելացմամբ: Այսօրվա դրությամբ հանրապետությունում բնակվող շուրջ 880 հազ. ընտանիքներից առաջնահերթ պետական աջակցություն սպասող անօթևան ընտանիքների թիվը կազմում է շուրջ 45 հազ:

Բացի այդ, 90-ական թվականների սկզբին դեռ գոյություն ունեին մոտ 400 հազ. պետական բնակարաններ, որոնց շահագործումը նույնպես պետական հոգածության խնդիր էր և ուներ բարելավման խիստ կարիք:

Հանրապետությունում կտրուկ տնտեսական անկման պայմաններում պարզ դարձավ, որ միայն պետական միջոցներով և ընդունված ձևերով (բնակարանային շինարարության ուղղակի ֆինանսավորում և պետական շահագործում) հարցերի արագ լուծումը անհնարին էր:

Հաշվի առնելով վերը նշվածը և հանրապետությունում ձևավորվող տնտեսական հարաբերությունների գործընթացը ՀՀ կառավարությունը ձեռնամուխ եղավ բնակարանային ոլորտի բարեփոխումներին:

Տնտեսական բարեփոխումների ընդհանուր քաղաքականությունը հիմնականում ուղղվեց գոյություն ունեցող բնակարանային ֆոնդի պահպանման, սպասարկման և շահագործման խնդիրների ապապետականացմանը, պետական անմիջական կառավարման մեխանիզմների ոչ պետականով փոխարինմանը, պետական պարտավորությունների իրականացման քայլերի հստակեցմանը և բնակարանային շինարարության միջոցից բացի, բնակարանային ապահովման այլընտրանքային ձևերի ներդրմանը օրենսդրական դաշտի կատարելագործմանը և ոլորտում շուկայական հարաբերությունների հետագա խորացմանը:

Արդյունքում ձևավորվեցին բարեփոխումների զարգացման հետևյալ հիմնական ուղղությունները`

- բնակարանային ոլորտում առկա բազմապիսի հիմնախնդիրներում (աղետի գոտի,

վթարային, քանդման ենթակա բնակարանային ֆոնդ, իրացված տարածքներ,

ռմբակոծությունից վնասված բնակարանային ֆոնդ և այլն) պետական

պարտավորությունների ձևավորման սկզբունքների ճշգրտումը, հստակեցումը

և վերջնական ծրագրավորումը

- բնակֆոնդի կառավարման ապակենտրոնացումը

- բնակարանային շուկայի զարգացմանն ուղղված միջոցառումների իրականացումը:

Վերջին 10 տարում հանրապետության բնակարանային քաղաքականության զարգացումը կարելի է տարանջատել երկու փուլի:

Որպես առաջին քայլ 1993 թ. ընդունվեց «Պետական և հանրային բնակարանային ֆոնդի սեփականաշնորհման մասին» ՀՀ օրենքը: Արդյունքում 2001 թ. հունվարի 1-ի դրությամբ բնակարանային ֆոնդի 771 հազ. բնակելի միավորներից 95%-ը քաղաքացիների սեփականությունն է:

Այս փուլում ընդունվեցին մի շարք օրենքներ և ենթաօրենսդրական ակտեր, որոնցով կարգավորվեցին բնակարանային ոլորտում ծագած նոր իրավահարաբերությունները:

Որպես երկրորդ փուլի սկիզբ կարելի է ընդունել 1999 թ. հունվարի 1-ը, երբ հանրապետությունում արդեն ավարտվեց պետական, հանրային և համայնքային բնակարանային ֆոնդի սեփականաշնորհման գործընթացը, որի արդյունքում ձևավորվեց համայնքային բնակարանային ֆոնդը, իսկ հանրապետությունում տարվող բնակարանային քաղաքականության ռազմավարությունը ուղղվեց ձևավորված բնակարանային շուկայի հաստատման և զարգացման գործընթացի կարգավորմանն ու խթանմանը, պետական պարտավորությունների իրականացմանը, անապահով խավերի պաշտպանվածությանը:

Այս փուլում մշակվել և ընդունվել են տարերային և տեխնածին աղետների հետևանքով անօթևան մնացած քաղաքացիների բնակարանային պայմանների բարելավման մի շարք ծրագրեր, որոնցից առանձնահատուկ տեղ է գրավում Սպիտակի երկրաշարժի հետևանքով անօթևան մնացած ընտանիքների բնակարանային խնդիրների լուծման հարցը, իր ծավալի մեծությամբ և աղետի գոտու բնակավայրերում ստեղծված սոցիալ-տնտեսական իրավիճակով:

Ծրագրերի իրականացման հիմքում ընկած է շինարարության ուղղակի ֆինանսավորումից` քաղաքացիներին նպատակային ֆինանսական աջակցության տրամադրմանն անցնելու մոտեցումը:

Այդ մոտեցումը հանդիսանում է բնակարանային ապահովման գործընթացի իրականացման գերակայող ուղղություն, որը հիմնավորված է նաև Համաշխարհային Բանկի «Համայնքային զարգացման ծրագրի» շրջանակներում իրականացված «ՀՀ Ազգային բնակարանային շինարարության քաղաքականության» հայեցակարգային աշխատությամբ:

Նշված ուղղության իրականացումը երաշխավորվում է հետևյալ նախադրյալներով`

- հանրապետության բնակարանային ֆոնդում ազատ բնակելի միավորների

առկայությամբ (գոյություն ունեցող բնակարանային ֆոնդի շուրջ 15

տոկոսը),

- ձևավորված շուկայում առաջարկվող և նոր շինարարության 1 քառ. մ

ընդհանուր մակերեսի արժեքների հարաբերակցությամբ 1:2,8,

- հանրապետության բնակավայրերում գործող անշարժ գույքի առք ու վաճառքի

գործակալությունների լայն ցանցի առկայությամբ,

- համապատասխան օրենսդրական դաշտի առկայությամբ:

Բացի այդ սոցիալական խիստ անապահով, անօթևան քաղաքացիներին նախատեսվում է հատկացնել նպատակային ֆինանսական աջակցության բնակարանային նպաստի ձևով, շուկայից բնակարան վարձակալելու համար: Հարկ է նշել, որ հաշվի առնելով այն, որ հանրապետության գոյություն ունեցող բնակարանային ֆոնդի հիմնական մասը ոչ պետական է, ուստի վարձակալության վճարը պետական կարգավորման չի ենթարկվում և տատանվում է միջին հաշվով 20-1000 դրամ, կախված բնակարանի որակից և տեղից:

Հաշվի առնելով, որ գոյություն ունեցող բնակարանային ֆոնդը հանդիսանում է բնակարանային շուկայի հիմնական բազիսը, նախատեսված բնակարանային ապահովման գործընթացի հիմնական սկզբունքի կիրարկումը ապահովելու նպատակով անհրաժեշտություն է առաջացրել խթանել հանրապետությունում առկա բնակարանային ֆոնդի պահպանման, շահագործման և նորոգման խնդիրները:

Որպես բազմաբնակարան շենքերի կառավարման արդյունավետ մեխանիզմ ընտրվեց համատիրությունների ձևավորման տարբերակը:

Այդ նպատակով մշակվել և ՀՀ կառավարության որոշմամբ հաստատվել են Հայաստանի Հանրապետությունում համատիրությունների ձևավորման գործընթացը խթանելու միջոցառումներ: Արդյունքում 2001 թ. հունվարի 1-ի դրությամբ ստեղծվել են շուրջ 600 (170500 բնակ.) համատիրություններ:

Մշակվել և ներդրվել են համատիրություններին պետական օժանդակության ծրագրեր, որի հիմքում ընկած է քաղաքացիների կողմից վերանորոգման ծախսերին պարտադիր մասնակցության պայմանը: Այդ ծրագրերի շրջանակներում վերանորոգվել են համատիրությունների կազմում ընդգրկված տասնյակ բազմաբնակարան շենքեր:

Վերը նշված միջոցառումների իրականացումը կնպաստի մեծ թվով վճարունակ քաղաքացիների ներգրավմանը բնակարանային շուկա, նրա զարգացմանը, նախադրյալներ ստեղծելով հիպոտեկային համակարգի ներդրմանը և բնակարանային շինարարությունը որպես բիզնես հանրապետությունում կայացման գործընթացին:

Առաջիկայում ՀՀ բնակարանային քաղաքականությունը ուղղված կլինի հետևյալ հիմնական խնդիրների իրականացմանը`

- բնակարանային ոլորտում անշարժ գույքի սեփականության իրավունքի

պաշտպանում, սեփականության տնօրինում, օգտագործում և տիրապետում

- բնակարանային-կոմունալ ոլորտում սպառողների իրավունքների պաշտպանում

- բնակարանային շինարարության և բնակ-կոմունալ ծառայությունների

մատակարարման ոլորտում բոլոր տնտեսավարող սուբյեկտների համար հավասար

մրցակցային պայմանների ապահովում

- համատիրությունների պետական օժանդակության խնդիրների լուծում

- բնակարանային ֆոնդի սպասարկման, շահագործման և պահպանման մեխանիզմների

հստակեցում

- բնակարանային ոլորտում ապահովագրման գործընթացի ներդրմանն ու

ընդլայնմանն ուղղված միջոցառումների իրականացում

- բնակարանային հարաբերությունների խնդիրների իրականացման հետ կապված

օրենսդրական դաշտի կարգավորում:

Աղետի գոտում երկրաշարժից հետո ընկած ժամանակահատվածում ֆինանսավորման բոլոր աղբյուրների հաշվին իրացված ներդրումների դիմաց աղետի գոտում շուրջ 30 հազ. ընտանիքներ բարելավել են իրենց բնակարանային պայմանները, կառուցվել և ամրացվել են շուրջ 49 հազ. աշ. տեղով դպրոցներ, 2 հազ. մահճակալով հիվանդանոցներ, մեկ հերթափոխում 4 հազ. հաճախումով պոլիկլինիկաներ, ինչպես նաև արտադրական և հասարակական նշանակության մի շարք օբյեկտներ: Սակայն, արդյունաբերական ոլորտի տարբեր ճյուղերի տնտեսական կապերի խզման, շուկայի արդի պահանջներին չհամապատասխանելու պատճառներով մի շարք ձեռնարկություններ, չեն գործում կամ գործում են թերի հզորությամբ:

Նրանց հիմնական ֆոնդերը բնութագրվում են բարձր մաշվածության աստիճանով և չեն համապատասխանում ժամանակակից ստանդարտներին, որը անհնարին է դարձնում մրցունակ ապրանքների արտադրության կազմակերպումը: Արդյունքում, կրճատվել են աշխատատեղերը և նվազել է բնակչության զբաղվածության աստիճանը: Վերը նշված գործոնները նպաստել են այդ բնակավայրերից ազգաբնակչության հոսքին:

Չնայած աղետի գոտու վերականգնման իրականացվող շարունակական ծավալուն աշխատանքներին, աղետի գոտու բնակավայրերը` հատկապես Գյումրի, Սպիտակ, ինչպես նաև Վանաձոր և Ստեփանավան քաղաքները դեռևս պահպանում են աղետյալ բնակավայրերի տեսք: Դա պայմանավորված է բնակավայրերի հին թաղամասերում տարերայնորեն տեղակայված մեծաքանակ ժամանակավոր կացարանների, տնակների և մինչ այժմ քանդման ենթակա և վթարային տների ու շինությունների առկայությամբ: Որպես ժամանակավոր կացարաններ են օգտագործվում նաև որոշ քանդված դպրոցների և արդյունաբերական օբյեկտների շենքերը:

Ներկայումս աղետի գոտու վերականգնման պետական քաղաքականությունը ուղղված երկրաշարժի հետևանքով տուժած բնակավայրերում բնակության համար բարենպաստ պայմանների ստեղծմանը:

Այդ նպատակին հասնելու համար անհրաժեշտ, առաջնային հիմնական խնդիրներն են`

- երկրաշարժի հետևանքով անօթևան մնացած ընտանիքների բնակարանային

պայմանների բարելավումը

- համալիր սպասարկման ենթակառուցվածքների (սոցիալական, կոմունալ և

հասարակական նշանակության օբյեկտներ) վերականգնումը, ելնելով

բնակավայրերի ճշգրտված կառուցապատման հատակագծային փաստաթղթերից

- բնակարանային շուկայի զարգացումը խթանող սեփականաշնորհման

իրականացումը

- բնակչության զբաղվածության աստիճանի բարձրացման պայմանների ստեղծումը

- օրենսդրական դաշտի ապահովումը:

Հիմնական խնդիրների լուծման նպատակով նախատեսվում է տնակային տնտեսություններից տարածքների հիմնավորված ու հաջորդական մաքրման և զուգահեռ այդ տարածքներում առկա խնդիրների լուծման սկզբունքի կիրառումը, ելնելով դեմոգրաֆիկ փոփոխություններից:

Այդ մոտեցումը հնարավորություն կտա`

- առանձին տարածքների համապարփակ համալիր վերականգնում

- առանձին տարածքների վերականգնման ավարտից հետո անհրաժեշտության դեպքում

անդրադառնալ տնակային տնտեսություններից ազատված տարածքների նոր

կառուցապատման խնդիրներին, համաձայն ճշտված քաղաքաշինական փաստաթղթերի:

Հիմնական խնդիրների լուծումը նախատեսվում է պետական աջակցության ապահովման նվազագույն ստանդարտների համակարգի ներդրման միջոցով, համաձայն տնտեսության տարբեր ոլորտներում տարվող քաղաքականության ուղիների:

 

ՀՈՂԱՅԻՆ ԲԱՐԵՓՈԽՈՒՄՆԵՐ

 

Հայաստանի Հանրապետությունում սկսած շուկայական հարաբերությունների ձևավորմանն ուղղված բարեփոխումների առաջին քայլը հանդիսացավ հողի սեփականաշնորհումը, որի արդյունքում, հանրապետությունում շուրջ 550 հազար ընտանիքներ գյուղական և քաղաքային համայնքներում դարձան հողի սեփականատերեր: Հողի սեփականաշնորհումից հետո Հանրապետությունում միայն 1994 թ. հանվեցին հողի առք ու վաճառքի նկատմամբ կիրառվող սահմանափակումները, իսկ 1998 թ. ապրիլ-մայիս ամիսներին, անշարժ գույքի շուկայում գործառույթների իրականացման խթանման նպատակով, հողի սեփականատերերին բաժանվեցին հողի սեփականության իրավունքի պետական ակտեր (առանց չափագրումների):

Հանրապետությունում շուկայական հարաբերությունների և սեփականության ինստիտուտի կայացման, ինչպես նաև ներդրումների ապահովման երաշխիքների ստեղծման համար առաջնահերթ նշանակություն է ստանում անշարժ գույքի նկատմամբ իրավունքների պետական գրանցումը և որպես հետևանք` իրավունքների երաշխավորումն ու պաշտպանումը, ինչպես նաև սեփականության օբյեկտների հաշվառման ու գնահատման օբյեկտիվ և արդյունավետ համակարգի ստեղծումը:

Այդ նպատակով, Հայաստանի Հանրապետության Կառավարության 1997 թվականի հունիսի թիվ 234 որոշման համաձայն ստեղծվեց Հայաստանի Հանրապետության անշարժ գույքի պետական միասնական կադաստրի համակարգը, որի վրա դրվեց անշարժ գույքի պետական միասնական կադաստրի վարումը, անշարժ գույքի նկատմամբ իրավունքների գրանցման նոր համակարգի ներդրման աշխատանքների իրականացումը, հարկման նպատակով անշարժ գույքի գնահատումը, մասնավոր հանութագրողների, գնահատողների, ռիելթորների լիցենզավորումը, հողի, անշարժ գույքի շուկային ուղղված հողային քաղաքականության իրականացումը, անշարժ գույքի շուկայի բարեփոխումների կազմակերպումը:

Ներկայումս հանրապետությունում առկա է շուրջ 2.5 մլն միավոր անշարժ գույք, որոնք ենթակա են հաշվառման, գրանցման և գնահատման: Անշարժ գույքի նկատմամբ իրավունքների առաջին պետական գրանցման ծրագրի իրականացման շրջանակներում քարտեզագրվում են անշարժ գույքի միավորները, ճշտվում են դրանց նկատմամբ իրավունքներն ու սահմանափակումները և սեփականատերերին անվճար տրամադրվում են անշարժ գույքի սեփականության իրավունքի գրանցման վկայականներ:

Անշարժ գույքի շուկայի զարգացման նպատակով 1999 թ-ից փոփոխություններ և լրացումներ կատարվեցին օրենսդրական դաշտում, որոնց արդյունքում կանոնակարգվեցին անշարժ գույքի նկատմամբ իրականացվող գործարքներից ծագող իրավունքների պետական գրանցման տուրքերի և վարձավճարների գանձման աշխատանքները: Սկսվել է անշարժ գույքի և դրանց նկատմամբ գրանցված իրավունքների ու սահմանափակումների վերաբերյալ տեղեկատվական բանկի ստեղծումը և կառավարման ավտոմատ համակարգերի ներդրման գործընթացը, ոլորտը կարգավորող օրենսդրական դաշտի ձևավորումը: Կառավարությունը ձեռնարկում է քայլեր պետական սեփականություն հանդիսացող հողերը քաղաքացիներին և իրավաբանական անձանց օտարման ուղղությամբ: Մշակվում են հողերի օգտագործման ժամանակավոր սխեմաներ, որոնց հիման վրա կազմակերպվում են պետական սեփականության հողամասերի վաճառքը աճուրդային կարգով` գյուղատնտեսական գործունեություն իրականացնելու և անհատական բնակարանաշինության համար: Միաժամանակ հանրապետության լեռնային, բարձր լեռնային, սահմանամերձ և աղետի գոտու համայնքներում բնակվող քաղաքացիների որոշակի խմբերի նույն նպատակներով սեփականության իրավունքով անհատույց տրամադրվում են հողամասեր: Արդյունքում, 1997-2000թթ. նկատվեցին անշարժ գույքի շուկայում գործարքների իրականացման աշխուժացման միտումներ մասնավորապես, եթե 1997 թ. անշարժ գույքի հետ իրականացվել էր 17 հազար գործարք, 2000 թ. դրանց թիվը հասավ շուրջ 42 հազարի: Նույն ժամանակահատվածի համար աճել են նաև հողի օտարման և հիպոթեքի գործարքները համապատասխանաբար 4 և 2.8 անգամ, 2000 թ. կազմելով 2874 և 3630:

Անշարժ գույքի շուկայի բարեփոխումների շրջանակներում սկսվեց կանոնակարգվել նաև անշարժ գույքի շուկայում մասնագիտական գործունեության (ռիելթորական գործունեություն, շուկայական գնահատում, անշարժ գույքի կադաստրային քարտեզագրում) իրականացումը: Ներկայումս ՀՀ անշարժ գույքի շուկայում գործում են լիցենզավորված 78 գնահատող, 60 ռիելթոր և 241 կադաստրային քարտեզագրողներ, որոնք աշխատում են համապատասխանաբար 42, 40 և 134 ընկերություններում:

Հողային բարեփոխումների լիարժեք իրականացմանը խոչընդոտում է հողերի պլանավորումը և օգտագործումը կարգավորող փաստաթղթերի` հողերի գոտիավորման և օգտագործման սխեմաների, բնակավայրերի գլխավոր հատակագծերի բացակայությունը, քանի որ նախկին համակարգում ստեղծված փաստաթղթերը չեն համապատասխանում ազատական տնտեսության պահանջներին:

Նոր անկախ Հայաստանի Հանրապետությունում առաջին կարևորագույն օրենսդրական փաստաթղթերից էր 1991 թվականին ընդունված «Հողային օրենսգիրքը» և այս ոլորտը կարգավորող մի շարք այլ օրենսդրական փաստաթղթեր, որոնք հնարավորություն տվեցին սկսել բարեփոխումները հողային հարաբերությունների ոլորտում: 1995 թվականին ընդունվեց ՀՀ Սահմանադրությունը որով ամրագրվեց որ ՀՀ-ում ճանաչվում և պաշտպանվում է սեփականության իրավունքը: Պետությունը երաշխավորում է սեփականության բոլոր ձևերի ազատ զարգացումը և հավասար իրավական պաշտպանությունը: 1999 թ. ընդունվեց ՀՀ նոր «Քաղաքացիական օրենսգիրքը», որով ներդրվեցին հասարակական քաղաքացիական հարաբերությունների կարգավորման նոր մեխանիզմներ:

Մասնավորապես այս օրենսգրքով սահմանվեցին գույքի նկատմամբ սեփականության սուբյեկտները, սեփականության և այլ գույքային իրավունքների ձեռքբերման և դադարման հիմքերը, կանոնակարգվեցին անշարժ գույքի հետ գործարքներից ծագող իրավահարաբերությունները: 1999 թ. ընդունվեց «Գույքի նկատմամբ իրավունքների պետական գրանցման մասին» ՀՀ օրենքը, որով սահմանվեցին անշարժ գույքի նկատմամբ սեփականության, օգտագործման, վարձակալության, հիպոթեքի և այլ իրավունքների, ինչպես նաև դրանց նկատմամբ սահմանափակումների գրանցման, ծագման, փոփոխման և դադարեցման կարգը: 1997-2000 թթ. ընթացքում հանրապետությունում ընդունվել է անշարժ գույքի ոլորտին կարգավորող ավելի քան 100 նորմատիվ իրավական ակտեր: 2001 թվականի մայիսին Հայաստանի Հանրապետությունում քննարկվեց և ընդունվեց նոր «Հողային օրենսգիրքը»: Այս օրենսգրքում պարունակվող դրույթները հնարավորություն կտան լուծել հողային ռեսուրսների կառավարման ոլորտի մի շարք հիմնախնդիրներ, մասնավորապես

- Հասարակական և արտադրական նշանակության մասնավորեցված և

մասնավորեցվող օբյեկտների սեփականատերերը կարող են որպես

սեփականություն ձեռք բերել նաև այդ օբյեկտների պահպանման ու

սպասարկման համար նախկինում օգտագործման իրավունքով հատկացված

հողամասերը, որը մեծ խթան կհանդիսանա հատկապես քաղաքային

բնակավայրերում գույքային շրջանառության ակտիվացմանը:

- Պետական և համայնքային սեփականության հողամասերը օտարվելու և

օգտագործման են տրամադրվելու հողօգտագործումը կարգավորող փաստաթղթերի

հիման` բնակավայրերի գլխավոր հատակագծերով, հողերի գոտիավորման և

օգտագործման սխեմաներով նախատեսված նպատակների համար:

- Նկատի ունենալով, որ հողային ռեսուրսների կառավարման խնդիրները առավել

արդյունավետ կարող են լուծվել ապակենտրոնացման ճանապարհով` տեղական

ինքնակառավարման մարմինների մակարդակում, Օրենսգրքի ընդունումից հետո 2

տարվա ընթացքում կառավարությունը պարտավոր է համայնքների վարչական

սահմաններում գտնվող պետական սեփականության հողերը սեփականության

իրավունքով փոխանցել համայնքներին:

- Օրենսգիրքը սահմանում է նաև Հանրապետությունում առկա հողային ֆոնդի

դասակարգման նոր սկզբունքները, հողամասերի նպատակային նշանակությունը,

իրավական ռեժիմը, թույլատրված օգտագործումը, գոտիավորման սկզբունքները,

հողերի պահպանության խնդիրները, դրանց նպատակային օգտագործման նկատմամբ

վերահսկողություն իրականացնող մարմինների իրավասությունները,

հողաշինարարության, անշարժ գույքի կադաստրի, հողերի մոնիտորինգի,

հաշվառման և գնահատման խնդիրները, գյուղատնտեսական հողերի

շրջանառության առանձնահատկությունները, հողամասերի սեփականատերերի և

օգտագործողների իրավունքներն ու պարտականությունները, գույքային

իրավունքների դադարման հիմքերը, սեփականատերերի և օգտագործողների

գույքային իրավունքների պաշտպանության երաշխիքները:

Ինչպես ՀՀ Քաղաքացիական և նոր Հողային Օրենսգրքով, այնպես էլ 2000 թվականի ՀՀ կառավարության կողմից հաստատված անշարժ գույքի շուկայի զարգացման հայեցակարգով սահմանվել է, որ հողային բարեփոխումների ռազմավարական նպատակը հողամասերի և ամրակայված գույքի առավել արդյունավետ օգտագործման համար անհրաժեշտ պայմանների ստեղծումն ու անշարժ գույքի քաղաքացիական շրջանառության համակարգում մրցակցային շուկայի ձևավորումն է: Այդ նպատակին հասնելու համար նախատեսվում է իրականացնել ծրագրեր հետևյալ ուղղություններով

- Ինչպես հողամասերի, այնպես էլ ամրակայված գույքի վերաբերյալ

տեղեկատվական ավտոմատացված բանկերի և երկրատեղեկատվական համակարգի

(GIS) ստեղծում ու անշարժ գույքի շուկայում տեղեկատվության ապահովման

կանոնակարգում.

- հողային ռեսուրսների կառավարման ոլորտում հիմնական իրավասությունների

փոխանցում տեղական ինքնակառավարման մարմիններին, միաժամանակ

աջակցություն համայնքներին` հողօգտագործումը կարգավորող այնպիսի

փաստաթղթերի մշակման աշխատանքներում, որոնք բավարարում են ազատական

տնտեսության պահանջներին;

- գյուղատնտեսական նշանակության հողամասերի միավորման (կոնսոլիդացիայի)

համար նպաստավոր նորմատիվ-իրավական դաշտի ձևավորում;

- քաղաքաշինական գործունեություն իրականացնելու համար թույլտվություն

ստանալու ընթացակարգերի պարզեցում` օժանդակելով անշարժ գույքի նոր

միավորների ստեղծմանը;

- հողամասերի, շենքերի ու շինությունների միասնական գնահատման շուկայական

մեխանիզմների մշակում և գույքահարկի հաշվարկման նոր համակարգի

ներդրում;

- հիփոթեքային վարկավորման մեխանիզմների զարգացումը խթանող մեխանիզմների

ստեղծում;

- պետական սեփականություն հանդիսացող հողերի, այլ անշարժ գույքի

մասնավորեցման գործընթացի շարունակում և օգտագործման տրամադրման

արդյունավետ մեխանիզմների ներդրում;

- պետության, որպես անշարժ գույքի սեփականատիրոջ և անշարժ գույքի

շուկայի կարգավորողի ֆունկցիաների հստակեցում ու տարանջատում;

- անշարժ գույքի շուկայի համակարգված դիտարկումների իրականացումը:

Հայաստանի Հանրապետության անշարժ գույքի պետական միասնական կադաստրի համակարգի համար կարևոր նշանակություն ուներ ՄԱԿ-ի Եվրոպական Տնտեսական Հանձնաժողովի «MOLA» կազմակերպությանը 1999 թվականին անդամակցելու և սերտ համագործակցելու հանգամանքը, հատկապես, որ այդ կազմակերպությունն անմիջականորեն զբաղվում է ժամանակակից կադաստրի համակարգերի ստեղծման և կատարելագործման խնդիրներով: Հայաստանի Հանրապետության Կադաստրի համակարգի հիմքում ընկած են այս կազմակերպության կողմից 1995 թվականին ընդունված մի շարք ուղեցույց հանդիսացող որոշումները: 1999 թ. նոյեմբերին, այդ կազմակերպությունը ընդլայնվեց և վերակազմավորվեց որպես Հողի կառավարման աշխատանքային խումբ (WPLA), որին աշխարհի 55 երկրների թվում անդամակցում է նաև Հայաստանը: Միաժամանակ, ՀՀ կառավարությանն առընթեր անշարժ գույքի կադաստրի պետական կոմիտեի նախագահը ընտրվել և հանդիսանում է այդ կազմակերպության աշխատանքները ղեկավարող 13 հոգուց բաղկացած խորհրդի անդամ: Կազմակերպության 2001 թվականի աշնանը կայանալիք հերթական կոնֆերանսը անցկացվելու է Հայաստանում: Կոմիտեն ներկայացված է Բալթյան և ԱՊՀ երկրների կադաստրի համակարգի նախագծողների խորհրդում և համակարգի ներկայացուցիչները պարբերաբար մասնակցում են կազմակերպվող աշխատանքային հավաքներին: Կադաստրի կոմիտեն անդամակցում է նաև գեոինֆորմացիոն տեխնոլոգիաների և ծառայությունների շուկայի աջակցության GIS միջազգային ասոցիացիային: Կոմիտեն համատեղ ծրագրեր է իրականացնում Եվրոպական Հանձնաժողովի, Համաշխարհային Բանկի, ԱՄՆ Միջազգային Զարգացման Գործակալության, Շվեդական Միջազգային Զարգացման Գործակալության, Շվեյցարիայի Զարգացման և Համագործակցության Գործակալության հետ:

 

ԱՌՈՂՋԱՊԱՀՈՒԹՅԱՆ ՈԼՈՐՏ

 

Առողջապահության ոլորտում բարեփոխումների իրականացումը հիմնականում պայմանավորված է ոչ միայն և ոչ այնքան եղած դժվարություններով, այլ հիմնականում համակարգի հետագա զարգացման անհրաժեշտության գիտակցմամբ: Տնտեսական ճգնաժամն առավել սրեց առկա խնդիրները, որոնք բնորոշ էին կենտրոնացված պլանավորման վրա հիմնված բոլոր երկրների առողջապահական համակարգերին:

Հիմնվելով առողջապահական համակարգի մի շարք կարևոր սկզբունքների վրա`

- առողջության պահպանման իրավունքի ապահովում,

- բժշկական օգնություն իրականացնողի ընտրության իրավունքի ապահովում,

- բժշկական օգնություն իրականացնողների սեփականության բազմաձևություն,

- ֆինանսական աղբյուրների բազմաձևություն,

- առողջապահական խնդիրների լուծմանը համայնքի մասնակցություն,

- ծառայությունների որակի ապահովում,

- բժշկական օգնության մատչելիության ապահովում:

Առողջապահության նախարարությունը մշակել է առողջապահության բարեփոխումների ծրագիրը, որի հիմնական ուղղություններն են.

- համակարգի կառավարում,

- ցանցի կառուցվածք,

- առողջապահության ֆինանսավորում,

- բժշկական կրթություն:

Կառավարման բարեփոխումների իրականացված ծրագիրը ամփոփում է երկու ուղղություն` հիմնականում գործառույթների ապակենտրոնացում և մի շարք ֆունկցիաների կենտրոնացում: Առողջապահության համակարգի կառավարման ապակենտրոնացման արդյունքում վերաբաշխվեցին իշխանության պետական և մարզային կառավարման մակարդակի մարմինների ֆունկցիաները: Համակարգի գործունեությունն ապահովող բոլոր օղակներին տրվեցին ընթացիկ գործունեության մեջ ազատ լինելու իրավունք, դա իրականացնելով պետական ռազմավարության և օրենսդրության շրջանակներում: Առողջապահության բնագավառի բարեփոխումների ծրագրի շրջանակներում նախատեսվում է իրականացնել առողջության առաջնային պահպանման օղակի հստակ տարանջատում երկրորդային մակարդակից, ինչպես նաև առողջապահական համակարգում ընտանեկան բժշկի ինստիտուտի ներդրումը, որը կբերի ֆինանսական խնայողությունների և հնարավորություն կընձեռնի առավել մեծացնել առողջապահական ծառայությունների մատուցման դիմաց նախատեսվող փոխհատուցման գումարները (ֆինանսավորման չափը), տնտեսելով դրանք ավելորդ գերհագեցմամբ աշխատող հիվանդանոցային համակարգի սպասարկման համար նախատեսված գումարներից:

Դեռևս 1996 թվականից ՀՀ առողջապահության նախարարության կողմից կատարվել են որոշակի աշխատանքներ առաջնային բուժօգնության զարգացման և համակարգում ընտանեկան բժշկության ներդրման ուղղությամբ: 2000 թվականին հաստատվեցին «Ընտանեկան բժշկի» և «Ընտանեկան բուժքրոջ» դրույթները: 1998 թ-ից ՀՀ առողջապահության նախարարությունը Համաշխարհային բանկի աջակցությամբ սկսեց իրագործել «Առողջապահության ֆինանսավորման մեխանիզմների բարելավման և առողջության առաջնային պահպանման ծրագիրը», որի շրջանակներում կատարվել են առաջնային բուժօգնության համակարգի զարգացմանն ուղղված մի շարք միջոցառումներ, այդ թվում առողջության առաջնային պահպանումն իրականացնողների վերապատրաստման ուղղությամբ.

1. Նորաստեղծ ընտանեկան բժշկության ամբիոնների` Առողջապահության ազգային

ինստիտուտ (ԱԱԻ), Պետական բժշկական համալսարան (ՊԲՀ) և Բազային

բժշկական ուսումնարան դասախոսական կազմի պատրաստման խնդրի

շրջանակներում իրականացվում են վերապատրաստման կարճաժամկետ ծրագրեր

արտասահմանյան համալսարանների բազայի վրա, ինչպես նաև հրավիրվում են

արտասահմանյան խորհրդատուներ` տեխնիկական աջակցություն իրականացնելու

համար:

2. 1999 թ. հոկտեմբերին ԱԱԻ-ի ընտանեկան բժշկության ամբիոնում սկսվել են

Հայաստանի 6 մարզերի գյուղա-բժշկական ամբուլատորիաների 27 բժիշկների

վերապատրաստման 9-ամսյա դասընթացները:

3. ՊԲՀ-ի ընտանեկան բժշկության ամբիոնում 1999 թ. հոկտեմբերին սկսվել է

ընտանեկան բժշկության ռեզիդենտուրայի 2 (3)-ամյա ծրագիրը:

4. Երևանի N 17 պոլիկլինիկայի բազայի վրա ՀԲ վարկային ծրագրերի և

USAID/PADCO համագործակցության օժանդակությամբ ստեղծվելու է

«Ընտանեկան բժիշկների ուսուցման ազգային կենտրոն», որտեղ կլինիկական

ուսումնառություն կանցնեն ՀՀ ԱԱԻ և ԵՊԲՀ-ի ընտանեկան բժշկության

բազային ուսումնարանի ընտանեկան բուժքույրերի ամբիոնների բազայի վրա

վերապատրաստվող մասնագետները:

Ծրագրերի հաջող իրականացումն, անշուշտ, մեծապես կնպաստի առաջնային բուժօգնության համակարգի առջև ծառացած մի շարք խնդիրների լուծմանը:

Այսպիսով, ՀՀ առողջապահության համակարգի առավել անհետաձգելի հիմնախնդիրներն են.

- առողջապահական ծառայությունների մատչելիության նվազումը բնակչության

լայն խավերի համար, ինչը բերում է բնակչության առողջության վիճակի

վատացմանը,

- բուժական հիմնարկների հզորությունների ցածր ծանրաբեռնվածությունը,

բուժաշխատողների ավելցուկը, ինչպես նաև առողջապահության համակարգի

բոլոր օղակների կազմակերպիչների տնտեսական և կառավարման գիտելիքների

և հմտությունների պակասը, ինչը ի վերջո բերում է սահմանափակ

ֆինանսական միջոցների անարդյունավետ օգտագործմանը,

- առողջապահության նորմատիվ-իրավական բազայի և վերահսկողության

մեխանիզմների անկատարությունը, ինչը հանդիսանում է բժշկական

ծառայությունների որակի նվազման պատճառ:

Բնակչության կյանքի և առողջության համար առողջ միջավայրի ստեղծումը և վնասակար ազդեցության կանխարգելումը կայուն զարգացման բաղկացուցիչ մասն են: Լավ առողջությունը և ինքնազգացողությունը պահանջում են առողջ միջավայր, որտեղ ֆիզիկական, ֆիզիոլոգիական, սոցիալական և գեղագիտական գործոններին տրվում է իրենց պատշաճ կարևորություն:

Համապատասխան որակի խմելու ջրի մատակարարման աճող անբավարարության միտում է նկատվում, որը հանգեցնում է ջրային ինֆեկցիաների համաճարակների առաջացմանը, որոնց թիվը աճել է 1 դեպքից 1995 թ. (ախտահարվել էին 401 մարդ) մինչև 11 դեպք 1998 թ. (ախտահարվել էին 1005 մարդ):

Կեղտաջրերի մշակման բոլոր 17 ձեռնարկությունները պատշաճ չեն գործում: Հայաստանի չորս ամենամեծ քաղաքներում, ներառյալ մայրաքաղաքը, ատմոսֆեր օդի հիմնական աղտոտիչների կոնցենտրացիաներն 3-10 անգամ գերազանցում են ՄԹԿ-ն:

Սննդային ինֆեկցիաների նոր դեպքերի աճ է նկատվում (1998 թ. 61 դեպք, որից 10 մահացու), աճում են նաև անեմիայի և յոդի պակասության հետ կապված հիվանդությունների դեպքերը: Հանրապետության բոլոր 54 աղբավայրերում բացակայում են թափոնների անվտանգ հավաքման և վերամշակման մեխանիզմները, խախտվում են սանիտարական կանոնները: Երկրում պեստիցիդների օգտագործումը չի հսկվում, ինչը հանգեցնում է սննդի և ջրի աղտոտմանը: Հատկապես անբավարար է վիճակը փախստականների և տնազուրկների իրավիճակի վերլուծության արդյունքում ընտրվեցին հետևյալ հիմնական ռազմավարական ուղղությունները.

- առողջության առաջնային պահպանման համակարգի դերի ուժեղացումը, ինչի

սահմաններում, մասնավորապես սկսվել է ընտանեկան բժշկի ինստիտուտի

ներդրումը,

- առողջապահության համակարգի փուլային օպտիմալացումն, ինչն իր մեջ

ներառում է չօգտագործվող հզորությունների կրճատումը, բուժհիմնարկների

միացումը և առողջապահական օպտիմալ համակարգի ստեղծումը,

- առողջապահության ֆինանսավորման այլընտրանքային աղբյուրների

օգտագործումը, որն իր մեջ ներառում է պարտադիր և կամավոր բժշկական

ապահովագրության ֆոնդերը և բժշկական ծառայությունների որոշակի ցանկի

համավճարը,

- առողջապահության հիմնարկների սեփականաշնորհումը:

Միաժամանակ Հայաստանի Հանրապետության տարածքում շրջակա միջավայրի գործոնների բնակչության առողջության վրա անբարենպաստ ազդեցության հետ կապված առկա հիմնախնդիրների և առաջնայնությունների բացահայտման նպատակով առողջապահության նախարարությունը մշակել է «Շրջակա միջավայրի հիգիենայի բնագավառում գործողությունների ազգային ծրագիր», (National Ehvironmental Health Action Plan, NEHAP), որով առաջարկել է անբարենպաստ ազդեցության նվազման և կանխարգելմանն ուղղված գործողություններ, առաջարկելով բազմասեկտորային ռազմավարություն` առողջության բարելավման համար: Այսպիսով, մոտ ապագայում ՀՀ առողջապահության նախարարության գործունեությունը միտված կլինի վերը նշված ռազմավարությունների իրագործմանը և կծավալվի հետևյալ ուղղություններով.

- առողջության առաջնային պահպանման զարգացում

- բյուջետային միջոցների առաջնահերթ տրամադրում հասարակական

առողջապահության կարիքներին

- բնակչության առավել խոցելի խավերին անվճար բժշկական ծառայությունների

տրամադրում

- առողջապահության ֆինանսավորման այլընտրանքային աղբյուրների օգտագործում

- շուկայական մեխանիզմների օգտագործում բժշկական ծառայությունների որակի

բարձրացումը խթանելու համար

- բժշկական ծառայությունները բնակչությանը և համայնքին մոտեցնելը

- առողջապահական առաջնային օղակում հիմնական կանխարգելիչ միջոցառումների,

վաղ ախտորոշման և ժամանակին բուժման իրականացում

- ֆինանսական միջոցները տնտեսապես արդյունավետ առողջապահական օղակներին

հատկացնելը

- թանկարժեք հիվանդանոցային ծառայությունների մասնաբաժնի նվազեցում

- հիվանդների և ֆինանսական միջոցների հոսքերի կառավարման համակարգերի

կանոնակարգում

- բուժաշխատողների նոր անվանացանկի մշակում, բժշկական կրթության և

բուժաշխատողների վերապատրաստման ծրագրավորում և կանոնակարգում

- կադրային ռեսուրսների օպտիմալ բաշխում

- առողջապահական համակարգի կազմակերպիչների պատրաստում

- ռեսուրսների առավել արդյունավետ օգտագործմանն ուղղված ֆինանսավորման

մեխանիզմների մշակում և ներդրում

- առողջության հետ կապված շրջակա միջավայրի հիգիենայի հարցերի ընդգրկում

տնտեսության հիմնական ճյուղերի զարգացման ծրագրերում

(արդյունաբերություն, քաղաքաշինություն, տրանսպորտ, գյուղատնտեսություն

և այլն)

- բնակչության առողջության վրա վնասակար ազդեցության տեսակետից

առաջնահերթ գործողությունների ցանկի հաստատում` տնտեսության տարբեր

ոլորտների գործունեության ընթացքում իրականացնելու համար:

 

ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄ

 

Սոցիալական զարգացում և չքավորության վերացում տնտեսական անկման հետևանքով հանրապետությունում զգալիորեն կրճատվեցին աշխատատեղերը, աճեց գործազրկությունը: Այսպես, 2001 թ. ապրիլի 1-ի դրությամբ գործազուրկների թիվը կազմում է 153.2 հազ. մարդ, որոնց 65 %-ը կանայք են: Նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ կանանց թիվը աճել է 1.3%-ով: Աճել է նաև 30-ից բարձր տարիք ունեցող գործազուրկների թիվը: Որոշակի փոփոխության է ենթարկվել գործազուրկների կրթական ցենզը: Բարձրագույն կրթություն ունեցողների թիվը 2000 թ. նույն ժամանակաշրջանի համեմատ ավելացել է 0.7%-ով: Դեռևս 1996 թ. ընդունված «Բնակչության զբաղվածության մասին» ՀՀ օրենքը սահմանեց զբաղվածության բնագավառում բնակչության իրավական երաշխիքները: Դրանք են` աշխատանք փնտրող անձանց և գործազուրկների աշխատանքի ընտրության և տեղավորման նպատակով անվճար միջնորդության, ինչպես նաև անվճար վերապատրաստման և որակավորման բարձրացման իրավունքը, հաշմանդամների համար աշխատատեղերի ստեղծումը: Այսպես 1996-2000 թթ. ընթացքում զբաղվածության պետական ծառայության մարմինների կողմից մասնագիտական ուսուցում է կազմակերպվել 1702 գործազուրկի համար: Բացի այդ, գործազրկության մակարդակը իջեցնելու նպատակով իրականացվել են ձեռնարկատիրական գործունեությունը խրախուսող միջոցառումներ: Այն գործազուրկներին, որոնք ցանկություն են հայտնել զբաղվելու ձեռնարկատիրական գործունեությամբ կամ հիմնելու իրենց սեփական գործը, զբաղվածության ծառայությունը տրամադրել է անհատույց ֆինանսական միջոցներ: Այսպես, 1998 թ-ին այդ իրավունքից օգտվել է 86 գործազուրկ, որի արդյունքում ստեղծվել է 262 աշխատատեղ, 1999 թ-ին` 198 գործազուրկ, ստեղծելով 285 աշխատատեղ, 2000 թ-ին` 10 գործազուրկ, ստեղծելով 23 աշխատատեղ: Ելնելով նոր կարգի մշակման անհրաժեշտությունից, 2000 թ. ապրիլից այս ծրագիրը կասեցվեց: Եվ մեկ ծրագիր կազմակերպվել է 1998-1999 թթ. հաշմանդամների մասնագիտական ուսուցման, աշխատանքի վերականգնման և աշխատանքի տեղավորման նպատակով: Աշխատանքի են տեղավորվել 60 մարդ: Սակայն հետագայում այս ծրագիրը նույնպես դադարեցվել է ՀՀ սոցիալական ապահովագրության պետական հիմնադրամի միջոցների սղության պատճառով: Զբաղվածության բնագավառում իրականացվող կարևոր ծրագրերից մեկը հասարակական աշխատանքների կազմակերպումն է: Այն նպաստում է աշխատաշուկայի լարվածության թուլացմանը և աշխատանք փնտրող քաղաքացիների ժամանակավոր զբաղվածության ապահովմանը: Սկսած 1996 թ-ից Պարենի համաշխարհային «Սնունդ աշխատանքի դիմաց» ծրագրի շրջանակներում հասարակական աշխատանքներ են կազմակերպվել շուրջ 35.0 հազար գործազուրկի համար:

Զբաղվածության ոլորտի առաջնային խնդիրներն են.

- Զբաղվածության տարածքային և հանրապետական ծրագրերի մշակման և

իրականացման միջոցով աշխատաշուկայում անմրցունակ քաղաքացիների

(հաշմանդամներ, փախստականներ, բանակից զորացրվածներ և այլն)

զբաղվածության ապահովումը, ֆինանսական միջոցների ծավալի մեծացման

ճանապարհով նոր աշխատատեղերի (առաջին հերթին նախապատվությունը տալով

աղետի գոտուն) ստեղծումը, աշխատուժի նկատմամբ տնտեսության պահանջներին

համապատասխանող գործազուրկների վերամասնագիտացման և որակավորման

բարձրացման դասընթացների կազմակերպումը, մասնագիտական կողմնորոշման

համակարգի ներդրումը:

Զբաղվածության հարցերը ուղղակիորեն կապված են աշխատանքի պաշտպանության խնդիրների հետ: ՀՀ աշխատանքային նոր օրենսգրքի քննարկման ընթացքում լրամշակման են ենթարկվել և հստակեցվել կանանց և անչափահասների սոցիալական պաշտպանության հիմնահարցերը: Բացի այդ նախատեսվում է ՀՀ Ազգային ժողովի վավերացմանը ներկայացնել ԱՄԿ-ի ներքոհիշյալ կոնվենցիաները`

1. Մայրության պաշտպանության մասին

2. Կանանց գիշերային աշխատանքի մասին

3. Արդյունաբերությունում անչափահասների գիշերային աշխատանքների մասին

4. Արդյունաբերությունում անչափահասների բժշկական քննության մասին:

Աշխատանքի պաշտպանության նորմատիվային ակտերի պահանջների հսկողության ապահովումը կարգավորվում է ՀՀ աշխատանքային օրենսգրքի նախագծի 67-րդ հոդվածով և վավերացման փուլում գտնվող ԱՄԿ-ի 81 կոնվենցիայի դրույթներով:

Սոցիալական աջակցություն - Սոցիալական հիմնախնդիրները մեղմացնելու նպատակով հանրապետությունում գործում է նվազագույն սոցիալական երաշխիքների համակարգ, աշխատավարձի, կենսաթոշակների /ծերության, հաշմանդամության, կերակրողին կորցնելու դեպքում (նվազագույն չափ, կրթաթոշակներ, նպաստներ գործազրկության համար և մինչև երկու տարեկան երեխայի խնամքի համար / եթե ծնողը գտնվում է մասնակի վճարովի արձակուրդում), միանվագ նպաստ` երեխայի ծննդյան կապակցությամբ: 1999 թ. հունվարի 1-ից հանրապետությունում ներդրվել է աղքատության ընտանեկան նպաստի համակարգը: Անապահովության միավորը յուրաքանչյուր ընտանիքի համար որոշվում է նրա սոցիալական տվյալների գնահատման միջոցով: Օգտագործվող ցուցանիշներն են ընտանիքի յուրաքանչյուր անդամի սոցիալական խումբը, ընտանիքի չափը, եկամուտը, բնակարանային պայմանները և այլն: Սակայն ինչպես ցույց տվեց նախկին տարիների փորձը համակարգը կատարելագործման կարիք ունի: Այդ նպատակով ՀՀ ֆինանսների և էկոնոմիկայի նախարարության կողմից` այլ նախարարությունների և գերատեսչությունների հետ համատեղ, 2000 թ-ին մշակվել է «Աղքատության կրճատման ռազմավարական միջանկյալ ծրագիր», որի խնդիրն է` աղքատության կրճատման նոր ազգային ռազմավարության ձևավորումը:

Աղքատության կրճատման ռազմավարության հիմնական տարրերն են`

1. Կայուն և համապարփակ տնտեսական աճ, որը նախատեսում է

- ապագա 3 տարվա ընթացքում տնտեսության միջինում 7,5 տոկոս աճ և դրանից

ստացվող եկամուտների նպատակային վերաբաշխում;

- պայքար կոռուպցիայի դեմ պետական կառավարման համակարգի բոլոր

ոլորտներում;

- աշխատատեղերի ստեղծում ու այդ նպատակով ներդրումների խթանում ու

գործարարության աջակցում:

- քաղաքացիական ծառայության մասին օրենքի ընդունում, որը կկարգավորի

քաղաքացիական ծառայության համակարգի կազմակերպման, գործունեության և

ղեկավարման առանձնահատկությունները, կսահմանի և կերաշխավորի պետական

ծառայողի պաշտոնավարության պայմանները` հիմնվելով մասնագիտական

որակավորման պահանջներին նրա համապատասխանության սկզբունքների վրա;

Կշարունակվի պետական ընկերությունների մասնավորեցումը, որը խթանելու համար կկատարվեն համապատասխան օրենսդրական փոփոխություններ:

2. Սոցիալական ոլորտի զարգացման ուղղությունները

Սոցիալական ոլորտի հետագա զարգացման հիմնական գաղափարախոսությունը լինելու է սոցիալական աջակցության ծրագրերից անցումը սոցիալական ադապտացման /հարմարվողականություն/ ծրագրերի իրականացմանը:

Օրենսդրության կատարելագործումն ու ապահովագրական համակարգի ներդրումն ապահովող միջոցառումներն են

- գործազուրկներին վաղաժամկետ կենսաթոշակ նշանակելու կարգի մշակում,

- գործազուրկների վերամասնագիտացման և որակավորման բարձրացման, ինչպես

նաև մասնագիտական կողմնորոշման ուսումնական կենտրոնների ստեղծում,

- «Գործազրկության դեպքերից պարտադիր ապահովագրության մասին» ՀՀ օրենքի

նախագծի մշակում,

- աշխատողների զանգվածային ազատման դեպքերի զսպման մեխանիզմների մշակում,

- գործազրկության նպաստի վճարման կարգի մշակում,

- հաշմանդամներին աշխատանքի տեղավորման նպատակով մասնագիտական ուսուցման

կազմակերպման և նոր աշխատատեղերի ստեղծման կարգի մշակում,

- ԱՄԿ-ի կողմից ընդունված «Սոցիալական ապահովության նվազագույն նորմերի

մասին» թիվ 102, «Զբաղվածության աջակցության և գործազուրկների

պաշտպանության մասին» թիվ 176, «Հաշմանդամների մասնագիտական

վերականգնման և զբաղվածության մասին» թիվ 159 կոնվենցիաների և թիվ

168 հանձնարարականի վավերացման աշխատանքների նախապատրաստում:

Վարկերի տրամադրում - Ներկայիս շուկայական տոկոսադրույքների 40 տոկոսից բարձր մակարդակը անհասանելի է դարձնում ապրանքային արտադրության ճյուղերի ձեռնարկությունների և առավել ևս ֆիզիկական անձանց վարկային միջոցների օգտագործումը: Այդ իսկ պատճառով առաջանում է պետական միջամտության անհրաժեշտություն` նրանց արտոնյալ տոկոսադրույքներով վարկային միջոցների ապահովման նպատակով, որի դրսևորումներն են ներքոհիշյալ ծրագրերը:

1. Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2000 թվականի հուլիսի 20-ի N 410 որոշմամբ հաստատված բռնադատվածների կամ նրանց առաջին հերթի ժառանգների կողմից բնակարանային անհատական շինարարության նպատակով Հայաստանի Հանրապետության պետական բյուջեից արտոնյալ պայմաններով երկարաժամկետ վարկեր ստանալու համար հայտեր ներկայացնելու, քննարկելու, ինչպես նաև վարկեր տրամադրելու կարգը, համաձայն որի`

- տրամադրվող վարկի գումարի չափը սահմանվում է ելնելով շինարարական

աշխատանքների խոշորացված ծավալից և շենքերի շինարարության խոշորացված

արժեքից` չգերազանցելով 5 մլն. դրամ ընդհանուր գումարը:

- գործակալ բանկի կողմից վարկը տրամադրվում է 25 տարի ժամկետով` տարեկան

մեկ տոկոս տոկոսադրույքով:

2. Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 1997 թվականի օգոստոսի 9-ի N 331 որոշմամբ հաստատված երկրաշարժից տուժած աղետի գոտու բնակչությանը բնակարանային շինարարություն իրականացնելու համար վարկ տրամադրելու կարգ, համաձայն որի տրամադրվող վարկի գումարի չափը նույնպես սահմանվում է վերոհիշյալ սկզբունքով, իսկ վարկը տրամադրվում 3-10 տարի ժամկետով տարեկան մեկ տոկոս տոկոսադրույքով: Բացի այդ, Միջազգային ֆինանսական կազմակերպությունների կողմից տրամադրված միջոցների հաշվին իրականացվող վարկային ծրագրերի շրջանակներում իրականացվում են հետևյալ վարկային ծրագրերը`

ա) «Հայաստանի Հանրապետության հյուսիս-արևմտյան շրջանների գյուղատնտեսական ծառայությունների զարգացում» ծրագիր.

Ծրագրով նախատեսված է տրամադրել 4.1 մլն ԱՄՆ դոլար ընդհանուր գումարի վարկեր: Վարկավորումն իրականացնում է Հայաստանի Գյուղացիական Փոխօգնության բանկը: Գյուղացիներին վարկերը տրամադրվում են տարեկան 18-24 տոկոս տոկոսադրույքով: 2001 թվականի մայիսի 1-ի դրությամբ տրամադրվել է 5.9 մլն ԱՄՆ դոլարի վարկ, իսկ ծրագրի սկզբից մինչև 2001 թվականի մայիս ամիսը տրամադրվել է 8348 միավոր վարկ` 710-825 ԱՄՆ դոլար միավոր վարկի միջին գումարով:

բ) «Գյուղատնտեսական բարեփոխումների աջակցություն» ծրագիր.

Ծրագրի շրջանակներում վարկավորումն իրականացվում է մրցույթով ընտրված բանկերի կողմից և վարկերը տրամադրվում են տարեկան 11-16% տոկոսադրույքով: 2001 թվականի մայիսի 1-ի դրությամբ տրամադրվել է 9758.0 հազ. ԱՄՆ դոլարի վարկ, իսկ ծրագրի սկզբից մինչև 2001 թվականի մայիս ամիսը տրամադրվել է 7553 միավոր վարկ` 1292 ԱՄՆ դոլար միավոր վարկի միջին գումարով:

Հիշյալ ծրագրերի շրջանակներում վարկավորման իրականացման սխեման և մեխանիզմները հետևյալն են.

- վարկային առաջարկների ընդունում,

- վարկային առաջարկների փորձաքննություն,

- գրավականի գնահատման կազմակերպում,

- վարկի տրամադրում, մոնիտորինգ, վերադարձ:

Երկրում տեղի ունեցող գործընթացները կյանքի կոչեցին բազմաթիվ հասարակական շարժումներ և կազմակերպություններ: Վերջին տասնամյակում Հանրապետությունում կազմավորվել են հարյուրավոր հասարակական կազմակերպություններ և շարժումներ` իրենց գործունեության բնույթով հիմնականում անկախ իշխանական կառույցներից: Մոտ 50 բարեգործական հասարակական կազմակերպություններ միավորվելով Սոցիալական լիգայում, իրականացնում են տարբեր ծրագրեր, ուղղված հասարակության սոցիալ-տնտեսական վիճակի բարելավմանը: Ընդհանուր առմամբ տվյալ կազմակերպությունները կարելի է դասակարգել հետևյալ կերպ.

- քաղաքական կուսակցություններ;

- իրավապաշտպան կազմակերպություններ;

- կանանց կազմակերպություններ;

- երիտասարդական և մանկական կազմակերպություններ;

- բնապահպանական կազմակերպություններ և շարժումներ;

- կազմակերպություններ, ձևավորված անդամների որոշակի ոլորտի

պատկանելությամբ (թոշակառուներ, հաշմանդամներ, զինծառայողներ և այլն):

Կարելի է համարել, որ հասարակական կազմակերպությունները ստեղծել են քաղաքացիական հանրության որոշակի խավ:

Հասարակական կազմակերպությունների մեծ մասը կենտրոնացված են քաղաքներում: Հասարակական կյանքում զգալի տեղ է զբաղեցնում հոգևոր ազգապահպան մշակութային գործունեությունը, որն իր առավել հնչեղ դրսևորումն է ստացել կապված սույն թվականին Հայաստանում անցկացվող քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն հռչակման 1700-ամյա հոբելյանի առթիվ:

Գենդերային հավասարություն կանանց և տղամարդկանց հավասար հնարավորություններն ու հավասար իրավունքները ամրագրված են ՀՀ Սահմանադրությամբ, ՀՀ օրենսդրությամբ և միջազգային իրավունքի նորմերով: Սակայն վերջին տարիներին կատարվող փոփոխությունները խախտեցին նախկինում քիչ թե շատ պահպանվող գենդերային հավասարակշռությունը. տեղի ունեցավ աղքատության կտրուկ աճ, ստեղծվեց անհամաչափություն քաղաքական իրավունքների իրականացման ոլորտում: Վիճակը շտկելու նպատակով ՀՀ սոցիալական ապահովության նախարարությունում մշակվեցին և կառավարության կողմից ընդունվեցին «ՀՀ-ում կանանց վիճակի բարելավման հիմնադրույթները» /1998 թ. ապրիլի 15-ի N 242 որոշում/, որտեղ հիմնական շեշտը դրվեց կանանց իրավական կարգավիճակի, նրանց աշխատանք ունենալու, առողջության պաշտպանության և կրթություն ստանալու իրավունքի խնդիրներին և «ՀՀ-ում 1998-2000 թթ. կանանց վիճակի բարելավման և հասարակությունում նրանց դերի բարձրացման Ազգային ծրագիրը», որտեղ ամրագրվեցին այդ ուղղություններով տարվող աշխատանքների իրականացման մեխանիզմները: Ծրագրի համաձայն անցկացվեց ՀՀ օրենսդրության գենդերային փորձաքննություն: Այն ցույց տվեց, որ օրենսդրությունը իր մեջ չի պարունակում կանանց հանդեպ որևէ խտրականության նորմեր, բայց և չկան հավասար պայմանների ապահովման երաշխիքներ: Ուսումնասիրությունները ցույց տվեցին, որ կանայք բավարար չափով չեն ընդգրկված օրենսդիր, գործադիր, տեղական ինքնակառավարման մարմիններում, նկատվում է որոշումներ կայացնող մակարդակներում նրանց թվի կրճատման միտում: Այսպես` եթե ՀՀ նախորդ ազգային ժողովում /1995-1999 թթ./ 190 պատգամավորներից 11-ն էին կին (6%), ընդ որում մեկը գլխավորում էր մշտական հանձնաժողով, ապա նորընտիր խորհրդարանում նրանք կազմեցին 3%, ինչը էլ ավելի քիչ էր արտահայտում կանանց շահերը: Ստացված վիճակագրական տվյալների հիման վրա ՀՀ սոցիալական ապահովության նախարարությունում մշակվեց «Հայաստանի Հանրապետությունում կառավարման և որոշումներ կայացնող մակարդակներում կանանց ներկայացուցչության ընդլայնման» հայեցակարգ, որտեղ առաջարկվում են մի շարք միջոցառումներ առկա իրավիճակի բարելավման ուղղությամբ.

- որպես ժամանակավոր միջոց սահմանել քվոտաներ,

- «Քաղաքացիական ծառայության մասին» օրենքի նախագծում սահմանել նորմ, որը

թույլ կտա պետական պաշտոնին նշանակելիս, հավասար մեկնարկային

հնարավորությունների դեպքում, նախընտրություն տալ այն կողմին, որն

առավել քիչ է ներկայացված,

- ստեղծել տվյալների շտեմարան` պետական համակարգում ծառայող կանանց թվի

վերաբերյալ:

Սոցիալական հիմնախնդիրների լուծման համար օգտագործվում են ոչ միայն միջազգային փորձը, այլև ռեսուրսները: Այսօր ՀՀ սոցիալական ապահովության նախարարությունը համագործակցում է ԱՄՆ Միջազգային Զարգացման Գործակալության /USAID/, Հայաստանի սոցիալական բարեփոխումների ծրագրի /PADCO/, Գերմանական Տեխնիկական Աջակցության /GTZ/, Տեխնիկական Աջակցություն ԱՊՀ երկրներին /TACIS/, Համաշխարհային Բանկի, Մանկական հիմնադրամի, Պարենային Համաշխարհային Ծրագրի /WFP/, Միավորված Մեթոդիստների Օգնության Կոմիտեի /UMCOR/, Հայ Օգնության ֆոնդի /ՀՈՖ/ և այլ միջազգային կազմակերպությունների հետ: Այս կազմակերպություների միջոցով իրականացվում են սննդապահովման, փոքր վարկային, զբաղվածության և ուրիշ նմանատիպ ծրագրեր:

 

 

2. ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԲՆԱԿԱՎԱՅՐԵՐԻ ԿԱՅՈՒՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ԶԵԿՈՒՅՑԻ ՄԱՍԻՆ

 

ՓԱԽՍՏԱԿԱՆՆԵՐԻ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ

 

1988-1992 թթ. միջէթնիկական հակասությունների սրման հետևանքով և ազգամիջյան բախումներից տուժեցին Ադրբեջանում բնակվող շուրջ կես միլիոն ազգությամբ հայեր, որոնցից 408 հազարը բռնագաղթեցին Հայաստան: 1997 թ. անցկացված հաշվառման տվյալներով Հայաստանում բնակվում են Ադրբեջանից բռնագաղթված 311 հազար հայ փախստականներ: Բռնագաղթվածների հոսքը Ադրբեջանից սկսել է 1988 թվականի փետրվարից և շարունակվել է մինչև 1992 թվականը: Սկզբից իրենց մշտական բնակության վայրերն են հարկադրաբար լքել Ադրբեջանի Սումգայիթ, Բաքու, Կիրովաբադ քաղաքներում մշտական բնակվող հայ բնակչությունը, այնուհետև հայերի տեղահանումը կատարվել է Ադրբեջանի ամբողջ տարածքից: Բռնագաղթի առաջին իսկ օրերից հանրապետության կառավարությունը և տեղական իշխանության մարմինները մեծ ծավալի աշխատանքներ են իրականացրել փախստականների ընդունման, տեղաբաշխման-տեղավորման և այլ առաջնահերթ խնդիրների հնարավոր լուծման ուղղությամբ: Փախստականների հոգսերը թեթևացնելու, հանրապետության սոցիալ-տնտեսական լարվածությունը թուլացնելու գործում իրենց ծանրակշիռ ներդրումն ունեցան միջազգային և հասարակական տարբեր կազմակերպություններ, առանձին պետություններ, անհատ բարեգործներ և աշխարհասփյուռ հայությունը: Մարդասիրական օգնության ցուցաբերման գործընթացում առանձնահատուկ դեր են ունեցել ՄԱԿ-ի փախստականների հարցերով Գերագույն Հանձնակատարի հայաստանյան ներկայացուցչությունը, Կարմիր Խաչի միջազգային կոմիտեն, Համաշխարհային Պարենային Ծրագիրը, բրիտանական ՕՔՍՖԱՄ-ը և այլ կազմակերպություններ, ինչպես նաև գերմանական և նորվեգական կառավարությունները: Չնայած կատարված որոշակի աշխատանքներին, այնուհանդերձ 1988 թ. կործանիչ երկրաշարժի, Ադրբեջանի կողմից 1989 թվականից մինչև օրս շարունակվող Հայաստանի տրանսպորտային ուղիների շրջափակման և տնտեսության կազմալուծվածության հետևանքով փախստականների բազմաթիվ հիմնահարցեր դեռևս լուծում չեն ստացել: Դրանք հիմնականում զբաղվածության, բնակարանային, իրավական պաշտպանվածության, թողնված ունեցվածքի փոխհատուցման և սոցիալական բնագավառի խնդիրներն են: Տնտեսության շուկայական հարաբերությունների անցումային փուլում հանրապետությունում մեծ չափերի է հասնում աշխատատեղերի բացակայությունը և, որպես դրա հետևանք, գործազրկության ծավալները: Հանրապետությունում ապաստանած աշխատունակ փախստականների կեսից ավելին գործազուրկ են և չունեն եկամտի հիմնական աղբյուր: Աշխատատեղերի անբավարարության հետ մեկտեղ փախստականների գործազրկության հիմնական պատճառներից մեկն էլ նրանց մասնագիտական համատեղելիության հետ կապված բարդություններն են: Ադրբեջանից բռնագաղթվածների 90 տոկոսը եղել են քաղաքաբնակներ, աշխատել որպես նավթարդյունաբերության, նավթամշակման և սպասարկման ոլորտի մասնագետներ: Չնայած ՄԱԿ-ի հայաստանյան գրասենյակները կատարում են որոշակի ձեռնարկումներ /վարկերի և գրանտների տրամադրում, զարգացման ծրագրերի ֆինանսավորում և այլն/ փախստականների համար աշխատատեղեր ստեղծելու նպատակով, այնուամենայնիվ, խնդրի լուծումը հեռու է բավարար լինելուց: 2001 թ. հունվարի 1-ի դրությամբ Հայաստանի Հանրապետությունում հանգրվանած փախստականներից շուրջ 40 հազարը կամ 13.0 հազար ընտանիք դեռևս ապահովված չեն բնակարանով: Նրանցից 66 տոկոսը տեղավորված են հանրակացարաններում, հյուրանոցներում, առողջարաններում և հանգստյան տներում, դպրոցներում և մանկապարտեզներում, վագոն-տնակներում և ինքնաշեն կացարաններում, վարչական շենքերում և այլ հարմարեցված շինություններում, իսկ 34 տոկոսը բնակվում են վարձով կամ բարեկամների մոտ, ինչպես նաև պետական և համայնքային ֆոնդի ապօրինի զբաղեցրած բնակարաններում ու տներում: Փախստականների համար բնակարաններ կառուցելու խնդրում մեծ օժանդակություն են ցուցաբերել հատկապես ՄԱԿ-ի ՓԳՀ-ն, Գերմանիայի և Նորվեգական կառավարությունները, որոնց միջոցներով ու ջանքերով 1994-2000 թթ. փախստականների շուրջ 3.0 հազար ընտանիք ապահովվել են հիմնական ապրելատեղով, ևս 250 փախստական ընտանիք այդ ընթացքում ապահովվել են բնակարանով պետական բյուջեի միջոցների հաշվին: Փախստականների իրավական պաշտպանվածության նպատակով դեռևս 1993 թ. Հայաստանի Հանրապետությունը միացել է ՄԱԿ-ի «Փախստականների կարգավիճակի մասին» կոնվենցիային: 1999 թ. մարտին ՀՀ Ազգային ժողովի կողմից ընդունվել է «Փախստականների մասին» ՀՀ օրենքը, որով սահմանվել են փախստականներին կարգավիճակ տալու հիմքերը, պայմանները, նրանց իրավական և սոցիալական պաշտպանվածության երաշխիքները: Բռնագաղթվածների ավելի քան 60 տոկոսը Ադրբեջանում թողել են իրենց ունեցվածքը, տները, բնակարանները, խնայողությունները, և մինչև այժմ, չեն ստացել համապատասխան փոխհատուցում: Եթե ադրբեջանցիների կողմից Հայաստանում թողած տների քանակը կազմում է շուրջ 32 հազար, ապա հայերի կողմից Ադրբեջանում թողնվել են ավելի քան 92 հազար տուն:

Նախնական գնահատականների համաձայն Ադրբեջանում թողած գույքի արժեքը գնահատվում է շուրջ 3 մլրդ. ԱՄՆ դոլար: Ի դեպ, Հայաստանը լքած 167 հազար ադրբեջանցիներից 144 հազարը, կամ, մոտ 28 հազար ընտանիք, փոխանակել կամ վաճառել են իրենց բնակարանները, իսկ շատերը 1988-89 թթ. Հայաստանի կառավարության կողմից ստացել են փոխհատուցում` 110 մլն ԱՄՆ դոլարի ընդհանուր համարժեքով, մինչդեռ Ադրբեջանից փախած մեր հայրենակիցների ճնշող մեծամասնությունը չեն կարողացել իրականացնել թեկուզ ոչ համարժեք փոխանակություն և չեն ստացել որևէ փոխհատուցում Ադրբեջանի կառավարության կողմից: Չնայած փախստականների թողած ունեցվածքի փոխհատուցման հարցը անցած տարիներին տարբեր առիթներով Հայաստանի Հանրապետության կողմից բարձրացվել է, սակայն այդ հարցում դեռևս ոչ մի առաջընթաց չկա, այն ենթակա է լուծման միջազգային համաձայնագրերի շրջանակներում` երկկողմ բանակցությունների և պայմանավորվածությունների միջոցով: Կան նաև փախստականների դեռևս չլուծված կենսական այլ հարցեր ևս կրթական, կուլտուրկենցաղային, բուժսպասարկման և այլ ոլորտներում:

Հարկ է նշել, որ Ադրբեջանից բռնագաղթված հայ փախստականները կրթական, բուժսպասարկման և սոցիալական պաշտպանվածության հարցերում օգտվում են նույն իրավունքներից, ինչ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիները:

Չնայած հայտնի օբյեկտիվ պատճառներին, Հայաստանի Հանրապետության կառավարության կողմից իրականացվում են միջոցառումներ փախստականների հիմնահարցերը և առօրյա խնդիրները լուծելու համար: 1999 թ. ապրիլին ՀՀ կառավարության կողմից ընդունված և ՀՀ Նախագահի կողմից վավերացված որոշման համաձայն որպես պետական կառավարման հանրապետական մարմին` ստեղծվեց ՀՀ կառավարությանն առընթեր միգրացիայի և փախստականների վարչություն, որի շնորհիվ էականորեն ակտիվացել են փախստականների հիմնահարցերի լուծմանն ուղղված համալիր և ծրագրված աշխատանքները:

ՀՀ կառավարությունն արդեն ընդունել է «Փախստականների մասին» ՀՀ օրենքից բխող մի շարք որոշումներ, դրանք են`

- «Հայաստանի Հանրապետությունում փախստականի վկայական և ճամփորդական

փաստաթուղթ տալու և դրանց նկարագրերը հաստատելու մասին» 22.11.99թ.

թիվ 659 որոշումը, որի համաձայն սկսել է փախստականներին այդ

փաստաթղթերը տալու աշխատանքները,

- «Հայաստանի Հանրապետության տարածքում փախստականի կարգավիճակ հայցող

անձի տեղաշարժման և բնակության վայրի ընտրության կարգի մասին»

04.02.2000 թ. թիվ 52 որոշումը,

- «Հայաստանի Հանրապետության տարածքում փախստականի կարգավիճակ հայցողին

հատուկ և ժամանակավոր կացարաններում տեղավորելու, բժշկական զննման

ենթարկելու, թարգմանչական, իրավական խորհրդատվության անվճար

ծառայություններ մատուցելու, բժշկական օգնություն ու սպասարկում

ապահովելու կարգի մասին» 23.02.2000 թ. թիվ 86 որոշումը

- «Հայաստանի Հանրապետության տարածքում փախստականի կարգավիճակ հայցողին

միանվագ նպաստ տրամադրելու կարգի մասին» 23.03.2000 թ. թիվ 82 որոշումը

և փախստականների հիմնախնդիրներին վերաբերող մեկ տասնյակի հասնող այլ

որոշումներ:

ՀՀ Ազգային ժողովի կողմից 2000 թ. դեկտեմբերի 6-ին ընդունվեց «1988-92 թթ. Ադրբեջանի Հանրապետությունից բռնագաղթված և ՀՀ քաղաքացիություն ձեռք բերած անձանց իրավական և սոցիալ-տնտեսական երաշխիքների մասին» ՀՀ օրենքը, իսկ դեկտեմբերի 13-ին` «Պետական տուրքի մասին» ՀՀ օրենքում փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքը, որով փախստականների կարգավիճակի մերժման և խախտված բնակարանային իրավունքի հարցով դատարան դիմելիս փախստականը ազատվում է պետական տուրքի վճարումից: Առաջիկայում ՀՀ կառավարությունում քննության կառնվի «Փախստականի կարգավիճակի որոշման ընթացակարգի մասին» ՀՀ կառավարության որոշման նախագիծը: Նկատի ունենալով բնակարանային հիմնախնդրի սրությունը, վարչությունը մշակել է «1988-92 թթ. Ադրբեջանից բռնագաղթված անձանց բնակարանային ապահովության ծրագիրը», որը հավանության է արժանացել ՀՀ կառավարության կողմից և համապատասխան հանձնարարականներով ներկայացվել է շահագրգիռ նախարարություններին` միջազգային տարբեր հանդիպումների ու բանակցությունների ընթացքում քննարկելու միջազգային կազմակերպությունների և օտարերկրյա պետությունների միջոցների ներգրավման հնարավորությունները` ծրագրի իրականացման համար: Հարկ է նշել, որ ծրագրի արժեքը կազմում է շուրջ 54 մլն. ԱՄՆ դոլար և դրա իրականացման արդյունքում 13.0 հազար փախստական ընտանիք կապահովվի մշտական բնակարանով, որի շնորհիվ կլուծվի փախստականների բնակարանային հիմնախնդիրը: Վերջին ժամանակներում ակտիվացել է նաև փախստականների կողմից ՀՀ քաղաքացիություն ընդունելու գործընթացը: Հարկ է նշել, որ մինչև 1999 թ. սեպտեմբերը ՀՀ քաղաքացիություն էին ընդունել ընդամենը 6 հազար փախստականներ, իսկ այսօրվա դրությամբ, նրանց թիվը հասնում է 30 հազարի: Քաղաքացիություն հայցող փախստականներին ցուցաբերվում է անհրաժեշտ աջակցություն: ՄԱԿ ՓԳՀ-ի հետ սերտորեն համագործակցելով և նրանց օգնությամբ ստեղծված են բոլոր անհրաժեշտ պայմանները քաղաքացիության ընդունման մեխանիզմների պարզեցման, փաստաթղթերի ձևակերպման, ֆինանսական և այլ դժվարությունները հաղթահարելու համար:

Ներկա պայմաններում անձի անվտանգության երաշխիքների բացակայությամբ պայմանավորված փախստականների վերադարձը Ադրբեջան անհնարին է և նման ցանկությամբ որևէ փախստական չի դիմել վարչություն:

Փախստականների հիմնախնդիրների լուծումը, նրանց ինտեգրացման և լիիրավ քաղաքացի դառնալու հարցերը գտնվում են Հայաստանի Հանրապետության կառավարության ուշադրության կենտրոնում:

 

ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ԻՐԱՎԻՃԱԿԸ

 

ՀՀ լայնածավալ քաղաքակենտրոնացման գործընթացը բերել է լուրջ բնապահպանական հիմնահարցերի: Անցյալում հանրապետության ձեռնարկությունների աշխատանքների պայմաններում, արդյունաբերական կենտրոններում օդի աղտոտումը բազում անգամ գերազանցում էր թույլատրելի սահմանային խտությունները: Էներգետիկ ճգնաժամի հետևանքով արդյունաբերական ծավալները նվազել են 5-7 անգամ, իսկ աղտոտման չափը` միայն 2-3 անգամ: Այսպիսի անհամապատասխանությունը բացատրվում է տեխնոլոգիական խախտումներով և մաքրման սարքերի անգործությամբ: Պետք է նշել, որ արտանետումների ընդհանուր ծավալների նվազեցման պատկերի վրա Երևանում գրանցվել է սնդիկով և կապարով օդի աղտոտվածության աճ:

Մթնոլորտային օդ - Հանրապետության օդային ավազան ստացիոնար աղբյուրներից 1993 թ. տվյալներով արտանետվել է 17.692 հազ. տոննա աղտոտող նյութեր: Ավտոտրանսպորտային արտանետումները կազմել են 170.470 հազ. տոննա (ընդհանուր արտանետումների 65%-ը): Աղտոտման հիմնական աղբյուրներն են հանդիսացել էներգետիկայի ձեռնարկությունները 35%, քիմիական արդյունաբերությունը` 9%, գունավոր մետալուրգիան 19%, արդյունա-շինարարական նյութերը` 10%: Կառավարության որոշումների արդյունքում էկոլոգիապես վնասակար մի շարք արտադրություններ կանգնեցվել էին, որոնք անուղղելի վնաս էին հասցնում Հայաստանի շրջակա միջավայրին և առաջին հերթին նրա օդային ավազանին:

Բազմամյա ուսումնասիրություններով հաստատվել էր, որ քաղաքում շատ բաղադրիչների տարեկան միջին խտությունները շատ ավելի բարձր էին սահմանային թույլատրելի նորմերից:

    - փոշի                 (7 ՍԹԿ)         Արարատ, Հրազդան

    - ծծմբային գազ         (8 ՍԹԿ)         Վանաձոր, Հրազդան

    - ածխածնի օքսիդ        (3 ՍԹԿ)         Երևան,  Վանաձոր

    - ազոտի երկօքսիդ       (7 ՍԹԿ)         Երևան,  Վանաձոր

    - ամոնիակ              (10 ՍԹԿ)        Վանաձոր

    - օզոն                 (1.1 ՍԹԿ)       Երևան

    - քլորոպրեն            (7 ՍԹԿ)         Երևան

Ներկա ժամանակ մթնոլորտային օդի աղտոտվածության որակական փոփոխությունների իրավիճակի դինամիկան հետևյալն է.

- Ալավերդի - ծծմբի երկօքսիդ առավելագույն խտությունը դիտվել է նորմայից

2 անգամ, իսկ միջին տարեկան 3.7 անգամ բարձր:

- Արարատ - ցեմենտի փոշու թույլատրելի սահմանային խտությունը գերազանցվել

է 4.3 անգամ:

- Գյումրի - փոշու միջին տարեկան և առավելագույն ՍԹԿ գերազանցվել են

համապատասխանաբար, 4 և 4.6 անգամ

- Հրազդան - փոշու առավելագույն խտությունը դիտվել է 2.6 անգամ, իսկ

միջին տարեկանը` 2 անգամ նորմայից բարձր

- Վանաձոր - փոշու, ածխածնի օքսիդի առավելագույն սահմանային թույլատրելի

խտությունները գերազանցվել է 1.2 անգամ: Փոշու և ծծմբի երկօքսիդի

միջին տարեկան խտությունը դիտվել են 1.4 անգամ նորմայից բարձր: Ազոտի

երկօքսիդի պարունակությունը դիտվել է նորմայի սահմաններում:

- Երևան - միջին տարեկան խտությունները դիտվել են փոշի` 4.6, ազոտի

երկօքսիդ` 3.3, ծծմբի երկօքսիդը` 2.6 անգամ բարձր:

Ընդհանուր առմամբ հանրապետության արտադրության ծավալների կրճատման հաշվին ստացիոնար աղբյուրների վնասակար նյութերի արտանետումների դինամիկան 1991-2000 թթ. վկայում է այն մասին, որ համեմատած 1991 թ. հետ դիտվում է արտանետումների ցուցանիշների անկում` 227.5 հազ. տոննայից մինչև 21747.0 տոննա: 1999 թ. արտանետումների անշարժ աղբյուրների քանակը հաշվետու կազմակերպություններում կազմել է 1371, որոնցից մթնոլորտ է արտանետվել 21.7 հազ. տոննա վնասակար նյութեր: Արտանետում ունեցող մեկ կազմակերպության հաշվով վնասակար նյութերի արտանետումներ մթնոլորտ կազմել են 43.7 տոննա, մեկ բնակչի հաշվով` 5.7 կգ 1 քառ. կմ հաշվով (առանց Սևանա լճի հայելու մակերեսի` 1240.5/1999 թ. միջինը / քառ. կմ)` 763.0 կգ:

Ջուրը - Հանրապետության համարյա բոլոր բնակավայրերը խմելու ջուր ստանում են աղբյուրներից: Այս ջուրն ունի բարձր օրգանոլեպտիկ հատկություններ և շատ մաքուր է: Ջրի աղտոտումը տեղի է ունենում սպառողին հասնելու ճանապարհին և կապված է ջրմուղի տեխնիկական վիճակի հետ:

Խմելու ջրի պահանջվող ծավալներն ապահովում են սնող աղբյուրների դեբիտով: Սակայն ջրամատակարարման ցանցում կորուստները հասնում են 30 %-ի: Ոչ ռացիոնալ մատակարարումը և սպառումը, ինչպես նաև խմելու ջրի օգտագործումն այլ նպատակներով, հանգեցնում է խիստ անբավարարության:

Բնակավայրերում մեծ վտանգ է ներկայացնում ոռոգման ջրի բարձր աստիճանի աղտոտումը նավթամթերքներով, քլորիդներով, նիտրատներով, ծանր մետաղներով, ֆենոլով և այլն:

Ջրային պաշարները - Հանրապետության միջին տարեկան գետային հոսքն ըստ միջին բազմատարյան տվյալների կազմել է 7015 մլն. խոր. մ: Տարեկան կանոնավորվող գետային հոսքը կազմել է 1272.5 մլն. խոր. մ:

Հանրապետությունում հաշվառված են քաղցրահամ ջրերի 17 ստորերկրյա աղբյուրներ` 2131 մլն. խոր. մ գումարային պաշարով: Միայն ստորերկրյա ջրի Արարատյան ավազանի պաշարները գնահատվում են 1226 մլն. խոր. մ: Հանրապետության տարածքում հաշվառվում են բուժական հանքային ջրերի 625 աղբյուրներ` 208 լ/վրկ գումարային պաշարով, իսկ հիդրոհանքային գումարային ծախսը գնահատվում է 800 լ/վրկ կամ 25.2 մլն. խոր. մ/տարի:

Ջրառը և ջրօգտագործումը - 1999 թ. տարեկան ջրառը կազմել է մոտ 2.0 մլրդ. խոր. մ: Գումարային ջրօգտագործումը կազմել է 1.2 մլրդ. խոր. մ: Ջրի տրանզիտային կորուստները կազմել են 573.3 մլն. խոր. մ: 1998 թ. այդ ցուցանիշները կազմել են համապատասխանաբար 2.0 մլրդ. խոր. մ, 1.8 մլրդ. խոր. մ և 194 մլն. խոր. մ:

Ջրահեռացում - Հանրապետությունում 1999 թ. գոյացած 361.9 մլն. խոր. մ հոսքաջրերից 223.4-ը կամ 61.7%-ը թափվել են մակերևութային ջրընդունիչներ: Հեռացվող հոսքաջրերի 58.8%-ի աղտոտվածությունը գերազանցվել է ջրնետի սանիտարական սահմանված նորմերը: Ընդ որում դրանց 98.2%-ը` առանց մաքրման, մնացածը` ոչ բավարար մաքրված: Հոսքաջրերի մաքրման կայաններում չափորոշային մաքրման են ենթարկվել 138.3 մլն. խոր. մ կեղտաջրեր, կամ ընդհանուր հոսքաջրերի 38.3%-ը:

Սևանա լիճը Անդրկովկասի խոշորագույն բարձր լեռնային քաղցրահամ ջրավազանն է: Սևանա լճի հայելու մակերեսը մինչև լճի արհեստական իջեցումը կազմում էր 1416 քառ. կմ: Ծովի մակերևույթից բարձրությունը 1915.6 մ, ջրի ծավալը 58.5 քառ. կմ: Ջրի բացթողումները 45 տարվա ընթացքում (1986 թ. հունվարի 1-ի դրությամբ) հանգեցրեցին լճի մակարդակի իջեցման 18.6 մ, ջրի ծավալը կրճատվեց 42%, մակերեսը 12%-ով:

Լիճը ենթարկվել է ինտենսիվ էֆտոֆիկացիայի, ոչնչանում է յուրօրինակ իխտիֆաունան: Լիճ է թափվում 28 գետ և գետակ, որոնք բնորոշվում են աղտոտվածությամբ: Լճի մակարդակի իջեցման և միաժամանակ կեղտաջրերի ներհոսքի պատճառով կտրուկ վատացել է ջրի որակը: Արփա-Սևան թունելով, որը կառուցվել էր, լճի էկոլոգիական վիճակի բարելավման նպատակով, Սևան սկսեց լցվել Արփա գետի հոսքի մի մասը տարեկան 200-250 մլն. խոր. մ: Սկսվեց ջրի մակարդակի բարձրացումը, որը 1991 թ-ի հունվարի 1-ի դրությամբ կազմում էր 1898.01, իսկ 1992 թ-ի հունվարի 1-ի դրությամբ` 1897.95մ, այդ տարիների անկման դիմաց 1897մ: Կապված էներգետիկ և տնտեսական շրջափակումների հետ Հայաստանի կառավարությունը 1991 թ. ստիպված եղավ էներգետիկ նպատակներով ջրի բացթողումների վերահսկմանը, որը դադարեցվել էր 1978 թ-ից, որը նորից բերեց մակարդակի անկմանը: 1992 թ. լճից բաց է թողնվել 957 մլն. խոր. մ ջուր և ջրի մակարդակն իջավ 12 սմ-ով: 1993 թ. փետրվարի 10-ի դրությամբ մակարդակը իջել է 80 սմ-ով: 1999-2000 թ. ձմռան ամիսներին չի իրականացվել էներգետիկ նպատակով լճից ջրի բաց թողումը, իսկ ոռոգման նպատակով 2000 թ. բաց է թողնվել 188.5 մլն. խոր մետր:

ՀՀ կառավարության 15.06.2000 թ. թիվ 319 որոշմամբ սահմանված 190 մլն. խոր. մ փոխարեն, որը բացթողման ամենանվազագույն քանակությունն է 1937 թ. սկսած (բացառությամբ 1988 թ. ջրառատ տարին, երբ բացթողումները կազմել են 117 մլն. խոր. մ): Լճի մակադրակը 2000 թ. դեկտեմբերի 31-ի դրությամբ կազմել է 1896.46 մ, մակարդակի անկումը անցած մեկ տարվա ընթացքում կազմել է 5 սմ:

Արփա-Սևան թունելով լիճ տեղափոխվող ջրաքանակությունը 2000 թ. ընթացքում կազմել է 311 մլն. խոր. մ: Սևանա լճի էկոլոգիական վիճակն այսուհետ չի կարող մնալ որպես շարքային էկոլոգիական խնդիր, ինչպես ազգային, այնպես էլ գլոբալ միջազգային տեսակետից: Այն պետք է դառնա համընդհանուր անհանգստության առարկա, քանի որ Սևանի վերջնական կորուստը, որպես բնության մարգարիտ և միակ ջրի խմելու շտեմարան, տարածաշրջանի համար կարող է դառնալ աննախադեպ էկոլոգիական աղետ:

Հայաստանում ջրային պաշարների կառավարմանը և օգտագործմանը առաջարկվող մոտեցումներ

- Ջուրն ունի տնտեսական, սոցիալական և բնապահպանական արժեք: Ջրի

օգտագործման բաշխումը պետք է օպտիմալ լինի արդարացի և կայուն

տնտեսական և սոցիալական զարգացման հասնելու համար:

- Ջուրը պետք է կառավարվի այնպես, որ անաչառություն ապահովվի բոլոր

օգտագործողների համար:

- Ջրի բնագավառում գործողությունների պլանավորումն ու իրականացումը պետք է

կոորդինացվի և համակցվի բոլոր բնագավառների համար: Դա պահանջում է

ջրի ազգային ծրագրի և ջրային քաղաքականության որոշում:

- Հայաստանի կառավարությունը պետք է գործի որպես պետական ջրային

ռեսուրսների պահպանման և ջրային ռեսուրսների կառավարման, ջրի անաչառ

բաշխման և օգտագործման և միջազգային ջրային հարցերի համար հիմնական

պատասխանատուն և լիազորն է:

- Հայաստանի կառավարությունը պետք է ապահովի, որպեսզի ջրային ռեսուրսների

կառավարումը իրականացվի թափանցիկ ձևով, մի եղանակով, որն արտացոլում է

հասարակական վստահություն իր պարտավորությունները և հասարակության

համար ջրի արժեքը:

- Ջրային ռեսուրսների կառավարումը շահագործական մակարդակով պետք է

աստիճանաբար ապակենտրոնացվի մինչև համապատասխան ջրավազանի կամ

տարածաշրջանային / համայնքային կառավարման իշխանություններ այնքանով,

որքանով հնարավոր է: Այդ հնարավորությունը ուղիղ համեմատական է

շահագործող ընկերությունների ֆինանսական և տեխնիկական վիճակին և

առևտրայնացման աստիճանին:

- Ջրի օգտագործումը հիմնական կարիքները ապահովելու համար (խմելու,

սանիտարիայի, եփելու, լվանալու) պետք է մնացած բոլոր օգտագործումներից

առաջնահերթ համարվի:

- Ջուրն օգտագործելու ցանկացած լիազորություն պետք է տրվի ժամանակավոր

ձևով և այնպիսի եղանակով, որը հստակ է, ապահով և կանխատեսելի:

- Ջրային ռեսուրսների արդյունավետ կառավարումը կհեշտացվի շահագրգիռ

կողմերի մասնակցության միջոցով (օգտագործողներ, պլանավորողներ և

քաղաքական որոշումներ կայացնողներ) պլանավորման և իրականացման տարբեր

մակարդակներով և փուլերում:

- Շահագրգիռ կողմերի մասնակցությունը պետք է հնարավոր դարձվի ջրային

ռեսուրսների և ջրի օգտագործման վերաբերյալ տեղեկատվության տարածմամբ,

իրազեկության բարձրացման և ուսուցման միջոցով:

- Ջրի արդյունավետ օգտագործման երկարաժամկետ սկզբունքը պետք է լինի

սպառողների համար ջրի ապահովման ծախսերի դիմաց, ներառյալ

ենթակառուցվածքի և ջրի կառավարման գործունեության համար ծախսերը,

համարժեք սակագների սահմանումը:

- Կեղտաջրի տնօրինման համար ջրի օգտագործումը պետք է ենթակա լինի

աղտոտման ծախսածածկող վճարների սահմանման:

- Ջրի կառավարումը պետք է ներառի տնտեսական խթանների օգտագործումը:

- Երկարաժամկետ առումով ջրի ապահովման մեջ ֆունկցիաներից շատերը կարող են

ստանձնվել մասնավոր սեկտորի կողմից:

Թափոններ - Քաղաքներում առանձին խնդիր է հանդիսանում կարծր թափոնները, որոնց գոյացման ընդհանուր ծավալը հասնում է տարեկան մոտ 1 մլն. տոննայի: Հայաստանում դեռևս չկան աղբ վերամշակող ձեռնարկություններ և արդյունաբերական թունավոր թափոնների վնասազերծման և թաղման պոլիգոններ: 1999 թ. հունվարի 1-ի դրությամբ հաշվետու կազմակերպությունների թափոնակուտակիչներում եղել է 7546.5 հազ. տոննա թափոն` առավելապես վտանգավորության 5-րդ դասի: 1999 թ. դեկտեմբերի 30-ի դրությամբ կազմակերպությունների տարածքում կուտակված թափոնների ընդհանուր քանակը կազմել է 7713.7 հազ. տոննա` առավելապես վտանգավորության 5-րդ դասի: Այլ կազմակերպություններից ստացված թափոնների քանակը կազմել է 102.9 հազ. տոննա բացառապես կենցաղային: Այլ կազմակերպություններից տրված թափոնների քանակը կազմել է 3.8 հազ. տոննա, որի 0.4%-ը վտանգավորության 2-րդ դասի, 9.4%-ը` 5-րդ դասի, 90.2%-ը` կենցաղային թափոններ են: Կազմակերպությունների կողմից վնասազերծվել են և ոչնչացվել են 18.2 տոննա թափոն բացառապես վտանագավորության 5-րդ դասի: Հաշվետու կազմակերպությունների միջոցներով թափոնակուտակիչներ են տեղափոխվել 108.5 հազ. տոննա թափոն, որի 0.2%-ը վտանգավորության 2-րդ, 3-րդ և 4-րդ դասերի, 1.6%-ը` 5-րդ դասի, 98.2%-ը` կենցաղային թափոններ են: Քանի որ Հայաստանում չի կատարվում միջուկային վառելիքի վերաօգտագործում և չկա ռադիոակտիվ թափոնների ստորգետնյա պահեստարան, ուստի առաջացել է աշխատած ջերմանջատող հավաքվածի երկարաժամկետ պահպանման գետեղարան կառուցելու անհրաժեշտություն հավաքվածքի 265 ԽԹՁ/ՁԹհ հզորությամբ, որը արդեն կառուցվել է և շահագործման հանձնվել: ՀԱԷԿ-ում կառուցվել է նաև, ՀԱԷԿ, ՓԲԸ ՀԱԷԿ-ի պատասխանատու սպառիչների հովացման համակարգ: Նոր համակարգի առավելությունը գործողի համեմատությամբ կայանում է նրանում, որ այն աշխատում է 2 անկախ ջրուղիներով, որի շնորհիվ 3-4 անգամ բարձրացնում է հովացման համակարգի հուսալիությունը: Ջրի լրացուցիչ ծավալը կկազմի 77000 խոր. մետր, որը հնարավորություն կտա էներգաբլոկը սառեցնել ևս 70 օր:

Անտառ - 2000 թ. ՀՀ անտառային ֆոնդը կազմել է 450.4 հազ. հա, որի մոտ 71%-ը (321.1 հազ. հա) ծածկված է անտառներով` ներառյալ 88.9 հազ. հա հատուկ պահպանվող տարածքները, որից 44.1 հազ. հա անտառածածկ: Անտառավերականգնման աշխատանքներ են կատարվել 1041.9 հեկտարի վրա, նախորդ տարվա 750.2 հեկտարի դիմաց, որից անտառի տնկում և ցանքս 421.9 հեկտարի վրա:

Կանաչապատում - Երևանի բնական պայմանները (ցամաքային կլիմա, բնական անտառային մասիվների բացակայություն, էկոլոգիական ոչ բարենպաստ պայմաններ, ոռոգման ջրերի սակավություն), պատմականորեն ստեղծվել է կանաչ տարածությունների պրոբլեմային իրավիճակ: Մինչև էներգետիկ ճգնաժամը, քաղաքի ընդհանուր օգտագործման (առանց միկրոշրջանների) կանաչապատ տարածքը կազմում էր 1193.0 հա: Կանխատեսվում է այս տարածքները 2010 թ. հասցնել 2215.0 հա-ի, համապատասխանաբար մեկ բնակչի ապահովածությունը հասցնելով 9.6 քառ. մ-ից 17.1 քառ. մ: Նախատեսվում է Երևան քաղաքում էկոլոգիապես ակտիվ արտադրություններով օբյեկտների դուրս բերումը կենտրոնական գոտուց (տնտեսական բազաներ, զինվորական զորամասեր և այլն) համատեղել սպասվող տարածքների ինտենսիվ կանաչապատման, նպատակ ունենալով բարելավել էկոլոգիական ճարտարապետալանդշաֆտային վիճակը: Քաղաքի հյուսիս-արևմտյան մասում նախատեսվում է ստեղծել բուֆերային կանաչ գոտի: Այդպիսի գոտիներ նախատեսվում է ստեղծել նաև քաղաքի մյուս հատվածներում, հատկապես հարավային և հյուսիս-արևմտյան մասերում:

Ներկա փուլում Հայաստանի քաղաքների և գյուղական շրջանների էկոլոգիական բարելավումն անհրաժեշտ է սկսել

- անցյալ ճգնաժամային տարիներին ոչնչացված կանաչ զանգվածների

վերականգնումով,

- ոռոգման և խմելու ջրի ռացիոնալ է օգտագործման համակարգի ձևավորումով,

- կարծր թափոնների վերամշակման աշխատանքների կազմակերպումով:

 

ՓՈՔՐ ԵՎ ՄԻՋԻՆ ՁԵՌՆԱՐԿԱՏԻՐՈՒԹՅԱՆ ՈԼՈՐՏ

 

Ինչպես ցանկացած երկրի (հատկապես անցումային տնտեսությամբ), այնպես էլ Հայաստանի տնտեսական և սոցիալական զարգացման հաջողությունները պայմանավորված են նաև ՓՄՁ ոլորտի դինամիկ զարգացմամբ: Իրենց ռազմավարական կարևորությունից և հետագա զարգացման հնարավորություններից ու առանձնահատկություններից ելնելով ՓՄՁ-ները նպաստում են տնտեսության բոլոր ճյուղերի և ոլորտների աշխուժացմանն ու վերակենդանացմանը` ապահովելով սոցիալ-տնտեսական առաջընթաց: Սակայն ՓՄՁ ոլորտի զարգացումը պայմանավորվում է ոլորտի զարգացմանն ուղղված հստակ պետական քաղաքականության և ռազմավարության առկայությամբ: ՓՄՁ ոլորտի զարգացումը պայմանավորվում է ոլորտի զարգացմանն ուղղված հստակ պետական քաղաքականության և ռազմավարության առկայությամբ: ՓՄՁ ոլորտի զարգացման նպատակային պետական քաղաքականության մշակման և իրականացման նպատակով 1997 թ. առաջին անգամ Հայաստանի Հանրապետության արդյունաբերության և առևտրի նախարարության կազմում ձևավորվեց Փոքր և միջին ձեռնարկատիրության վարչությունը: Վարչության ֆունկցիաներն են ՓՄՁ զարգացման պետական քաղաքականության և ծրագրերի մշակումը: ՀՀ արդյունաբերության և առևտրի նախարարությունը ի դեմս վարչությունը նաև համակարգում է ՓՄՁ զարգացմանն ուղղված և միջպետական պայմանագրերի հիման վրա իրականացվող ծրագրերը: Հիմք ընդունելով ՓՄՁ ոլորտում տիրող ներկա վիճակը, ելնելով ՀՀ կառավարության գործունեության ծրագրից և ՓՄՁ զարգացման հիմնադրույթներից բխող հրամայականներից, այժմ մշակվում են ոլորտի զարգացման ծրագրերն ու դրանց իրականացմանն ուղղված միջոցառումները: Ռազմավարական կարևորության քայլերից պետք է դառնա ՓՄՁ զարգացման քաղաքականության և պետական ծրագրերի իրականացման համար անհրաժեշտ համակարգի ձևավորումը: ՓՄՁ պետական քաղաքականության իրականացումը ենթադրում է ինչպես բարենպաստ ձեռնարկատիրական միջավայրի ձևավորումը, այնպես էլ ՓՄՁ սուբյեկտներին բազմակողմանի պետական օժանդակության ցուցաբերումը, այդ թվում նաև ֆինանսական: 2000 թ. օգոստոսի 3-ին ՀՀ կառավարությունը հաստատել է «ՀՀ-ում ՓՄՁ զարգացման քաղաքականության և ռազմավարության հիմնադրույթները» հիմնարար փաստաթուղթը: 2000 թ. դեկտեմբերի 5-ին ուժի մեջ է մտել «ՓՄՁ պետական աջակցության մասին» ՀՀ օրենքը, որով տրվում է Հայաստանում փոքր և միջին ձեռնարկատիրության սուբյեկտների սահմանումը, ոլորտի պետական աջակցության հիմնական ուղղությունները և ՓՄՋ զարգացման պետական ծրագրերի իրականացման մեխանիզմները: Փոքր և միջին ձեռնարկատիրության խթանման նպատակով 2000 թ. դեկտեմբերի 25-ին ՀՀ ազգային ժողովի կողմից ընդունվել է «Փոքր և միջին ձեռնարկատիրության պետական աջակցության մասին» ՀՀ օրենքը, որի համաձայն ՀՀ կառավարության կողմից յուրաքանչյուր տարի պետք է մշակվի փոքր և միջին ձեռնարկատիրության զարգացման ծրագիր: 2001 թվականի փոքր և միջին ձեռնարկատիրության զարգացման պետական ծրագիրը մշակվել և հաստատվել է ՀՀ կառավարության 21.04.2001 թ. «Հայաստանում փոքր և միջին ձեռնարկատիրության զարգացման 2001 թ. պետական ծրագիրը հաստատելու մասին» N 332 որոշմամբ:

Համաձայն «ՓՄՁ պետական աջակցության մասին» ՀՀ օրենքի երկրորդ հոդվածի Հայաստանի Հանրապետությունում ՓՄՁ սուբյեկտները դասակարգվում են`

ա) գերփոքր` առևտրային կազմակերպություններ և անհատ ձեռնարկատերեր, որոնց աշխատողների միջին ցուցակային թվաքանակը չի գերազանցում հինգ մարդը.

բ) փոքր` առևտրային կազմակերպություններ և անհատ ձեռնարկատերեր, որոնց աշխատողների միջին ցուցակային թվաքանակը ըստ ոլորտների չի գերազանցում 15-100 մարդը:

ՀՀ «ՓՄՁ պետական աջակցության մասին» օրենքով նախատեսվում է մշակել ամենամյա պետական ծրագիր` օրենքով սահմանված հիմնական ուղղություններին համապատասխան:

Համաձայն վերը նշված օրենքի ՓՄՁ սուբյեկտներին պետական աջակցության հիմնական ուղղություններն են`

- իրավական բարենպաստ դաշտի ձևավորումը,

- ֆինանսական և ներդրումային աջակցությունը, երաշխիքների տրամադրումը,

- աջակցող ենթակառուցվածքների ստեղծմանը ու զարգացմանը նպաստելը,

- տեղեկատվական և խորհրդատվական օգնությունը,

- արտաքին տնտեսական գործունեության խթանումը,

- նորարարական գործունեության և ժամանակակից տեխնոլոգիաների ներդրման

աջակցությունը,

- բարենպաստ հարկային քաղաքականության իրականացումը,

- կադրերի պատրաստումը և վերապատրաստումը,

- վիճակագրական հաշվետվությունների և հաշվապահական հաշվառման պարզեցված

համակարգերի ստեղծումը,

- պետական գնումների իրականացման գործընթացում աջակցությունը:

Հայաստանում ՓՄՁ սահմանումն ընդունվել է 2000 թ. դեկտեմբերին և հետևաբար ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայության կողմից ոլորտի ձեռնարկությունների ամփոփ վիճակագրական հաշվառում կսկսվի իրականացվել 2001 թվականին: Այդուհանդերձ, համաձայն փորձագիտական գնահատականների ՓՄՁ-երը կազմում են բոլոր գրանցված ձեռնարկությունների ավելի քան 95%-ը:

Ներկայացվող ընդհանուր ձեռնարկատիրական դաշտի տվյալները հիմնականում արտացոլվում են Հայաստանում ՓՄՁ աճի տեմպերը: 2001 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ ՀՀ պետական ռեգիստրում գրանցվել են 96602 տնտեսավարող սուբյեկտներ, որոնցից 52406-ը` անհատ ձեռներեցներ:

.__________________________________________________________________________.

|   Միավոր         |1994 թ.|1995 թ.|1996 թ.|1997 թ.|1998 թ.|1999 թ.|2000 թ.|

|__________________|_______|_______|_______|_______|_______|_______|_______|

| Անհատ ձեռներեց   |   7048|  18846|  26994|  39952|  47223|  49666|  52406|

|__________________|_______|_______|_______|_______|_______|_______|_______|

| Ձեռնարկություն   |   5089|  21238|  29836|  37687|  41241|  43327|  44196|

|__________________|_______|_______|_______|_______|_______|_______|_______|

| Ընդամենը         |  12137|  40084|  56830|  77639|  88464|  92993|  96602|

.__________________________________________________________________________.

 

Գրանցված ձեռնարկությունների մոտ կեսը Երևանում են: Մայրաքաղաքից հեռու գտնվող բնակավայրերում ավելի մեծ թիվ են կազմում անհատ ձեռներեցները: Գյուղական վայրերում գոյություն ունեն ավելի քան 320 000 գյուղացիական տնտեսություններ: Առանձին բնակավայրեր իրենց տնտեսական և սոցիալական զարգացման մակարդակով բավականին հետ են մնում Երևանից, այդ իսկ պատճառով ՓՄՁ զարգացման պետական քաղաքականության և ռազմավարության կարևորագույն դրույթներից է այդ հարցում տարածաշրջանային տարբերակված քաղաքականության իրականացումը: ՓՄՁ զարգացման նպատակային ծրագրեր են նախատեսվում հատկապես 1988 թ. երկրաշարժից տուժած, սահմանամերձ և բարձրլեռնային բնակավայրերի համար: Իրականացված բազմաթիվ հետազոտություններ բացահայտվել են Հայաստանում ՓՄՁ զարգացմանը խոչընդոտող հիմնախնդիրները, որոնց լուծման ուղղությամբ իրականացվում են մի շարք ծրագրեր ու միջոցառումներ: Հարկային բեռի թեթևացմանն ու հարկային համակարգի պարզեցմանն էին ուղղված ՀՀ հարկային օրենսդրության մեջ 2000 թ. կատարված մի շարք փոփոխությունները և «Պարզեցված հարկի մասին» ՀՀ օրենքի ընդունումը: Իրավա-օրենսդրական դաշտում նշանակալի քայլեր էին «Տնտեսական մրցակցության մասին» և «Ներքին շուկայի պաշտպանության մասին», ՀՀ օրենքների ընդունումը, որոնք դրական ազդեցություն կունենան փոքր և միջին ձեռնարկատիրության զարգացման համար: ՓՄՁ շոշափելի հիմնախնդիրներից է ձեռնարկությունների ֆինանսավորման հետ կապված դժվարությունները և վարկային միջոցների անմատչելիությունը: Վերջին տարիներին այս ուղղությամբ նույնպես զգալի քայլեր են կատարվել: Կրկնապատկվել է միկրոֆինանսավորմամբ զբաղվող ծրագրերի թիվը և մոտ երեք անգամ մեծացել է փոքր ու միջին ձեռնարկություններին տրամադրվող վարկային միջոցները: Չնայած այս ամենի, ձեռնարկությունների ֆինանսավորման հիմնախնդիրները տնտեսության մասնավոր հատվածի զարգացման առաջնային հիմնախնդիրներից է մնում և դրա լուծման ուղղությամբ 2002 թ. նախատեսվում է զգալի պետական աջակցություն: Այս հիմնախնդրի լուծմանն ուղղված ծրագրերը կնպատակաուղղվեն վարկային երաշխիքների տրամադրման համակարգի ձևավորմանը:

Հայաստանում տնտեսության և հատկապես ՓՄՁ ոլորտի զարգացման հիմնական խոչընդոտներից է մնում Թուրքիայի և Ադրբեջանի կողմից իրականացվող տրանսպորտային շրջափակումը, որի պատճառով ներմուծվող և արտահանվող ապրանքատեսակների և հումքի գները զգալի բարձրանում են: Հայաստանում մասնավոր ձեռնարկատիրական խավի ձևավորումն ունի ընդամենը 10 տարվա պատմություն և այս ընթացքում ձեռնարկատերերը դեռևս չեն կուտակել անհրաժեշտ գիտելիքներ, փորձ և ունակություններ շուկայական տնտեսության պայմաններում սեփական բիզնես ծավալելու համար: Այդ պատճառով ՓՄՁ ոլորտի զարգացման համար կարևորագույն հարցերից է բիզնես խորհրդատվության համապատասխան կադրերի պատրաստման և վերապատրաստման հարցերը: Անցած տարիներին զգալի աշխատանք է կատարվել այս ուղղությամբ: Բազմաթիվ ձեռնարկատերեր և բիզնես խորհրդատուներ մասնակցել են ուսուցողական դասընթացների: Դրանցից շատերը կազմակերպվել են միջազգային կազմակերպությունների հետ համատեղ: Հայաստանի ձեռնարկատերերն ու բիզնես խորհրդատուները բիզնես ուսուցողական դասընթացների են մասնակցել նաև արտասահմանում: Մասնավորապես մի շարք միջազգային կազմակերպությունների` Հայաստանի զարգացման նախարարության փոքր և միջին ձեռնարկությունների կազմակերպության (EOMMEX), Կորեայի միջազգային համագործակցության գործակալության (KOICA), Ճապոնիայի միջազգային համագործակցության գործակալության (JICA), Մենեջմենտի միջերկրածովյան ինստիտուտի (MIM), Հնդկաստանի տեխնիկական և տնտեսական համագործակցության կազմակերպության (ITEC) կողմից Հունաստանում, Կորեայում, Ճապոնիայում, Կիպրոսում, Հնդկաստանում կազմակերպված դասընթացներին մասնակցել են ՓՄՁ աջակցության ոլորտի ավելի քան 200 աշխատակիցներ:

Հայաստանի Հանրապետությունը պարբերաբար ներկայացվել է ՓՄՁ հիմնախնդիրներով զբաղվող մի շարք միջազգային համաժողովներում և համագործակցում է այդ կազմակերպությունների հետ: ՀՀ կառավարությունը ՓՄՁ ոլորտի զարգացման ծրագրերի իրականացման մասով առավել ակտիվ համագործակցություն է ծավալել

- Համաշխարհային Բանկի (WB),

- Վերականգնման ու զարգացման եվրոպական բանկի (EBRD)

- Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության (OECD),

- ՄԱԿ-ի արդյունաբերական զարգացման կազմակերպության (UNIDO),

- ՄԱԿ Եվրոպական Տնտեսական Հանձնաժողովի,

- Սևծովյան տնտեսական համագործակցության կազմակերպության (BSEC),

- ՄԱԿ Ասիայի և Խաղաղ օվկիանոսի տնտեսական և սոցիալական հանձնաժողովի

(UN/ESCAP),

- Հայաստան, Իրան Հունաստան եռակողմ համագործակցության տնտեսական հարցերի

հանձնաժողովի,

- ԱՊՀ անդամ երկրների ՓՄՁ աջակցման և զարգացման խորհրդատվական կոմիտեի,

- մի շարք այլ կազմակերպությունների հետ:

Փոքր և միջին ձեռնարկատիրության ոլորտում երկկողմանի համագործակցություն է իրականացվում մի շարք պետությունների հետ, մասնավորապես Հունաստանի, Գերմանիայի, Ճապոնիայի, ԱՄՆ և այլն: Հայաստանում մասնավոր հատվածի և մասնավորապես ՓՄՁ ոլորտի զարգացման ծրագրեր է իրականացվում Եվրոմիության TACIS ծրագրով (տեխնիկական աջակցություն): ՓՄՁ վարկավորման ծրագրեր են իրականացում Համաշխարհային Բանկը (WB), Վերականգնման ու զարգացման եվրոպական բանկը (EBRD), Լինսի Հիմնադրամը (LF), Եվրասիա հիմնադրամը (EF), Գերմանա - հայկական հիմնադրամը (GAF) և այլն:

 

ՏԱՐԱԾՔԱՅԻՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ

 

Անցումը վարչահրամայական տնտեսական համակարգից ազատ շուկայական համակարգին թելադրում է կառուցվածքային փոփոխությունների մի ամբողջ շարք: 1995 թվականի հուլիսի 5-ին համաժողովրդական քննարկման արդյունքում ընդունված Հայաստանի Հանրապետության նոր Սահմանադրությամբ սկիզբ դրվեց հետագա ապակենտրոնացմանն ու ժողովրդավարության սկզբունքների խորացմանը` ամրագրվեցին տարածքային կառավարման ու տեղական ինքնակառավարման հիմնական սկզբունքները: Հիմնական օրենքը պետությունը հռչակելով ժողովրդավարական, միաժամանակ ամրագրեց նրա ժողովրդավարության կարևորագույն հիմունքները: ՀՀ Սահմանադրությունը 104-110 հոդվածներում ճանաչում և երաշխավորում է տեղական ինքնակառավարումը որպես սահմանադրական կարգի հիմքերից մեկը: Այն հասարակության և պետական իշխանության կազմակերպման և իրականացման հիմնարար սկզբունք է, որը սահմանադրական մյուս սկզբունքների հետ մեկտեղ դրված է երկրի ժողովրդավարական կառավարման համակարգի հիմքում:

1995 թ. դեկտեմբերին «Հայաստանի Հանրապետության վարչատարածքային բաժանման մասին» օրենքով հանրապետության տարածքը բաժանվեց 10 մարզի և մարզի կարգավիճակ ունեցող Երևան քաղաքի: ՀՀ Նախագահի 1997 թ. մայիսի «ՀՀ մարզերում պետական կառավարման մասին» և «Երևան քաղաքում պետական կառավարման մասին» հրամանագրերով սահմանվեցին պետական կառավարման իրականացման կարգը, համաձայն որի պետական կառավարումը մարզում (Երևան քաղաքում) ապահովվում է մարզի (Երևան քաղաքի) տարածքում կառավարության տարածքային քաղաքականության իրականացման և հանրապետական գործադիր մարմինների տարածքային ծառայությունների գործունեության համակարգման միջոցով: Նախկինում գործող կառավարման համակարգին բնորոշ էր, որ ցանկացած բնակավայրում բոլոր առկա խնդիրների լուծումը ստանձնում էր պետությունը` իր կառավարման կենտրոնացված համակարգով: Ըստ էության «վերևից» էին կատարվում թե ֆինանսավորումը, թե ծախսելու նպատակների որոշումը, ինչի հետևանքով էլ տեղական հարցերի լուծումը միշտ չէ, որ համապատասխանում էր տեղի կարիքներին: Կենտրոնացված ֆինանսների, որոշումների իրականացման պայմաններում բնակչությունը զրկված էր իրեն վերաբերվող, տեղական նշանակության կոմունալ-կենցաղային խնդիրների լուծման գործում ուղղակի մասնակցություն ունենալու հնարավորությունից: Ակնհայտ էր տեղական նշանակության խնդիրների լուծման նախկինում պետության վրա դրված պարտավորությունները համայնքներին փոխանցելու անհրաժեշտությունը: Այդ խնդիրների արդյունավետ լուծման, դրանցում համայնքի բնակչության անմիջական մասնակցության ապահովման նպատակով անհրաժեշտություն առաջացավ ստեղծել որակապես նոր լիազորություններով օժտված տեղական ինքնակառավարման համակարգ, որի մարմինները` համայնքների ղեկավարները և ավագանիները հանդես պետք է գային որպես իշխանության ինքնուրույն օղակ, այսինքն` իրենց վերապահված հարցերի շրջանակում սեփական պատասխանատվությամբ որոշում կայացնող և քաղաքականություն իրականացնող մարմիններ: Հիմք ընդունելով վերոգրյալ սկզբունքները Հայաստանի Հանրապետությունում մշակվեցին օրենքների մի ամբողջ շարք` մասնավորապես «Տեղական ինքնակառավարման մասին», «Հայաստանի Հանրապետության բյուջետային համակարգի մասին», «Ֆինանսական համահարթեցման մասին», «Տեղական տուրքերի և վճարների մասին», «Գույքահարկի մասին», «Հողի հարկի մասին», «ՀՀ պետական և հանրային բնակարանային ֆոնդի սեփականաշնորհման մասին», «Համատիրությունների մասին», «Պետական տուրքի մասին», «Քաղաքաշինության մասին», «Գյուղական համայնքների վարչական տարածքներում գտնվող պետական սեփականություն համարվող պահուստային ֆոնդի հողերի օտարման կարգի մասին» օրենքները:

Տեղական ինքնակառավարման մարմինների լիազորությունները բաժանվեցին պարտադիր, պետության կողմից պատվիրակված և կամավոր լիազորությունների: Նշված լիազորությունների իրականացման հիմնական երաշխիքը տեղական ինքնակառավարման մարմինների ֆինանսական անկախության ապահովումն էր, այսինքն տեղական բյուջեի առկայությունը որը թույլ կտար լուծել համայնքների առջև ծառացած խնդիրները: Գործող օրենսդրության համաձայն համայնքային բյուջեներին ամրագրվեցին հողի հարկը, գույքահարկը, եկամտահարկի 15%-ը, պետական որոշակի տուրքեր, տեղական տուրքերն ու վճարները: Նպատակ ունենալով ապահովել համայնքների ներդաշնակ և համաչափ զարգացումը, ինչպես նաև հաշվի առնելով համայնքների միջև գոյություն ունեցող բնակչության թվի, պատկանող տարածքների, սոցիալական և տնտեսական ենթակառուցվածքների զարգացվածության առումով զգալի տարբերությունները նրանց բյուջեներին ամրագրվեցին նաև պետական բյուջեից համահարթեցման սկզբունքով տրվող դոտացիաները: Ընդ որում համայնքային բյուջեները բաղկացած են 2 մասից վարչական և ֆոնդային: Վարչական բյուջեի միջոցներով կատարվում են պարտադիր լիազորությունների իրականացման համար նախատեսվող հիմնական ծախսերը, իսկ ֆոնդային մասում նախատեսված միջոցները` համայնքների զարգացման համար: Համայնքների նորմալ տնտեսական գործունեության ապահովման կարևոր պայման համարելով, ՀՀ կառավարության 1997 թվականի մարտի 13-ի N 42 և մարտի 14-ի N 51 որոշումներով սահմանվեցին Երևան քաղաքի թաղային և համայնքային սեփականություն հանդիսացող գույքի ցանկերը: Դրանցում ընդգրկված են լիազորությունների իրականացման համար անհրաժեշտ մանկապարտեզներ, մասնագիտացված դպրոցներ, ակումբներ, մշակույթի տներ, գրադարաններ, առողջապահական ձեռնարկություններ և կազմակերպություններ, ջեռուցման, ջրմուղի, կոյուղու, ոռոգման, գազի ցանցեր, փողոցներ, հրապարակներ, հանգստի գոտիներ, կամուրջներ, տեղական նշանակության այլ կառույցներ, ինչպես նաև բնակելի շենքեր, բնակարաններ, ոչ բնակելի տարածքներ, վարչական շենքեր, կրթական, մշակութային, մարզական և այլ օբյեկտներ ու շինություններ, ձեռնարկություններ, կազմակերպություններ, տրանսպորտային միջոցներ, անշարժ և շարժական այլ գույք: Քաղաքային և գյուղական համայնքների սեփականությանը հանձնվեցին նաև գերեզմանատներ:

Գործող օրենքով որպես տեղական ինքնակառավարման գործունեության հիմնարար սկզբունք սահմանվեց այդ մարմինների գործունեության հրապարակայնությունը, իսկ օրենքի 48 հոդվածով սահմանվեց համայնքի եռամյա ծրագրի և տարեկան բյուջեի հրապարակայնության ապահովման անհրաժեշտությունը: Նշված մարմինների կայացման համար կարևոր նշանակություն ունեցավ «Քաղաքաշինության մասին» օրենքի և այդ օրենքից բխող մի շարք ենթաօրենսդրական ակտերի ընդունումը, մասնավորապես «Կենսագործունեության միջավայրի ծրագրվող փոփոխությունների մասին իրազեկման և հրապարակված քաղաքաշինական ծրագրերի ու նախագծերի քննարկմանը և որոշումների ընդունմանը հասարակայնության ներկայացուցիչների մասնակցության կարգը սահմանելու մասին» և «Պետական քաղաքաշինական կադաստրի վարման կարգը հաստատելու մասին» և ՀՀ կառավարության որոշումները որոնք ընդունվեցին համապատասխանաբար 1998 թ. հոկտեմբերին և 1999 թ. դեկտեմբերին:

Տեղական ինքնակառավարման մարմինների գործունեության հիմնական սկզբունքներից մեկը լիազորությունների իրականացման ընթացքում բաց և թափանցիկ լինելն է: Իհարկե կարելի է պնդել այն միտքը, որ համայնքի ղեկավարը և ավագանին ընտրվում է բնակչության կողմից, և, բնականաբար հաշվետու են նրանց: Սակայն համայնքում տեղական ինքնակառավարման ճշմարիտ արմատավորման համար հարկավոր է ապահովել քաղաքացիների, ինչպես նաև հասարակական կազմակերպությունների առավելագույն մասնակցություն քաղաքականության մշակման և որոշումների կայացման գործընթացներին, քանի որ շարքային քաղաքացին անմիջական կրողն է և իր վրա է զգում այդ մարմինների գործունեության արդյունքներն ու հետևանքները: Այսօրվա հրամայականն է դարձել համայնքի զարգացման ռազմավարության մշակումը: Տեղական ինքնակառավարման համակարգի կատարելագործումը օբյեկտիվ անհրաժեշտություն է համայնքի կառավարման համակարգի դեմոկրատացման, ինչպես նաև սոցիալ-տնտեսական զարգացման ուղղությունները և առաջնահերթությունները ինքնուրույնաբար որոշելու առումով: Այժմ Հայաստանի Հանրապետության ֆինանսների և էկոնոմիկայի նախարարության էկոնոմիկայի ինստիտուտի կողմից մշակվում են համայնքի զարգացման եռամյա ծրագրի կազմման մեթոդական ցուցումներ, որոնք կօգնեն քաղաքներին գնահատել իր ուժեղ և թույլ կողմերը, ֆինանսական հնարավորությունները և ստացված նյութերի հիման վրա մշակել համայնքի զարգացման ռազմավարություն: Սակայն աշխատանքների լիարժեք կատարման համար անհրաժեշտ է ունենալ համայնքների ընդլայնված անձնագրավորումը, որի կազմման համար դեռևս անհրաժեշտ միջոցներ չկան: Կառավարման գործում կարևորելով հասարակության լայն խավերի ներգրավումը հատկապես քաղաքների զարգացման ստրատեգիայի մշակման գործում, կառավարման նախնական էտապներում որոշում է 2 խնդիր` ռազմավարական մտածողության ձևավորում և ռիսկերի նվազեցում` թեթևացնելով կառավարչական որոշումների ընդունման գործընթացը: Ներկայումս այդ ուղղությամբ ԱՄՆ-ի Միջազգային զարգացման գործակալության (USAID), գերմանական GTZ-ի համատեղ իրականացվում են մի շարք ծրագրեր: Մասնավորապես մշակվում է և ՀՀ Ազգային ժողովի քննարկմանը կներկայացվի «Տեղական ինքնակառավարման մասին» ՀՀ նոր օրենքի նախագիծը, վարչական և ֆիսկալ ապակենտրոնացման նպատակով մշակվում են մի շարք փոփոխություններ գործող օրենքներում, ծառայությունների մատուցման բարելավման ուղղությամբ «Եվրասիա» հիմնադրամի, «Համայնքների միություն», «Հայաստանի ֆինանսիստների միություն» և «Երևանի ավագանիների միություն» հասարակական կազմակերպությունների կողմից իրականացվում են համայնքների ֆինանսների կառավարման և համատիրությունների ասոցիացիայի մենեջմենտ և ներդրում: Հանրային տեղեկատվությունը քաղաքացիներին ավելի մատչելի դարձնելու ուղղությամբ 9 մոդելային քաղաքներում իրականացվում է համակարգչային համակարգի ներդրման ծրագիր:

 

ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ՀԱՄԱԳՈՐԾԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆ

 

Վերջին տարիների ընթացքում միջազգային համագործակցությունը Հայաստանի Հանրապետության քաղաքաշինության և բնակավայրերի զարգացման կոնտեքստում էլ ավելի է կարևորվում: Իրավասությունների ընդլայնումը մեծ հնարավորություն է ստեղծում քաղաքների և բնակավայրերի միջև սերտ համագործակցություն իրականացնելու համար: Միջազգային համագործակցության ուղղությունների ընտրության գործում մեծ խթան հանդիսացավ 1996 թ. Ստամբուլում ընդունված Habitat օրակարգը, որը փաստորեն ուրվագծեց հստակ և հիմնավորված այն ուղենիշները, որոնք անհրաժեշտ են քաղաքաշինության կայուն զարգացման և միջազգային կապերի հաստատման համար:

Ներկայումս Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը համատեղ ծրագրեր է իրականացնում առողջապահության, կրթության, տրանսպորտի, շրջակա միջավայրի, սոցիալական, տնտեսական և այլ ոլորտներում: Այսպես, սոցիալական ապահովության ոլորտում համագործակցությունն իրականացվում է ԱՄՆ Միջազգային Զարգացման Գործակալության, Հայաստանի սոցիալական բարեփոխումների ծրագրի, Գերմանական Տեխնիկական Աջակցության Ծրագրի, Համաշխարհային Բանկի, Մանկական հիմնադրամի, Տեխնիկական Աջակցություն ԱՊՀ երկրներին, Պարենային Համաշխարհային ծրագրի, Միավորված Մեթոդիստների օգնության կոմիտեի, Հայ Օգնության Հիմնադրամի և այլ միջազգային կազմակերպությունների հետ: Այդ կազմակերպությունների միջոցով իրականացվում են սննդապահովման, փոքր վարկային, զբաղվածության և այլ նմանատիպ ծրագրեր: Բնակարանային ոլորտի հիմնախնդիրների կարգավորման ուղղությամբ համագործակցությունն իրականացվում է ԱՄՆ Միջազգային Զարգացման Գործակալության, Կանադայի Զարգացման Գործակալության, Համաշխարհային Բանկի, ԱՄՆ Կարմիր Խաչի հետ` աղետի գոտու վերականգնման, համատիրությունների ձևավորման և զարգացման, բնակարանային քաղաքականության մշակման ուղղություններով: Փոքր և միջին ձեռնարկատիրության ոլորտում երկկողմ համագործակցություն է իրականացվում մի շարք պետությունների հետ, մասնավորապես Ճապոնիայի, Գերմանիայի, Հունաստանի և ԱՄՆ-ի հետ: ՀՀ կառավարությունը ՓՄՁ ոլորտում առավել ակտիվ համագործակցություն է ծավալել Համաշխարհային Բանկի, Վերականգնման և Զարգացման Եվրոպական Բանկի, Տնտեսական Համագործակցության և Զարգացման կազմակերպության, ՄԱԿ-ի արդյունաբերական զարգացման կազմակերպության, Սևծովյան տնտեսական համագործակցության կազմակերպության, ՄԱԿ-ի Եվրոպական Տնտեսական Հանձնաժողովի, ՄԱԿ-ի Ասիայի և Խաղաղ օվկիանոսի տնտեսական և սոցիալական հանձնաժողովի, Հայաստան, Իրան, Հունաստան եռակողմ համագործակցության տնտեսական հարցերի հանձնաժողովի և մի շարք այլ կազմակերպությունների և հանձնաժողովների հետ: Հայաստանի ձեռնարկատերերն ու բիզնես խորհրդատուները դասընթացների են մասնակցել Ճապոնիայում, Հնդկաստանում, Հունաստանում, Կիպրոսում, Կորեայում:

Հայաստանում մասնավոր հատվածի և մասնավորապես, ՓՄՁ ոլորտի զարգացման ծրագրեր են իրականացվում Եվրոմիության Տեխնիկական Աջակցություն ԱՊՀ երկրներին ծրագրով: Վարկավորմանն առնչվող ծրագրերն իրականացվում են Լինսի Հիմնադրամի, Եվրասիա Հիմնադրամի, Գերմանա-հայկական հիմնադրամի, Վերականգնման և զարգացման եվրոպական բանկի, Համաշխարհային Բանկի շրջանակներում: Հետագա գործողություններ և նախաձեռնություններ - Հայաստանի ազգային տնտեսության, և մասնավորապես, նրա շինարարական համալիրի վիճակը կարիք ունի բարեփոխմանն ու միջազգային օժանդակությանը: Քաղաքաշինության հաստատման և կայուն զարգացման և ուրբանիզացիայի գործընթացի կարգավորման ապահովման, ինչպես նաև բնակարանային շինարարության քաղաքականության արդյունավետ իրականացման կոնտեքստում Հայաստանի Հանրապետության համար միջազգային համագործակցության հիմնական բնագավառները հետևյալն են.

- քաղաքաշինական ոլորտին վերաբերող օրենսդրական և նորմատիվային

փաստաթղթերի մշակում,

- նախագծային փաստաթղթերի մշակում,

- սեյսմակայուն շինարարություն,

- էկոլոգիապես մաքուր տեխնոլոգիաների ստեղծում,

- համապատասխան ոլորտների մասնագետների վերապատրաստում:

Միջազգային համագործակցության առաջնային ուղղությունները կլինեն.

- տնտեսական և սոցիալական ոլորտի բարեփոխման գործընթացներին առնչվող

տեխնիկական համագործակցություն առանձին երկրների, միջազգային

կազմակերպությունների հետ,

- համագործակցություն միջազգային կազմակերպությունների, առաջին հերթին

ՄԱԿ-ի համակարգի կայուն զարգացման հարցերով զբաղվող

կազմակերպությունների հետ շրջակա միջավայրի, գլոբալիզացիայի և

ուրբանիզացման խնդիրների լուծման ուղղությամբ,

- տարբեր երկրների քաղաքների հետ բարեկամական կապերի ստեղծում, քաղաքային

տնտեսության կառավարման խնդիրներում փորձի փոխանակում,

- համատեղ ձեռնարկությունների ստեղծում,

- երկարաժամկետ ներդրումների իրականացում կապված քաղաքային տնտեսության

հիմնական ֆոնդերի ստեղծման և վերակառուցման, սարքավորումների ու

տեխնոլոգիաների մոդեռնիզացման հետ: