040.0782.170709
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ
ՈՐՈՇՈՒՄ
26 հունիսի 2009 թվականի N 782-Ն
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՍՅՈՒՆԻՔԻ ՄԱՐԶԻ 2010-2013 ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻ ՍՈՑԻԱԼ-ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԾՐԱԳԻՐԸ ՀԱՍՏԱՏԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը որոշում է.
1. Հաստատել Հայաստանի Հանրապետության Սյունիքի մարզի զարգացման ծրագիրը` համաձայն հավելվածի:
2. Հայաստանի Հանրապետության համապատասխան հանրապետական գործադիր իշխանության մարմիններին և Հայաստանի Հանրապետության Սյունիքի մարզպետին` հաշվի առնելով առկա տնտեսական միտումները և ելնելով մակրոտնտեսական ցուցանիշների փոփոխություններից` անհրաժեշտության դեպքում Հայաստանի Հանրապետության կառավարություն ներկայացնել առաջարկություն սույն որոշման հավելվածում համապատասխան ճշտումներ կատարելու վերաբերյալ:
3. Հայաստանի Հանրապետության Սյունիքի մարզպետին`
1) յուրաքանչյուր տարվա մինչև փետրվարի 10-ը մշակել Հայաստանի Հանրապետության Սյունիքի մարզի զարգացման ծրագրի իրականացման տարեկան աշխատանքային պլանը և այն ներկայացնել Հայաստանի Հանրապետության փոխվարչապետ, Հայաստանի Հանրապետության տարածքային կառավարման նախարարին` հաստատման.
2) սույն որոշմամբ հաստատված ծրագրի իրականացման ամբողջ ընթացքում ապահովել համայնքների, հասարակական կազմակերպությունների և անկախ փորձագետների ակտիվ մասնակցությունը:
4. Սույն որոշման կատարման նկատմամբ վերահսկողությունը դնել Հայաստանի Հանրապետության փոխվարչապետ, Հայաստանի Հանրապետության տարածքային կառավարման նախարարի վրա:
5. Սույն որոշումն ուժի մեջ է մտնում պաշտոնական հրապարակմանը հաջորդող օրվանից:
ՍՏՈՐԱԳՐՎԵԼ Է ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՎԱՐՉԱՊԵՏԻ ԿՈՂՄԻՑ
2009 ԹՎԱԿԱՆԻ ՀՈՒԼԻՍԻ 17-ԻՆ
Հավելված
ՀՀ կառավարության
2009 թվականի հունիսի 26-ի
N 782-Ն որոշման
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՍՅՈՒՆԻՔԻ ՄԱՐԶԻ 2010-2013 ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻ ՍՈՑԻԱԼ-ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԾՐԱԳԻՐ
ԿԱՊԱՆ 2009
ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ
ՀՀ ՍՅՈՒՆԻՔԻ ՄԱՐԶՊԵՏԻ ՈՒՂԵՐՁԸ ՍՅՈՒՆԻՔԻ ՄԱՐԶԻ 2010-2013 ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻ ՍՈՑԻԱԼ-ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԾՐԱԳՐԻ ԿԱՊԱԿՑՈՒԹՅԱՄԲ ՀԱՊԱՎՈՒՄՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 1. ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ 2. ՀՀ ՍՅՈՒՆԻՔԻ ՄԱՐԶԻ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐԸ 3. ԱՂՔԱՏՈՒԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ ՀՀ ՍՅՈՒՆԻՔԻ ՄԱՐԶՈՒՄ 4. ՓՄՁ ԵՎ ՄԱՍՆԱՎՈՐ ՀԱՏՎԱԾԻ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄ
4.1. ՓՄՁ ոլորտի իրավիճակի վերլուծություն
4.2. Ծրագրի արդյունքները և հետագա խնդիրները
4.3. Մասնավոր հատվածի զարգացման հիմնախնդիրները
4.4. Մասնավոր հատվածի զարգացման 2010-2013թթ. առաջնահերթությունները
4.5. Մասնավոր հատվածի և ՓՄՁ զարգացման ծրագրի տրամաբանական հենքը 5. ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՈԼՈՐՏՆԵՐ
5.1. Կրթություն
5.1.1. Կրթության ոլորտի իրավիճակի վերլուծություն
5.1.2. Կրթության ոլորտի ռազմավարությունը
5.2. Մշակույթ, սպորտ և երիտասարդություն
5.2.1. Մշակույթ
5.2.2. Երիտասարդության հարցեր
5.2.3. Սպորտ
5.3. Առողջապահություն
5.3.1. Առողջապահության ոլորտի իրավիճակի վերլուծություն.
5.3.2 Առողջապահության ոլորտի զարգացման նպատակները և
ռազմավարությունը
5.4. Սոցիալական պաշտպանություն
5.4.1. Սոցիալական պաշտպանության ոլորտի իրավիճակի վերլուծություն
5.4.2. Սոցիալական պաշտպանության ոլորտի զարգացման նպատակները և
ռազմավարությունը
5.5. Երեխաների իրավունքների պաշտպանություն 6. ԱՐԴՅՈՒՆԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ԷՆԵՐԳԵՏԻԿԱ
6.1. ՀՀ Սյունիքի մարզում արդյունաբերության և էներգետիկայի իրավիճակն
ու ներկա ցուցանիշները
6.2. Հիդրոէլեկտրաէներգիայի արտադրություն
6.3. Արդյունաբերություն ոլորտի զարգացման նպատակները և
ռազմավարությունը 7. ԳՅՈՒՂԱՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ
7.1. Գյուղատնտեսության ոլորտի իրավիճակի վերլուծությունը
7.2. Գյուղատնտեսության զարգացման ծրագրի նպատակները և ռազմավարությունը 8. ԲՆԱՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆ
8.1. Ոլորտի իրավիճակի վերլուծություն
8.2. Բնապահպանության ոլորտի խնդիրները և ռազմավարությունը 9. ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅՈՒՆ
9.1. Զբոսաշրջության ոլորտի իրավիճակի վերլուծությունը
9.2. Զբոսաշրջության ոլորտի զարգացման ռազմավարությունը 10. ՔԱՂԱՔԱՇԻՆՈՒԹՅՈՒՆ
10.1. Բնակավայրերի քաղաքաշինական ծրագրային փաստաթղթերի մշակում
10.2. Հանրակրթական դպրոցների շինարարություն և հիմնանորոգում
10.3. Առողջապահական օբյեկտների հիմնանորոգում
10.4. Մշակութային օբյեկտների հիմնանորոգում
10.5. Մարզական օբյեկտների հիմնանորոգում
10.6. Բնակարանաշինություն և քաղաքաշինական այլ խնդիրներ
10.7. Բնակֆոնդի և վարչական շենքերի հիմնանորոգում
10.8. Բազմաբնակարան շենքերի կառավարման մարմինների ձևավորում
10.9. Կայուն զարգացման ծրագրի իրականացումն ապահովող միջոցառումներ 11. ՄԱՐԶԱՅԻՆ ԵՎ ՀԱՄԱՅՆՔԱՅԻՆ ԵՆԹԱԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔՆԵՐ
11.1. Ենթակառուցվածքների ոլորտի իրավիճակի վերլուծություն
11.2. Ճանապարհաշինություն. տրանսպորտային ենթակառուցվածքներ
11.5 Ջրամատակարարում
11.4. Գազամատակարարում 12. ՏԱՐԱԾՔԱՅԻՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ, ՏԵՂԱԿԱՆ ԻՆՔՆԱԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ԵՎ ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ
ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆ
12.1. Տարածքային կառավարում
12.1.1 Վարչատարածքային բաժանում
12.1.2 Գերակայություններ և հիմնախնդիրներ
12.1.3 Մարզպետարանի կառավարում
12.1.4 Քաղաքացիական ծառայություն
12.1.5 Էլեկտրոնային կառավարում
12.2. Տեղական ինքնակառավարում
12.2.1 Համայնքային խնդիրներ
12.2.2 Համայնքային ծառայություն
12.2.3 Տեխնիկական ապահովվածություն
12.2.4 Համայնքների զարգացում
12.3. Քաղաքացիական հասարակություն 13. ԱՐՏԱԿԱՐԳ ԻՐԱՎԻՃԱԿՆԵՐԻՑ ԲՆԱԿՉՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՏԱՐԱԾՔՆԵՐԻ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆ
13.1 Քարաթափերի կանխարգելում
13.2 Բնական աղետներ
13.3 Տեխնածին աղետներ
13.4 Բնական և տեխնածին աղետների ռիսկի նվազեցում 14. ՄՈՆԻՏՈՐԻՆԳԻ ԵՎ ԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ 15. ՀՀ ՍՅՈՒՆԻՔԻ ՄԱՐԶԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԾՐԱԳՐԻ ՖԻՆԱՆՍԱՎՈՐՈՒՄԸ 16. ՀԱՎԵԼՎԱԾՆԵՐ
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՍՅՈՒՆԻՔԻ ՄԱՐԶՊԵՏԻ ՈՒՂԵՐՁԸ ՍՅՈՒՆԻՔԻ ՄԱՐԶԻ 2010-2013 ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻ ՍՈՑԻԱԼ-ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԾՐԱԳՐԻ ԿԱՊԱԿՑՈՒԹՅԱՄԲ
Սյունիքը եղել և այժմ էլ հանդիսանում է Հայաստանի ռազմավարական կարևոր նշանակություն ունեցող բնավարչատարածքային միավորներից մեկը: Այս առումով Սյունիքի զարգացումը միշտ էլ կարևորվել է Հայաստանի Հանրապետության բարձրագույն իշխանության կողմից:
Այսօր մարզը կարիք ունի կենտրոնական կառավարման մարմինների ավելի մեծ ուշադրության ու աջակցության և տրամաբանական է, որ մարզի հիմնախնդիրների լուծման գործընթացը մշտապես գտնվում է առաջին հերթին հենց Հայաստանի Հանրապետության Նախագահի տեսադաշտում: Հայաստանի Հանրապետության Նախագահի 2008 թվականի հուլիսի 30-ի ՆԿ-128-Ն կարգադրությամբ հաստատված միջոցառումների ժամանակացույցում ներառվել են նաև Սյունիքի մարզի մի շարք համայնքներում Հանրապետության Նախագահի նախընտրական հանդիպումների ժամանակ արծարծված հիմնախնդիրները, որոնց մի մասն արդեն լուծում է ստացել, իսկ մյուս մասն ընդգրկված է Սյունիքի մարզի զարգացման սույն ծրագրում:
Ծրագիրը համահունչ է Հայաստանի Հանրապետության ազգային անվտանգության ռազմավարությանը, Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2008 թվականի հոկտեմբերի 30-ի N 1207-Ն որոշմամբ հաստատված Կայուն զարգացման ծրագրին:
Կարծում ենք` այն կնպաստի Սյունիքի 109 համայնքների կողմից ներկայացված առաջնահերթությունների ու մարտահրավերների արդյունավետ լուծմանը և նմանատիպ ծրագրերի իրականացման շնորհիվ Սյունիքն աստիճանաբար կդառնա Հայաստանի զարգացած տարածքներից մեկը:
Ծրագիրը կազմվել է համաձայն Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2008 թվականի սեպտեմբերի 18-ի N 38 արձանագրային որոշմամբ հաստատված հայեցակարգի: Ծրագրի մշակման ընթացքում օգտագործվել է 2004թ. «Սյունիքի մարզի տնտեսական զարգացման հիմնական ուղղությունների» և 2008 թվականի հունիսին «Հայաստանի Հանրապետության Սյունիքի մարզի 2008-2012 թվականների սոցիալ-տնտեսական զարգացման հիմնական ուղղությունների» կազմման ժամանակ Սյունիքի մարզպետարանում կուտակված փորձը:
Մարզային զարգացման հանձնաժողովում, ոլորտային աշխատանքային խմբերում ընդգրկվել են հմուտ և փորձառու մասնագետներ, որոնց ջանադիր աշխատանքի արդյունքում էլ կազմվեց մարզի համար կարևոր նշանակություն ունեցող այս փաստաթուղթը:
Ծրագրի կազմման աշխատանքների համակարգման գործում զգալի է եղել Հայաստանի Հանրապետության տարածքային կառավարման նախարարության դերը: Ոլորտային խնդիրների ճիշտ ձևակերպումներին ու մարզի զարգացման ծրագրում դրանց ընդգրկմանը նպաստել է համագործակցությունը ճյուղային նախարարությունների, հանրապետական գործադիր և պետական կառավարման այլ մարմինների հետ:
Մասնակցային գործընթացի ապահովման համատեքստում, ծրագրի մշակման ընթացքում հաշվի են առնվել բնակչության տարբեր սոցիալական խմբերի, գործարարների, հասարակական և այլ կազմակերպությունների առաջարկություններն ու դիտողությունները:
Մարզի զարգացման ծրագիրը Սյունիքում նաև ներդրումներ կատարելու առաջարկ է` ուղղված միջազգային, դոնոր և այլ կազմակերպություններին, գործարարներին, շահագրգիռ ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց: Սյունիքի մարզպետարանն ակնկալում է, որ նշված շահագրգիռ սուբյեկտների համար ծրագրում ընդգրկված խնդիրներն ու առաջարկները հետաքրքրություն կներկայացնեն և բոլոր ներդրողների հետ պատրաստ է փոխշահավետ համագործակցության` հանուն Սյունիքի մարզի կայուն զարգացման:
Ծրագրի մշակմանն աջակցած պետական կառավարման մարմիններին, Սյունիքի մարզի խորհրդի անդամներին, Մարզային զարգացման հանձնաժողովին, ստեղծված աշխատանքային խմբերին և աշխատանքների հաջող իրականացման գործում կարևոր ներդրում ունեցած բոլոր անձանց Հայաստանի Հանրապետության Սյունիքի մարզպետարանի անունից հայտնում ենք մեր խորին շնորհակալությունը:
ՀԱՊԱՎՈՒՄՆԵՐԻ ՑԱՆԿ
ԱԱՌ Ազգային անվտանգության ռազմավարություն
ԱԱՀՀՀ Առավել աղքատ համայնքների համալիր հետազոտություն
ԱԽ Աշխատանքային խումբ
ԱՀՌԾ Աղքատության հաղթահարման ռազմավարական ծրագիր
ԱՄԳ Աղքատության մասնակցային գնահատում
ԱՎԾ Ազգային վիճակագրական ծառայություն
ԳԷՖ Գլոբալ էկոլոգիական ֆոնդ
ԵՄ Եվրամիություն
ԿԶԾ Կայուն զարգացման ծրագիր
ՀԿ Հասարակական կազմակերպություն
ՄԱԿ ԶԾ ՄԱԿ-ի զարգացման ծրագիր
ՄԺԾԾ Միջին ժամկետ ծախսային ծրագիր
ՄԱՄՀ Մարդկային աղքատության մոդիֆիկացված համաթիվ
ՄԱԿ ՀՊԾ ՄԱԿ-ի համաշխարհային պարենի ծրագիր
ՄԶԱՀ Մարդկային զարգացման ազգային հետազոտություն
ՄԶԳ Միջազգային զարգացման գործակալություն
ՄԶՄԿ Մարդկային զարգացման միջազգային կենտրոն
ՄՄՈՒՀ Միջին մասնագիտական ուսումնական հաստատություն
ՄԶԾ Մարզի զարգացման ծրագիր
ՄՎ Մոնիտորինգ և վերլուծություն
ՆԴՀ Նախադպրոցական հաստատություն
ՍԾՏԳ Սոցիալական ծառայության տեղական գրասենյակ
ՍՄՎ Սոցիալական մոնիտորինգ և վերլուծություն
ՏԻՄ Տեղական ինքնակառավարման մարմին
ՏԻ Տեղական ինքնակառավարում
ՈՒԹՀՎ ՈՒժեղ և թույլ կողմերի հնարավորությունների վերլուծություն
ՓՄԶ Փոքր և միջին ձեռնարկություններ
ՓՄՁ ԶԱԿ Փոքր և միջին ձեռնարկությունների զարգացման ազգային կենտրոն
1. ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ
1. Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2008 թվականի հոկտեմբերի 30-ի N 1207-Ն որոշմամբ հաստատվեց Կայուն զարգացման ծրագիրը, որը 2003 թվականից Հայաստանում իրականացվող ԱՀՌԾ-ի վերանայված տարբերակն է: Ծրագրի հիմնական ռազմավարական գերակայությունները ներառում են կայուն և արագ տեմպերով տնտեսական աճի ապահովումը, նպատակային սոցիալական քաղաքականությունը և պետական կառավարման ոլորտի արդյունավետության բարձրացումը: ԿԶԾ-ը ըստ էության երկրի սոցիալ-տնտեսական զարգացման ծրագիրն է և այստեղ կարևորվում է ոչ միայն աղքատության հաղթահարումը, այլ երկրում տևական տնտեսական աճի քաղաքականության ապահովումը:
2. ԿԶԾ-ում ուշադրության են արժանացել նաև Հայաստանում տնտեսական աճի արագացմանը զուգընթաց խորացող տարածքային զարգացման անհամաչափությունների վերացման խնդիրները, որը ենթադրում է, որ անհրաժեշտ կլինի էականորեն արագացնել մարզերի տնտեսական զարգացման տեմպերը, դրանք մոտեցնելով Երևանի զարգացման տեմպերին, իսկ 2015 թվականից սկսած այնպես անել, որ դրանք գերազանցեն մայրաքաղաքի տնտեսական աճի տեմպերին: Այդ տեմպերն ապահովելու նպատակով անհրաժեշտ կլինի իրականացնել մի շարք հիմնարար միջոցառումներ, որոնց մեջ էական դեր կխաղա ինչպես պետական, այնպես էլ, հատկապես մասնավոր ներդրումների վերաուղղումը Երևանից դեպի մարզեր, ինչպես նաև դրանց միջմարզային բաշխման հավասարեցման խրախուսումը: Համաձայն ԿԶԾ-ում ներկայացված փորձագիտական գնահատումների` 2000-2006 թթ. տնտեսական աճի միջին տարեկան տեմպը Երևանում կազմել է 16.8%` նույն ժամանակահատվածում երկրում արձանագրված միջին տարեկան 11.5% տնտեսական աճի պարագայում: Միևնույն ժամանակ, Երևանից դուրս տնտեսական զարգացման միջին տեմպը 2000-2006 թթ. կազմել է 6.3%, այդ թվում` Հանրապետության այլ քաղաքներում` 7.6%, իսկ գյուղական բնակավայրերում` 5.4%: Ինչ վերաբերում է մարզային աճի տեմպերին, ապա միակ մարզը, որտեղ աճի տեմպերը գերազանցել են միջին հանրապետական ցուցանիշները` Սյունիքի մարզն է (միջին տարեկան 18.3% աճ)` հիմնականում պայմանավորված լեռնահանքային արդյունաբերության արագ զարգացմամբ: Ըստ մարզերի մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-ի ցուցանիշների վերլուծությունները վկայում են, որ տնտեսական զարգացման մակարդակների տարբերության խորացման միտումը Երևանի և մարզերի միջև բնորոշ է եղել բոլոր մարզերին, բացառությամբ` Սյունիքի մարզի, որի զարգացման տեմպերը 1999-2006 թթ. գերազանցել են Երևանի համապատասխան ցուցանիշները: Չնայած Սյունիքի մարզում գրանցված այս աճի տեմպերին, մարզն այսօր, ունենալով ռազմավարական և աշխարհաքաղաքական կարևոր դիրք, բնահումքային հարուստ պաշարներ, արտադրական մեծ ներուժ և հանդիսանալով Հանրապետության ամենախոշոր վարչական և տնտեսական միավորներից մեկը, դեռևս մնում է որպես Հանրապետության համեմատաբար քիչ բնակեցված և տնտեսապես թույլ յուրացված, սոցիալ-տնտեսական և ժողովրդագրական լուրջ հիմնախնդիրներ ունեցող տարածքներից մեկը: Այս առումով Սյունիքի մարզի սոցիալ-տնտեսական զարգացման սույն ծրագրի նպատակը մարզի սոցիալ-տնտեսական զարգացմանն ուղղված տևական և կայուն քաղաքականության իրականացման ապահովումն է:
3. Սյունիքի ՄԶԾ-ը կազմվել է համաձայն Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2008 թվականի սեպտեմբերի 18-ի թիվ 38 արձանագրային որոշմամբ հաստատված հայեցակարգի: Ծրագրի մշակման ընթացքում օգտագործվել է 2004թ. «Սյունիքի մարզի տնտեսական զարգացման հիմնական ուղղությունների» և 2008 թվականի հունիսին «Հայաստանի Հանրապետության Սյունիքի մարզի 2008-2012 թվականների սոցիալ-տնտեսական զարգացման հիմնական ուղղությունների» կազմման ժամանակ Սյունիքի մարզպետարանում կուտակված փորձը:
4. ՄԶԾ առանցքը մարզի բոլոր համայնքների հիմնախնդիրներն են, որոնց լուծման գործընթացը 2004-2008 թվականների ընթացքում մշտապես գտնվել է Սյունիքի մարզպետի ուշադրության կենտրոնում: Մարզպետի դերը զգալի է եղել նաև մարզի զարգացման խնդիրների լուծման մեջ մասնակցության գործընթացի ապահովման ուղղությամբ: 2004-2008 թվականների ընթացքում Սյունիքի մարզպետը մարզի քաղաքային և գյուղական բոլոր համայնքներում անձամբ հանդիպում էր բնակչության տարբեր սոցիալական խմբերի, գործարարների, հասարակական և այլ կազմակերպությունների հետ, լսում նրանց առաջարկությունները, դիտողությունները, դրանք հանձնարարականների տեսքով ներկայացնում մարզպետարանի աշխատակազմի համապատասխան կառուցվածքային ստորաբաժանումներին և պահանջում մշակել հիմնախնդիրների լուծման ծրագրեր: Բացի այդ, մարզում պարբերաբար կազմակերպվել են մարզպետարանի աշխատանքային խմբերի հանդիպումներ համայնքների բնակչության հետ, որոնց հիմնական նպատակն էր մարզի բնակչության իրական սոցիալ-տնտեսական վիճակի բացահայտումը, բնակիչներին մտահոգող և նրանց կողմից առաջ քաշված կարևորագույն հարցերի քննարկումը, հետադարձ կապի ապահովումը, ինչպես նաև մարզի զարգացման խնդիրների վերաբերյալ բնակչության իրազեկության մակարդակի բարձրացումը: Արդյունքում մարզի հիմնախնդիրները մարզպետի կողմից պարբերաբար ներկայացվել են կենտրոնական իշխանությանը և դրանց լուծումն ընթացք է ստացել: Այսպես` ՀՀ Նախագահի 2008 թվականի հուլիսի 30-ի ՆԿ-128-Ն կարգադրությամբ հաստատված միջոցառումների ժամանակացույցում ներառվել են նաև Սյունիքի մարզի մի շարք համայնքներում Նախագահի նախընտրական հանդիպումների ժամանակ արծարծված հիմնախնդիրները, որոնք նույնպես ներկայացված են ՄԶԾ-ում: Մարզի զարգացման հիմնական ուղղությունների համառոտ քննարկում է եղել նաև ՀՀ Նախագահի մոտ 2009 թվականի մարտի 31-ին ՀՀ Սյունիքի մարզպետարանում կայացած խորհրդակցության ժամանակ, որին մասնակցում էին ՀՀ տարածքային կառավարման նախարար, փոխվարչապետը, ՀՀ էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարարը, ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարը, ՀՀ Սյունիքի մարզպետը, պաշտոնատար այլ անձինք և գործարարներ: Քննարկման ժամանակ արվել են առաջարկություններ և դիտողություններ, որոնք նույնպես ներառվել են ՄԶԾ-ում:
5. Ծրագրի կազմման աշխատանքների համակարգման գործը կատարել է Հայաստանի Հանրապետության տարածքային կառավարման նախարարությունը: Ոլորտային խնդիրները քննարկվել են ճյուղային նախարարություններում, հանրապետական գործադիր և պետական կառավարման մարմիններում:
6. Մարզի զարգացման ծրագրի մշակման ինստիտուցիոնալ համակարգը ձևավորվել և աշխատանքներն ընթացել են հետևյալ հերթականությամբ.
ՀՀ Սյունիքի մարզպետի 2009 թ. փետրվարի 11-ի որոշմամբ ստեղծվել են Սյունիքի մարզային զարգացման հանձնաժողովը, մարզի զարգացման ծրագրի մոնիտորինգի և գնահատման աշխատանքային խումբը, ոլորտային աշխատանքային յոթ խմբերը: Նշված ինստիտուցիոնալ կառույցները հետևյալներն են`
1) Սյունիքի մարզային զարգացման հանձնաժողով (կազմը` 27 հոգի)
2) Սյունիքի ՄԶԾ մոնիտորինգի և գնահատման աշխատանքային խումբ (կազմը` 12 հոգի)
3) Սյունիքի ՄԶԾ կրթության. մշակույթի և սպորտի ոլորտային աշխատանքային խումբ (կազմը` 14 հոգի, ոլորտները` կրթություն, մշակույթ, սպորտ, երիտասարդության հարցեր)
4) Սյունիքի ՄԶԾ առողջապահության ոլորտային աշխատանքային խումբ (կազմը` 7 հոգի, ոլորտը` առողջապահություն)
5) Սյունիքի ՄԶԾ սոցիալական ապահովության ոլորտային աշխատանքային խումբ (կազմը` 8 հոգի, ոլորտները` սոցիալական ապահովություն, երեխաների իրավունքների պաշտպանություն)
6) Սյունիքի ՄԶԾ տարածքային կառավարման, տեղական ինքնակառավարման և քաղաքացիական հասարակության ոլորտային աշխատանքային խումբ (կազմը` 7 հոգի, ոլորտները` տարածքային կառավարում, տեղական ինքնակառավարում, քաղաքացիական հասարակություն, արտակարգ իրավիճակներից բնակչության և տարածքների պաշտպանություն)
7) Սյունիքի ՄԶԾ համայնքային ենթակառուցվածքների զարգացման ոլորտային աշխատանքային խումբ (կազմը` 9 հոգի, ոլորտները` քաղաքաշինություն, մարզային և համայնքային ենթակառուցվածքներ)
8) Սյունիքի ՄԶԾ արդյունաբերության, առևտրի, մասնավոր հատվածի և փոքր ու միջին ձեռնարկատիրության զարգացման ոլորտային աշխատանքային խումբ (կազմը` 7 հոգի, ոլորտները` արդյունաբերություն, էներգետիկա և բնական պաշարներ, զբոսաշրջություն, առևտուր, մասնավոր հատվածի և փոքր ու միջին ձեռնարկատիրության զարգացում)
9) Սյունիքի ՄԶԾ գյուղատնտեսության և բնապահպանության ոլորտային աշխատանքային խումբ (կազմը` 11 հոգի, ոլորտները` գյուղատնտեսություն, բնապահպանություն):
7. Աշխատանքային խմբերի գործունեության արդյունքում մշակված ոլորտային ռազմավարությունները քննարկվել են Մարզային զարգացման հանձնաժողովի կողմից, ընդգրկվել են ծրագրում և ծրագրի նախնական տարբերակը ՀՀ տարածքային կառավարման նախարար, փոխվարչապետի միջոցով ներկայացվել է ճյուղային նախարարություններին ու պետական կառավարման այլ մարմիններին: Ծրագրի նախագծի նախնական տարբերակը քննարկման է դրվել նաև ՀՀ տարածքային կառավարման նախարարության և Սյունիքի մարզպետարանի պաշտոնական կայքերում` հասարակայնության հետ լայն քննարկում ապահովելու նպատակով: Նախարարություններից, պետական կառավարման մարմիններից և հասարակայնությունից ստացված դիտողությունների ու առաջարկությունների հիման վրա ծրագրի նախագիծը մարզպետարանում լրամշակվել է: 2009 թվականի մայիսի 22-ին ՀՀ տարածքային կառավարման նախարարի առաջին տեղակալի մոտ բոլոր շահագրգիռ հանրապետական գործադիր մարմինների և Սյունիքի մարզպետարանի ներկայացուցիչների մասնակցությամբ տեղի է ունեցել ՄԶԾ նախագծի նախնական տարբերակի լայն քննարկում, որի արդյունքում արված առաջարկություններն ու դիտողությունները հաշվի են առնվել և ընդգրկվել նախագծում: ՄԶԾ-ի վերջնական տարբերակը հաստատվել է ՄԶՀ նախագահի` ՀՀ Սյունիքի մարզպետի կողմից և ներկայացվել ՀՀ տարածքային կառավարման նախարար, փոխվարչապետին:
8. Ծրագրի վերջնական տարբերակը քննարկելու նպատակով. ՀՀ տարածքային կառավարման նախարար, փոխվարչապետի կողմից 2009 թվականի -ին կազմակերպվել է Սյունիքի ՄԶԾ քննարկում. որին մասնակցում էին շահագրգիռ նախարարություններ, ՀՀ ԱԺ պատգամավորներ, Հայաստանում գործող դոնոր կազմակերպությունների ներկայացուցիչներ, հասարակական կազմակերպություններ, Սյունիքի մարզպետարանի ներկայացուցիչներ: Քննարկման մասնակիցները նույնպես ներկայացրեցին իրենց առաջարկությունները և դիտողությունները, որոնք հաշվի են առնվել Ծրագրում:
9. Այս քննարկումներից և լրամշակումներից հետո ՄԶԾ վերջնական տարբերակը հաստատման է ներկայացվել ՀՀ կառավարություն:
Սյունիքի մարզի զարգացման ծրագրի կառուցվածքը
10. Մարզի ընդհանուր համառոտ բնութագրից հետո, 3-րդ գլխում տրվում է աղքատության գնահատականը, վերլուծվում են դրա հիմնական պատճառները, վերջին տարիների միտումները և նախանշվում են այն ոլորտները, որտեղ ինստիտուցիոնալ բարեփոխումները որոշ ներդրումային ծրագրերի հետ համատեղ, հնարավորություն կտան առավել նպատակային և արդյունավետ ձևով կրճատել աղքատության մակարդակը: Այդ ոլորտներն են գործարար և ներդրումային միջավայրի զարգացումը, փոքր ու միջին ձեռնարկատիրությանն աջակցումը, արդյունաբերությունը, էներգետիկան, գյուղատնտեսությունը, զբոսաշրջությունը, սոցիալական ոլորտները (առողջապահություն, կրթություն, սոցիալական պաշտպանություն), համայնքների զարգացումը (կառավարման ապակենտրոնացում, տեղական ինքնակառավարման ուժեղացում, մասնակցային գործընթացի ակտիվացում, մարզային և համայնքային ենթակառուցվածքներ) և բնապահպանությունը:
11. Մարզի տնտեսական զարգացման և աղքատության հաղթահարման կարևորագույն ուղղությունը գործարար ակտիվության բարձրացումն է մասնավորապես փոքր և միջին ձեռնարկատիրության աջակցության միջոցով (Գլուխ 4): Այս գլխում վերլուծվում է մարզի տնտեսության իրավիճակը, նրա ուժեղ և թույլ կողմերը, զարգացման հնարավորություններն ու խոչընդոտները, դոնորների կողմից տնտեսության զարգացման աջակցմանն ուղղված միջոցառումները:
12. Մարզի սոցիալական ոլորտներում իրավիճակի վերլուծությունը, հիմնախնդիրները և զարգացման համար առաջարկվող միջոցառումները (Գլուխ 5) նպատակաուղղված են այդ ծառայությունների որակի և մատչելիության բարձրացմանը: Այս ուղղությամբ վերջին տարիներին բավականաչափ ծրագրեր են իրագործվել, սակայն ՄԶԾ-ով նախատեսված միջոցառումներն ամբողջությամբ իրագործելու համար զգացվում է լրացուցիչ ֆինանսական միջոցների ներգրավման և կառավարության ու դոնորների առավել համակարգված գործունեության անհրաժեշտությունը:
13. Սյունիքի արդյունաբերության և էներգետիկայի ոլորտների վերաբերյալ վերլուծությունները, ոլորտների զարգացման հեռանկարները, ռազմավարությունը ներկայացված են Գլուխ 6-ում: Այստեղ կարևորվել է մարզի արդյունաբերության և էներգետիկայի բնագավառներում ունեցած հզոր ներուժի հիման վրա ոլորտների բազմաճյուղ զարգացումը:
14. Մարզի գյուղատնտեսության իրավիճակը և ոլորտի ռազմավարությունը վերլուծված է Գլուխ 7-ում: Այս ոլորտում կարևոր նպատակ է ֆերմերների եկամուտների ավելացումը և որպես արդյունք` գյուղական աղքատության կրճատումը, հիվանդությունների կանխարգելումը. գյուղական ենթակառուցվածքների զարգացումը, ֆերմերներին մատուցվող ուսուցողական-խորհրդատվական ծառայությունների բարելավումը, գյուղատնտեսական արտադրանքի ապրանքայնության աճի ապահովումը:
15. 8-րդ գլխում ներկայացված է բնապահպանությունը, որտեղ առաջնային խնդիր է համարվում Սյունիքի մարզում արդյունաբերական և բնապահպանական ռազմավարությունների խոր, այլընտրանքային վերլուծությունը, դրանց համադրումը, միասնական արդյունաբերաբնապահպանական համալիր ծրագրի ընդունումը և իրականացումը, որը կնպաստի մարզի սոցիալ-տնտեսական հզորացմանը: Այստեղ ներկայացված են բնապահպանական իրավիճակը, ոլորտի խնդիրների լուծմանն ուղղված միջոցառումները, մասնավորապես` անտառների համայնքային կառավարման խնդիրները. այլընտրանքային և էկոլոգիապես անվտանգ արդյունաբերության, էներգետիկայի զարգացումը. բնապահպանական խնդիրների վերաբերյալ տեղական ինքնակառավարման մարմինների իրազեկության բարձրացումը, մարզի լեռնային արոտավայրերի վիճակի գնահատումը և նրանց բարելավման միջոցառումների մշակումը և այլն:
16. 9-րդ գլխում ներկայացված է Սյունիքում դեռևս չզարգացած, սակայն զարգացման ներուժ և հեռանկար ունեցող զբոսաշրջության ոլորտը: Այստեղ կարևորվել է Սյունիքի համար զբոսաշրջության զարգացման համալիր ծրագրի մշակումը, որն իր մեջ կընդգրկի առկա ներուժի ամբողջական ուսումնասիրությունը, իրավիճակի գնահատականը և զարգացման ուղղությունների նախանշումը: Նշված է, որ արդյունավետ գործելու դեպքում մարզի տնտեսության մեջ զբոսաշրջության մասնաբաժինը կարելի է հասցնել ցանկալի արդյունքի և ոլորտը կարող է առաջնային տեղ զբաղեցնել լեռնահանքային արդյունաբերության, էներգետիկայի և գյուղատնտեսության կողքին:
17. 10-րդ գլխում ներկայացված է քաղաքաշինությունը, որտեղ ընդգրկված են մարզի բնակավայրերի քաղաքաշինական ծրագրային փաստաթղթերի մշակման, հանրակրթական դպրոցների շինարարության և հիմնանորոգման, առողջապահական, մշակութային, մարզական օբյեկտների, բնակֆոնդի և վարչական շենքերի հիմնանորոգման, բնակարանաշինության, բարեկարգման, քաղաքային համայնքներում բազմաբնակարան շենքերի կառավարման գործի բարելավման և այլ քաղաքաշինական խնդիրներ:
18. 11-րդ գլուխը նվիրված է մարզային և համայնքային ենթակառուցվածքներին: Այստեղ կարևորվել են մարզի և համայնքների ճանապարհային, ջրամատակարարման և գազամատակարարման ցանցերի զարգացումը, մարզի համայնքների գազիֆիկացման գործընթացի ավելի արագ շարունակումը, բնակարանաշինության խնդիրները և այլն:
19. Տարածքային կառավարման և տեղական ինքնակառավարման արդյունավետության բարձրացմանն ու քաղաքացիական հասարակության զարգացմանն ուղղված խնդիրները ներկայացված են 12-րդ գլխում: Այստեղ կարևորվել է տարածքային կառավարման և ՏԻ բնագավառի օրենսդրության կատարելագործումը, համայնքների, ինչպես նաև մարզպետարանի կարողությունների հզորացումը, քաղաքացիական հասարակության հետ հարաբերություններում մասնակցային գործընթացի ապահովումը` մարզային և համայնքային մակարդակի որոշումների ընդունման, ծրագրերի կազմման և իրագործման գործընթացում:
20. Արտակարգ իրավիճակներից բնակչության և տարածքների պաշտպանության խնդիրները ներկայացված են 13-րդ գլխում, որտեղ տրված են քարաթափերի, բնական և տեխնածին աղետների կանխարգելման և դրանց ռիսկերի նվազեցման համար անհրաժեշտ միջոցառումները:
21. 14-րդ գլուխը նվիրված է ՄԶԾ իրագործման ընթացքի մոնիտորինգին և գնահատմանը: Այստեղ հիմնավորված է այս գործառույթների անհրաժեշտությունը` Ծրագրի արդյունավետ կառավարման, հետագայում նրանում անհրաժեշտ շտկումներ և փոփոխություններ անելու առումով: Ծրագրի արդյունավետ իրագործման երաշխիքը այս գործառույթների գծով մարզպետարանի կարողությունների բարձրացումն է, որի ուղղությամբ նախատեսված են որոշակի միջոցառումներ: Այս գլխում առանձին աղյուսակով ներկայացված են Ծրագրով նախատեսված բոլոր միջոցառումները, դրանց իրագործումից ակնկալվող արդյունքը և արդյունքի մոնիտորինգի ցուցանիշները, ինչպես նաև մարզի տնտեսական զարգացումը և աղքատությունը բնութագրող համալիր ցուցանիշները:
22. Ծրագրի բոլոր հիմնական բաժինները շարադրված են հետևյալ տրամաբանական կառուցվածքով.
1) Ոլորտի ներկա իրավիճակի վերլուծություն
2) Ոլորտի զարգացման հիմնախնդիրների բացահայտում
3) Ծրագրի նպատակները և ռազմավարություն
4) Ծրագրի իրագործման համար անհրաժեշտ միջոցառումներ:
23. Յուրաքանչյուր ոլորտի զարգացման համար պահանջվող ֆինանսական ռեսուրսների վերաբերյալ տեղեկատվությունն ամփոփված է 15-րդ գլխում: Ծրագրի իրականացման համար պահանջվող ընդհանուր գումարը կազմում է ավելի քան 71.9 մլրդ. դրամ, արտարժույթով նախատեսվող ՄԶԾ ֆինանսավորման ծավալները` 437.9 մլն. ԱՄՆ դոլար և 208.9 մլն. եվրո: Համայնքների քառամյա ծրագրերով ոլորտային կապիտալ ծրագրերի ֆինանսավորման համար պահանջվող ընդհանուր գումարը կազմում է շուրջ 28.5 մլրդ. դրամ:
24. Սյունիքի մարզի զարգացման ծրագրի գաղափարախոսությունը, ռազմավարությունը համահունչ են ԱԱՌ-ին, ԿԶԾ-ին, Հազարամյակի զարգացման նպատակներին և թիրախներին:
25. Ծրագրի նպատակը մարզի սոցիալ-տնտեսական զարգացմանն ուղղված տևական և կայուն քաղաքականության իրականացման ապահովման շնորհիվ մարզի կայուն զարգացումն է: Ծրագրի իրագործման ընթացքում ակնկալվում է ստանալ հետևյալ հիմնական արդյունքները.
1) Մարզի տնտեսության աճի տեմպերի արագացում և դրա հիման վրա շոշափելի արդյունքների արձանագրում
2) Բնակչության եկամուտների աճ և մարդկային աղքատության կրճատում
3) Բնակչության զբաղվածության աճ և գործազրկության մակարդակի նվազում
4) Արդյունաբերության զարգացում
5) Գյուղատնտեսական արտադրանքի իրացման ծավալների և ապրանքայնության մակարդակի բարձրացում
6) Մարզի բնապահպանական իրավիճակի բարելավում
7) Բնակչությանը տրամադրվող սոցիալական ծառայությունների որակի և մատչելիության աստիճանի էական բարձրացում
8) Մարզային և համայնքային ենթակառուցվածքների զարգացում
9) Տարածքային կառավարման արդյունավետության բարձրացում
10) Մարզպետարանի կարողությունների ուժեղացում
11) Կառավարման արդյունավետության բարձրացում` օպտիմալ ապակենտրոնացում
12) Տեղական ինքնակառավարման մարմինների հնարավորությունների և լիազորությունների հիմնավորված ընդարձակում
13) Հանրային կառավարման համակարգում հրապարակայնության, թափանցիկության և հաշվետվողականության սկզբունքների արմատավորում
14) Քաղաքացիական հասարակության մասնակցային գործընթացի ակտիվացում, մարզային և համայնքային գործընթացներին բնակչության իրազեկվածության աստիճանի բարձրացում
15) Տեղեկատվության ազատության աստիճանի բարձրացում:
2. ՀՀ ՍՅՈՒՆԻՔԻ ՄԱՐԶԻ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐԸ
26. Սյունիքի մարզը զբաղեցնում է Հայաստանի Հանրապետության հարավ-արևելքում գտնվող պատմական Սյունիքի (Սիսական) մի մասը. կազմավորվել է 1995 թվականին Գորիսի, Կապանի, Մեղրու և Սիսիանի նախկին վարչական շրջանների միավորման արդյունքում: Սյունիքի մարզկենտրոնը Կապան քաղաքն է (բնակչությունը 2009 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ` 45500 մարդ): Սյունիքը ցամաքային տարածքով Հանրապետության ամենամեծ մարզն է, մակերեսը կազմում է 4506 քառ. կմ` Հանրապետության տարածքի մոտ 15.1%-ը:
27. 2009 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ մարզի բնակչությունը կազմել է 152900 մարդ, (Հանրապետության բնակչության 4.7%-ը), որից քաղաքային բնակչություն` 103700 մարդ (67.8%) գյուղական բնակչություն 49200 մարդ (32.2%): Քաղաքային բնակչության տեսակարար կշռով (67.8%) Սյունիքը Երևանից հետո Հանրապետությունում գրավում է 2-րդ տեղը: Բնակչության խտությունը կազմում է 34 մարդ/քառ. կմ:
28. Մարզն ունի 109 համայնք, որից 7-ը` քաղաքային, 102-ը` գյուղական: Վարչատարածքային բաժանմամբ սահմանված բնակավայրերի թիվը 135 է: Սահմանամերձ համայնքների թիվը` 65 (86 բնակավայր), լեռնային բնակավայրերի թիվը` 32, բարձր լեռնային բնակավայրերի թիվը` 12:
29. Մարզը հանդիսանում է Հանրապետության խոշոր վարչատարածքային միավորներից մեկը և զբաղեցնում է աշխարհաքաղաքական ու ռազմավարական կարևոր նշանակություն ունեցող դիրք, որն առանձնահատուկ է Հանրապետության 10 մարզերի շարքում: Հայաստանի Հանրապետության վարչական քարտեզի ֆոնի վրա մարզի տարածքը նեղ ելուստի տեսք ունի և սահմանակից է Վայոց Ձորի մարզին, Արցախին, Իրանին, Նախիջևանին, Ադրբեջանին: Սյունիքով են անցնում Արցախը Հայաստանին կապող կարևոր ավտոմայրուղին և Իրանի Իսլամական Հանրապետությունը ցամաքային անմիջական կապով Հայաստանին կապող միակ ճանապարհը: Սահմանի երկարությունը 472 կմ է, որից` Իրանի Իսլամական Հանրապետության հետ` 42 կմ, Ադրբեջանի Հանրապետության հետ` 382 կմ, (110 կմ` Նախիջևանի հետ):
30. Սյունիքը հնագույն ժամանակներից ի վեր մշտապես եղել է Հայոց պետության կազմում: Պատմական Սյունիքը Մեծ Հայքի իններորդ նահանգն էր, սահմանակցում էր Այրարատին, Վասպուրականին, Արցախին: Երկրամասն ունեցել է հերոսական անցյալ և Հայոց իրականության մեջ աչքի է ընկել իր ինքնատիպությամբ: Պատմությանը հայտնի է Սյունիքի առանձին թագավորությունը, Դավիթ Բեկի ինքնուրույն իշխանությունը, 1920 թվականի դեկտեմբերի 25-ին հռչակված «Ինքնավար Սյունիքը» և 1921 թվականի ապրիլի 26-ին ստեղծված Լեռնահայաստանի պետությունը:
31. Սյունիքի մարզը զբաղեցնում է Զանգեզուր բնաշխարհի տարածքը, որը ներառում է Որոտան, Ողջի գետերի վերին ու միջին հոսանքների ավազանը և Զանգեզուրի` Մեծ Կովկասից հետո Անդրկովկասում ամենաբարձր լեռնաշղթայի, արևելյան լանջերը: Մարզի ամենաբարձր լեռնագագաթը Կապուտջուղն է (3904 մ), իսկ ամենացածր վայրը` Մեղրու կիրճը (Արաքսի հովիտ, 380 մ): Տարածքի մակերևույթի միջին բարձրությունը կազմում է 2200 մ, որը գերազանցում է միջին հանրապետական ցուցանիշը 350 մետրով: Զանգեզուրի լեռնաշղթայի Կապուտջուղ գագաթից բացի նշանավոր են նաև Սիսկատար (3827 մ), Նահապետ (3510 մ), Երնջակ (3362 մ), Շահապոնք (3204 մ), Սալվարդ (3167 մ), Գողթանասար (3144 մ), Այրիսար (3125 մ) լեռնագագաթները, Բարգուշատի լեռնաշղթայի գագաթներից` Արամազդ (3392 մ), Երկաթասար (3227 մ), Աճանան (Տափասար, 2393 մ) լեռնագագաթները. Խուստուփ-Կատարի լեռնաշղթայի նշանավոր Խուստուփ լեռնագագաթը (3214 մ): Սյունիքի բարձրավանդակը` Մեծ Իշխանասարի (3552 մ) և Ծղուկի (3594 մ) հրաբխային լեռնազանգվածներով:
32. Սյունիքն օգտակար հանածոներով Հանրապետության ամենահարուստ մարզն է: Հանրահայտ են Քաջարանի, Կապանի, Ագարակի, Դաստակերտի, Լիճքի, Սվարանցի մոլիբդենի, պղնձի, ոսկու և հազվագյուտ այլ մետաղների հանքավայրերը: Զգալի են բազալտի, մարմարի, կրի, կավի պաշարները, կան թանկարժեք և կիսաթանկարժեք քարեր, հիդրոէներգետիկ մեծ ռեսուրսներ, բերրի սևահողեր, հարուստ անտառներ և ալպյան մարգագետիններ:
33. Բնական հուշարձաններից հայտնի են Գորիսի և Խնձորեսկի «բուրգերն» ու քարայրերը, Շաքիի ջրվեժը (18 մ)` Փոքր Կովկասի ամենաբարձր ջրվեժը, Որոտանի և Ողջիի կիրճերը, «Սատանի կամուրջը», Ծավի` աշխարհի ամենամեծ բնական սոսիների ռելիկտային պուրակը (60 հա), Շիկահողի արգելոցը, Մթնաձորի անտառը:
34. Պատմամշակութային հուշարձանների մեջ հայտնիներից են Զորաց քարերի հնագույն աստղադիտարանը, Բաղաբերդի, Հալիձորի, Որոտնաբերդի ամրոցները, Տաթևի, Որոտնա, Բղենու վանքերը, Վահանավանքի և Երիցվանքի վանական համալիրները, Աղիտուի դամբարանային հուշարձանը, Սիսիանի նեոլիթի ժամանակաշրջանի դամբարանաբլուրը, Մեղրի քաղաքի փոքր թաղի եկեղեցին և քաղաքի պաշտպանական նշանակության աշտարակները:
35. Սյունիքի մարզը գտնվում է ակտիվ սեյսմիկ գոտում: Պահպանվել են տեղեկություններ 1309, 1319, 1622, 1658 և այլ թվականների ուժեղ երկրաշարժերի վերաբերյալ, որոնցից առավել հզոր ու աղետալին տեղի է ունեցել Որոտանի կիրճում` Մեծ Անապատ վանքի շրջանում:
36. Սյունիքի մարզում, ըստ բարձունքային գոտիականության, հերթափոխվում են Հանրապետության տարածքին բնորոշ կլիմայի գրեթե բոլոր տեսակները` չոր մերձարևադարձային, չափավոր տաք, բարեխառն, ցուրտ լեռնային և ձյունամերձ: Սյունիքում է գտնվում Հանրապետության ամենատաք վայրը` Մեղրու ցածրադիր գոտին:
37. Արևափայլքի տարեկան տևողությունը տատանվում է 2120 ժամից (Գորիս) մինչև 2700 ժամի (Մեղրի) սահմաններում: տարվա ամպամած օրերի միջին թիվը կազմում է 40 օր: Օդի միջին ջերմաստիճանը հունվարին 0.9 oC-ից (Մեղրի) - 9.8 oC է (Գորայք), հուլիս-օգոստոսին` 13.9-25.4 oC: Օդի նվազագույն ջերմաստիճանը դիտվել է Գորայքում (-43 oC), առավելագույնը` Մեղրիում (41 oC):
38. Տեղումների տարեկան քանակը տատանվում է 161 մմ (Մեղրի) մինչև 826 մմ (Սիսիանի լեռնանցք): Տեղումների առավելագույն մասը դիտվում է մայիսին, նվազագույնը` օգոստոսին: Աշնանը դիտվում է առատ տեղումների երկրորդ շրջանը: Տեղումների բաշխումը կապված է ոչ միայն բարձրության, այլև` լեռնաշղթաների ուղղության, դիրքադրման և ռելիեֆի ձևերի հետ: Հատկապես զգալի է լեռնային արգելքների բացասական ազդեցությունը տեղումների քանակի վրա. որքան փակ է հովիտը, այնքան քիչ են տեղումները:
39. Մարզի տնտեսության ընդհանուր ծավալում գերակշռողը արդյունաբերության, էներգետիկայի և գյուղատնտեսության ճյուղերն են (Հանրապետության համապատասխան ճյուղերի ընդհանուր ծավալում 2008 թվականին կազմել են համապատասխանաբար` 14.9%, 18.1% և 9.1%):
40. Չնայած մարզի բնահումքային հարուստ պաշարների առկայությանը, Սյունիքը դեռևս մնում է Հայաստանի համեմատաբար քիչ բնակեցված և տնտեսապես թույլ յուրացված, սոցիալ-տնտեսական և ժողովրդագրական լուրջ հիմնախնդիրներ ունեցող տարածքներից մեկը:
41. Սյունիքի վերաբերյալ սոցիալ-տնտեսական բոլոր ցուցանիշները տրված են սույն ծրագրի համապատասխան ոլորտների վերլուծական հատվածներում:
3. ԱՂՔԱՏՈՒԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ ՀՀ ՍՅՈՒՆԻՔԻ ՄԱՐԶՈՒՄ
42. Բնակչության բարեկեցության աճը և աղքատության դեմ ուղղված պայքարը մնում է ՀՀ կառավարության և երկրի քաղաքացիական հասարակության կարևորագույն և հրատապ խնդիրը, որն ամրագրված է ՀՀ կառավարության կողմից 2008 թվականի հոկտեմբերի 30-ի թիվ 1207-Ն որոշմամբ ընդունված «Կայուն զարգացման ծրագրում», ինչպես նաև Կառավարության կողմից հաստատված միջին ժամկետ ծախսային ծրագրում:
43. ԿԶԾ-ի քաղաքականությունների փաթեթն ընդհանուր առմամբ ներառում է ամբողջ երկրի մասշտաբով նախանշված գերակա ուղղությունները, որոնք հիմնականում վերաբերում են կայուն տնտեսական աճի ապահովմանը, հանրային կառավարման բարեփոխումներին, ներառյալ կոռուպցիայի դեմ պայքարին, մարդկային զարգացման հիմնախնդիրներին, հանրության մասնակցության ու մոնիտորինգի մեխանիզմների ներդրմանը: Այն ռազմավարական ծրագիր է, որի մարտավարությունը, այսինքն իրականացվելիք միջոցառումների ուղղվածության որոշումը, պահանջում է ռազմավարական խնդիրների տեղայնացում` ըստ հանրապետության առանձին տարածքների սոցիալ-տնտեսական զարգացման և աղքատության դրսևորման առանձնահատկությունների:
44. ՀՀ Սյունիքի մարզի զարգացման ծրագիրը, հիմք ընդունելով ԿԶԾ-ի սկզբունքներն ու ռազմավարությունը, նպատակ է հետապնդում բացահայտել մարզում աղքատությունը պայմանավորող հիմնական գործոնները, մարզի սոցիալ-տնտեսական զարգացման խոչընդոտները և դրանց հիման վրա նախանշել աղքատության հաղթահարման ռազմավարությունն ու համապատասխան միջոցառումները:
45. ԿԶԾ-ի տեղայնացման հիմնախնդիրն առավել հրատապ է այն տարածաշրջանների համար, որոնց զարգացման միտումները զգալիորեն հետ են մնում հանրապետության միջին ցուցանիշներից` պայմանավորված լինելով տարածքի տնտեսական ներուժի սահմանափակություններով, ֆիզիկական և սոցիալական ենթակառուցվածքների թերզարգացած ցանցով, բնակչության անբարենպաստ սոցիալ-ժողովրդագրական կազմով, բնակլիմայական խիստ պայմաններով և այլն:
46. Թվարկված գործոններից գրեթե բոլորն առկա են ՀՀ Սյունիքի մարզում, որի հետևանքով մարզի աղքատության խնդիրներն ավելի սրված են, որտեղից հետևում է մարզի աղքատության հաղթահարման նպատակային ծրագրի մշակման և իրականացման անհրաժեշտությունը:
47. Աղքատության գնահատումը ՀՀ Սյունիքի մարզում պարզորոշ վկայում է այդ երևույթի մարզային յուրովի պատկերի մասին: Վերջինիս նկարագրումն ու վերլուծությունը կատարվել է` ելնելով ԱՀՌԾ-ում բերված աղքատության սահմանումից, համաձայն որի «աղքատությունը կենսաբանական, սոցիալական, հոգևոր-մշակութային նվազագույն պահանջմունքները բավարարելու անհնարինությունն է»:
48. Ելնելով ԱՀՌԾ-ում ընդունված աղքատության հասկացության սահմանումից, ՀՀ Սյունիքի մարզի աղքատության գնահատումը կատարվել է երեք հիմնական ուղղություններով` մարզի բնակչության կենսաբանական, սոցիալական և հոգևոր-մշակութային պահանջմունքների բավարարման իրավիճակի վերլուծության միջոցով:
49. Աղյուսակ 3.1-ի տվյալները վկայում են, որ չնայած աղքատության մակարդակը ՀՀ Սյունիքի մարզում 2007 թվականին 1998/99 թթ.-ի համեմատ նվազել է, այնուամենայնիվ 2007 թ.-ին Սյունիքի մարզը հինգերորդն է` Վայոց Ձորի մարզից, Երևանից, Տավուշի և Արագածոտնի մարզերից հետո: Մարզում աղքատության մակարդակը 2007 թ. տվյալներով 1 տոկոսային կետով ցածր է աղքատության հանրապետական միջին ցուցանիշից, սակայն 4 տոկոսային կետով բարձր է Երևանի ցուցանիշից:
Աղյուսակ 3.1. Աղքատության մակարդակի միտումները ՀՀ մարզերում 1998/99;
2005-2007 թթ. (%-ով)
.____________________________________________________________________.
|Մարզեր |1998/ | 2005 թ. | 2006 թ. | 2007 թ. |
| |99 թթ. | | | |
| |_______|_______________|_______________|_______________|
| |աղքատու|աղքատու-|որից |աղքատու-|որից |աղքատու-|որից |
| |թյան |թյան |չքա- |թյան |չքա- |թյան |չքա- |
| |մակար- |մակար- |վորու-|մակար- |վորու-|մակար- |վորու-|
| |դակը |դակը |թյան |դակը |թյան |դակը |թյան |
| | | |մակար-| |մակար-| |մակար-|
| | | |դակը | |դակը | |դակը |
|____________|_______|________|______|________|______|________|______|
|ք. Երևան | 58.4| 23.9| 3.6| 21.0| 3.5| 20.0| 3.2|
|____________|_______|________|______|________|______|________|______|
|Արագածոտն | 60.5| 32.3| 3.1| 27.5| 2.6| 22.2| 3.0|
|____________|_______|________|______|________|______|________|______|
|Արարատ | 52.3| 30.9| 7.4| 27.0| 5.5| 25.5| 3.5|
|____________|_______|________|______|________|______|________|______|
|Արմավիր | 41.7| 31.6| 3.8| 30.8| 3.4| 30.7| 3.8|
|____________|_______|________|______|________|______|________|______|
|Գեղարքունիք | 49.9| 36.8| 2.9| 29.8| 2.6| 29.6| 2.5|
|____________|_______|________|______|________|______|________|______|
|Լոռի | 62.6| 28.8| 5.8| 27.0| 5.5| 26.8| 3.6|
|____________|_______|________|______|________|______|________|______|
|Կոտայք | 61.7| 34.5| 8.7| 32.0| 8.1| 30.0| 6.1|
|____________|_______|________|______|________|______|________|______|
|Շիրակ | 75.8| 42.5| 4.3| 37.3| 3.7| 32.1| 6.0|
|____________|_______|________|______|________|______|________|______|
|Սյունիք | 53.1| 28.9| 2.3| 25.3| 2.1| 24.0| 3.7|
|____________|_______|________|______|________|______|________|______|
|Վայոց Ձոր | 34.7| 19.2| 1.8| 11.4| 1.3| 13.7| 2.3|
|____________|_______|________|______|________|______|________|______|
|Տավուշ | 29.3| 25.8| 3.8| 23.5| 3.3| 21.6| 3.3|
|____________|_______|________|______|________|______|________|______|
|Հանրապետական| 56.1| 29.8| 4.6| 26.5| 4.1| 25.0| 3.8|
|միջինը | | | | | | | |
.____________________________________________________________________.
Աղբյուրը` «Հայաստանի Հանրապետության մարզերը թվերով» 2008 թ. էջ. 190, «Հայաստանի սոցիալական պատկերը և աղքատությունը» 2008 թ.
50. Աղքատության մակարդակի դրական և բացասական միտումները պայմանավորված են երկրի աղքատության, մարզի տնտեսական զարգացման և մարզի համայնքների զարգացման առանձնահատկություններից բխող գործոններով:
51. ՀՀ Սյունիքի մարզում աղքատության մակարդակը պայմանավորված է մի շարք գործոններով, որոնք կարելի է բաժանել երեք հիմնական խմբերի.
1) երկրի աղքատության ընդհանուր առանձնահատկություններից բխող գործոններ
2) մարզի տնտեսական զարգացման առանձնահատկություններից բխող գործոններ
3) մարզի համայնքների զարգացման առանձնահատկություններից բխող գործոններ:
52. Հանրապետության աղքատության առանձնահատկություններից ելնելով, մարզում գյուղական բնակչությունն առավել դանդաղ տեմպերով է հաղթահարում աղքատությունը, քան քաղաքայինը: Անհավասարության աստիճանը գյուղական բնակավայրերում նկատելիորեն բարձր է քաղաքային բնակավայրերի համեմատ, ինչն իր հերթին հանդես է գալիս որպես լուրջ աղքատածին գործոն:
53. ՀՀ Սյունիքի մարզի բնակչության 67.8%-ը կենտրոնացած է քաղաքներում (տես` աղյուսակ 3.2): Ի տարբերություն Կապանի և Մեղրու տարածաշրջանների, որտեղ քաղաքաբնակները համապատասխանաբար կազմում են բնակչության 86.7%-ը և 78.7%-ը, (առկա հանքարդյունաբերության և դրանց արբանյակ ձեռնարկություններով պայմանավորված), Գորիսի և Սիսիանի տարածաշրջաններում այդ հարաբերակցությունը համարյա հավասար է և քաղաքաբնակներ-գյուղաբնակներ հարաբերակցությունը համապատասխանաբար կազմում է` 51.5%-48.5%-ը և 50.4%-49.6%-ը: Այս տարածաշրջաններում քիչ են արդյունաբերական ձեռնարկությունները, ազգաբնակչությունը զբաղվում է հիմնական գյուղատնտեսությամբ:
Աղյուսակ 3.2. ՀՀ Սյունիքի մարզի մշտական բնակչությունը
(հազ. մարդ)
._______________________________________________________________________.
|Հ/|Տարածաշրջան|2006թ.|այդ թվում |2007թ.|այդ թվում |2008թ.|այդ թվում |
|Հ | | |___________| |___________| |___________|
| | | |քաղա-|գյու-| |քաղա-|գյու-| |քաղա-|գյու-|
| | | |քային|ղական| |քային|ղական| |քային|ղական|
|__|___________|______|_____|_____|______|_____|_____|______|_____|_____|
|1 |Կապան | 62.3 | 53.9| 8.4| 62.4| 54.0| 8.4 | 62.3| 54.0| 8.3|
|__|___________|______|_____|_____|______|_____|_____|______|_____|_____|
|2 |Գորիս | 44.6 | 23.2| 21.4| 44.6| 23.1| 21.5| 44.6| 23.0| 21.6|
|__|___________|______|_____|_____|______|_____|_____|______|_____|_____|
|3 |Սիսիան | 33.8 | 7.0| 16.8| 33.6| 17.0| 16.6| 33.7| 17.0| 16.7|
|__|___________|______|_____|_____|______|_____|_____|______|_____|_____|
|4 |Մեղրի | 12.2 | 9.6| 2.6| 12.2| 9.6| 2.6| 12.2| 9.6| 2.6|
|______________|______|_____|_____|______|_____|_____|______|_____|_____|
| Ընդամենը |152.9 |103.7| 49.2| 152.8|103.7| 49.1| 152.8|103.6| 49.2|
| մարզում | | | | | | | | | |
|______________|______|_____|_____|______|_____|_____|______|_____|_____|
|Տեսակար կշիռը |100 | 67.8| 32.2| 100 | 67.9| 31.1| 100 | 67.8| 32.2|
|%-ով | | | | | | | | | |
._______________________________________________________________________.
Աղբյուրը` «Հայաստանի Հանրապետության մարզերը թվերով» 2008 թ. էջ 18, «Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական վիճակը» 2008 թ., էջ 127
54. Հայաստանում աղքատությունը առավել տարածված է աղետի, սահմանամերձ, բարձր լեռնային և լեռնային գոտիներում: ՀՀ Սյունիքի մարզի 135 բնակավայրերից 105-ը սահմանամերձ, լեռնային և բարձր լեռնային բնակավայրեր են և գտնվում են միմյանցից մեծ հեռավորությունների վրա, ուստի աղքատությունը և չքավորությունը ավելի սուր են արտահայտված և ընդգծված:
55. Համայնքների աղքատության վրա ազդում է նաև վերջիններիս չափը: Որքան փոքրաթիվ է համայնքի բնակչությունը, այնքան մեծ է աղքատության հակվածությունը ու գրեթե «անտեսանելի» համայնքային զարգացման հեռանկարները: ՀՀ Սյունիքի մարզի համայնքներից 71.6%-ը ունեն մինչև 500 բնակիչ, 13.8%-ը` 501-1000 բնակիչ, 14.6%-ը 1000 և ավելի բնակիչ: Այս տվյալները վկայում են մարզի համայնքների գրեթե 2/3-ի համար համայնքային զարգացման ծրագրերի իրագործման հարցում օբյեկտիվորեն առկա խոչընդոտների մասին:
56. Աղքատության բոլոր ուսումնասիրությունները միանշանակ եզրահանգում են, որ աղքատությունը պայմանավորված է նաև բնակչության անբարենպաստ սոցիալ-ժողովրդագրական կազմով` տարեցների, բազմազավակ ընտանիքների, հաշմանդամների և այլ խոցելի խմբերի բարձր ներկայացվածությամբ, որն այս կամ այն չափով կանխորոշում է բնակչության և համայնքների աղքատության նկատմամբ խոցելիությունը: ՄԱԶԾ-ի կողմից իրականացված հետազոտության շրջանակում «խոցելիությունը հավանականություն է, որ անհատը կամ անհատների խումբն անհրաժեշտ մոտիվացիա, կարողություն և միջոցներ չի ունենա հաղթահարելու ներքին և արտաքին գործոնների հնարավոր բացասական ազդեցությունը»:
57. Այդ տեսանկյունից չափազանց կարևոր է դիտարկել բնակչության սոցիալ-ժողովրդագրական այն բնութագրիչները, որոնք մարդկանց կամ խմբերին դարձնում են խոցելի:
58. ՄԱԶԾ-ի շրջանակներում 2005 թ-ին իրականացված «Խոցելի բնակչությունը ՀՀ մարզերում» հետազոտության արդյունքները վկայում են, որ Սյունիքի մարզի սոցիալական խոցելիության համաթիվը չորրորդն է (37.5) հանրապետությունում Տավուշից, Գեղարքունիքից և Կոտայքից հետո (Աղյուսակ 3.3):
Աղյուսակ 3.3. Խոցելի խմբերի ներկայացվածությունը մարզի բնակչության թվում` տոկոսային հարաբերակցությամբ (2005թ.)
._____________________________________________________________________.
| |Խոցելի խմբերի ներկայացվածությունը ՀՀ Մարզերում % մարզի |
| | բնակչության թվում |
| |____________________________________________________________|
| |Հաշման|Ծնողա-|Միայ-|Գործա-|Տարեց|Բազմա-|Փախստա-|Նպաստա|Խոցե-|
| |դամներ|զուրկ |նակ |զուրկ-|ներ |զավակ |կաններ |ռուներ|լի |
| |այդ |երեխա-|ծերեր|ներ | |ընտա- | | |համա-|
| |թվում |ներ | | | |նիքներ| | |թիվ |
| |երեխա-| | | | | | | | |
| |ներ | | | | | | | | |
|________|______|______|_____|______|_____|______|_______|______|_____|
|Սյունիքի| 5.5| 5.2| 13.2| 19.7| 12.6| 9.6| 9.0| 14.5| 37.5|
|մարզ | | | | | | | | | |
|________|______|______|_____|______|_____|______|_______|______|_____|
|Երևան | 4.4| 2.1| 9.8| 25.0| 12.9| 4.9| 4.6| 9.2| 31.7|
|________|______|______|_____|______|_____|______|_______|______|_____|
|Ընդամենը| 4.2| 3.2| 10.1| 24.2| 12.2| 12.3| 7.2| 17.3| 36.6|
|ՀՀ | | | | | | | | | |
._____________________________________________________________________.
Աղբյուրը` ՄԱԶԾ 2005 թ.
59. Մարզի բնակչության խոցելիության վճռորոշ գործոններից է համայնքների մեծ մասի սահմանամերձ լինելը: Ադրբեջանի Հանրապետության հետ հակամարտության հետևանքով գաղթած 9500 էթնիկ հայեր ապաստանել են Սյունիքի մարզում: Հետագայում ինտեգրման և արտագաղթի արդյունքում մարզում ներկայում փախստականի կարգավիճակ ունեն 625 անձինք, որոնք ներգրավվել են մարզի հասարակական և քաղաքական գործընթացներում:
60. Խոցելիության վրա ազդող գործոններից է նաև բնակչության անբարենպաստ կազմը: Տարեցների տեսակարար կշիռը մարզում 2008 թ. կազմել է 11.4% (քաղաքային բնակչության մեջ այն կազմել է 9.9%, գյուղական բնակչության մեջ` 14.8%): Ընդ որում 2005-2008 թթ. ընկած ժամանակաշրջանում, և հանրապետությունում, և ՀՀ Սյունիքի մարզում, մոտ 3%-ով նվազել է մինչև 19 տարեկանների թիվը, թե քաղաքային և թե գյուղական համայնքներում:
Աղյուսակ 3.4.Մշտական բնակչության բաշխումն ըստ տարիքային խմբերի (քաղաքային/գյուղական կտրվածքով 2005-2008 թթ.)
.________________________________________________________
| |Տարածաշրջան | 2005 թ. |
| | |_________________________________|
| | | տարիքային խմբերը |
| | |_________________________________|
| | |մինչև |20-64 տ.|64-ից |Ընդամենը|
| | |19 տ. | |բարձր | |
|_|___________________|_______|________|_______|________|
|1|Սյունիքի |քաղաքային| 32368| 61765| 9640| 103773|
| |մարզ | |(31.2%)| (59.5%)| (9.3%)| |
| | |_________|_______|________|_______|________|
| | |գյուղական| 17215| 24653| 7347| 49215|
| | | |(35.0%)| (50.1%)|(14.9%)| |
| | |_________|_______|________|_______|________|
| | |ընդամենը | 49583| 86418| 16987| 152988|
| | | |(32.4%)| (56.5%)|(11.1%)| |
|_|_________|_________|_______|________|_______|________|
|2|Ընդամենը |քաղաքային| 607845| 1246332| 208126| 2062303|
| |ՀՀ | |(29.5%)| (60.4%)|(10.1%)| |
| | |_________|_______|________|_______|________|
| | |գյուղական| 406979| 616981| 129570| 1153530|
| | | |(35.3%)| (53.5%)|(11.2%)| |
| | |_________|_______|________|_______|________|
| | |ընդամենը |1014824| 1863313| 337696| 3215833|
| | | |(31.6%)| (57.9%)|(10.5%)| |
.________________________________________________________
._______________________________________________________.
| |Տարածաշրջան | 2008 թ. |
| | |_________________________________|
| | | տարիքային խմբերը |
| | |_________________________________|
| | |մինչև |20-64 տ.|64-ից |Ընդամենը|
| | |19 տ. | |բարձր | |
|_|___________________|_______|________|_______|________|
|1|Սյունիքի |քաղաքային| 28530| 64928| 10234| 103692|
| |մարզ | |(27.5%)| (62.6%)|(9.9%) | |
| | |_________|_______|________|_______|________|
| | |գյուղական| 16130| 25744| 7258| 49132|
| | | |(32.8%)| (52.4%)|(14.8%)| |
| | |_________|_______|________|_______|________|
| | |ընդամենը | 44660| 90672| 17492| 152824|
| | | |(29.2%)| (59.3%)|(11.4%)| |
|_|_________|_________|_______|________|_______|________|
|2|Ընդամենը |քաղաքային| 558081| 1293783| 218613| 2070477|
| |ՀՀ | |(26.9%)| (62.5%)|(10.6%)| |
| | |_________|_______|________|_______|________|
| | |գյուղական| 371630| 658822| 129157| 1159609|
| | | |(32.1%)| (56.8%)|(11.1%)| |
| | |_________|_______|________|_______|________|
| | |ընդամենը | 929711| 1952605| 347770| 3230086|
| | | |(28.8%)| (60.5%)|(10.7%)| |
._______________________________________________________.
Աղբյուրը` «Հայաստանի ժողովրդագրական ժողովածու» 2006 թ. էջ 190, ՀՀ ԱՎԾ 2008 թ., էջ 35, «Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական վիճակը» 2008թ., էջ 127
61. Դրան նպաստեց նաև Ադրբեջանի հետ հակամարտությունը, որի արդյունքում մարզի թե քաղաքային և թե գյուղական համայնքներից սոցիալ-տնտեսական ծանր պայմաններից ելնելով բազմաթիվ երիտասարդ և աշխատունակ տարիքի ընտանիքներ արտագաղթել են հանրապետությունից մարզում թողնելով իրենց ծեր ծնողներին: Այդ է պատճառը, որ գյուղական համայնքներում տարեցները, թոշակառուները և հաշմանդամները մեծ տոկոս են կազմում:
Աղյուսակ 3.5. Կենսաթոշակառուների թիվը ՀՀ Սյունիքի մարզում
.______________________________________________________.
|Հ/Հ|Տարածաշրջան |2005 թ.|2006 թ.|2007 թ.|2008 թ.|
|___|__________________|_______|_______|_______|_______|
|1 |Սյունիքի մարզ |26696 |26303 |25916 |25291 |
|___|__________________|_______|_______|_______|_______|
| |1000 բնակչի հաշվով|174.5 |172.0 |169.6 |165.5 |
|___|__________________|_______|_______|_______|_______|
|2 |Ընդամենը ՀՀ |533288 |527496 |522662 |522060 |
|___|__________________|_______|_______|_______|_______|
| |1000 բնակչի հաշվով|165.7 |163.8 |162.0 |161.6 |
.______________________________________________________.
Աղբյուրը` «Հայաստանի Հանրապետության մարզերը թվերով» 2008թ. էջ 98
62. Աղյուսակից երևում է, որ ինչպես ամբողջ հանրապետությունում, այնպես էլ ՀՀ Սյունիքի մարզում կենսաթոշակառուների տեսակարար կշիռն ամբողջ բնակչության մեջ տարեցտարի նվազում է, 2008 թ.-ին 2005թ. համեմատ նվազումը համապատասխանաբար կազմել է 0.4% և 0.9%: Ընդ որում ժողովրդագրության տեսակետից մարզում ամենացավոտ հարցերից է բնակչության «ծերացումը»: Մարզի բնակչության 16.6%-ը կենսաթոշակառուները են:
63. Երկկողմանի և միակողմանի ծնողազուրկ երեխաների բարձր ներկայացվածությունը` 5.2% (տես` աղյուսակ 3) հիմնականում պայմանավորված է ղարաբաղյան հակամարտության և սահմանամերձ բախումների ընթացքում մարզի զոհված ազատամարտիկների մեծ թվով` 565 հոգի, այդ թվում` Կապանում 215, Գորիսում 226, Սիսիանում 92 և Մեղրիում 32: Նաև դրանով է պայմանավորված կին գլխավոր ունեցող տնային տնտեսությունների բարձր տեսակարար կշիռը մարզում` 30.5%, ըստ որում քաղաքային համայնքներում յուրաքանչյուր երրորդ ընտանիքի հիմնական նյութական հոգսը կրում է կինը:
64. Նպաստառուների թիվը 2008 թ.-ի տվյալներով կազմում է մարզի բնակչության 3.4%-ը: Աղյուսակի տվյալները վկայում են, որ 2005-2008 թվականներին նպաստառուների թիվը ընդհանուր բնակչության թվի համեմատ նվազել է 1.2%-ով, որը պայմանավորված է բնակչության կենսապայմանների բարելավման և սոցիալական աջակցության համակարգում տեղի ունեցող փոփոխություններով: Նպաստառու ընտանիքների ներկայացվածությունը էապես ավելի մեծ է քաղաքային ընտանիքների շրջանում: Նպաստառու է քաղաքային տնային տնտեսությունների 7,3%-ը, գյուղական տնային տնտեսությունների` ընդամենը 5.9%-ը:
Աղյուսակ 3.6. Նպաստառու ընտանիքների թիվը ՀՀ Սյունիքի մարզում
.__________________________________________________________________.
|N/N| Տարածաշրջան |2005թ.|2006թ.|2007թ.|2008թ.|
|___|__________________________________|______|______|______|______|
|1 |Սյունիքի մարզ | 6981| 5949| 5700| 5228|
|___|__________________________________|______|______|______|______|
|2 |ա. թ. աղքատության ընտանեկան նպաստ | 4738| 5605| 5243| 4421|
| |ստացող | | | | |
|___|__________________________________|______|______|______|______|
|3 |միանվագ դրամական օգնություն ստացող| 2243| 344| 457| 807|
|___|__________________________________|______|______|______|______|
|4 |Ընդամենը ՀՀ |146726|139670|136917|129414|
|___|__________________________________|______|______|______|______|
|5 |ա. թ. աղքատության ընտանեկան նպաստ |115068|130406|123792|111918|
| |ստացող | | | | |
|___|__________________________________|______|______|______|______|
|6 |միանվագ դրամական օգնություն ստացող| 31658| 9264| 13125| 17496|
.__________________________________________________________________.
Աղբյուրը` «Հայաստանի Հանրապետության մարզերը թվերով» 2008թ. էջ 99, «Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական վիճակը» 2008թ., էջ 137
65. Ի տարբերություն քաղաքային տնային տնտեսությունների` գյուղական տնային տնտեսություններն ավելի բազմանդամ են: Ընտանիքի բազմանդամությունը նպաստում է աղքատության ռիսկի ավելացմանը: Բազմանդամ ընտանիքները, որոնք բաղկացած են մեծ թվով երեխաներից և ավելի քիչ կերակրողներից, ավելի աղքատ են, քան փոքր ընտանիքները: Երեք և ավելի երեխաներ ունեցող ընտանիքները կազմում են գյուղական տնային տնտեսությունների թվի 18.9%-ը, որը 0.5%-ով ավելի է հանրապետության միջին ցուցանիշից:
66. Ինչ վերաբերվում է միգրացիային, ապա առկա տվյալները վկայում են (տես` Աղյուսակ 3.7), որ 2008 թ.-ին մարզից մեկնել է բնակչության 0.57-%-ը, որը գերազանցում է ՀՀ միջինը մոտ 0.1%-ով: Մեկնողների թվաքանակի աճման տեմպերը բարձր են, իսկ եկողների թիվը 2008 թ.-ին 2006-ի նկատմամբ կրճատվել է 70-ով կամ 20-%-ով: Միգրացիայի մնացորդը 2005-2008 թթ. համար կազմել է համապատասխանաբար -371, -451, -543 և -607 մարդ:
Աղյուսակ 3.7.Բնակչության բնական շարժի հիմնական ցուցանիշները 2005-2008 թ թ.
._________________________________________________________________________.
|Տարածաշրջանը |Տարե- |Բնակ- |Ծնված-|Մահացած|Բնական| Միգրացիա |
| |թիվը |չության|ների |ների |աճ |___________________|
| | |թվաքա- |թիվը |թիվը | |եկող-|մեկնող|միգրա-|
| | |նակը | | | |ների |ների |ցիայի |
| | |տարե- | | | |թիվը |թիվը |մնա- |
| | |սկզբին | | | | | |ցորդը |
| | |/հազ. | | | | | | |
| | |մարդ/ | | | | | | |
|_______________|_______|_______|______|_______|______|_____|______|______|
|ՀՀ Սյունիքի |2005 թ.| 153.0| 1609| 1266| 343| 342| 713|-371 |
|մարզ |_______|_______|______|_______|______|_____|______|______|
| |2006 թ.| 153.0| 1643| 1361| 282| 265| 716|-451 |
| |_______|_______|______|_______|______|_____|______|______|
| |2007 թ.| 152.9| 1749| 1242| 507| 277| 820|-543 |
| |_______|_______|______|_______|______|_____|______|______|
| |2008 թ.| 152.8| 1759| 1225| 534| 272| 879|-607 |
|_______________|_______|_______|______|_______|______|_____|______|______|
|Հայաստանի |2005 թ.| 3215.0| 37499| 26739| 11120|10441| 18135|-7694 |
|Հանրապետություն|_______|_______|______|_______|______|_____|______|______|
| |2006 թ.| 3219.2| 37639| 27202| 10437| 9126| 16087|-6961 |
| |_______|_______|______|_______|______|_____|______|______|
| |2007 թ.| 3222.9| 40105| 26830| 13275| 9795| 15935|-6140 |
| |_______|_______|______|_______|______|_____|______|______|
| |2008 թ.| 3230.1| 41238| 27442| 13796|10367| 15849|-5482 |
._________________________________________________________________________.
Աղբյուրը` «Հայաստանի Հանրապետության մարզերը թվերով» 2008 թ. էջ 20, «Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական վիճակը» 2008 թ., էջ 131
67. Սյունիքի մարզի աղքատության հաղթահարման այն գերակա խնդիրները, որոնց լուծումները գտնվում են ազգային մակարդակում և հետևաբար պահանջում են համընդհանուր պետական մոտեցում, առնչվում են.
1) գյուղի զարգացմանը
2) փոքր ու միջին համայնքների զարգացմանը
3) սահմանամերձ գոտիներին սոցիալ-տնտեսական աջակցությանը
4) խոցելի խմբերի սոցիալական օժանդակության պետական ծրագրերի մշակմանը, դրանց կատարելագործմանը և իրագործմանը
68. Տնտեսական ներուժի առանձնահատկություններով պայմանավորված աղքատության խնդիրները հիմնականում առնչվում են մարզի տնտեսական ավանդույթների, արտադրական կառուցվածքի, համայնքների տիպաբանության, աշխատանքի շուկայի, ներդրումների միջավայրի և այլ տնտեսական զարգացումը կանխորոշող գործոններին:
69. ՀՀ Սյունիքի մարզի տնտեսական ներուժին չափազանց մեծ վնաս հասցրեց նախկինում տասնյակ հազարավոր աշխատատեղեր ապահովող խոշոր ձեռնարկությունների քայքայումը` սեփականաշնորհման, հումքի և իրացման շուկաների բացակայության և բարոյաֆիզիկական մաշվածության պատճառներով: Բացի այդ մարզի տնտեսության թուլացմանը նպաստել են նաև 90-ական թվականների պատերազմական գործողությունները, հրետակոծությունները, սահմանամերձ համայնքներում ականապատված հողերի առկայությունը, հաճախակի դարձած բնական աղետները և այլ գործոններ:
70. Ներկայումս մարզի նախկին արդյունաբերական ձեռնարկությունների մեծ մասը, հատկապես վերամշակող ձեռնարկությունները չեն աշխատում կամ աշխատում են ոչ լրիվ հզորությամբ: Դա բացասական ազդեցություն է թողնում հատկապես նախկինում խոշոր արդյունաբերական կենտրոն հանդիսացող Կապանի և մյուս քաղաքային համայնքների կենսագործունեության, նրա բնակչության ապրելակերպի վրա:
71. ՀՀ Սյունիքի մարզն ունի բոլոր անհրաժեշտ նախադրյալները բազմաճյուղ տնտեսություն ստեղծելու համար: Դրանք նախ և առաջ բազմազան և հարուստ բնական ռեսուրսներն են` պղնձի, մոլիբդենի, երկաթի, ոսկու, արծաթի և այլ մետաղների ու բնական շինանյութերի հանքավայրերը, ջրաէներգետիկ (Որոտան, Ողջի, Մեղրիգետ) պաշարները, անտառային ռեսուրսները և բերրի սևահողերը: Ընդ որում, եթե մարզի հարավային մասում բնական նախադրյալները նպաստում են լեռնամետալուրգիական և մասամբ փայտամշակման արտադրության, ապա հյուսիսային մասում (Գորիսի և Սիսիանի տարածաշրջաններ)` ջրաէներգետիկայի և գյուղատնտեսության զարգացմանը: Մարզի տնտեսության զարգացման համար առկա են նաև կրթական բարձր ցենզ և անհրաժեշտ որակավորում ունեցող աշխատանքային ռեսուրսները:
72. ՀՀ Սյունիքի մարզի տնտեսության առանցքային ճյուղն ավանդաբար եղել է արդյունաբերությունը: ՀՀ Սյունիքի մարզի արդյունաբերական ձեռնարկությունների ապրանքային արտադրանքի ծավալը 2008 թվականին ընթացիկ գներով կազմել է 112235.0 մլն. դրամ:
73. 2008 թվականին հանրապետությունում թողարկված արդյունաբերական արտադրանքի 14.9%-ը բաժին է ընկել ՀՀ Սյունիքի մարզի արդյունաբերական կազմակերպություններին: Հանրապետության համախառն արտադրանքի ծավալում ՀՀ Սյունիքի մարզի թե արդյունաբերական, և թե գյուղատնտեսական արտադրանքների ցուցանիշները 2006 թ.-ից սկսած ունեն աստիճանական անկման միտում, սկսած 2006 թ.-ից այն նվազել է 3.9%-ով (Աղյուսակ 3.8):
Աղյուսակ 3.8. Մարզի արդյունաբերական և գյուղատնտեսական արտադրանքի բաժինը հանրապետության համախառն արտադրանքի ծավալներում, 2005-2008 թթ.
._____________________________________________________________________.
|Մարզի | 2005 թ. | 2006 թ. | 2007 թ. | 2008 թ. |
|տեսակարար |_____________|_____________|_____________|_____________|
|կշիռը |գումարը | % |գումարը | % |գումարը | % |գումարը | % |
|_____________|________|____|________|____|________|____|________|____|
|ՀՀ արդյունա- |651919.6|100 |644862.5|100 |716549.3|100 |751251.3|100 |
|բերական | | | | | | | | |
|համախառն | | | | | | | | |
|արտադրանքի | | | | | | | | |
|ծավալը | | | | | | | | |
|(մլն. դրամ) | | | | | | | | |
|_____________|________|____|________|____|________|____|________|____|
|ա. թ. |120357.0|18.5|121270.0|18.8|123270.0|17.2|112235.0|14.9|
|Սյունիքի մարզ| | | | | | | | |
|_____________|________|____|________|____|________|____|________|____|
|ՀՀ գյուղա- | 493.0|100 | 555.9|100 | 633.9|100 | 637.3|100 |
|տնտեսական | | | | | | | | |
|համախառն | | | | | | | | |
|արտադրանքի | | | | | | | | |
|ծավալը (մլն. | | | | | | | | |
|դրամ) | | | | | | | | |
|_____________|________|____|________|____|________|____|________|____|
|ա. թ. | 46.8|9.5 | 53.4| 10 | 57.7 |10.2| 58.0|9.1 |
|Սյունիքի մարզ| | | | | | | | |
._____________________________________________________________________.
Աղբյուրը` «Հայաստանի Հանրապետության մարզերը թվերով» 2008 թ. էջ 36, «Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական» 2008 թ., էջ 16
74. Մարզի արդյունաբերության ընդգծված առաջատար ճյուղը հանքագործականն է, որը ապահովել է մարզի արդյունաբերական արտադրանքի ընդհանուր ծավալի 86.0%-ը (ՀՀ ծավալում` 91.6%), 7.7%-ը բաժին է ընկնում էլեկտրաէներգիայի, գազի, ջրի արտադրությանն ու բաշխմանը (ՀՀ ծավալում` 6.3%), 6.3%-ը մշակող արդյունաբերությանը և այլ ճյուղերին (ՀՀ ծավալում` 1.3%):
75. Մարզի գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքը 2008 թ.-ին կազմել է 58.0 մլրդ. դրամ, որը կազմում է ՀՀ ծավալի 9.1%-ը:
76. Մարզի 43.8 հազ. հա վարելահողերից 2008 թ. գյուղատնտեսական արտադրությամբ զբաղվող տնտեսությունների կողմից օգտագործվել է 37.7 հազ. հա (86.0%): Համայնքներում փաստացի չի օգտագործվել մոտ 6.1 հազ. հա վարելահող, որից 4.6 հազար հա-ը պետական և համայնքային սեփականության վարելահողեր են: Չօգտագործվող վարելահողերը հիմնականում գտնվում են բարձրադիր գոտում և ունեն մեծ թեքություններ:
77. 2008 թ.-ի ընթացքում մարզի տարածաշրջաններում գյուղատնտեսությամբ զբաղվել են 13390 գյուղացիական և ֆերմերային տնտեսություններ, գյուղատնտեսական մթերքների (կաթ, միս, հացահատիկ, պտուղ) վերամշակմամբ` 52 կազմակերպություն:
78. Մարզի գյուղատնտեսական նշանակության հողերը չեն մշակվում հիմնականում ոռոգման հնարավորությունների բացակայության, արոտազանգվածները սպասարկող ճանապարհների անմխիթար վիճակի, բնակավայրերից հեռու գտնվելու, նախկին ջրարբիացման համակարգերի անգործության, անհրաժեշտ տեխնիկայի պակասի, հողերի մասնատվածության, ականապատված կամ սահմանամերձ լինելու պատճառներով (մարզի 10 համայնքների վարչական տարածքներում դեռևս մնում է ականապատված 530.0 հա հողատարածք, որից 42 հա` մասնավորեցված):
79. ՈՒսումնասիրության արդյունքում մարզի գյուղատնտեսության ոլորտում առանձնացվել են հետևյալ հիմնախնդիրները.
1) բնական աղետները (երաշտ, կարկուտ) և համապատասխան ծառայությունների բացակայությունը
2) ոռոգման ցանցի և պայմանների անբավարարությունը
3) սերմացու, քիմիկատներ, պեստիցիդներ և դիզելային վառելիք գնելու անկարողությունը
4) գյուղատնտեսական մեխանիզացիայի պակասը
5) գյուղատնտեսական վարկերի անմատչելիությունը
6) ճանապարհների անբարեկարգ վիճակը
7) իրացման ցածր գները և տեղական շուկաների սահմանափակ ծավալները
8) վերամշակման արտադրության սահմանափակությունը
9) անասնաբուժական ծառայությունների անմատչելիությունը
10) տեխնիկական տեղեկատվության և տեխնոլոգիաների անհասանելիությունը
11) մթերման ենթակառուցվածքի անկատարությունը:
80. Մարզում տնտեսապես ակտիվ բնակչության միջին թվաքանակը 2008 թվականին կազմել է 59.2 հազ. մարդ, որոնցից 51.8 հազ. մարդ զբաղված են եղել տնտեսության մեջ, իսկ 7.5 հազ. մարդ (միջինը ժամանակաշրջանի համար) չեն ունեցել աշխատանք և գրանցվել են «ՀՀ զբաղվածության ծառայություն» գործակալության մարզի տարածքային կենտրոններում և ստացել գործազուրկի կարգավիճակ:
Աղյուսակ 3.9. Պաշտոնապես գրանցված գործազուրկների թիվը և գործազրկության մակարդակը Սյունիքի մարզում
.________________________________________________________________.
|N/N| Տարածաշրջան |2005թ.|2006թ.|2007թ.|2008թ.|
|___|________________________________|______|______|______|______|
|1 |Գործազուրկների թիվը (հազ. մարդ) | | | | |
|___|________________________________|______|______|______|______|
|1.1|ՀՀ Սյունիքի մարզ | 10.9| 9.8| 9.2| 7.5|
|___|________________________________|______|______|______|______|
| |ա. թ. կանայք | 6.9| 6.4| 6.3| 4.9|
|___|________________________________|______|______|______|______|
| |տեսակարար կշիռը ընդամենի մեջ | 63.3| 65.3| 68.5| 65.3|
|___|________________________________|______|______|______|______|
|1.2|Ընդամենը ՀՀ-ում | 89.0| 84.6| 82.8| 74.9|
|___|________________________________|______|______|______|______|
| |ա. թ. կանայք | 63.0| 60.7| 59.9| 56.1|
|___|________________________________|______|______|______|______|
| |տեսակարար կշիռը ընդամենի մեջ | 70.8| 71.7| 72.3| 74.9|
|___|________________________________|______|______|______|______|
|2 |Գործազրկության մակարդակը %-ով | | | | |
|___|________________________________|______|______|______|______|
|2.1|ՀՀ Սյունիքի մարզ | 17.5| 16.2| 15.3| 12.6|
|___|________________________________|______|______|______|______|
|2.2|Ընդամենը ՀՀ-ում | 8.2| 7.5| 7.0| 6.3|
.________________________________________________________________.
Աղբյուրը` «Աշխատանքի շուկան Հայաստանի Հանրապետությունում» 2003-2007 թթ. էջ 44, «Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական» 2008 թ., էջ 78
81. 2008 թվականին մարզի տնտեսապես ակտիվ բնակչության միջին թվաքանակը ՀՀ համապատասխան ցուցանիշի նկատմամբ կազմել է 4.5 %:
82. 2008 թվականին պաշտոնական տվյալների համաձայն մարզում գործազրկության մակարդակը կազմել է 12.6% (աղյուսակ 3.9): Կապանի տարածաշրջանում գործազուրկների թվաքանակը կազմում է 3.1 հազ. մարդ կամ մարզի գործազուրկների ընդհանուր թվի 41.3%-ը և տարածաշրջանի ամբողջ բնակչության շուրջ 4.9%-ը, Գորիսի տարածաշրջանում` 2.7 հազ. մարդ կամ, համապատասխանաբար 36.0%-ը և 6.0%-ը, Սիսիանի տարածաշրջանում` 1.3 հազ. մարդ կամ 17.3%-ը և 3.8%-ը, Մեղրու տարածաշրջանում` 0.4 հազ. մարդ կամ 5.3%-ը և 3.2%-ը: Հատկանշական է, որ գրանցված գործազուրկների զգալի մասը կանայք են, մոտ 65.3%: Ըստ տարածաշրջանների պատկերը հետևյալն է` Կապանում` 77.4%-ը, Գորիսում` 64.2%, Սիսիանում` 67.7%-ը, Մեղրիում` 81.9 %-ը:
83. ՀՀ Սյունիքի մարզի գործազրկության ցուցանիշը 2.0 անգամ բարձր է հանրապետական միջին ցուցանիշից:
84. 2008 թվականին մարզում պաշտոնապես գրանցված գործազուրկների միջին թվաքանակը ՀՀ համապատասխան ցուցանիշի նկատմամբ կազմել է 10.0%-ը:
Գործազրկության պատկերն ըստ տարածաշրջանների ներկայացվում է ստորև բերված գրաֆիկում.
_____________________________
ԻՐՏԵԿ - գծապատկերը չի բերվում
85. Չնայած պաշտոնապես գրանցված տվյալներով գործազրկության մակարդակը ՀՀ Սյունիքի մարզում 2005-2008 թթ. 17.5%-ից նվազել է մինչև 12.6%-ը (տես` աղյուսակ 3.9), սակայն ուսումնասիրությունները վկայում են, որ մարզի փոքր և միջին քաղաքներում իրական գործազրկության մակարդակը ավելի քան կրկնակի անգամ բարձր է և համարվում է այդ քաղաքների ամենամտահոգիչ հիմնահարցը:
86. Գործազուրկների համար աշխատանքի հնարավորությունները ընդլայնելու, թեկուզ և ժամանակավոր զբաղվածություն ապահովելու համար ՀՀ կառավարությունը 2001 թ.-ից իրականացնում է վարձատրվող հասարակական աշխատանքի ծրագրեր, որոնցում ընդգրկվող գործազուրկների թիվը տարեցտարի ավելանում է:
87. Խորհրդային ժամանակներից Հայաստանը ժառանգել է այնպիսի ենթակառուցվածք, որն իր ծավալներով մեծ է և պահանջում է պահպանման մեծ ծախսեր: Համայնքների փոքր բյուջեները և դրանց թերակատարումը թույլ չեն տալիս հոգալ այդ ենթակառուցվածքների վերանորոգման և պահպանման ծախսերը: Հետևաբար ավելի քան 15 տարի է, ինչ ենթակառուցվածքների վերանորոգման և պահպանման աշխատանքները կանոնավոր կերպով չեն իրականացվում:
88. ՀՀ Սյունիքի մարզի համայնքներում վերջին տարիներին որոշ ծրագրեր են իրականացվել ճանապարհաշինության, սոցիալական ենթակառուցվածքների, գազաֆիկացման և բնակարանաշինության բնագավառներում: Մարզային զարգացման ծրագրի շրջանակում ևս մարզում վերանորոգվել և բարեկարգվել են համայնքային ճանապարհներ, դպրոցներ, պոլիկլինիկաներ, հիվանդանոցներ, խմելու ջրի և ոռոգման համակարգեր:
89. Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ տնտեսական ենթակառուցվածքների բարելավումը չափազանց կարևոր է աղքատության հաղթահարման գործում, քանզի նպաստում է համամասնական եկամտի ստեղծմանը: Ճանապարհների վրա արվող ներդրումները երկու անգամ ավելի արդյունավետ են իրենց նպատակաուղղվածության և հատկապես գյուղական աղքատության նվազեցման առումով, քան միջամտության այլ ձևերը:
90. Մարզի համայնքների միջին հեռավորությունը մարզկենտրոնից 72 կմ է, իսկ մարզկենտրոն Կապանը մայրաքաղաք Երևանից` 320 կմ: Գրեթե անանցանելի համայնքային ճանապարհները, եթե ոչ հիմնական, ապա կարևոր պատճառ են հանդիսանում ապրանքաշրջանառության զգալիորեն ցածր մակարդակի համար:
91. Չնայած միջին ամսական աշխատավարձի ցուցանիշը ՀՀ Սյունիքի մարզում գրեթե 1.4 անգամ գերազանցում է հանրապետական միջինին (2008 թ. հունվար-սեպտեմբեր ամիսների միջինը կազմել է 122559 դրամ) և 1.3 անգամ Երևանի միջինին, (թվային առումով այսպիսի դրական իրավիճակը պայմանավորված է երեք հանքարդյունաբերական ձեռնարկությունների, այն է` «Զանգեզուրի ՊՄԿ» ՓԲԸ, «Ագարակի ՊՄԿ» ՓԲԸ և «Դինո Գոլդ Մայնինգ Քամփնի» ՓԲԸ, կողմից վճարվող բավականին բարձր աշխատավարձերով, որը սակայն, համաշխարհային շուկայում գունավոր մետաղների գների անկման հետ կապված ունի անկման միտում (2008 թ. նոյեմբեր ամսվա միջին ամսական աշխատավարձը մարզում կազմել է 99512 դրամ)), այնուամենայնիվ միջին հաշվով մեկ բնակչին ընկնող ապրանքաշրջանառության ծավալի և ծառայությունների ծավալի համեմատական ակտիվությունը ուսումնասիրելիս պարզ է դառնում, որ ՀՀ Սյունիքի մարզի ցուցանիշը ամենացածրերից մեկն է հանրապետությունում: Մանրածախ ապրանքաշրջանառության տեսակարար կշիռը երկրի ընդհանուր ծավալում 2008 թ.-ին չի գերազանցում անգամ 1.0%-ը և միջին հաշվով մեկ բնակչին ընկնող առևտրի շրջանառությունը կազմել է 65748 դրամ, որը պակաս է հանրապետական միջինից մոտ 5 անգամ, իսկ Երևանի ցուցանիշից` մոտ 12 անգամ: Նույնը կարելի է նշել բնակչությանը մատուցված ծառայությունների վերաբերյալ, որը միջին մեկ բնակչի հաշվով կազմում է 32377 դրամ, պակաս լինելով հանրապետական միջինից մոտ 7 և Երևանի ցուցանիշից մոտ 19 անգամ:
92. Հաշվի առնելով մարզի համայնքների տարածքային ցրվածությունն ու մեծ հեռավորությունը մարզկենտրոնից, մարզի քաղաքներից և մայրաքաղաքից, ճանապարհների բարեկարգման և նոր` ավելի կարճ ճանապարհների կառուցման խնդիրը դառնում է գերակա բնակչության և համայնքների տնտեսական ակտիվության խթանման և մեկուսացվածության վերացման հարցում:
93. Ըստ ՀՀ Սյունիքի մարզի համայնքապետերի սուբյեկտիվ գնահատականների առանձնացվել են որոշակի գործոններ, որոնց առկայությունը խոչընդոտում է համայնքի զարգացումը:
94. Խոչընդոտները նախ և առաջ վերաբերում են գյուղատնտեսական արդյունավետ արտադրության կազմակերպման դժվարություններին: Դա մի կողմից պայմանավորված է հողերի ցածր որակով, մշակման դժվարություններով, իսկ մյուս կողմից վարկային և ենթակառուցվածքային անբարենպաստ պայմաններով (ոռոգում, ճանապարհ): Համայնքների զարգացումը խոչընդոտող գործոնների շարքում ծանրակշիռ դեր ունեն նաև բնական աղետները: Որից հետո միայն համայնքապետերն առանձնացրել են սոցիալական բնույթի հիմնախնդիրներ, սոցիալական ծառայությունների անմատչելիության, հոգևոր մեկուսացվածության հետ կապված հարցեր:
95. Մարզի 109 համայնքներում նշվել են հետևյալ հիմնախնդիրները, որոնք ներառված են համայնքների զարգացման քառամյա ծրագրում (2009-2012 թթ.) և հրատապ լուծում են պահանջում: Հիմնախնդիրները ներկայացված են ըստ առաջնահերթությունների.
1) ճանապարհների վերանորոգում
2) ոռոգման համակարգի կառուցում և վերանորոգում
3) խմելու ջրի համակարգի կառուցում և վերանորոգում
4) գործազրկության վերացում, աշխատատեղերի ստեղծում
5) գյուղատնտեսական տեխնիկայով ապահովում
6) գյուղատնտեսական արտադրանքի վերամշակող ձեռնարկությունների ստեղծում
7) համայնքների գազիֆիկացումը:
96. Համայնքի բնակչության բարեկեցության բարձրացման համար համայնքապետերը առաջարկել են կարճաժամկետ և երկարաժամկետ լուծումներ: Նախ և առաջ նրանք նշել են տնտեսական և սոցիալական ենթակառուցվածքների վերականգնում, ինչպես նաև փոքր և միջին բիզնեսի զարգացում, աշխատատեղերի ստեղծում: Ստորև բերված աղյուսակում ներկայացված է ՀՀ Սյունիքի մարզի քաղաքային համայնքների բարեկեցության ապահովման կարևորագույն գործոններն ըստ առաջնահերթության:
Աղյուսակ 3.10. ՀՀ Սյունիքի մարզի քաղաքային համայնքների բարեկեցությունն ապահովող անհրաժեշտ գործոնները` ըստ համայնքապետերի գնահատականների
._____________________________________________________________________.
|Բնակավայրը|Առաջին |Երկրորդ |Երրորդ |
| |կարևորություն |կարևորություն |կարևորություն |
|__________|___________________|___________________|__________________|
|Կապան |Գործազրկության |Համայնքային |Տուրիզմի զարգացման|
| |կրճատում, փոքր և |նշանակության |նախադրյալների |
| |միջին բիզնեսի |ճանապարհների |ստեղծում |
| |խթանում, մասնագետ |վերանորոգում, | |
| |աշխատուժի արտագաղթի|բնակարանային | |
| |կանխում |պայմանների | |
| | |բարելավում, | |
| | |շուրջօրյա | |
| | |ջրամատակարարման | |
| | |ապահովում | |
|__________|___________________|___________________|__________________|
|Գորիս |Շուրջօրյա |Գործազրկության |Տուրիստական |
| |ջրամատակարարման |կրճատում, փոքր և |ենթակառուցվածքների|
| |ապահովում |միջին բիզնեսի |ստեղծում |
| | |խթանում | |
|__________|___________________|___________________|__________________|
|Սիսիան |Փոքր և միջին |Համայնքային |Բնակարանային |
| |բիզնեսի զարգացում |նշանակության |պայմանների |
| | |ճանապարհների |բարելավում |
| | |վերանորոգում | |
|__________|___________________|___________________|__________________|
|Քաջարան |Գործազրկության |Շուրջօրյա |Առողջապահական |
| |կրճատում (կանանց |ջրամատակարարման |համակարգի շենքային|
| |համար աշխատատեղերի |ապահովում, |պայմանների |
| |ստեղծում) |բնակարանային |բարելավում |
| | |պայմանների | |
| | |բարելավում | |
|__________|___________________|___________________|__________________|
|Մեղրի |Գործազրկության |Շուրջօրյա |Բնակարանային |
| |կրճատում, փոքր և |ջրամատակարարման |պայմանների |
| |միջին բիզնեսի |ապահովում, համայնքի|բարելավում, |
| |խթանում |գազիֆիկացում |ներհամայնքային |
| | | |ճանապարհների |
| | | |վերանորոգում |
|__________|___________________|___________________|__________________|
|Ագարակ |Շուրջօրյա |Գործազրկության |Ներհամայնքային |
| |ջրամատակարարման |կրճատում, |ճանապարհների |
| |ապահովում, համայնքի|փոքր և միջին |վերանորոգում |
| |գազիֆիկացում |բիզնեսի խթանում | |
._____________________________________________________________________.
97. Շատ համայնքներ (հատկապես փոքր) սեփական բյուջեի շրջանակներում չեն կարողանում լուծել համայնքի հիմնախնդիրները: Այդ տեսանկյունից չափազանց կարևոր է միջհամայնքային միավորումների դերը, որոնք կարող են աջակցել համայնքներին համատեղ լուծելու այն խնդիրները, որոնք համայնքներն առանձին-առանձին դժվարանում են լուծել: Մինչև միջհամայնքային միավորումների ձևավորումն այդ ընդհանուր խնդիրների լուծմանն աջակցում են մարզի 4 տարածաշրջաններում գործող համայնքների միությունները: Վերջիններս գործում են հասարակական կազմակերպության կարգավիճակով և ակտիվորեն համագործակցում են համայնքապետարանների հետ` իրենց նպաստը բերելով համայնքների բյուջեների եկամուտների ավելացմանը:
98. ՀՀ Սյունիքի մարզի աղքատության հաղթահարման այն գերակա խնդիրները, որոնց լուծումներն անմիջականորեն կապված են համայնքների զարգացման հետ, առնչվում են.
1) մարզային, համայնքային, միջհամայնքային ճանապարհների բարեկարգմանը
2) փոքրաթիվ բնակչություն ունեցող համայնքների ներգրավմամբ միջհամայնքային միավորումների ձևավորմանը
3) սահմանամերձ և փախստականաբնակ համայնքների համար նպատակային ծրագրերի մշակմանն ու իրագործմանը
4) մարզի քաղաքների առաջանցիկ զարգացման քաղաքականությունների և համալիր ծրագրերի մշակմանն ու իրագործմանը
5) որոնց վերջնական նպատակը պետք է լինի մարզի գյուղական և քաղաքային համայնքների փոխլրացնող և ներդաշնակ զարգացումը:
99. ՈՒսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ որքան փոքր է համայնքը, այնքան սոցիալ-մշակութային ենթակառուցվածքները թույլ են (հատկապես գյուղական`քիչ բնակչություն ունեցող համայնքներում): Ընդ որում, եղածն էլ խորհրդային կարգերի ժառանգություն է (հատկապես մշակութային մասով), որը խիստ արդիականացման կարիք ունի:
100. 2008 թ.-ին մարզում գործել են մարզային ենթակայության 118 հանրակրթական (որից մարզի գյուղական համայնքներում գործում են 62 միջնակարգ, 24 հիմնական, 2 տարրական դպրոցներ) և 3 հատուկ դպրոցներ:
101. Մարզի տարածքում պարտադիր հիմնական կրթությունից դուրս մնացած երեխաներ չկան:
102. ՀՀ Սյունիքի մարզում գործում է 47 նախադպրոցական ուսումնական հաստատություններ, որից 45-ը` համայնքային ենթակայության (այդ թվում 27-ը գյուղական համայնքներում), 1-ը` գերատեսչական («Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատ» ՓԲԸ): Նախադպրոցական ուսումնական հաստատություններ չկան մարզի 59 համայնքներում, որտեղ բացակայում են շենքային պայմանները, իսկ 10-ում պահպանվել են շենքերը, սակայն մանկապարտեզները ֆինանսական սուղ պայմանների և սակավաթիվ երեխաների պատճառով չեն գործում:
103. 2007/2008 ուսումնական տարում մարզում գործել են 9 միջին մասնագիտական պետական ուսումնական հաստատություն` 1713 ուսանողներով, 3 բարձրագույն պետական ուսումնական հաստատության մասնաճյուղեր` 1852 ուսանողներով և 4 բարձրագույն ոչ պետական ուսումնական հաստատություն` 475 ուսանողներով:
104. ՀՀ Սյունիքի մարզում 2008 թվականին գործել են մարզային ենթակայության 19 փակ բաժնետիրական ընկերություններ, այդ թվում` 6 բժշկական կենտրոն` քաղաքային համայնքներում, որոնց կողմից իրականացվում է ստացիոնար և ամբուլատոր-պոլիկլինիկական ծառայություններ, առողջության առաջնային պահպանման 11 կենտրոն, 1 մարզային արյան փոխներարկման կայան և նյարդահոգեբուժական դիսպանսեր: Գյուղական համայնքներում գործում են 101 բուժակամանկաբարձական կետեր, իսկ դեղատներ չկան:
105. Մարդկային աղքատության ցուցանիշների համակարգը բաղկացած է երեք հիմնական բաղադրիչներից.
1) կրթության մատչելիություն
2) առողջապահության մատչելիություն
3) արժանավայել կենսապայմանների մատչելիություն:
106. Թվարկված բաղադրիչների հիման վրա կառուցված մարդկային աղքատության մոդիֆիկացված համաթվի հաշվարկների (Աղյուսակ 3.11) մարդկային աղքատության տեսակետից ՀՀ Սյունիքի մարզը 2004 թվականին երկրորդն էր Երևանից հետո:
Աղյուսակ 3.11. Մարդկային աղքատության մոդիֆիկացված համաթվերը ՀՀ մարզերում ու դրանց դասակարգումն ըստ մարդկային աղքատության
.____________________________________________________.
|Մարզերի |ՄԱՄՀ |Կրթական |Առողջա- |Խմելու ջրի |
|դասակարգումն | |ծառայու- |պահական |անվտանգ |
|ամենափոքր | |թյունների|ծառայու- |աղբյուրների|
|մարդկային | |անմատչելի|թյունների|ու մշտական |
|աղքատության | |ություն |անմատչելի|կացարանի |
|համաթվից | | |ություն |անհասանելի-|
|ամենամեծը | | | |ություն |
|______________|_____|_________|_________|___________|
|1 |Երևան |0.325| 0.096| 0.225| 0.005|
|__|___________|_____|_________|_________|___________|
|2 |Սյունիք |0.361| 0.106| 0.220| 0.036|
|__|___________|_____|_________|_________|___________|
|3 |Կոտայք |0.414| 0.084| 0.263| 0.067|
|__|___________|_____|_________|_________|___________|
|4 |Վայոց Ձոր |0.438| 0.136| 0.256| 0.047|
|__|___________|_____|_________|_________|___________|
|5 |Արմավիր |0.517| 0.125| 0.212| 0.181|
|__|___________|_____|_________|_________|___________|
|6 |Շիրակ |0.520| 0.092| 0.256| 0.172|
|__|___________|_____|_________|_________|___________|
|7 |Լոռի |0.575| 0.176| 0.248| 0.151|
|__|___________|_____|_________|_________|___________|
|8 |Տավուշ |0.624| 0.169| 0.263| 0.195|
|__|___________|_____|_________|_________|___________|
|9 |Արարատ |0.626| 0.178| 0.285| 0.163|
|__|___________|_____|_________|_________|___________|
|10|Գեղարքունիք|0.634| 0.211| 0.242| 0.182|
|__|___________|_____|_________|_________|___________|
|11|Արագածոտն |0.753| 0.215| 0.283| 0.256|
.____________________________________________________.
Աղբյուրը` «Հայաստանի սոցիալական միտումները» N 5
107. Չնայած մարզի հանրակրթական համակարգի զարգացած ցանցին (տարրական, հիմնական, միջնակարգ, ավագ դպրոցներ, վարժարաններ, արհեստագործական դպրոցներ, միջին մասնագիտական ուսումնական հաստատություններ, ԲՈՒՀ-եր), որով պայմանավորված է մարզի բնակչության նկատելիորեն բարձր կրթամակարդակը, կրթական ծառայությունների անմատչելիության ինտեգրացված ցուցանիշով (0.106) ՀՀ Սյունիքի մարզը զբաղեցնում է 4-րդ տեղը` Կոտայքից, Շիրակից և Երևանից հետո:
108. Չնայած վերջին տարիներին մարզում իրականացված դպրոցաշինական/կրթական ծրագրերին, մարզում դեռևս շատ են այն դպրոցները, որոնց գույքային ու շենքային պայմանները գտնվում են անմխիթար վիճակում: Դպրոցներում գրեթե բացակայում են լաբորատոր պարագաները: Գրադարաններում հաշվառված գրքերի մոտ 20%-ն օգտագործելի չէ, քանի որ չի բավարարում ներկայիս ուսուցողական ծրագրերի պահանջներին:
109. ՄԱԶԾ-ի կողմից մշակված «Աղքատների ձայնը» զեկույցում կրթական համակարգի շահառուները նշում են հետևյալ հիմնախնդիրները.
1) Դպրոցների շենքերի և ենթակառուցվածքների անբավարար կամ ոչ բարվոք վիճակը
2) Դպրոցների ոչ բարվոք միջավայրը
3) Հին կամ անբավարար կահույքը, սարքավորումները, գույքը և դիդակտիկ նյութերը
4) Գրադարանի անբավարարությունը
5) Լաբորատորիաների, համակարգչային սենյակների ոչ բավարար հագեցվածությունը կամ բացակայությունը
6) Մարզադահլիճի և արտաուսումնական ծրագրերի բացակայությունը կամ պայմանների անբավարարությունը
7) Մանկապարտեզների վիճակը
8) Աշակերտների առողջական խնդիրները
9) Սոցիալական կառույցների և ծնողական խորհուրդների անուշադիր վերաբերմունքը դպրոցի հանդեպ
10) Կրթական քաղաքականության բացասական ազդեցությունը
11) Այլ հանգամանքներ` դպրոցի կառավարման մոտեցումները, բյուջեն:
110. Առողջապահական ծառայությունների անմատչելիության ցուցանիշով ՀՀ Սյունիքի մարզը զբաղեցնում է 2-րդ տեղը:
111. Անցումային տարիներին ինչպես ամբողջ հանրապետությունում, այնպես էլ ՀՀ Սյունիքի մարզում կտրուկ նվազել էր բնակչության հաճախելիությունն ամբուլատոր-պոլիկլինիկական հիմնարկներ: Վերջին տարիներին հաճախումների թիվն սկսել է աճել, իսկ 2006 թ.-ից սկսած, երբ առաջնային բուժօգնությունը դարձավ անվճար, այդ թիվն ավելի է աճել: 2008 թ. ընթացքում պոլիկլինիկաներում և ամբուլատորիաներում հիվանդների հաճախումների թիվը կազմել է 430223 (2005 թ-ին` 360867): Պետության կողմից երաշխավորված բժշկական օգնության և սպասարկման շրջանակներում հիվանդանոցներում և դիսպանսերներում ստացիոնար բուժում է ստացել 8008 հիվանդ (2005 թ-ին` 6922):
112. ՄԱԶԾ-ի 2007 թ.-ի հետազոտության ընթացքում առանձնացվել են առողջապահական համակարգի հետևյալ հիմնախնդիրները.
1) Տեղական առողջապահական ծառայությունների և դեղամիջոցների սահմանափակ մատչելիությունը
2) Տեղական բուժկետերի ենթակառուցվածքների սահմանափակությունը և ընթացիկ պահպանման խնդիրները
3) Գյուղից դուրս գտնվող առողջապահական հիմնարկներ դիմելու դժվարությունները
4) Տրանսպորտային դժվարությունները և շտապ օգնության մեքենաների անբավարար քանակությունը
5) Առողջապահական ծառայություններից օգտվելու համար ֆինանսական միջոցների պակասը
6) Շտապ օգնության ծառայության հետ կապված խնդիրները
7) Դեղատների բացակայությունը
8) Ջրի աղտոտվածությունը և հիվանդացությունը:
113. Արժանավայել կենսապայմանների անմատչելիության` խմելու ջրի անվտանգ աղբյուրների ու մշտական կացարանի անհասանելության ցուցանիշով ՀՀ Սյունիքի մարզը զբաղեցնում է 2-րդ տեղը Երևանից հետո: Մարզում պետական բյուջեի և դոնորների միջոցներով իրականացվել են խմելու ջրամատակարարման բարելավման մի շարք ծրագրեր, որոնք դրական ազդեցություն են ունեցել ինչպես խմելու ջրի հասանելիության ապահովման, այնպես էլ որակի առումով: Այսպես ՏՀԻ հետազոտության տվյալներով գյուղական համայնքներում իրականացված ծրագրերի ազդեցությունը հետազոտված համայնքների 4%-ը գնահատել է գերազանց, 44%-ը լավ, 45%-ը բավարար, իսկ 7%-ի կարծիքով այդ աշխատանքները ոչ մի ազդեցություն չեն ունեցել համայնքի բնակչության բարեկեցության մակարդակի վրա: Այդ է պատճառը, որ մարզի համայնքների մեծ մասի 2009-2012 թթ. քառամյա ծրագրերում ընդգրկված են խմելու ջրատարների կառուցման և վերանորոգման, խմելու ջրի ներհամայնքային ցանցի վերանորոգման ծրագրեր:
114. ՀՀ Սյունիքի մարզի բնակարանային ամենացավոտ հարցերից մեկն է քաղաքային և որոշ գյուղական համայնքների բազմաբնակարան շենքերի անմխիթար, կիսավթարային և հակասանիտարական վիճակը: Բազմաբնակարան շենքերի գերակշռող մեծամասնությունը կառուցվել են 20-ից 50 տարի առաջ, և դրանց մեծ մասը ներկայումս ունի տանիքապատման, ջրամատակարարման ու ջրահեռացման խնդիրներ: Գյուղական համայնքների մեծ մասը գտնվելով սահմանամերձ գոտում, տուժել են Ադրբեջանի հետ հակամարտության ընթացքում հրետակոծություններից և գտնվում են կիսավեր, վթարային վիճակում:
115. 2004-2008 թթ. ընթացքում ՄԱԿ-ի գերագույն հանձնակատարի հայաստանյան գրասենյակի, Շվեյցարական զարգացման գործակալության և ՀՀ Սյունիքի մարզպետարանի համաֆինանսավորմամբ փախստական ընտանիքների համար գնվել և շահագործման են հանձնվել 98 բնակարաններ: Փախստականների և ներքին տեղահանվածների սոցիալական անապահովության աստիճանը իջեցնելու համար մարզում ներկայումս լուրջ աշխատանքներ են տարվում նոր սոցիալական տների կառուցման համար, որով կլուծվի 407 ընտանիքների բնակարանային հարցը, որոնք ընդգրկված չեն առաջնահերթության ծրագրերում:
116. ՀՀ Սյունիքի մարզի քաղաքային և գյուղական համայնքներում իրականացված աղքատության մասնակցային գնահատման արդյունքները վկայում են, որ ընտանիքների աղքատության վտանգը մեղմելու և աղքատ ընտանիքներին սատարելու ամենակարևոր ուղղությունը համայնքի անդամների սոցիալական ակտիվների վերականգնումն է համայնքներում փոխօգնության և սոցիալական զարգացման հիմնադրամների ձևավորման միջոցով:
117. ՀՀ Սյունիքի մարզի մարդկային աղքատության հաղթահարման գերակայություններն առնչվում են.
1) նախադպրոցական, նախնական մասնագիտական (արհեստագործական) և միջին մասնագիտական կրթության բարելավմանը
2) մոր և մանկան առողջության պահպանմանը
3) խմելու ջրի հասանելիության ապահովմանը
4) քաղաքային տնտեսության բարեկարգմանը որոնց վերջնական նպատակը պետք է լինի մարզի բնակչության համար կրթական և առողջապահական ծառայությունների մատչելիության և որակի բարձրացումն ու արժանավայել կենսապայմանների ապահովումը:
118. Հոգևոր-մշակութային պահանջմունքների բավարարման սահմանափակությունն աղքատության երևույթի թերևս ամենաքիչ ուսումնասիրված բաղադրիչն է: Սակայն որոշակի քանակական տվյալների վերլուծության միջոցով կարելի է պատկերացում կազմել մարզի բնակչության հոգևոր-մշակութային պահանջմունքների բավարարման հնարավորությունների մասին:
119. ՀՀ Սյունիքի մարզում գործում են 2 դրամատիկական թատրոն (Կապանում և Գորիսում), 6 թանգարան, 130 գրադարան, 15 երաժշտական, արվեստի և գեղարվեստի դպրոցներ, 7 մշակութային կենտրոն, 110 մշակույթի տուն և ակումբ, 7 մարզադպրոց, 6 մարզադաշտ և այլ մարզական կառույցներ ու մշակութային օջախներ, «Խուստուփ», «Սոսի», «Լաստ» հեռուստաալիքները, հրատարակվում են մարզային, համայնքային «Սյունաց Երկիր», «Զանգեզուր», «Բան ու գործ», «Որոտան» և «Սիսիանի ձայն» թերթերը:
120. Մշակույթի և սպորտի բնագավառում դեռևս չլուծված են մնում գյուղական համայնքների մշակույթի տների, ակումբ-գրադարանների, մարզական կառույցների վերանորոգման և համապատասխան գույքով ապահովման հարցերը:
121. Վերջին տարիներին հաճախ են կազմակերպվում մարզամշակութային, երիտասարդական միջոցառումներ, համերգներ, ցուցահանդեսներ, մրցումներ, ինչպես նաև հանրապետական և միջազգային միջոցառումներ, որոնց մասնակցում են ՀՀ Սյունիքի մարզի ներկայացուցիչները:
122. ՀՀ Սյունիքի մարզի բնակչության աղքատության հաղթահարման տեսանկյունից հոգևոր-մշակութային պահանջմունքների բավարարման խնդրի լուծումը պահանջում է.
1) մարզի բնակչության հոգևոր-մշակութային պահանջմունքների որակական հետազոտությունների իրականացում
2) հոգևոր-մշակութային պահանջմունքների դասակարգում` ըստ բնակչության տարբեր խավերի համար գերակայությունների
3) որոշ համայնքների համար մեկուսացվածության վերացում` թերթերի հասանելիության ապահովման, հեռահաղորդակցության բարելավման միջոցով:
123. ՀՀ Սյունիքի մարզի աղքատության գնահատման վերլուծությունից բխող եզրահանգումների հիման վրա նախանշվում են մարզի տնտեսության հետևյալ գերակա ոլորտները, որոնց առաջանցիկ զարգացումը էապես կնպաստի եկամտային և մարդկային աղքատության հաղթահարմանը.
1) Մասնավոր հատվածի և ՓՄՁ զարգացում
2) Գյուղատնտեսության զարգացում
3) Սոցիալական ոլորտի ծառայությունների մատչելիության և որակի բարձրացում
4) Մարզային ենթակառուցվածքների բարելավում
5) Մարզային զարգացման պլանավորման և իրականացման ինստիտուցիոնալ կառուցվածքի ամրապնդում և հետագա զարգացում
6) Բնապահպանական խնդիրների արդյունավետ լուծում:
4. ՓՄՁ ԵՎ ՄԱՍՆԱՎՈՐ ՀԱՏՎԱԾԻ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄ
4.1. ՓՄՁ ոլորտի իրավիճակի վերլուծություն
124. ՓՄՁ պետական աջակցության ուղղությամբ իրականացվող հետևողական քաղաքականության արդյունքում վերջին տարիներին Հայաստանի Հանրապետությունում արձանագրվել է ՓՄՁ ոլորտը բնութագրող ցուցանիշների դինամիկ աճ: 2008 թ. ՓՄՁ տեսակարար կշիռը երկրի համախառն ներքին արդյունքում (ՀՆԱ) կազմել է 41.7% 2006 թ. 41.0% դիմաց` կրկնակի գերազանցելով 1999 թվականի մակարդակը: Դրա հետ մեկտեղ, ավելացել է նաև ՓՄՁ ոլորտի մասնաբաժինը երկրի արտահանման ծավալում` կազմելով 17% 2007 թվականի 16.9%-ի և 2003 թվականի 14.3%-ի դիմաց:
125. Նշանակալի է ՓՄՁ սուբյեկտների մասնակցությունը նոր աշխատատեղերի ստեղծման գործում: 2008 թ. ընթացքում ստեղծված ՓՄՁ սուբյեկտների թվաքանակը կազմել է ավելի քան 23 հազար, որի արդյունքում ստեղծվել է շուրջ 27.1 հազար նոր աշխատատեղ, որից 14.0 հազարը` ՀՀ մարզերում, իսկ 13.1 հազարը` Երևանում:
126. 2007 թվականին գրանցված ՓՄՁ սուբյեկտների մարզային բաշխվածքն ըստ անհատ ձեռնարկատերերի և տնտեսական գործունեության իրավունք ունեցող առևտրային իրավաբանական անձանց ներկայացված է Աղյուսակ 4.1-ում:
Աղյուսակ 4.1. Գրանցված ՓՄՁ սուբյեկտների մարզային բաշխվածքն ըստ անհատ ձեռնարկատերերի և տնտեսական գործունեության իրավունք ունեցող առևտրային իրավաբանական անձանց
.____________________________________________________.
|Մարզ | ՓՄՁ սուբյեկտներ |
| |____________________________________|
| | ԱՁ | ԻԱ | Ընդամենը |
| |___________|___________|____________|
| |քանակ| % |քանակ| % |քանակ | % |
|_______________|_____|_____|_____|_____|______|_____|
|Երևան |26149| 41 | 3568| 53 | 61847| 48 |
|_______________|_____|_____|_____|_____|______|_____|
|Ընդամենը մարզեր|37640| 59 |31113| 47 | 68753| 52 |
|_______________|_____|_____|_____|_____|______|_____|
|Արագածոտն | 2553| 4 | 1858| 3 | 4411| 3 |
|_______________|_____|_____|_____|_____|______|_____|
|Արարատ | 4669| 7 | 3117| 5 | 7786| 6 |
|_______________|_____|_____|_____|_____|______|_____|
|Արմավիր | 5356| 8 | 2929| 4 | 8285| 6 |
|_______________|_____|_____|_____|_____|______|_____|
|Գեղարքունիք | 2916| 5 | 3760| 6 | 6677| 5 |
|_______________|_____|_____|_____|_____|______|_____|
|Լոռի | 5111| 8 | 4792| 7 | 9903| 8 |
|_______________|_____|_____|_____|_____|______|_____|
|Կոտայք | 5387| 8 | 5100| 8 | 10487| 8 |
|_______________|_____|_____|_____|_____|______|_____|
|Շիրակ | 3503| 6 | 3239| 5 | 6773| 5 |
|_______________|_____|_____|_____|_____|______|_____|
|Սյունիք | 3352| 5 | 3270| 5 | 6591| 5 |
|_______________|_____|_____|_____|_____|______|_____|
|Վայոց Ձոր | 1593| 3 | 897| 1 | 2490| 2 |
|_______________|_____|_____|_____|_____|______|_____|
|Տավուշ | 3201| 5 | 2150| 3 | 5350| 4 |
|_______________|_____|_____|_____|_____|______|_____|
|Ընդամենը ՀՀ |63789|100.0|66811|100.0|130600|100.0|
.____________________________________________________.
Աղբյուրը` «Փոքր և միջին ձեռնարկատիրության ոլորտը Հայաստանում» տեղեկագիր
127. ՓՄՁ պետական քաղաքականության տնտեսական նպատակների անկյունաքարն է հանդիսանում ՀՀ մարզերի տնտեսական զարգացման անհամամասնությունների հաղթահարումը` օգտագործելով յուրաքանչյուր տարածաշրջանի տնտեսական զարգացման առանձնահատկություններն ու ներուժը և խթանելով տնտեսվարող սուբյեկտների միջև ներմարզային և միջմարզային համագործակցության զարգացումը:
128. Վերջին տարիների ընթացքում ՀՀ Սյունիքի մարզի ՓՄՁ ոլորտում զգալի առաջընթաց է նկատվում: Միայն 2008 թվականի ընթացքում ՀՀ Սյունիքի մարզում գրանցվել է 1005 ՓՄՁ սուբյեկտ` ապահովելով շուրջ 1275 նոր աշխատատեղ: ՀՀ Սյունիքի մարզում 1000 բնակչի հաշվով գրանցված ՓՄՁ սուբյեկտների թվաքանակը 2008 թվականին կազմել է 43:
129. Մարզի զարգացման ծրագրով ՓՄՁ աջակցության միջոցառումները նախատեսված էր իրականացնել «Հայաստանի փոքր և միջին ձեռնարկատիրության զարգացման ազգային կենտրոն» հիմնադրամի (Հայաստանի ՓՄՁ ԶԱԿ) գործունեության շրջանակներում:
130. Ծրագրի շրջանակներում աշխատանքներ են իրականացվել ՀՀ Սյունիքի մարզի Սիսիանի (ք. Սիսիան) և Կապանի (ք. Կապան) տարածաշրջաններում Հայաստանի ՓՄՁ ԶԱԿ-ի ներկայացուցչություններ ստեղծելու ուղղությամբ:
131. Նշված ենթակառուցվածքների ստեղծումը և ամրապնդումը ծրագրի ռազմավարական նպատակների իրականացման կարևոր նախադրյալ հանդիսացավ, այն է ՓՄՁ-ներից ստացվող աջակցման հայտերի վերաբերյալ որոշումները ընդունվում են մարզում` ՓՄՁ զարգացման մարզային խորհրդի կողմից:
132. ՓՄՁ-ներին ցուցաբերված աջակցությունը իրականացվել է հետևյալ մեխանիզմներով:
Աղյուսակ 4.2. ՓՄՁ աջակցման մեխանիզմները
.____________________________________________________________________.
|Աջակցության |Աջակցության մեխանիզմները ըստ ՓՄՁ սուբյեկտների |
|ուղղություններ |___________________________________________________|
| | Գործող ՓՄՁ-ներ |Սկսնակ գործարարներ |
|________________|____________________________|______________________|
|Ֆինանսական |Երաշխավորվում է վարկի |Մինչև 2 մլն. դրամ |
|աջակցություն |հիմնական գումարի ոչ ավելի, |վարկի ստացման համար |
| |քան 70%-ը, երաշխավորության |տրամադրվում է վարկային|
| |առավելագույն չափը մինչև |երաշխիք վարկի գումարի |
| |10 մլն. դրամ: |մինչև 130% չափով: |
| |Վարկային տոկոսի մասնակի | |
| |սուբսիդավորում: | |
| |Սեփական կապիտալի | |
| |ֆինանսավորում: | |
|________________|____________________________|______________________|
|Տեղեկատվական, |Տեղեկատվական և |Դասընթացներ և |
|խորհրդատվական |խորհրդատվական աջակցություն, |անհատական |
|և ուսուցողական |Նեղ մասնագիտական |խորհրդատվություն |
|ծրագրեր |խորհրդատվական աջակցություն, |գործարար ծրագրի |
| |ՈՒսուցողական դասընթացներ |մշակման համար |
|________________|____________________________|______________________|
|Իրացման |Գովազդային վահանակների | |
|աջակցություն |պատրաստում | |
| |Պիտակների տպագրություն | |
| |Ինտերնետային կայքի | |
| |պատրաստում | |
| |Մասնակցություն | |
| |ցուցահանդեսներին: | |
.____________________________________________________________________.
Աղբյուրը` ՓՄՁ ՀՀ Սյունիքի մարզային կենտրոն
133. 2008 թվականի ընթացքում ՓՄՁ սուբյեկտներին վարկային երաշխավորությունների տրամադրման ծրագրի շրջանակներում ՀՀ Սյունիքի մարզում տրամադրվել է 15.1 մլն ՀՀ դրամ գումարի երաշխավորություն 6 ՓՄՁ սուբյեկտի` ապահովելով 32.5 մլն ՀՀ դրամի վարկային փաթեթ: Վարկային երաշխավորությունները տրամադրվել են Հայաստանի ՓՄՁ ԶԱԿ-ի գործընկեր Ակբա-Կրեդիտ Ագրիկոլ բանկի և Արդշինինվեստբանկի միջոցով:
134. Սկսնակ գործարարների ձեռներեցությանն աջակցության ծրագրի շրջանակներում աջակցություն է ցուցաբերվել 27 սկսնակ գործարարի: Ծրագրի իրականացման արդյունքում առավել իրատեսական գործարար ծրագրեր ներկայացրած 9 սկսնակ գործարարի տրամադրվել է 8.5 մլն ՀՀ դրամի վարկ, Հայաստանի ՓՄՁ ԶԱԿ-ի երաշխավորությունը կազմել է 10.1 մլն ՀՀ դրամ:
135. 740 ՓՄՁ սուբյեկտներին խորհրդատվական աջակցություն է տրամադրվել օրենքներում կատարվող փոփոխությունների, արտաքին տնտեսական գործունեության իրականացման, հոսքագծերի և սարքավորումների ձեռքբերման, նորարարությունների և նոր տեխնոլոգիաների ներդրման, գործընկերների որոնման, ֆինանսական միջոցների ներգրավման և կառավարման, լիցենզավորման, ստանդարտացման, գործարար և ներդրումային ծրագրերի մշակման, հաշվապահական հաշվառման և այլ հարցերով:
136. ՓՄՁ սուբյեկտներին տրամադրված տեղեկատվական և խորհրդատվական աջակցության այն մասը, որը պահանջում է նեղ մասնագիտական հմտություններ, իրականացվել է մրցույթով ընտրված գործարար ծառայություններ մատուցող կազմակերպությունների միջոցով: 3 ՓՄՁ սուբյեկտ ստացել են նեղ մասնագիտական հմտություններ պահանջող խորհրդատվական աջակցություն, ֆինանսների կառավարման, հաշվապահական հաշվառման, հարկային և աշխատանքային օրենսդրության վերաբերյալ խորհրդատվություն:
137. 104 ՓՄՁ սուբյեկտ ուսուցողական աջակցություն են ստացել, մասնակցելով «Ֆինանսական հաշվետվությունների կազմում», «ՀՀ հարկային օրենսդրության պարզաբանումներ», «ՀՀ աշխատանքային օրենսդրության պարզաբանումներ» թեմաներով դասընթացներին:
138. Շուկաներ առաջմղման աջակցության ծրագրի շրջանակներում մարզից 12 ՓՄՁ սուբյեկտներ ստացել են գովազդային վահանակների պատրաստման, պիտակների տպագրման, ինտերնետային կայքի պատրաստման, ցուցահանդեսին մասնակցության և այլ աջակցություն:
139. Այսպիսով, ՄԶԾ ՓՄՁ աջակցության բաղադրիչը ամբողջությամբ իրագործվում է և մեկ տարում ծրագիրը ներառել է ընդհանուր առմամբ 898 շահառուներ:
4.2. Ծրագրի արդյունքները և հետագա խնդիրները
140. Ծրագրի իրականացման ժամանակահատվածում մարզի 898 շահառուների` գործող ՓՄՁ սուբյեկտների և սկսնակ գործարարների բաշխվածությունը ըստ աջակցման ուղղությունների հետևյալն է (տես Աղյուսակ 4.3.).
Աղյուսակ. 4.3 Գործող ՓՄՁ սուբյեկտների և սկսնակ գործարարների բաշխվածությունն ըստ աջակցման ուղղությունների
.______________________________________________________________.
|ՓՄՁ սուբյեկտներ |Ընդամենը |Գործող | % |Սկսնակ | % |
|Աջակցման գործիքներ |աջակցություն|ՓՄՁ-ներ| |գործարարներ| |
| |ստացած | | | | |
| |սուբյեկտներ | | | | |
|___________________|____________|_______|____|___________|____|
|Ֆինանսական | 15 | 6 | 40 | 9 | 60 |
|աջակցություն | | | | | |
|___________________|____________|_______|____|___________|____|
|Տեղեկատվական, | 871 | 619 | 71 | 252 | |
|խորհրդատվական և | | | | | |
|ուսուցողական | | | | | |
|ծրագրեր | | | | | |
|___________________|____________|_______|____|___________|____|
|Շուկաների առաջմղման| 12 | 12 |100 | 0 | 0 |
|աջակցություն | | | | | |
|___________________|____________|_______|____|___________|____|
|ԸՆԴԱՄԵՆԸ | 898 | 637 |70.9| 261 |29.1|
.______________________________________________________________.
Աղբյուրը` ՓՄՁ ՀՀ Սյունիքի մարզային կենտրոն
141. Աջակցություն ստացածների տարածքային բաշխվածության մեջ առայժմ գերակշռում են մարզկենտրոնում և քաղաքային համայնքներում գործող ՓՄՁ-ները: Ծրագրի սկզբնական փուլում այս հանգամանքը թերևս հասկանալի է, սակայն հետագայում պետք է տարածաշրջանների ավելի համամասնական ընդգրկում ապահովել: Դա միաժամանակ հնարավորություն կստեղծի ծրագրի աջակցման մեխանիզմները ավելի հասանելի դարձնել գյուղական համայնքների համար, որտեղ գործող ՓՄՁ-ների քանակը դեռևս չնչին է: Անհրաժեշտ է հետևողականորեն մեծացնել գյուղական համայնքներից շահառուների տեսակարար կշիռը ՓՄՁ աջակցության հաջորդ տարիների պլաններում:
142. Ծրագրի շահառուների շրջանակները ընդլայնելու գործում կարևոր դեր ունեն կատարելու տեղական ինքնակառավարման մարմինները, որոնց մասնակցությունը ՓՄՁ աջակցման ծրագրերի պլանավորման և իրագործման գործընթացներում նախատեսված է, սակայն դեռևս թույլ է դրսևորվում:
4.3. Մասնավոր հատվածի զարգացման հիմնախնդիրները
143. ՄԶԾ ՓՄՁ աջակցման ծրագիրը զգալիորեն բարելավեց վարկային ռեսուրսների հասանելիությունը մարզի գործող և սկսնակ այն ՓՄՁ-ների համար, որոնք գրավային ռեսուրսների անբավարարության պատճառով չէին կարողանում օգտվել վարկավորման առկա հնարավորություններից:
144. Ծրագրով իրականացված նախաձեռնությունները աջակցելով հանդերձ շահառու ՓՄՁ-ների գործունեության բարելավմանը դեռևս բավարար չեն էականորեն նպաստելու համար մարզի մասնավոր հատվածի կայուն և մրցունակ զարգացմանը:
Մարզի համայնքներում մասնավոր հատվածը ձևավորված է հիմնականում.
1) Առևտրի ոլորտում` մանրածախ առևտրի կետեր և խանութներ
2) Ծառայությունների ոլորտում` կենցաղային ծառայություններ, արտադրության ոլորտում` տեղական գյուղմթերքների վերամշակում և տեղական հումքից շինանյութերի արտադրություն
3) Շինարարության ոլորտում` փոքրածավալ շինարարություն և վերանորոգման աշխատանքներ:
145. Մարզում ձեռնարկատիրության հետագա զարգացման հնարավորությունները համայնքապետերը համարում են.
1) բնակչության ձեռներեցությունը` համայնքում բարձրագույն և մասնագիտական կրթություն ունեցող անձանց սեփական գործ սկսելու ցանկությունը
2) տեղական գյուղմթերքների հումքային բազայի հիման վրա վերամշակման և իրացման արդյունավետ կազմակերպումը
3) զբոսաշրջության զարգացումը` հաշվի առնելով համայնքների մի մասի բարենպաստ աշխարհագրական դիրքը և բնակլիմայական պայմանները
4) համայնքում ներդրումներ կատարելու տեղացի արտագնա ձեռներեցների պատրաստակամությունը:
146. Համայնքների ղեկավարները ցանկանում են մասնակցել համայնքի մասնավոր հատվածի զարգացման ծրագրերի մշակմանը: Նման ծրագրերի մշակման և իրականացման համար համայնքապետերը աջակցություն են ակնկալում դոնոր կազմակերպություններից, ՓՄՁ ԶԱԿ հիմնադրամից, ինչպես նաև օտարերկրյա և տեղացի մասնավոր ներդրողներից:
147. Վերլուծությունը ցուցահանում է, որ մասնավոր ներդրումների ներհոսքը սահմանափակող հիմնական գործոնները հետևյալն են.
1) Համայնքապետերը կարևորելով մասնավոր ներդրումների ներգրավման անհրաժեշտությունը, դեռևս չունեն հստակ պատկերացում ներդրումների խրախուսման իրենց դերի վերաբերյալ
2) Մասնավոր ներդրումների համար տեղական ռեսուրսների, մասնավորապես հողի և արտադրական տարածքների հատկացման հնարավորությունների վերաբերյալ տեղեկատվության բացակայությունը
3) Գործարար նախաձեռնությունների իրականացման համար անհրաժեշտ որակյալ աշխատուժի և մասնագետների պակասը:
4.4. Մասնավոր հատվածի զարգացման 2010-2013 թթ. առաջնահերթությունները
148. Մասնավոր հատվածի զարգացման հիմնախնդիրների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ մարզի տնտեսության հետագա զարգացման համար կարևոր է, շարունակելով առանձին ՓՄՁ-ների մակարդակով ցուցաբերվող աջակցությունը, անցում կատարել առանձին ոլորտների և տարածաշրջանների մակարդակով մասնավոր հատվածի զարգացման հետևյալ ծրագրային միջոցառումների իրականացմանը.
1) ՓՄՁ աջակցման և մասնավոր հատվածի զարգացման տարածաշրջանային ծրագրերի մշակում: Ծրագրերի մշակման առաջին փուլում պետք է հստակեցվեն գործարարության զարգացման այն ռեսուրսները, որոնք տարածաշրջանի համայնքները պատրաստ են տրամադրել մասնավոր ներդրումները խրախուսելու համար:
2) Գերակա ոլորտներում մասնավոր հատվածի զարգացման մարզային հայեցակարգերի ընդունում: Մասնավոր ներդրումների ներհոսքին նպաստող մեկ այլ կարևոր գործոն է մարզի համար գերակա ոլորտների զարգացման հայեցակարգերի ընդունումը: Հայտնի է, որ մարզի բոլոր տարածաշրջանների համար գերակա ոլորտներ են գյուղմթերքների վերամշակումը և իրացումը, ինչպես նաև զբոսաշրջությունը և հարակից ծառայությունները: Սակայն, որպեսզի ներդրումները արդարացված լինեն և նվազի նրանց ռիսկայնությունը անհրաժեշտ է հստակեցնել այդ ապրանքների և ծառայությունների պահանջարկի ծավալները և իրացման շուկաները:
3) Մասնավոր ներդրումների խթանման միջոցառումների կազմակերպում: Տարածաշրջաններում մասնավոր հատվածի զարգացման ծրագրերի, ինչպես նաև մարզում գերակա ոլորտների զարգացման հայեցակարգերի հենքի վրա կձևավորվեն մասնավոր ներդրումների ներգրավման առաջարկներ, ինչը էապես կբարելավի գործարար միջավայրը և հատկապես մասնավոր ներդրումների մրցակցային պայմանները: Հետազոտությունները վկայում են, որ ներդրումներ կատարելու ցանկություն և մտադրություններ ունեն ինչպես տեղացի արտագնա, այնպես էլ այլ արտաքին ներդրողներ, սակայն այդ գործընթացները հաճախ դանդաղում և չեն իրագործվում տեղերում պատշաճ շահագրգռվածության և համագործակցության բացակայության պայմաններում: Այս առումով, մասնավոր հատվածի զարգացման ծրագրերի արդյունավետ իրականացման համար անհրաժեշտ է կազմել տարածաշրջանային և մարզային ներդրումային առաջարկների փաթեթներ և պարբերաբար կազմակերպել իրազեկման միջոցառումներ տեղացի արտագնա և այլ արտաքին ներդրողների համար:
149. ՀՀ Սյունիքի մարզում ներդրումային ծրագրի համար 2008 թ.-ին առաջարկ ներկայացրած կազմակերպությունների վերաբերյալ տեղեկատվությունը ներկայացվում է աղյուսակի տեսքով.
Աղյուսակ 4.4. ՀՀ Սյունիքի մարզում ներդրումային ծրագրի համար 2008 թ.-ին առաջարկ ներկայացրած կազմակերպությունների ցանկ
._________________________________________________________________.
|Հ/Հ|Կազմակերպության | Ոլորտը | Հասցեն |
| |անվանումը | | |
|___|_____________________|__________________|____________________|
|1. |«Լեռ Էքս» ՍՊԸ |Լեռնահանքային | |
| | |արդյունաբերություն| |
|___|_____________________|__________________|____________________|
|2. |«Մեղրու պահածոների |Պահածոների |ք. Մեղրի, |
| |գործարան» ԲԲԸ |արտադրություն |Գործարանային 26 |
|___|_____________________|__________________|____________________|
|3. |«Դաստակերտի |Բժշկական իրերի |ք. Սիսիան, Շիրակի փ.|
| |բուժտեխնիկայի |արտադրություն | |
| |գործարան» ԲԲԸ | | |
|___|_____________________|__________________|____________________|
|4. |«ՎԻ Էյջ Ստոն» ՍՊԸ |Քարի արտադրություն|ք. Սիսիան, Շիրակի 5 |
|___|_____________________|__________________|____________________|
|5. |«Էլեն և Անի» ՍՊԸ |Բազալտե քարի |գ. Շաքե |
| | |արդյունահանում | |
| | |և վերամշակում | |
|___|_____________________|__________________|____________________|
|6. |«ԱԲԴԱ» ՍՊԸ |Բուսական թեյերի |ք. Գորիս, Սաթյան 78 |
| | |արտադրություն | |
|___|_____________________|__________________|____________________|
|7. |«Արմեն և Սարմեն» ՍՊԸ|Կաթնամթերքի |գ. Սյունիք |
| | |արտադրություն | |
|___|_____________________|__________________|____________________|
|8. |«Արսեն և Ներսես» ՍՊԸ|Հանքային ջրերի |Շամբ բնակավայր |
| | |գործարան | |
|___|_____________________|__________________|____________________|
|9. |«Շամբ բիզնես» ՍՊԸ |Պահածոների |Շամբ բնակավայր |
| | |գործարան | |
._________________________________________________________________.
Աղբյուրը` ՓՄՁ ՀՀ Սյունիքի մարզային կենտրոն
Աղյուսակ 4.4-ում նշված կազմակերպությունների կողմից առաջիկայում նախատեսվում է լրացուցիչ 1000-1200 նոր աշխատատեղերի ստեղծում:
150. Այստեղ որոշիչ է մարզպետարանի, մարզային խորհրդի, ինչպես նաև ՓՄՁ ԶՄԽ-ի դերը, ընդ որում` ինչպես տարածաշրջանային ծրագրերի մշակման, այնպես էլ տարեկան աշխատանքային պլանների շրջանակներում մասնավոր ներդրողներին խրախուսելու գործում:
151. ՓՄՁ աջակցման և մասնավոր հատվածի զարգացման միջոցառումների իրագործման փուլային սխեման ներկայացված է Գծապատկեր 4.1-ում:
Գծապատկեր 4.1. ՓՄՁ աջակցման և մասնավոր հատվածի զարգացման միջոցառումների իրագործման փուլային սխեմա
Տարածաշրջանային/ Մարզային
համայնքային մակարդակ մակարդակ
.______________________. .________________________.
Փուլ 1 |Գործարարության | |Գերակա ոլորտների |
|զարգացման ռեսուրսների |___________|ապրանքների և |
|հաշվառում և գնահատում| |ծառայությունների |
| | |իրացման շուկաների |
| | |ուսումնասիրում |
.______________________. .________________________.
| |
\|/ \|/
.______________________. .________________________.
Փուլ 2 |Մասնավոր հատվածի | |Գերակա ոլորտների |
|զարգացման | |զարգացման հայեցակարգերի |
|տարածաշրջանային/ |-----------|մշակում և ընդունում |
|համայնքային ծրագրերի | | |
|մշակում և ընդունում | | |
.______________________. .________________________.
| |
\|/ \|/
._______________________. .________________________.
Փուլ 3 |Տարածաշրջանային/ | |Գերակա ոլորտներում |
|համայնքային մասնավոր |----------|մասնավոր ներդրումների |
|ներդրումների ներգրավման| |ներգրավման մարզային |
|առաջարկների մշակում | |առաջարկների մշակում |
._______________________. .________________________.
| |
\|/ \|/
.___________________________________________________________.
Փուլ 4 |Ներդրումային առաջարկների փաթեթների կազմում և առաջմղման |
|միջոցառումների իրականացում |
.___________________________________________________________.
4.5. Մասնավոր հատվածի և ՓՄՁ զարգացման ծրագրի տրամաբանական հենքը
Աղյուսակ 4.5. ՀՀ Սյունիքի մարզում մասնավոր հատվածի ՓՄՁ զարգացման ծրագրի տրամաբանական հենքը
._____________________________________________________________________.
|Ռազմավարական նպատակներ |Ցուցանիշներ |Ռիսկեր/Նախադրյալներ|
|և առաջնահերթ ծրագրեր | | |
|________________________|________________________|___________________|
|Ռազմավարական նպատակ 1. |ՓՄՁ և մասնավոր հատվածի |ՏԻՄ ղեկավարների |
|Մշակել ՓՄՁ աջակցության |զարգացումը պլանավորվում |աջակցությունը և |
|և մասնավոր հատվածի |և կառավարվում է |մասնակցությունը |
|զարգացման |տարածաշրջանի |ծրագրերի մշակման |
|տարածաշրջանային ծրագրեր`|մակարդակով: |գործընթացում |
|ներգրավելով այդ | | |
|գործընթացներում ՏԻՄ և | | |
|գործարար համայնքի | | |
|ներկայացուցիչներին | | |
|________________________|________________________|___________________|
|Ծրագիր 1. |-Խորհրդատվական |Մրցույթների |
|ՓՄՁ աջակցման և մասնավոր|ծառայությունների |կազմակերպման |
|հատվածի զարգացման |մատուցման մրցույթները |համար անհրաժեշտ |
|տարածաշրջանային ծրագրերի|կազմակերպված և |ֆինանսական |
|մշակում |ֆինանսավորված են |միջոցների |
| |-ՏԻՄ և մասնավոր հատվածի|անբավարարությունը |
| |ներկայացուցիչները | |
|Առաջնահերթ |ներգրավված են ծրագրերի | |
|միջոցառումներ. |մշակման գործընթացում | |
| |-Հստակեցված են գործարար | |
|1) Ծրագրերի մշակման |ծրագրերի իրագործման | |
|խորհրդատվական աջակցում |համար տեղական | |
|2) Տարածաշրջանային և |ռեսուրսների օգտագործման | |
|համայնքային ծրագրերի |հնարավորությունները | |
|ընդունում | | |
|________________________|________________________|___________________|
|Ռազմավարական նպատակ 2. |Գերակա ոլորտների |Գյուղմթերքների |
|Աջակցել գերակա ճյուղերի,|ձեռնարկությունների |իրացման և |
|մասնավորապես |եկամուտների աճ: |զբոսաշրջության |
|զբոսաշրջության, |Գյուղատնտեսական |շուկայում |
|գյուղմթերքների |արտադրանքի արտահանման |մրցակցային |
|վերամշակման և իրացման |ծավալների աճ: |միջավայրի |
|ձեռնարկությունների |Հյուրընկալության և |անբարենպաստ |
|մրցունակության |հարակից ծառայությունների|պայմանները մարզի |
|բարձրացմանը: |որակի բարելավում: | |
| |Զբոսաշրջիկների և | |
| |այցելուների թվաքանակի աճ| |
|________________________|________________________|___________________|
|Ծրագիր 2. |- Տեղական ապրանքների և |Շուկաների |
|Գերակա ոլորտներում |ծառայությունների իրացման|հետազոտման |
|մասնավոր հատվածի |շուկաները և պահանջարկի |գործընթացում |
|զարգացման մարզային |ծավալները հստակեցված են |որակյալ |
|հայեցակարգերի ընդունում:|- Գյուղմթերքների |մասնագիտական |
| |վերամշակման և իրացման |կադրերի ներգրավում:|
|Առաջնահերթ |համակարգի զարգացման |Մարզի գերակա |
|միջոցառումներ. |միջոցառումների պլանը |ոլորտների |
| |ընդունված է |զարգացման |
|1) Զբոսաշրջության և |- Զբոսաշրջային |միջոցառումների |
|գյուղմթերքների շուկաների|կենտրոնների զարգացման |պլանը համահունչ |
|հետազոտում |միջոցառումների պլանը |է ճյուղային |
|2) Գյուղմթերքների |ընդունված է |նախարարությունների |
|վերամշակման և իրացման |- Աշխատուժի պահանջարկը |քաղաքականությանը: |
|մարզային հայեցակարգի |ըստ մասնագիտությունների |Օտարերկրյա և |
|մշակում |և տարածաշրջանների |միջազգային |
|3) Մարզում զբոսաշրջային |գնահատված է |կազմակերպություն- |
|կենտրոնների ձևավորման |- ՓՄՁ աջակցման տարեկան |ները պատրաստ են |
|հայեցակարգի մշակում |ֆինանսական պլաններում |համաֆինանսավորել |
|4) Գերակա ոլորտներում |նախատեսված են գումարներ |վերապատրաստման |
|գործող |գերակա ոլորտների |ծրագրերը: |
|ձեռնարկությունների |մասնագետների և | |
|աշխատուժի պահանջարկի |կառավարիչների | |
|ուսումնասիրում |վերապատրաստման համար | |
|5) Գերակա ոլորտներում | | |
|մասնագետների և | | |
|կառավարիչների | | |
|վերապատրաստման | | |
|կոորդինացում | | |
|________________________|________________________|___________________|
|Ռազմավարական նպատակ 3. |Տարածաշրջաններում և |Գործարարության |
|Նպաստել տեղացի արտագնա, |առանձին համայնքներում |զարգացման տեղական |
|ինչպես նաև այլ արտաքին |մասնավոր ներդրումների |ռեսուրսների և |
|ներդրողների ներգրավմանը |ծավալների աճ |ենթակառույցների |
|մարզում մասնավոր հատվածի| |անբավարար վիճակը |
|զարգացման ներդրումային | | |
|ծրագրերում | | |
|________________________|________________________|___________________|
|Ծրագիր 3. |- Տարածաշրջանային և/կամ |Ներդրումային |
|Մասնավոր ներդրումների |ոլորտային ներդրումային |առաջարկները և |
|խթանման միջոցառումների |առաջարկների վերաբերյալ |դրանց իրագործման |
|կազմակերպում: |տեղեկատվական նյութերը |պայմանները |
| |հրապարակված են |համապատասխանում են |
|Առաջնահերթ |- Տեղացի արտագնա և այլ |պոտենցիալ |
|միջոցառումներ. |արտաքին ներդրողների |ներդրողների |
| |իրազեկման նպատակային |ակնկալիքներին: |
|1) Ներդրումային |միջոցառումները | |
|առաջարկների վերաբերյալ |իրագործված են | |
|տեղեկատվական նյութերի | | |
|մշակում | | |
|2) Ներդրումային | | |
|հնարավորությունների | | |
|ներկայացման | | |
|միջոցառումների | | |
|կազմակերպում | | |
._____________________________________________________________________.
5. ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՈԼՈՐՏՆԵՐ
5.1 Կրթություն
5.1.1 Կրթության ոլորտի իրավիճակի վերլուծություն
152. Պետական ու ազգային կարևորագույն խնդիր է համարվում կրթության համակարգի պահպանումը, զարգացումը և միջազգային ասպարեզում նրա մրցունակության ապահովումը:
153. Ներկայումս Հայաստանում կրթության ոլորտը կարևորվում է որպես երկրի կայուն զարգացման, ինչպես նաև մարդկային կապիտալի պահպանման ու վերարտադրության նախապայմաններից մեկը: Հավասարապես մատչելի որակյալ կրթության ապահովման և կրթության ոլորտի արդյունավետության բարձրացման նպատակով երկրում իրականացվում են բարեփոխումների ծրագրեր` կրթական բոլոր մակարդակներում: Կրթության ոլորտի բարեփոխումները սկսվել են իրականացվել Հայաստանի Հանրապետության անկախության հռչակումից հետո` սոցիալ-տնտեսական և հասարակական նոր հարաբերությունների պայմաններում, երբ կարևորվեց հասարակական և տնտեսական զարգացման համաշխարհային միտումներին մեր ինտեգրվելը, կրթության` որպես հիմնարար արժեքները փոխանցող և ազգային հարատևումն ապահովող համակարգի անհրաժեշտությունը: Կրթական համակարգի առջև ծառացած խնդիրները տարաբնույթ են ու պայմանավորված կյանքի հրամայականով, իսկ լուծումները` օրակարգային, ելնելով կրթության արագընթաց գլոբալացման և երկրի մրցունակության ապահովման անհրաժեշտությունից: ՈՒստի այս ոլորտի զարգացումը ներկայումս երկրի զարգացման առաջնային գերակայություններից է: Ոլորտի զարգացման քաղաքականությունը պետք է համահունչ լինի ՄԱԿ-ի Եվրոպական տնտեսական հանձնաժողովի «Կրթություն` հանուն կայուն զարգացման» ռազմավարությանը և ուղղված լինի այն բանին, որ բարեփոխումների արդյունքները նշանակալի ազդեցություն ունենան երկրում տնտեսական աճի, աղքատության կրճատման, անհավասարության մեղման, էկոլոգիական անվտանգության ապահովման և մարդկային զարգացման գործընթացների վրա ինչպես կարճաժամկետ, այնպես էլ երկարաժամկետ հեռանկարում:
154. Սյունիքի մարզի կրթության զարգացման տեսլականն անհրաժեշտ է դիտարկել երկրի ընդհանուր զարգացման, ազգային և պետական անվտանգության ապահովման հետևյալ հիմնական թիրախների հաղթահարման համատեքստում:
1) կայուն տնտեսական աճի ապահովում
2) միջազգային և տարածաշրջանային համագործակցություն
3) անկախ պետականության ամրապնդում և քաղաքացիական հասարակության զարգացում
4) բարեկեցության ապահովում և աղքատության հաղթահարում
5) հայապահպանություն:
Նախադպրոցական կրթություն
155. Նախադպրոցական կրթությունը Հայաստանի Հանրապետությունում շարունակական կրթության համակարգի սկզբնական, բաղկացուցիչ մասն է: Ըստ նախադպրոցական կրթության հայեցակարգի և ռազմավարության` պետք է ապահովվի բազմաֆունկցիոնալ նախադպրոցական կրթական հաստատությունների գործարկումը տարբերակված ծրագրերով (այլընտրանքային ծառայություններով), ինչպես նաև խթանվի տարաբնույթ նախադպրոցական կրթական ծառայությունների ներդրումը քաղաքային և գյուղական համայնքներում: Նախադպրոցական կրթության որակը բարելավելու նպատակով կառավարությունը կապահովի նաև նախադպրոցական կրթության չափորոշիչների մշակումն ու ներդրումը:
156. Ոլորտում գործունեության առաջնային ուղղություններն են եղել օրենսդրական դաշտի և կառավարման համակարգի կատարելագործումը, կադրերի մասնագիտական կարողությունների զարգացումը, նյութատեխնիկական և ուսումնանյութական հիմքի բարելավումը, ծառայությունների մատչելիության և ընդգրկվածության մեծացումը:
157. Ինչպես ցույց է տալիս վիճակագրությունը, Սյունիքի մարզում նախադպրոցական ուսումնական հաստատությունների, հետևաբար նաև երեխաների թիվը մանկապարտեզներում նվազում էր անկախության առաջին տարիներին: Հետագա տարիներին, թեև հանրապետության տնտեսական վիճակը կայունացման միտում ուներ, այնուամենայնիվ նախադպրոցական հաստատությունների թիվը կրկին շարունակում էր նվազել: Էներգետիկ ճգնաժամը, ջեռուցման այլընտրանքային միջոցներ (փայտ, կերոսին և այլն) ձեռք բերելու դժվարությունները, իսկ հետո նաև ֆինանսական ռեսուրսների սղությունը մանկապարտեզների և հաճախող երեխաների թվի նվազման պատճառ դարձան: Բացի այդ մանկապարտեզների փակման և երեխաների թվի նվազման վրա իր ազդեցությունն ունեցավ նաև Արցախյան հակամարտությունը, հատկապես սահմանամերձ բնակավայրերում: Սյունիքի մարզում 2003 թ. մինչև 2008 թ. ընկած ժամանակահատվածում զգալիորեն պակասել են նախադպրոցական հաստատությունները` 60-ից նվազելով մինչև 47-ի: Վերջին տարիների վիճակագրական տվյալները ցույց են տալիս, որ դրանց թիվը կայունացման, նույնիսկ` աճի միտում ունի (տես` Աղյուսակ 5.1):
Աղյուսակ 5.1. Նախադպրոցական հաստատությունների գործունեությունը
.______________________________________________
| |Նախադպրոցական հիմնարկների |
| | քանակը |
| |_____________________________|
| |2003|2004|2005|2006|2007|2008|
|_______________|____|____|____|____|____|____|
|ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ | 682| 637| 623| 623| 617| |
|ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ| | | | | | |
|_______________|____|____|____|____|____|____|
|Ք. ԵՐԵՎԱՆ | 187| 180| 175| 172| 172| |
|_______________|____|____|____|____|____|____|
|ԱՐԱԳԱԾՈՏՆ | 24| 32| 25| 23| 17| |
|_______________|____|____|____|____|____|____|
|ԱՐԱՐԱՏ | 74| 59| 65| 72| 66| |
|_______________|____|____|____|____|____|____|
|ԱՐՄԱՎԻՐ | 79| 58| 52| 49| 53| |
|_______________|____|____|____|____|____|____|
|ԳԵՂԱՐՔՈՒՆԻՔ | 43| 43| 44| 45| 45| |
|_______________|____|____|____|____|____|____|
|ԼՈՌԻ | 53| 52| 54| 56| 53| |
|_______________|____|____|____|____|____|____|
|ԿՈՏԱՅՔ | 52| 52| 50| 50| 50| |
|_______________|____|____|____|____|____|____|
|ՇԻՐԱԿ | 50| 46| 45| 45| 46| |
|_______________|____|____|____|____|____|____|
|ՍՅՈՒՆԻՔ | 60| 55| 52| 50| 55| 47|
|_______________|____|____|____|____|____|____|
|ՎԱՅՈՑ ՁՈՐ | 17| 17| 17| 17| 17| |
|_______________|____|____|____|____|____|____|
|ՏԱՎՈՒՇ | 43| 43| 44| 44| 43| |
.______________________________________________
.__________________________________________________.
| | Հաճախող երեխաների թիվը |
| |__________________________________|
| |2003 |2004 |2005 |2006 |2007 |2008|
|_______________|_____|_____|_____|_____|_____|____|
|ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ |46141|45470|47791|47308|49777| |
|ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ| | | | | | |
|_______________|_____|_____|_____|_____|_____|____|
|Ք. ԵՐԵՎԱՆ |20915|21006|21530|21371|22173| |
|_______________|_____|_____|_____|_____|_____|____|
|ԱՐԱԳԱԾՈՏՆ | 895| 903| 782| 1471| 802| |
|_______________|_____|_____|_____|_____|_____|____|
|ԱՐԱՐԱՏ | 3001| 3359| 3679| 3725| 3904| |
|_______________|_____|_____|_____|_____|_____|____|
|ԱՐՄԱՎԻՐ | 3089| 3082| 3312| 3369| 3754| |
|_______________|_____|_____|_____|_____|_____|____|
|ԳԵՂԱՐՔՈՒՆԻՔ | 2314| 2469| 2593| 2404| 2461| |
|_______________|_____|_____|_____|_____|_____|____|
|ԼՈՌԻ | 3522| 2915| 3179| 3283| 3221| |
|_______________|_____|_____|_____|_____|_____|____|
|ԿՈՏԱՅՔ | 2940| 2614| 3326| 2529| 3839| |
|_______________|_____|_____|_____|_____|_____|____|
|ՇԻՐԱԿ | 3337| 3168| 3378| 3271| 3516| |
|_______________|_____|_____|_____|_____|_____|____|
|ՍՅՈՒՆԻՔ | 3565| 3399| 3303| 3137| 3467|3413|
|_______________|_____|_____|_____|_____|_____|____|
|ՎԱՅՈՑ ՁՈՐ | 714| 684| 669| 778| 628| |
|_______________|_____|_____|_____|_____|_____|____|
|ՏԱՎՈՒՇ | 1849| 1871| 2040| 1970| 2012| |
.__________________________________________________.
Աղբյուրը` ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայություն, Հայաստանի Հանրապետության մարզերը թվերով 2003-2005, 2008 ՀՀ Սյունիքի մարզպետարանի աշխատակազմի կրթության, մշակույթի և սպորտի վարչության տվյալներ
158. Նախադպրոցական համակարգում նկատվում է աղքատ և ոչ աղքատ խավերի ընդգրկվածության զգալի անհավասարություն, մինչդեռ հիմնական կրթությունում տարբեր խավերի ընդգրկվածությունը բավական բարձր է ու համասեռ: Անհավասարությունն առավել սրվում է մասնագիտական ծրագրերի մակարդակում: Մարզում գործում է 47 նախադպրոցական ուսումնական հաստատություն, որից 45-ը` համայնքային ենթակայության, 1-ը` գերատեսչական («Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատ» ՓԲԸ): Մանկապարտեզներում գործում են 149 խմբեր` 3413 երեխաներով, մանկավարժների թիվը կազմում է 402: Նախադպրոցական ուսումնական հաստատություններ չկան մարզի 59 համայնքներում, որտեղ բացակայում են շենքային պայմանները, իսկ 10-ում պահպանվել են շենքերը, սակայն մանկապարտեզները ֆինանսական սուղ պայմանների և սակավաթիվ երեխաների պատճառով չեն գործում: Դրանց հիմնական մասը գործում է քաղաքային համայնքներում, որտեղ մանկապարտեզների գործարկման համար առկա են համեմատաբար բարվոք պայմաններ: Փաստորեն, նախադպրոցական կրթությունը քաղաքային կյանքը բնութագրող չափորոշիչ է դառնում և գյուղի երեխաները զրկվում են այդ կրթության հնարավորությունից:
159. Մարզի 3-6 տարեկան երեխաների ճնշող մեծամասնությունն ընդգրկված չէ նախադպրոցական համակարգում: Ընդ որում, անմատչելիությունը որպես չընդգրկվածության պատճառ առավել սուր է արտահայտված գյուղական բնակչության շրջանում: Նախադպրոցական կրթության անմատչելիության տեսակների մեջ գյուղական բնակավայրերում հատկապես կարևորվում է նախադպրոցական հաստատության բացակայությունը, իսկ քաղաքային բնակավայրերում` նյութական անմատչելիությունը, համայնքի բյուջեի սղությունը, որի արդյունքում կրճատվում են խմբերի թիվը:
160. Մանկապարտեզների առջև այսօր ծառացած են մի շարք խնդիրներ, որոնք հրատապ լուծման կարիք ունեն: Մասնավորապես.
1) Կապիտալ վերանորոգում: Նախադպրոցական հաստատությունների գերակշռող մեծամասնության շենքային պայմանները գտնվում են ոչ բարվոք վիճակում
2) Անբավարար ջեռուցում: Կենտրոնական ջեռուցման համակարգը գրեթե չի գործում և մանկապարտեզները հիմնականում ջեռուցվում են էլեկտրական սարքերի և վառելափայտի միջոցով, ինչը մեծ տարածքի պայմաններում այդքան էլ արդյունավետ չէ
3) Սնունդ: Չնայած, որ նախադպրոցական հաստատությունների գերակշռող մասում (հատկապես համայնքային ենթակայության), որոնք աշխատում են 8-ժամյա ռեժիմով, երեխաների համար կազմակերպվում է սննդի մատուցում, այնուամենայնիվ սննդի տեսականին մնում է գրեթե միատարր և անհրաժեշտություն է առաջանում մանկական սննդակարգում առաջնայնություն տալ կալորիականությանը և սննդարարության նորմերի բարձրացմանը
4) Գույք: Մանկապարտեզների օգտագործվող գույքը թե բարոյապես և թե ֆիզիկապես մաշված է: Գրեթե բոլոր նախադպրոցական հաստատություններն ունեն փափուկ և կոշտ գույքի, ուսուցողական դիդակտիկ պարագաների, խաղալիքների, խմբասենյակների և դահլիճների կահավորման անհրաժեշտություն
5) Մասնագիտական կադրեր: Եթե հանրակրթության բնագավառում վերջին տարիներին իրականացվում են մանկավարժների վերապատրաստման ակտիվ միջոցառումներ, ապա նախադպրոցական ոլորտում կադրերի վերապատրաստման խնդիրը չափազանց արդիական է: Չնայած, որ ՀՀ ԿԳՆ Կրթության ազգային ինստիտուտի Կապանի և Գորիսի մասնաճյուղերի միջոցով իրականացվում են վերապատրաստման որոշ միջոցառումներ, այնուամենայնիվ դրանք սահմանափակ բնույթ են կրում: Բացի այդ կարևոր է նաև համարժեք մասնագիտությամբ մասնագետ կադրերի ապահովման խնդիրը:
Հանրակրթություն, այդ թվում` հատուկ կրթություն և արտադպրոցական դաստիարակություն
161. Միջնակարգ կրթությունը հանդիսանում է կրթության հիմնական օղակը: Հանրակրթության ոլորտի բարեփոխումների ներկա փուլի հիմնական խնդիրը կրթության որակի ապահովումն է: Այս նպատակով վերջին տարիներին սկիզբ է դրվել բազմաթիվ նախաձեռնությունների, որոնք ներառում են կրթության որակը պայմանավորող գրեթե բոլոր գործոնները` մարդկային ռեսուրսները, ծրագրամեթոդական ապահովումը, նորմատիվ-իրավական դաշտը, ինստիտուցիոնալ համակարգը: Բարեփոխումների առանցքային նախաձեռնություններից մեկն անցումն է 12-ամյա հանրակրթական համակարգին, որի իրականացումը սկսվել է 2006 թ-ին, և նախատեսվում է ավարտել 2012 թվականին: Այս գործընթացի շրջանակներում 2009-2010 ուսումնական տարվանից նախատեսվում է եռամյա ավագ դպրոցի ծրագրի ներդրումը և առանձին գործող ավագ դպրոցների ցանցի ստեղծումը: Ծրագիրն ուղղված է հանրակրթության երրորդ աստիճանում` ավագ դպրոցում, կրթության որակի և արդյունավետության բարձրացմանը և արդիականացմանը: Ծրագրի ընդունումը կարևորվում է այն հիմնավորմամբ, որ ավագ դպրոցը դիտվում է որպես «նախամասնագիտական» կրթություն ապահովող հիմնական օղակ: Չնայած Հանրապետությունում գոտիավորվել են նախատեսված ավագ դպրոցների 23 կրթական գոտիներ, այնուամենայնիվ Սյունիքի մարզի մի շարք մասնագետների կարծիքով մարզում առաջիկա տարիների ընթացքում ավագ դպրոցների ներդրման պրակտիկան համարվում է աննպատակահարմար` կախված մարզի բնակավայրերի միջև եղած հեռավորության, ճանապարհների որակի, քաղաքային բնակավայրերում առկա դպրոցների շենքերի` մյուս թաղամասերի նկատմամբ ոչ հարմար տեղադիրքի, ինչպես նաև տնտեսական և սոցիալական դժվարությունների հետ:
162. Բարելավվել է նաև հատկացվող պետական ֆինանսական միջոցների օգտագործման արդյունավետությունը` ի հաշիվ դպրոցների օպտիմալացման և ուսուցիչների շաբաթական ծանրաբեռնվածության բարձրացման:
163. 2008 թ. Սյունիքի մարզի կրթության ոլորտի բյուջետային ծախսերը 2005 թ. համեմատ աճել են գրեթե 44%-ով:
Աղյուսակ 5.2. 2005-2008 թթ. կրթության ոլորտին ՀՀ պետական բյուջեից հատկացումների դինամիկան
հազ. դրամ
.______________________________________________________________________
|Հ/Հ|Կրթության ոլորտ | 2005 թ. | % | 2006 թ. | % | 2007 թ. | % |
|___|________________|_________|_____|_________|_____|_________|______|
|1 |Հանրակրթություն |2016188.9|137.5|2349631.4|116.5|2692807.4|114.6 |
|___|________________|_________|_____|_________|_____|_________|______|
|2 |Հատուկ | 328181.1|133.5| 393584.1|119.9| 375347.1| 1.19|
| |կրթություն | | | | | | |
|___|________________|_________|_____|_________|_____|_________|______|
|3 |Արտադպրոցական | 12468.6|229.1| 13913.6|111.6| 17130.2| 1.15|
| |դաստիարակություն| | | | | | |
|___|________________|_________|_____|_________|_____|_________|______|
|4 |Ընդամենը |2356838.5|137.2|2757129.1|117.0|3085284.7|111.9 |
.______________________________________________________________________
._____________________ ________________.
|Հ/Հ|Կրթության ոլորտ | | 2008 թ. | % |
|___|________________| |_________|_____|
|1 |Հանրակրթություն | |3105356.4|115.3|
|___|________________| |_________|_____|
|2 |Հատուկ | | 265682.2| 70.8|
| |կրթություն | | | |
|___|________________| |_________|_____|
|3 |Արտադպրոցական | | 21467.6|125.3|
| |դաստիարակություն| | | |
|___|________________| |_________|_____|
|4 |Ընդամենը | |3392506.2|109.9|
._____________________ ________________.
Աղբյուրը` ՀՀ Սյունիքի մարզպետարանի աշխատակազմի կրթության, մշակույթի և սպորտի վարչության տվյալներ
164. Սյունիքի մարզում 2008 թ.-ին մեկ աշակերտին ընկնող տարեկան միջին գումարը կազմել է 177469.0 դրամ, որը գրեթե 1.7 անգամ ավելին է 2005 թ. մեկ սովորողին ընկնող գումարի չափից: Մարզի դպրոցական շենքերը և շինությունները, հատկապես հեռավոր համայնքներում, գտնվում են ՀՀ կառավարության և մարզպետարանի ուշադրության կենտրոնում և յուրաքանչյուր տարի ներդրումների ծավալն ավելացվում է:
165. ՀՀ պետական բյուջեի հաշվին 2008 թ. Սյունիքի մարզի 1-ին դասարաններին հատկացվել է 71135.8 դրամի գույք, (աշակերտական սեղան-նստարաններ, հանդերձապահարաններ, գրատախտակներ, ինչպես նաև ուսուցչական սեղան-աթոռներ, գրապահարաններ, պահարաններ և կախիչներ, խաղալիքներ, շվեդական պատ), որի համար 2007 թ.-ին հատկացվել էր ընդամենը 25179.0 դրամ:
166. Ներկայումս Սյունիքի մարզում գործում են 121 հանրակրթական ուսումնական հաստատություններ, այդ թվում 3 հատուկ դպրոց: 2008-2009 թթ. ուսումնական տարում մարզի հանրակրթական ուսումնական հաստատություններում սովորում է 17375 աշակերտ, որն անցած ուսումնական տարվա (2007-2008 թթ.) համեմատ պակաս է 1010 աշակերտով: Դասարանների թիվը նույն ժամանակահատվածում պակասել է 46-ով` կազմելով 1154: Նման իրավիճակը պայմանավորված է հիմնականում արտագաղթով, ինչպես նաև ՄԺԾԾ-ին համաձայն թերհամալրված դասարանների միավորմամբ:
167. Վերջին տարիների ընթացքում նկատվում է առաջին դասարան ընդունվողների թվի աճ, ծնելիության մակարդակի որոշակի բարձրացման պատճառով: Այսպես, եթե 2007-2008 ուսումնական տարում մարզի հանրակրթական ուսումնական հաստատությունների առաջին դասարան էին հաճախում 1390 երեխա, ապա 2008-2009 ուսումնական տարում այդ թիվը հասավ 1504-ի, ինչը 114 երեխայով ավել է:
168. Ինչ վերաբերում է ուսուցիչ-աշակերտ թվաքանակի հարաբերակցությանը, ապա Սյունիքում 2004-2007 թթ. այդ թիվը 8.6-ից հասել է 8.3-ի, ինչը գրեթե անփոփոխ է, իսկ 2007-2008 ուսումնական տարում ուսուցիչ-աշակերտ թվաքանակի հարաբերակցությունը կազմել է 7.6 (Աղյուսակ 5.3):
Աղյուսակ 5.3. ՈՒսուցիչ-աշակերտ թվաքանակի հարաբերակցությունը ՀՀ մարզերում
._______________________________________________________________.
| Մարզ | 2004-2005 ուս.տարի | 2005-2006 ուս.տարի |
| |_________________________|_________________________|
| |Աշակերտ-|ՈՒսու-|Հարաբերակ|Աշակերտ-|ՈՒսու-|Հարաբերակ|
| |ներ |ցիչներ|ցություն |ներ |ցիչներ|ցություն |
|___________|________|______|_________|________|______|_________|
|Երևան |139539 | 10948| 12.7| 135283| 11193| 12.1|
|___________|________|______|_________|________|______|_________|
|Արագածոտն | 23848 | 2569| 9.3| 25356| 2838| 8.9|
|___________|________|______|_________|________|______|_________|
|Արարատ | 44651 | 5693| 7.8| 43831| 3272| 13.4|
|___________|________|______|_________|________|______|_________|
|Արմավիր | 44707 | 3431| 13.0| 45025| 3565| 12.6|
|___________|________|______|_________|________|______|_________|
|Գեղարքունիք| 42265 | 3894| 10.9| 41539| 3833| 10.8|
|___________|________|______|_________|________|______|_________|
|Լոռի | 43952 | 3693| 11.9| 42614| 3776| 11.3|
|___________|________|______|_________|________|______|_________|
|Կոտայք | 42760 | 3106| 13.8| 41398| 3313| 12.5|
|___________|________|______|_________|________|______|_________|
|Շիրակ | 48355 | 4654| 10.4| 46909| 4549| 10.3|
|___________|________|______|_________|________|______|_________|
|Սյունիք | 21831 | 2538| 8.6| 20896| 2530| 8.3|
|___________|________|______|_________|________|______|_________|
|Տավուշ | 19068 | 1794| 10.6| 18684| 1940| 9.6|
|___________|________|______|_________|________|______|_________|
|Վայոց Ձոր | 10208 | 941| 10.8| 9781| 912| 10.7|
|___________|________|______|_________|________|______|_________|
|Ընդամենը |481184 | 43261| 11.1| 471316| 41721| 11.3|
._______________________________________________________________.
Աղբյուրը` ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայություն, Հայաստանի Հանրապետության մարզերը թվերով 2001-2005, 2006
169. Իր ընդգրկվածությամբ հանրակրթական ոլորտն ունի ամենամեծ շահառուների խումբը և, ըստ էության, կրթական այս մակարդակում ծառայությունները գրեթե հավասարաչափ մատչելի են բնակչության բոլոր խմբերի համար: Այսպես, զուտ ընդգրկվածությունը տարրական դպրոցում Սյունիքի մարզում 2009 թ. հունվարի 1-ի դրությամբ կազմել է 100%:
170. Այնուամենայնիվ, մարզի ազգաբնակչության սակավ ապահովվածության պատճառով կրթական ծառայությունների մատչելիությունը տարբեր սոցիալական շերտեր ներկայացնող ընտանիքների համար դեռևս համարվում է չլուծված խնդիր:
171. Մարզում պարտուսից դուրս մնացած աշակերտներ չկան:
Հանրակրթական դպրոցների շինարարություն և հիմնանորոգում
172. Մարզի 29 համայնքներում (Կապանի N 4, Կապանի N 12, Քաջարանի N 6, Շրվենանցի, Վարդավանքի, Տավրուսի, Դիցմայրիի, Աղվանիի, Նորաշենիկի, Բարգուշատի, Գորիսի N 1 հատուկ, Շուռնուխի, Բարձրավանի, Որոտանի, Տանձատափի, Մեղրիի N 2, Կարճևանի, Սիսիանի N 5, Սիսիանի N 1 հատուկ, Շամբի, Սալվարդի, Շենաթաղի, Հացավանի, Թասիկի, Բնունիսի, Բալաքի, Արևիսի, Լծենի և Գետաթաղի), հանրակրթական ուսուցումը կատարվում է հարմարեցված շենքերում, ակումբներում, իսկ փախստականաբնակ գյուղերում` լքված խարխուլ տներում, հին գրասենյակների շենքերում, որոնք տասնյակ տարիներ չեն նորոգվել: Չունեն սանհանգույցներ, սպորտ դահլիճներ կամ հրապարակներ, ասբոհերձաքարերի ջարդվածության պատճառով անձրևաջրերը լցվում են շենքը և վնասում այն: ՈՒսուցման ընթացքը կազմակերպելու համար բացակայում են տարրական պայմաններ: Կապան քաղաքի Բեխ և Բաղաբուրջ թաղամասերում, որոնք նախկինում հանդիսացել են առանձին գյուղական բնակավայրեր և քաղաքից գտնվում են որոշակի հեռավորության վրա, դպրոցներ չեն գործում` շենքային պայմաններ չլինելու պատճառով: Նշված թաղամասերի երեխաների ուսուցման կազմակերպումը քաղաքի այլ դպրոցներում կապված է լուրջ դժվարությունների հետ: 2006 թվականին սկսվել է Խոզնավար, Լիճք, Վարդանիձոր և Նռնաձոր գյուղերի դպրոցների նոր շենքերի կառուցումը, ընդ որում Լիճք, Վարդանիձոր և Նռնաձորի գյուղերի դպրոցների շինարարությունն իրականացվում էր բարեգործական կազմակերպությունների միջոցներով: 2007 թվականին ավարտվել է Լիճք, Վարդանիձոր և Նռնաձոր գյուղերի դպրոցների նոր շենքերի կառուցումը: ՀՀ 2007 թվականի պետական բյուջեով հատկացված միջոցների հաշվին սկսվել են Եղեգ և Արավուս գյուղերի դպրոցական շենքերի կառուցման աշխատանքները, շարունակվել Խոզնավար գյուղի դպրոցական շենքի շինարարությունը: Մարզի դպրոցական շենքերը և շինությունները, հատկապես սահմանամերձ, լեռնային և բարձր լեռնային հեռավոր համայնքներում գտնվում են ՀՀ կառավարության և մարզպետարանի ուշադրության կենտրոնում և յուրաքանչյուր տարի ներդրումների ծավալներն ավելացվում է: Այդ նպատակով ՀՀ կառավարությունը 2008թ պետբյուջեով Սյունիքի մարզի 15 դպրոցների հիմնանորոգման համար հատկացրել և իրականացրել է 885 մլն. դրամի շինվերանորոգման աշխատանքներ /385 մլն դրամ Սյունիքի մարզպետարանին` 9 դպրոցների և 470 մլն դրամ քաղաքաշինության նախարարությանը` 6 դպրոցների հիմնանորոգման համար/: ՀՀ 2008 թվականի պետական բյուջեով շարունակվել է Եղեգ և Արավուս գյուղերի դպրոցական շենքերի կառուցումը, ավարտվել Խոզնավար գյուղի դպրոցի շինարարությունը: ՀՀ 2009 թվականի պետական բյուջեով նախատեսված է շարունակել և ավարտել Եղեգ և Արավուս գյուղերի դպրոցական շենքերի կառուցումը: Մարզում 60 դպրոցներ հիմնանորոգման առաջնահերթ խիստ կարիք ունեն: 19 դպրոցներ վնասվել են ռմբակոծությունների և ռազմական գործողությունների հետևանքով: ՀՀ 2008 թվականի պետական բյուջեով շարունակվել է 2007 թվականին սկսված 9 դպրոցների հիմնանորոգման աշխատանքները: 2009 թվականին նախատեսվում է հիմնանորոգել 6 դպրոց: Այդ տարիներին մարզում 1 մլրդ. 571 մլն. դրամի շրջանակներում կառուցվել է 6 նոր դպրոց, մեկ դպրոցի շինարարությունը ընթացքի մեջ է: 1 մլրդ. 95 մլն. դրամի շրջանակներում հիմնանորոգվել ու վերանորոգվել են 24 դպրոց:
173. Մարզում դպրոցների կառուցման և հիմնանորոգման գործում զգալի աջակցություն են ցուցաբերում «Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատ» ՓԲԸ-ն, Հայաստանի վերականգնող էներգետիկայի և էներգախնայողության հիմնադրամը, Հայաստանի սոցիալական ներդրումների հիմնադրամը, «Հովարդ Կարագյոզյան» հիմնադրամը, «Օթևան» երիտասարդ մարդկանց քրիստոնեական ասոցիացիա» հասարակական կազմակերպությունը, «Վորլդ Վիժն Ինթերնեշնլ» միջազգային բարեգործական կազմակերպությունը: 2006 թվականին Հայաստանի սոցիալական ներդրումների հիմնադրամի կողմից 84,8 մլն. դրամ է հատկացվել Լիճք, Վարդանիձոր և Նռնաձոր գյուղերում նոր դպրոցների կառուցման համար: Հայաստանի վերականգնող էներգետիկայի և էներգախնայողության հիմնադրամի կողմից հատկացված 101,3 մլն. դրամով ջեռուցվել են մարզի 5 գյուղերի դպրոցներ: 2007 թվականին «Հովարդ Կարագյոզյան» հիմնադրամի կողմից 22,0 մլն. դրամով ջեռուցվել է Սիսիանի հատուկ գիշերօթիկ դպրոցը: 2008 թվականին ««Օթևան» երիտասարդ մարդկանց քրիստոնեական ասոցիացիա» հասարակական կազմակերպության կողմից հատկացված 33,4 մլն. դրամով սկսվել է փախստականաբնակ Իշխանասար գյուղի նոր դպրոցի կառուցումը: 2006-2008 թվականներին մի շարք դպրոցների նորոգման նպատակով «Վորլդ Վիժն Ինթերնեշնլ» միջազգային բարեգործական կազմակերպության կողմից հատկացվել է 19,1 մլն. դրամ: Մարզպետի անմիջական նախաձեռնությամբ Լծեն գյուղում գնվել է երկհարկանի կահավորված բնակարան և տրվել գյուղի դպրոցին:
174. Այնուամենայնիվ, ՀՀ պետական բյուջեով նախատեսվող միջոցները բավարար չեն դպրոցների հիմնանորոգման աշխատանքներն անհրաժեշտ ծավալով կատարելու համար:
175. Մարզի հանրակրթության ոլորտում միայն 2005-2007թթ. իրականացվել են մի շարք ծրագրեր (շենքերի վերանորոգման, գույքի թարմացման, ուսուցիչների, տնօրենների վերապատրաստման ծրագրեր), որոնք անշուշտ դրական ազդեցություն են ունեցել հանրակրթական ծառայությունների որակի վրա:
176. Մարզում «Հայ կրթական հիմնարկություն» ամերիկյան կազմակերպության կողմից (ֆինանսավորվում է հայ բարերարների կողմից) նախատեսվել է 2009թ ընթացքում իրականացնել մինչև 10 դպրոցական շենքերի վերանորոգման ծրագրեր:
177. Չնայած, իրականացվող միջոցառումներին, ներկայումս կրթական հաստատություններում համարյա թե բացակայում են ժամանակակից լաբորատոր սարքավորումներն ու նյութերը, դպրոցների մեծ մասը դեռևս աշակերտական, ուսուցողական սեղան-նստարանների, գրատախտակների, փափուկ գույքի խիստ կարիք ունեն, հրատապ է նաև լոկալ ջեռուցում ունենալու խնդիրը:
178. Մարզի դպրոցական գրադարանային ֆոնդում գույքագրված գեղարվեստական և մեթոդամանկավարժական գրականության գրեթե կեսը հնամաշ է, իսկ 20%-ը օգտագործման պիտանի չէ` կապված հանրակրթական ծրագրերի փոփոխման հետ:
179. Ակնհայտ է, որ կրթական գործընթացի որակը կախված է ոչ միայն համապատասխան նյութատեխնիկական բազայի առկայությունից, այլև ուսուցչական անձնակազմի գիտելիքների մակարդակից: Այսօր մարզի համար արդիական խնդիր է ուսուցիչների գիտելիքների և հմտությունների համապատասխանեցումը ժամանակակից պայմաններին: Այս առումով կարևորվում է նրանց մասնագիտական և մանկավարժական վերապատրաստումը, ինչը վերջին տարիներին ակտիվ ընթացքի մեջ է:
180. Մարզի` տարածաշրջանների հանրակրթական դպրոցների տնօրենների, ուսումնական և դաստիարակության գծով փոխտնօրենների և ուսուցիչների մասնագիտական, մեթոդական զարգացման աջակցության նպատակով կազմակերպվել են վերապատրաստումներ, թեմատիկ սեմինարներ և խորհրդատվություններ: ՈՒսուցիչների վերապատրաստումները կազմակերպվել են ՀՀ ԿԳՆ ԿԱԻ -ի հաստատված 20, 30 և 60-ժամյա դասընթացների ծրագրերով, ՀՀ ԿԳՆ և ԾԻԳ-ի «Կրթության որակ և համապատասխանություն», IREX Հայաստանյան գրասենյակի, ԱՄՆ դեսպանատան «Անգլերենի ուսուցիչների վերապատրաստում», «Ներառական կրթություն», «Հայաստան ծառատունկ ծրագիր» կազմակերպության բնապահպանական և «Հայաստանի պատանեկան նվաճումներ» ՀԿ-ի կրթական ծրագրերի շրջանակներում:
181. Բովանդակային բարեփոխումների տարբեր փուլերում փոխվել է նաև վերապատրաստումների և սեմինարների հիմնական նպատակը: Սկզբում դրանք ուղղված էին դասարանական մթնոլորտում դրական փոփոխությունների խթանմանը` նպատակ ունենալով անցում կատարելու ուսուցչակենտրոն մեթոդներից դեպի աշակերտակենտրոն մեթոդների կիրառմանը: Բարեփոխումների ներդրման ու իրականացման ընթացքում վերապատրաստումները նպատակ ունեին ուսուցիչներին ծանոթացել 12-ամյա ուսուցման կրթակարգին, պետական և առարկայական չափորոշիչներին, առարկաների ծրագրերում տեղի ունեցած փոփոխություններին, ինչպես նաև դասավանդման ժամանակակից մեթոդներին և հնարներին: Դասընթացներն անց են կացվել փոխներգործուն մեթոդներով, որոնք հնարավորություն են ընձեռել ուսուցիչներին ձեռք բերելու պետական և առարկայական չափորոշիչները գործարկելու հմտություններ, ծրագրային նյութի դասավանդման ճկունություն, կիրառելու ուսուցանվող նյութի բովանդակության և նպատակներին համապատասխան մեթոդներ և այլն: Վերապատրաստումներն անց են կացվում կարիքի գնահատման արդյունքներով:
182. Ընդհանուր առմամբ 2007 թ. վերապատրաստման դասընթացներ են անցել թվով 1826 ուսուցիչներ: Այդ թիվը 200 8թ.-ին կազմել է 1864:
183. Արդիական է նաև դպրոցի կառավարման խնդիրը: Չնայած դպրոցի կառավարման ապակենտրոնացման քաղաքականությանը, շատ դպրոցներում կառավարման խորհուրդները ձևական բնույթ են կրում: Խորհուրդների անդամները մեծամասամբ տեղյակ չեն այդ կառույցի կանոնադրական և գործառնական խնդիրներին, դպրոցը դեռ չի կայացել որպես ինքնուրույն և ինքնակառավարվող կրթական օղակ: Այսպես, դպրոցի կառավարման գործում աշակերտների, ծնողների մասնակցությունը դեռևս ցածր է կամ ձևական: Համայնքը, տեղական իշխանությունները չեն շտապում աջակցություն ցուցաբերել դպրոցին, համարելով, որ դա պետության խնդիրն է: Դպրոցական խորհուրդը ներկայիս դպրոցի ամենախոցելի կետն է:
184. Մարզի 119 դպրոցներ ապահովված են համակարգիչներով (98.3.%), 59 դպրոց միացված է Հայաստանի դպրոցների ինտերնետային ցանցին (ՀԴԻՑ): Բոլոր դպրոցներն ընդգրկված են «Համակարգիչների շրջանառու համակարգի» մեջ: Մարզի հինգ դպրոցներում ներդրվել է պիլոտային համակարգ:
185. «Project Harmony» կազմակերպության օժանդակությամբ մարզի բոլոր տարածաշրջանների 23 դպրոցներում գործում էին ինտերնետային կապով ապահովված համակարգչային սենյակներ, որոնք մատչելի են նաև բնակչության լայն շերտերի համար: 2007 թ. հունիսից ՀՀ կառավարության և «Project Harmony»-ի միջև առկա հուշագրի համաձայն «Դպրոցների փոխկապակցում» ծրագրի ֆինանսավորումն իրականացնում է ԿԳ նախարարությունը` կրթական տեխնոլոգիաների ազգային կենտրոնի (ԿՏԱԿ) միջոցով: Այսօր այդ թիվը հասել է 88-ի: ԿՏԱԿ-ի կողմից ստեղծվել է շարժական համակարգչային ինտերնետ կայան (ՇՀԻԿ), որը հագեցած է ժամանակակից անհրաժեշտ տեխնոլոգիաներով. նախատեսում և նպատակ ունի 2009թ սկսած և առաջիկա տարիների ընթացքում մարզի հեռավոր գյուղական դպրոցների աշակերտությանը ծանոթացնել ժամանակակից տեղեկատվական տեխնոլոգիաներին և իրականացնել նախնական համակարգչային գիտելիքների ուսուցում: Նվիրատվության կարգով նույն կազմակերպությունը նախատեսում է 2009 թ. դպրոցներին տրամադրել կրթական էլեկտրոնային առարկայական դասագրքեր (սկավառակներ), որի միջոցով կբարձրանա ուսումնական պրոցեսի որակը և արդյունավետությունը:
186. Դասագրքերի շրջանառու հիմնադրամի կողմից յուրաքանչյուր տարի մարզ է տեղափոխվում շուրջ 58 հազար կտոր դասագիրք: Բոլոր տարիներին դասագրքերի վարձավճարները չեն իջել 96%-ից: Անապահով ընտանիքների երեխաները և տարրական դասարանների աշակերտները ապահովված են անվճար դասագրքերով: Դպրոցներին իրավունք է վերապահված աշակերտների թվի 8%-ի շրջանակում սոցիալապես անապահով աշակերտներին ապահովել անվճար դասագրքերով: Վարձակալական դասագրքերի վարձավճարների հավաքագրման ցուցանիշներով Սյունիքը վերջին տարիներին գտնվում է առաջին եռյակում:
187. Արտադպրոցական կրթության ոլորտում պետության ռազմավարությունն ուղղված է համակարգի արդիականացմանը և զարգացման նախադրյալների ստեղծմանը: Մասնավորապես, գործունեության առաջնային ուղղություններն են օրենսդրական դաշտի և կառավարման համակարգի կատարելագործումը, կադրերի մասնագիտական կարողությունների զարգացումը, նյութատեխնիկական և ուսումնանյութական հիմքի բարելավումը, ծառայությունների մատչելիության և ընդգրկվածության մեծացումը: Մարզում 109 համայնքներից 7-ում գործում է 23 արտադպրոցական հաստատություն, որտեղ սովորում է 3184 երեխա, որից 1541-ը մանկապատանեկան մարզադպրոցներում և 3 սպորտ դպրոցներում, 1640 երեխա արվեստի երաժշտական և գեղարվեստի դպրոցներում, որից 186-ը պետպատվերով: Արտադպրոցական հաստատությունները ևս ունեն մի շարք խնդիրներ, որոնք հիմնականում ներառում են.
1) շենքային պայմանները
2) նյութատեխնիկական բազան
3) ոչ ավանդական արհեստագործական խմբակների բացակայությունը, աշակերտի ընտրության սահմանափակությունը
4) համայնքների բյուջեների սղությունը:
188. ՈՒսումնական գործընթացի շարունակությունը հանդիսացող արտադասարանական և արտադպրոցական աշխատանքների անբավարար ֆինանսավորումը, լրացուցիչ կրթություն իրականացնող կառույցների հիմնականում վճարովի հիմունքով գործառումը հանգեցրել են արտադպրոցական կրթության մատչելիության կտրուկ նվազման, մատուցվող ծառայությունների կրճատման:
189. Արտադպրոցական կրթության որոշ ուղղություններ գտնվում են կառավարության ուշադրության կենտրոնում: Այսպես, ազգային երգարվեստի զարգացման նպատակով` ՀՀ կառավարությունը մարզպետարանի միջոցով երաժշտական և արվեստի դպրոցներին 2009 թվականին հատկացնելու է 18.0 մլն դրամ ազգային նվագարանների ուսուցման համար:
190. Մարզում կազմակերպվում են մարզամշակութային, գեղարվեստական և առարկայական միջոցառումներ և օլիմպիադաներ, ինչպես նաև առարկայական ֆիզկուլտուրայի և շախմատի օլիմպիադաներ, սակայն հեռավոր համայնքների աշակերտները դժվարանում են մասնակցել: ՀՀ շախմատի ֆեդերացիայի միջոցով մարզի 40 գյուղական դպրոցներին հատկացվել է 157 հատ շախմատի խաղատախտակ և խաղաքարեր` ինտելեկտուալ խաղի մասսայականությունը մարզում խթանելու համար:
191. Հատուկ ընդհանուր կրթության բնագավառում պետական ռազմավարությունն ուղղված է` մի կողմից հատուկ հաստատություններում երեխաների կրթության և խնամքի որակի բարելավմանը, մյուս կողմից` այլընտրանքային ծառայությունների ձևավորմանը, ինչը հնարավորություն կտա աստիճանաբար բեռնաթափել հատուկ դպրոցները:
192. Մարզում գործում է 3 հատուկ դպրոց, որտեղ ուսուցանվում են որբ, թույլ տեսողությամբ, մտավոր զարգացման շեղումներ ունեցող երեխաներ: Հանրակրթական դպրոցներում չկան պայմաններ և հնարավորություններ հատուկ ուսուցման կարիք ունեցող երեխաներին ներառելու համար, որն էլ լուրջ խնդիր է մարզում` աշխարհագրական տարածվածության պատճառով:
Մասնագիտական կրթություն
193. Ներկայումս Սյունիքի մարզում գործում են տարբեր գերատեսչություններին ենթարկվող հետևյալ միջին-մասնագիտական հաստատությունները.
1) Կապանի պետական ճարտարագիտական քոլեջ
2) Կապանի պետական բժշկական քոլեջ
3) Կապանի արվեստի պետական քոլեջ
4) Հայաստանում Եվրոպական քոլեջ հիմնադրամ, Կապանի մասնաճյուղ
5) Քաջարանի արհեստագործական ուսումնարան
6) Գորիսի պետական մանկավարժական քոլեջ
7) Գորիսի պետական գյուղատնտեսական քոլեջ
8) Սիսիանի պետական տնտեսագիտական քոլեջ
9) Սիսիանի հումանիտար քոլեջ
10) Սիսիանի հումանիտար քոլեջ
11) Մեղրիի պետական քոլեջ:
194. Նախնական մասնագիտական (արհեստագործական) կրթության ոլորտում գործունեության հիմնական նպատակներն են եղել որակյալ մասնագետների պատրաստումն ու նրանց մրցունակության բարձրացումն աշխատաշուկայում, կրթական ծրագրերի համապատասխանեցումը երկրի սոցիալ-տնտեսական զարգացման պահանջներին, կրթության բովանդակության միջազգային չափանիշներին համադրելիության և ուսումնական գործընթացի թափանցիկության, ինչպես նաև մատչելիության և հավասարության ապահովումը:
195. Հայաստանի Հանրապետության կառավարության կողմից 2004 թվականին հավանության է արժանացել «Նախնական /արհեստագործական/ և միջին մասնագիտական կրթության և ուսուցման ռազմավարությունը», որով սահմանվել է այս համակարգի հիմնական նպատակներն ու խնդիրները և դրանց լուծման ուղիները:
196. Վերջին տարիներին իրավիճակն այս բնագավառում էլ ավելի վատթարացավ հետևյալ պատճառներով: Մի կողմից, անընդհատ և սրընթաց նվազում էր մասնագիտական-տեխնիկական կրթության պետական պատվերը և կրթական հաստատությունները պետք է մտածեին ինքնաֆինանսավորմամբ զարգանալու մասին: Մյուս կողմից, այդ հաստատություններն օբյեկտիվորեն ունեն անբավարար պայմաններ` ուսումնանյութական բազայի հագեցվածության, մանկավարժական անձնակազմի, պրակտիկաների կազմակերպման առումով: Այսօր այդ կրթական հաստատություններն իրենց առկա տեսքով գրեթե մրցունակ չեն կրթական ծառայությունների շուկայում, ինչպես և դրանց շրջանավարտները մրցունակ չեն աշխատանքային շուկայում:
197. Սյունիքի մարզում գործում են վեց բարձրագույն ուսումնական հաստատություններ: Գորիսի պետական համալսարանը, որը ստեղծվել է 2006 թ-ին, ունի ճարտարագիտական, պատմաիրավագիտական, մանկավարժական-բնագիտական, մանկավարժական-հումանիտար չորս ֆակուլտետներ` տասը մասնագիտություններով: Առկա է ութ մասնագիտությունների գծով հեռակա ուսուցման բաժանմունք: Հինգ մասնագիտությունների գծով գործում է մագիստրատուրա: Ներկայումս համալսարանում ուսանում է ավելի քան 1900 ուսանող: Պրոֆեսորադասախոսական համակազմում ընդգրկված է 107 դասախոս, որից 9-ը` գիտությունների դոկտոր պրոֆեսոր, 34-ը` գիտությունների թեկնածու: Համալսարանն ունի հանրակացարան: Բոլոնիայի գործընթացի համաձայն 2007 թ-ից բուհում ներդրվել է ուսուցման կրեդիտային համակարգը (առաջին և երկրորդ կուրսեր): Համալսարանի համար լուրջ հիմնահարց է համարվում 3-րդ ուսումնական մասնաշենքի (կազմակերպված է երկու հերթափոխով ուսուցում),նոր մարզադահլիճ ունենալու խնդիրը: Նախատեսվում է բացելու նոր` դեղագործական քիմիա բաժինը:
198. Հայաստանի պետական ճարտարագիտական համալսարանի Կապանի մասնաճյուղը ստեղծվել է 1996 թ: ՈՒնի 2 դեպարտամենտ` ընդհանուր պատրաստականության և մասնագիտական պատրաստականության: Համալսարանում ուսանում է 453 ուսանող, որից 420-ը` առկա, 33-ը հեռակա ուսուցման: Պրոֆեսորադասախոսական համակազմում ընդգրկված է 49 դասախոս, որից 8-ը` գիտությունների թեկնածու, 1-ը` բանասիրության դոկտոր: ՈՒսումնական գործընթացում կիրառվում է ինտերակտիվ գրատախտակների, նոր ինֆորմացիոն տեխնոլոգիաների արդիական հեռաուսուցում և հեռուստակապ, որը հնարավորություն է տալիս ուսումնահետազոտական աշխատանքները համատեղել: Համալսարանն ունի երկկողմանի արագագործությամբ ինտերնետային կապ` անսահմանափակ թրաֆիկով:
199. Հայաստանի պետական ագրարային համալսարանի Սիսիանի մասնաճյուղը հիմնադրվել է 2005 թ: ՈՒնի 7 բաժին` ագրարային արտադրության էկոնոմիկա և կառավարում, ագրոպարենային համակարգի հաշվապահական հաշվառում և աուդիտ, հողաշինարարության և հողային կադաստրի, կաթի, կաթնամթերքի տեխնոլոգիա, ագրոնոմիա և անասնաբուժական-սանիտարական փորձաքննության անասնաբուժություն:
200. Գործում է առկա ուսուցման հենակետային քոլեջը, միջին մասնագիտական 2 մասնագիտությունների գծով` մենեջմենթ և հողաշինարարություն: ՈՒսանողների թիվը կազմում է 300, դասախոսներինը` 50, որից 2-ը` գիտությունների թեկնածու: Կարևոր հիմնախնդիր է համարվում դասախոսական համակազմի որակավորման բարձրացումը և բարձր կուրսերի պրակտիկաների կազմակերպումը:
201. Ռուս-Հայկական ժամանակակից հումանիտար ակադեմիայի Կապանի մասնաճյուղը հիմնադրվել է 1998թ: ՈՒնի երեք ֆակուլտետ` իրավագիտություն, տնտեսագիտություն և մենեջմենթ: Գործում է առկա, հեռակա և հեռահար ուսուցման համակարգը: ՈՒսանողների թիվը կազմում է 150, դասախոսներինը` 20, որից 2-ը` գիտությունների թեկնածու: Լուրջ խնդիր է համարվում լոկալ ջեռուցման հարցը:
202. Երևանի գյուղատնտեսական համալսարանի Կապանի մասնաճյուղը ստեղծվել է 1996 թ: Առկա և հեռակա համակարգով գործում է երեք ֆակուլտետ` տնտեսագիտություն, իրավագիտություն և ընդհանուր տեխնոլոգիա: ՈՒսանողների թիվը կազմում է 305, որից 220-ը` հեռակա, դասախոսներինը` 17, որից 1-ը` գիտությունների թեկնածու:
203. ՀՀ Գորիսի «Սյունիք» ինստիտուտ ԱԿ ստեղծվել է 1992 թ: Գործում է երկու ֆակուլտետ` իրավագիտություն և տնտեսագիտություն:
5.1.2 Կրթության ոլորտի ռազմավարությունը
Սյունիքի մարզում կրթության զարգացման գերակայությունները
204. Ապահովելով կրթության համակարգի արդեն իսկ արձանագրված ձեռքբերումների աստիճանական զարգացումն ու ընդլայնումը, կրթության զարգացումներն առավել նպատակային և արդյունավետ դարձնելու համար, հետագա զարգացումներն անհրաժեշտ է իրականացնել ստորև ներկայացվող գերակա ուղղություններով.
1) ապահովել նախադպրոցական կադրերի արդյունավետ մասնակցությունը վերապատրաստման, կատարելագործման և ատեստավորման ծրագրերին
2) բարելավել նախադպրոցական ծառայությունների մատուցման նյութատեխնիկական և ուսումնանյութական հիմքերը
3) մեծացնել երեխաների ընդգրկվածությունը նախադպրոցական ծառայություններում և ապահովել մատչելիությունը հատկապես սոցիալապես անապահով ընտանիքների համար
4) բարձրացնել հանրակրթական հաստատությունների համակարգչային ապահովվածությունը
5) դպրոցների ինտերնետային կապի ընդլայնում
6) բարելավել հանրակրթական հաստատություններում համակարգչային գրագիտության դասավանդման որակը
7) ընդլայնել ուսումնական գործընթացում տեղեկատվական հաղորդակցման տեխնոլոգիաներն` որպես ուսուցման և դասավանդման կիրառում
8) ՀՀ կրթության և գիտության նախարարության հետ համատեղ մասնակցել «Կրթության օրենսգրքի» մշակմանը` կրթության ոլորտը կարգավորող օրենքները համապատասխանեցնելու և օրենսդրական դաշտը պարզեցնելու նպատակով
9) անհրաժեշտ է մշակել լավագույն ուսուցիչների հայտնաբերման արդյունքահեն չափանիշներ, հրապարակայնացնել մանկավարժների լավագույն փորձը և նվաճումները
10) անհրաժեշտ է հստակեցնել կրթական հաստատությունների տեսակներն ու տարածքային բաշխվածության սկզբունքները, ապահովելով դրանց առավել արդյունավետ համապատասխանությունը մարզային սոցիալ-տնտեսական զարգացման կարիքների և հասարակության կրթական պահանջմունքներին
11) պետական բյուջեի հաշվին ապահովել արտակարգ ընդունակություններ դրսևորած աշակերտների (խմբերի) մասնակցությունը միջազգային ստուգատեսներին և մրցույթներին
12) մշակել և ներդնել արտադասարանական և արտադպրոցական դաստիարակության համակարգի զարգացման հայեցակարգ` աշակերտների կրթական, գեղագիտական, տեխնիկական, մարզական, ռազմական նախասիրությունների բավարարումը արդյունավետ դարձնելու նպատակով
13) 2009 թվականի ընթացքում նախատեսվում է «Վերիշենի միջնակարգ դպրոց» ՊՈԱԿ-ի շենքային բազայի հիման վրա ստեղծել ռազմամարզական վարժարան
14) 2009 թ. նախատեսվում է մարզի 93 միջնակարգ դպրոցների ուսումնական զենքի պահպանման սենյակների հիմնանորոգման աշխատանքների իրականացում 24.889 մլն դրամ ընդհանուր գումարի չափով
15) Մինչև 2013 թ. առաջնահերթ համարել պատանի տեխնիկների կայանի ստեղծումը քաղաքային համայնքներում
16) համարել առաջնահերթ մարզի քաղաքային համայնքներում շախմատի և լողի դպրոցների, քաղաքային հրաձգարանների բացումը
17) ներդնել աշակերտների ստեղծագործական հետազոտական և նորարարական աշխատանքների խրախուսման մեխանիզմներ, ուղղված ինչպես աշակերտներին, այնպես էլ նրանց մանկավարժներին և դպրոցներին
18) ընդլայնել ներառական կրթություն իրականացնող դպրոցների ցանցը
19) վերանայել և հստակեցնել հատուկ դպրոցների տիպերը, դրանց ենթակայության և տարածքային բաշխվածության չափանիշները
20) ներառական դպրոցների ցանցի ընդլայնմանը զուգընթաց կրճատել մարզում առկա հատուկ դպրոցների թիվը
21) ՀՀ կրթության և գիտության նախարարության հետ համատեղ մասնակցել «Կրթության օրենսգրքի» մշակմանը` կրթության ոլորտը կարգավորող օրենքները համապատասխանեցնելու և օրենսդրական դաշտը պարզեցնելու նպատակով
22) Քննարկել դպրոցական խորհրդի անդամի կրթական ցենզին վերաբերող դրույթը, պարտադիր չափորոշիչ համարելով նաև միջնակարգ ընդհանուր կրթությունը, քանզի շատ հեռավոր գյուղերում այդ հանգամանքը խոչընդոտում է դպրոցական խորհուրդների ձևավորմանը:
205. Մարզպետարանի կողմից կատարված կարիքի գնահատման արդյունքների համաձայն, այսօր մարզի դպրոցների համար պահանջվում է.
1) 11330 աշակերտական սեղան-նստարան (տարրական դասարանների համար` 2795, միջին և բարձր դասարանների համար` 8335),
2) 1100 ուսուցչական սեղան, աթոռ
3) 806 գրատախտակ
4) 1100 գրապահարան:
206. Կրթության ոլորտի ռազմավարությունների ֆինանսավորումը նախատեսվում է իրականացնել 2010-2013 թթ. տարիների ՀՀ պետական բյուջեներով (Հավելված 5.1):
5.2 Մշակույթ, սպորտ և երիտասարդություն
207. Սյունիքի մարզում մշակույթի, սպորտի և երիտասարդության հարցերի բնագավառների հիմնախնդիրները կապված են հիմնականում գրադարանների, թանգարանների, թատրոնների, պատմամշակութային հուշարձանների և ոչ նյութական մշակութային արժեքների, արվեստի ճյուղերի պահպանման և զարգացման, երաժշտական, արվեստի և գեղարվեստի դպրոցների, սպորտային կառույցների հետ: Ոլորտը հիմնականում ապահովված է մասնագետ կադրերով, սակայն առկա է կադրերի վերապատրաստման խնդիրը:
208. Մշակույթի ոլորտում ՀՀ Սյունիքի մարզում ՀՀ Կառավարության կողմից իրականացվող համապետական ծրագրերը պայմանավորված են «ՀՀ Կառավարության 2008-2012 թթ. գործունեության միջոցառումների ծրագրով», որի «4.4.4. Մշակույթ» բաժնի 5-րդ` «Մշակույթի համաչափ զարգացում» կետում ՀՀ մարզերում մշակույթի զարգացման ապահովումը դիտարկվում է գործունեության հիմնական ուղղություն:
209. Մարզերում մշակույթի զարգացման խնդիրները ներառված են նաև մի շարք այլ ծրագրերում, մասնավորապես` ՀՀ Կառավարության 2007 թ. ապրիլի 5-ի «Հայաստանի Հանրապետության մարզերում մշակույթի զարգացման ծրագիրը հաստատելու մասին» N 589 որոշմամբ հաստատված ծրագրում, ՀՀ Կառավարության 2007 թ. մայիսի 3-ի «Ոչ նյութական մշակութային ժառանգության պահպանության, դրա կենսունակության պաշտպանության հայեցակարգից բխող միջոցառումների մասին» N 17 արձանագրային որոշմամբ ընդունված ժամանակացույցի միջոցառումներում:
210. Տարածքային համաչափ զարգացումը նպատակ ունի իրականացնել միասնական մշակութային քաղաքականություն` համամասնորեն զարգացնելու ազգային մշակույթն ու օգտագործելու ստեղծագործական ներուժը երկրի ողջ տարածքում, ինչպես նաև ազգաբնակչության համար մշակութային գործունեություն իրականացնելու և մշակութային ծառայություններից օգտվելու մատչելիության ապահովումը:
211. Վերոնշյալ ծրագրերից բխող ՀՀ Սյունիքի մարզում գործողությունների հիմնական խնդիրներն են`
1) միջմարզային մշակութային համագործակցության զարգացում և միասնական մշակութային դաշտի ձևավորում
2) մշակութային կյանքին բնակչության մասնակցության պայմանների, մշակութային գործունեություն իրականացնելու և մշակութային ծառայություններից օգտվելու մատչելիության ապահովում, արդյունքում` մշակույթի ոլորտի շահառուների թվի ավելացում
3) մշակութային կազմակերպությունների համաչափ բաշխվածության բարելավում (օպտիմալացում)` մշակութային կազմակերպությունների բնականոն գործունեության ապահովում` նյութատեխնիկական պայմանների բարելավման, շենքերի հիմնանորոգման ծրագրերի կազմման և իրականացման միջոցով
4) մշակույթի ոլորտի կադրերի պատրաստման, վերապատրաստման և վերաորակավորման ծրագրերի իրականացում, մարզում մշակութային միջավայրի զարգացման միջոցով մշակույթի ոլորտի մասնագետների` մարզերից դեպի մայրաքաղաք և արտերկիր տեղի ունեցող արտահոսքի նվազեցում
5) մշակութային զբոսաշրջության զարգացում` պատմամշակութային հուշարձանների օգտագործման, մշակութային զբոսաշրջության նոր երթուղիների և ազգային արհեստագործական կենտրոնների ստեղծման միջոցով:
212. 2008թ. մարզում գործել են 2 դրամատիկական թատրոն, 6 թանգարան, 130 գրադարան, 15 արվեստի, գեղարվեստի և երաժշտական դպրոց, 7 մշակույթի կենտրոն, 110 մշակույթի տուն և ակումբ, 7 մարզադպրոց, 6 մարզադաշտ և այլ մշակութային ու մարզական կառույցներ:
5.2.1. Մշակույթ
213. Գրադարաններ: Մարզում գործող 130 գրադարաններից 30-ը քաղաքային համայնքների ենթակայության են, 99-ը գյուղական, 1-ը` Սյունիքի մարզային գրադարանը, ՀՀ մշակույթի նախարարության ենթակայության: Մարզում ընդհանուր գրադարանային ֆոնդը կազմում է շուրջ 1270660 կտոր գրականություն:
214. Մարզի գրադարանների խնդիրները հիմնականում կապված են տարածքների կարգավիճակի, վերանորոգման, գույքի ձեռքբերման, գրքային ֆոնդերի համալրման, նոր տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ներդրման հետ:
215. Գրադարանների շենքային պայմաններն մեծամասամբ անբավարար են, ինչը խիստ վտանգում է գրքային ֆոնդի պահպանությունը, լիակատար օգտագործումը:
216. ՀՀ Սյունիքի մարզում գրադարանների հիմնախնդիրներից է նաև նոր գույքի ձեռքբերումը, ժամանակակից տեխնիկական միջոցներով ապահովումը:
217. Հիմնախնդիրների լուծման առաջանային քայլեր են համարվում գրադարանների շենքերի և շինությունների վերանորոգումը, նոր գույքով և գրականությամբ համալրումը:
218. «Գրադարանների շենքերի հիմնանորոգում» ծրագրի շրջանակներում 2008 թ. իրականացվել է մարզային գրադարանի շենքի վերանորոգում, որի համար 2008 թ. պետական բյուջեից հատկացվել է 40000.0, իսկ 2009 թ.` նախատեսվել է 7237.3 հազ. դրամ: Սյունիքի մարզային գրադարանի հիմնանորոգումը համարվում է առաջնային, քանի որ այն հանդիսանում է Սյունիքի գրադարանային ցանցի կենտրոնը:
219. 2010-2013 թթ. առաջնային է համարվում մարզի խոշոր բնակավայրերի` Կապանի, Գորիսի, Մեղրիի, Ագարակի և Սիսիանի գրադարանների վերանորոգումը, նոր գույքով համալրումը:
220. Կենտրոնացված կարգով գրադարանների համար սարքերի, սարքավորումների ձեռքբերման գծով պետական բյուջեից ըստ տարիների նախատեսված գումարների հաշվին 2008 թ. շարունակվել է համակարգիչների և համակարգչային սարքերի ձեռքբերումը: Ծրագրի շրջանակներում շարունակվելու է պետական բյուջեից ֆինանսական միջոցների հատկացումը:
221. Մարզի գրադարաններն ունեն հարուստ գրադարանային ֆոնդ, սակայն գրականության հիմնական մասը հնամաշ է, ինչպես նաև մարզում մեծ կարիք կա մասնագիտական գրականության:
222. ՀՀ Սյունիքի մարզում պետական բյուջեի հատկացումների շրջանակներում, համայնքային գրադարանների հավաքածուները ժամանակակից գրականությամբ համալրելու, տեսականին նորացնելու նպատակով, «Շարժական գրադարան» (բիբլիոբուսի) միջոցով Սյունիքի մարզային, Մեղրիի, Ագարակի, Քաջարանի, Սիսիանի, Գորիսի քաղաքային համայնքային գրադարաններին և Գորիսի համալսարանի գրադարանին տրամադրվել է 998 միավոր գրականություն: «Ռուսական գրքի կենտրոնի», Հանրապետական գիտատեխնիկական գրադարանի միջոցով Շիկահողի, Քաջարանի, Լեռնաձորի, Դովրուսի, Շրվենանցի, Կաղնուտի գյուղական գրադարաններին տրամադրվել է 402 միավոր գրականություն: Համայնքային գրադարաններին ընդհանուր առմամբ տրվել է 1269 միավոր: 2008 թ. ընթացքում իրականացվել է մարզի համայնքային գրադարանների հետ համագործակցության շրջանակներում Հայաստանի ազգային գրադարանի կողմից մասնագիտական խորհրդատվություններ են տրամադրվել և գրադարանների գործունեության զարգացմանն ուղղված սեմինարներ են կազմակերպվել Կապանի, Մեղրիի, Սիսիանի, Գորիսի տարածաշրջանների գրադարաններում:
223. Մարզում գրադարանային ծառայությունների բարելավումը դիտարկվում է նաև գրադարաններում ժամանակակից տեղեկատվական միջոցների ներդրմամբ, ինտերնետային ցանցին միացմամբ: Գրադարանային ծառայությունների բարելավման ուղղություններից է նաև ընդհանուր գրադարանային ցանցի ստեղծումը, որի կենտրոնը Սյունիքի մարզային գրադարանն է: Ընդհանուր գրադարանային ցանցում, ըստ առաջնայնության, կընդգրկվեն քաղաքային, այնուհետ գյուղական գրադարանները, որոնք նույնպես կիրականացնեն էլեկտրոնային սպասարկում:
224. ՀՀ Սյունիքի մարզում գրադարանային ծառայությունների որակի բարձրացման և մատչելիության ապահովման համար գրադարանում կընդլայնվի նաև էլեկտրոնային հրապարակումների միջոցով էլեկտրոնային տեղեկատվության տրամադրումը մարզի բնակչությանը:
225. Նոր գրադարանային ծառայությունների մատուցման ասպարեզում մարզային գրադարանում շարունակվելու են հատուկ խմբերի` կույր և թույլ տեսողությամբ անձանց սպասարկումը «Արև» համակարգի միջոցով: «Արև» համակարգի ներդնումը նախատեսվում է նաև համայնքային գրադարաններում, ինչը հնարավորություն կտա ապահովել տեղեկույթի հասանելիությունը և մատչելիությունը հատուկ կարիքներ ունեցող անձանց համար, նրանց ինտեգրել հասարակությանը:
226. Մարզի գրադարանների հիմնախնդիրների լուծման նպատակով 2010-2013 թթ. նախատեսվում է մշակել համալիր ծրագիր, ուր կներառվեն գրադարանների վերանորոգման, գրքային հավաքածուների համալրման, նոր տեխնիկական միջոցների ներդրման հարցերը:
227. Թանգարաններ: ՀՀ Սյունիքի մարզում գործում է 5 թանգարան, այդ թվում` ՀՀ մշակույթի նախարարության ենթակայությամբ գործում են Ն. Ադոնցի անվ. Սիսիանի պատմության թանգարանը, Ա. Բակունցի տուն-թանգարանը (Ե. Չարենցի անվ. գրականության և արվեստի թանգարանի մասնաճյուղ), Սիսիանի պատկերասրահը (Հայաստանի ազգային պատկերասրահի մասնաճյուղ):
229. Մարզի թանգարանների խնդիրները հիմնականում կապված են տարածքների կարգավիճակի, վերանորոգման, անվտանգության համակարգերի ներդրման, գույքի ձեռքբերման, ֆոնդերի համալրման և նոր ցուցադրությունների կազմակերպման հետ:
2010-2013 թթ. թանգարանների հիմնական խնդիրներն են.
1) Հայաստանի ազգային պատկերասրահի մասնաճյուղ Սիսիանի պատկերասրահ` շենքի վերանորոգում, ջեռուցման, անվտանգության համակարգերի տեղադրում, գույքով կահավորում
2) Ն. Ադոնցի անվ. Սիսիանի պատմության թանգարան` հակահրդեհային և ձայնային ահազանգի համակարգերի տեղադրում, օդափոխման և ջեռուցման համակարգերի ներդնումը
1) Ե. Չարենցի անվ. գրականության և արվեստի թանգարանի մասնաճյուղ Ա. Բակունցի տուն-թանգարան` շենքի վերանորոգում
2) Կապանի երկրագիտական թանգարան` նոր մասնաշենքերը հրատապ վերանորոգում և նոր ցուցադրության կազմակերպում
3) Գորիսի երկրագիտական թանգարան` շենքի վերանորոգում, անվտանգության ազդանշանային համակարգի ներդնում, սրահների և ֆոնդապահոցների համար օդորակիչների և անհրաժեշտ սարքավորումներ ձեռքբերում
6) Վերանորոգումից և նյութատեխնիկական բազայի համալրումից հետո հիմնական խնդիրներից է նաև թանգարանային հավաքածուների համալրումը և նոր ցուցադրությունների կազմակերպումը: Նկատի ունենալով Սյունիքի մարզի տարածաշրջաններում մշակութային կազմակերպությունների հավասարաչափ բաշխման անհրաժեշտությունը, նախատեսվում է Հայաստանի ազգային պատկերասրահի մասնաճյուղ` Սիսիանի պատկերասրահը պրոֆիլացնել (եզակիացնել)
7) ՀՀ Սյունիքի մարզում նոր թանգարանների ստեղծման ուղղությամբ նախատեսվում է Սիսիանի մշակույթի կենտրոնը վերանորոգումից հետո անվանակոչել հայ մեծանուն գրող Համո Սահյանի անվամբ և կենտրոնում համապատասխան տարածք հատկացնել թանգարանը հիմնելու և արխիվային փաստաթղթերի ցուցադրություն կազմակերպելու նպատակով
8) Խնձորեսկ գյուղում հիմնել հայ մեծանուն գրող Սերո Խանզադյանի տուն-թանգարանը:
228. ՀՀ Սյունիքի մարզպետարանի ենթակայությամբ գործում է Կապանի երկրագիտական թանգարանը, իսկ համայնքային ենթակայությամբ` Գորիսի երկրագիտական թանգարանը:
230. Թանգարանների աշխատանքներն ավելի արդյունավետ դարձնելու համար նախատեսվում է թանգարաններին կից ստեղծել ազգագրական և արհեստագործական կենտրոններ:
2010-2013 թթ. առաջարկվում է.
1) Կապանի երկրագիտական թանգարանում ստեղծել ժողովրդական արհեստագործության կենտրոն
2) Գորիսի տարածաշրջանի Խնձորեսկ գյուղը և Հին Գորիսը դարձնել պատմամշակութային թանգարան բաց երկնքի տակ
3) Սիսիանի պատմության թանգարանում հիմնել կարպետագործության կենտրոն:
Մարզի հուշարձանների հանհրահռչակման, հասարակությանը ներկայացման, դպրոցներում պատմամշակութային հուշարձանների վերաբերյալ դասաժամերի դասավանդման նպատակով` «Հուշարձանների պահպանության մշակույթ» ծրագրի մշակում և իրականացում:
231. Պատմամշակութային հուշարձանների պահպանում: Հայաստանի Հանրապետությունում ՀՀ Սյունիքի մարզը պատմամշակութային բարձրարժեք հուշարձաններով հարուստ տարածաշրջաններից է, որտեղ առկա է 2812 պատմամշակութային հուշարձան` 977 պահպանական միավորով, այդ թվում` միջնադարյան Հայաստանի նշանավոր Տաթևի վանքը, Վահանավանքը, Որոտնավանքը, Բաղաց քարի վանքը, Հալիձոր ամրոցը, Գորիս քաղաքի և Խնձորեսկ գյուղի հին քարանձավային համալիրները և այլն: Մարզը հարուստ է հին քարեդարյան, բրոնզեդարյան և միջնադարյան արժեքավոր հնագիտական հուշարձաններով, որոնց պեղման արդյունքներով բացահայտվում են տարածքի պատմության, մշակույթի, տնտեսության և կենցաղին վերաբերող արժեքավոր տեղեկույթներ: Առավել արժեքավոր հուշարձաններից է «Զորաց քարեր» (Քարահունջ) մեգոլիթյան հուշարձանը:
232. ՀՀ Սյունիքի մարզում վերջին տարիներին պետական բյուջեի հատկացումների հաշվին վերականգնողական աշխատանքներ են իրականացվել Որոտնավանքի, Վահանավանքի վանքային և Հալիձոր բերդի համալիրներում: Այժմ շարունակվում են Հալիձորի բերդի և Վահանավանքի բարեկարգման աշխատանքները: Ներկա խնդիրներից է անավարտ մնացած Որոտնավանքի սրահի ծածկասալերի վերականգնման և տարածքի բարեկարգման աշխատանքները:
233. Պատմամշակութային հուշարձանների ուսումնասիրման, հաշվառման, պեղումների, պահպանության, վերականգնման և օգտագործման գործընթացների համակարգումը կարիք ունի պետության կողմից ֆինանսական աջակցության: Այդ նպատակով պետական աջակցությունը տարեց տարի ընդլայնվում է` սակայն այն հեռու է բավարար լինելուց:
Ներկայումս վերականգնման կարիք ունեն մարզի հետևյալ հուշարձանները.
1) Արծվանիկ համայնքի Երիցավանքը.
2) Մեղրի համայնքի Սբ Հովհաննես եկեղեցին.
3) Շենաթաղի Սբ Աստվածածին եկեղեցին.
4) Գետաթաղի Սբ Աստվածածին եկեղեցին.
5) Դարպասի «Արզումանի» կամուրջը:
234. Մարզի հուշարձանների վերականգնման և բարեկանգնման աշխատանքների հետ մեկտեղ իրականացվել են նաև հուշարձանների և հնագիտական վայրերի պեղումներ: 2006-2008 թթ. պեղումներ են իրականացվել մարզի 3 հուշարձաններում` Եղվարդի Սբ Աստվածածին եկեղեցու տարածքում, Շաղաթի հնագիտական վայրում և Անգեղակոթ գյուղի Ներքին Գոդեձոր հնավայրում:
235. Պատմամշակութային հուշարձանների պահպանման ոլորտում մարզում հիմնական խնդիրն է վերականգնված հուշարձանների օգտագործումը զբոսաշրջության բնագավառում:
Վերոնշյալ նպատակով նախատեսվում է.
1) Մշակել Գորիս քաղաքի և «Խնձորեսկ» հին գյուղատեղիի քարանձավային համալիրների, ինչպես նաև Գորիսի տարածաշրջանի մի շարք հին գյուղատեղիների, լքված բնակելի տների վերականգնման և օգտագործման ծրագրեր` վերածելով դրանք արհեստագործական թաղամասերի, ինչը կնպաստի տարածաշրջանի զբոսաշրջության և տնտեսության զարգացմանը, բնակչության համար աշխատատեղերի ստեղծմանը, զբոսաշրջության երթուղիներում ներգրավմանը
2) Սիսիանի տարածաշրջանի «Զորաց քար» բնակատեղիին տալ պետական պատմամշակութային արգելոցի կարգավիճակ: Արգելոցի հիմնադրմամբ կունենանք արդյունավետ և նպատակային գործունեության մի համակարգ, որը կնպաստի հուշարձանախմբի պահպանմանը և նպատակային օգտագործմանը, կկանոնակարգվի դրա հետագա պահպանության, ուսումնասիրման, օգտագործման, մշակութային զբոսաշրջության զարգացման համար անհրաժեշտ ենթակառուցվածքների նախագծման աշխատանքները, հուշարձանամերձ տարածքների կառուցապատման, օգտագործման պայմանակարգը (ռեժիմը):
2010-2013 թթ. կշարունակվեն պատմամշակութային հուշարձանների ուսումնասիրման, հաշվառման, պեղումների, պահպանության, վերականգնման և օգտագործման աշխատանքները:
236. Ոչ նյութական մշակութային ժառանգություն: Մարզերում ոչ նյութական մշակութային ժառանգության խնդիրները ներառված են Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2008-2012 թվականների գործունեության միջոցառումների ծրագրի «4.4.4. Մշակույթ» բաժնի «1.11.» և «1.12.» կետերում, ինչպես նաև ՀՀ Կառավարության 2007 թ. մայիսի 3-ի «Ոչ նյութական մշակութային ժառանգության պահպանության, դրա կենսունակության պաշտպանության հայեցակարգից բխող միջոցառումների մասին» N 17 արձանագրային որոշմամբ ընդունված ժամանակացույցի միջոցառումներում:
Այդ միջոցառումների հիմնական խնդիրներն են.
1) ավանդական ժողովրդական արհեստագործական ծրագրերի մշակումը և իրականացումը
2) ազգագրական երգի ու պարի համույթներին աջակցելը
3) ազգային, ավանդական տոների, ծեսերի և ծիսակատարությունների վերականգնումը և իրականացումը
4) ազգային լեզվի և բարբառների պահպանման և զարգացման տարբեր միջոցառումների իրականացումը
5) ազգագրական և արհեստագործական կենտրոնների ստեղծումը:
237. Վերոնշյալ խնդիրների իրականացման ուղղությամբ հիմնական քայլերն են համարվում վերանորոգված և համապատասխան նյութատեխնիկական միջոցներով համալրված մշակույթի տներում արհեստագործական կենտրոնների հիմնումը, առկա ազգագրական երգի ու պարի համույթներին անհրաժեշտ տարազով երաժշտական գործիքներով և տեխնիկայով պետական աջակցության ցուցաբերումը, նոր ազգագրական համույթների ստեղծումը, որի համար 2009 թ. ընթացքում կիրականացվի առկա վիճակի ուսումնասիրումը, կկատարվի կարիքների գնահատում և կկազմվի համալիր ծրագիր:
238. Արվեստ (թատերարվեստ, երաժշտարվեստ, պարարվեստ, կերպարվեստ): Այս բնագավառի հիմնական խնդիրներն են թատերարվեստի, երաժշտարվեստի, պարարվեստի, կերպարվեստի պահպանումը, զարգացումը և տարածումը, թատերահամերգային կազմակերպությունների գործունեության ապահովումը, ժողովրդական ստեղծագործությանը աջակցության ցուցաբերումը, հասարակության ստեղծագործական ներուժի օգտագործման, վերարտադրման և զարգացման համար պայմանների ստեղծումը և խթանումը, տարածքային (ՀՀ մարզեր) մշակութային համագործակցությունը և մշակութային կյանքի զարգացումը:
239. Առաջնային լուծման կարիք ունեն մշակույթի տեների, կենտրոնների շենքային պայմանների ապահովումը` վերանորոգումը, բեմերի կահավորումը, լուսաձայնային տեխնիկայի, ջեռուցման և օդափոխման համակարգերի ներդնումը (որի բացակայության հետևանքով տարվա որոշ ամիսներին մշակութային կազմակերպությունները չեն գործում), ինչը հնարավորություն կտա ապահովել թատերական, համերգային և հյուրախաղային միջոցառումների իրականացումը:
Վերոնշյալ խնդիրների իրականացման ուղղությամբ նախատեսվում է.
240. Թատերարվեստի ոլորտում ՀՀ Սյունիքի մարզում գործող 2 թատրոնների հիմնախնդիրների լուծում, մասնավորապես.
1) Գորիսի Վ. Վաղարշյանի անվ. պետական դրամատիկական թատրոնի շենքի վերանորոգում, ջեռուցման համակարգի ներդնում, նոր բեմական հագուստի, վարագույրների, փորձասենյակների և գրիմանոցների գույքի ձեռքբերում: Թատրոնի կողմից առաջնային խնդիր է համարվում նաև փոքր դահլիճի (100 տեղ) գործարկումը, ինչպես նաև պետական աջակցությամբ հյուրախաղային գործունեության ընդլայնումը (Երևան, ՀՀ մարզեր)
2) Կապանի Ալ. Շիրվանզադեի անվ. պետական դրամատիկական թատրոնի ջեռուցման խնդիրը (նախկինում ջեռուցումը իրականացվում էր կաթսայատան միջոցով, որը արդյունավետ չեր), օդափոխման համակարգի արդիականացումը, թատրոնի դեկորացիաների և ռեկվիզիտների պահպանման համար օժանդակ և պահեստային սենյակների խնդիրը:
241. 2010-2013 թթ երաժշտարվեստի և պարարվեստի բնագավառում երաժշտական և պարային համույթների բնականոն գործունեության ապահովման նպատակով հիմնական խնդիրներն են դիտարկվում` վերականգնված մշակութային տների և կենտրոնների դահլիճների կահավորումը, ջեռուցման համակարգերի ներդնումը, լուսաձայնային տեխնիկայով հագեցումը, երաժշտական գործիքների ձեռքբերումը:
242. Մարզում արվեստի զարգացման նպատակով նախատեսվում է պետական աջակցության տրամադրում մարզում և համայնքներում առկա երաժշտական և պարային համույթներին, թատերական խմբերին, կիրառական արվեստի վարպետներին` դրամաշնորհային ծրագրերի իրականացման միջոցով»:
243. Թատրոնների, մշակութային կենտրոնների և տների բնականոն գործունեության ապահովման նպատակով նախատեսվում է 2010-2013 թթ. իրականացնել համալիր ծրագիր, որի արդյունքում կլուծվեն վերոնշյալ հաստատությունների խնդիրները կապված նոր գույքի սարքավորումների, նյութատեխնիկական բազայի ձեռքբերման հետ:
244. Գեղարվեստական կրթություն: Մարզում գործում են 7 երաժշտական, 6 արվեստի և 2 գեղարվեստի դպրոցներ: Դպրոցները հիմնականում ապահովված են ուսումնական տարածքներով:
245. Գեղարվեստական կրթության խնդիրները կառավարության ուշադրության կենտրոնում են: 2008 թ. ՀՀ Սյունիքի մարզի 11 երաժշտական և արվեստի դպրոցների 144 սովորողներ ազգային նվագարանների ուսուցման գծով ստացել են ուսման վարձավճարների փոխհատուցում (10860.4 հազար դրամ): 2009 թ. նախատեսվում է ուսման վարձավճարների փոխհատուցում (19490.6 հազ.դրամ) տրամադրել 12 արվեստի և երաժշտական դպրոցների ազգային, փողային և լարային նվագարանների բաժինների 161 սովորողների: Մարզի Կապան, Քաջարան, Մեղրի, Սիսիան և Գորիս քաղաքներում մեթոդական աջակցության շրջանակներում իրականացվել են «վարպետության դասեր», որին մասնակցել են բոլոր դպրոցների սաները և դասատուները: Դասերին մասնակցել է 120 սովորող և 70 դասատու: 2008 թ. «Երաժշտական, գեղարվեստի և արվեստի դպրոցների համար նոր գրականության մշակում և հրատարակում» ծրագրով հրատարակված 204 անուն գիրք անվճար տրամադրվել է մարզի բոլոր դպրոցներին: Մարզի 30 սովորողներ ներառվել են ՀՀ մշակույթի նախարարությունում ստեղծված «ՀՀ շնորհալի երեխաների տեղեկատվական բանկում: Վերոնշյալ ծրագրերը շարունակական են և կիրականացվեն նաև 2010-2013 թթ.
246. Գեղարվեստական կրթական համակարգում հիմնական խնդիրները կապված են դպրոցների շենքերի վերանորոգման, ջեռուցման համակարգերի ներդրման, նոր գույքի և երաժշտական գործիքների ձեռքբերման և վերանորոգման, դահլիճների կահավորման, նոր ուսումնամեթոդական գրականության ձեռքբերման հետ:
247. Գեղարվեստական կրթության բնագավառում մարզի 102 գյուղական համայնքներից միայն Խնձորեսկում է գործում երաժշտական դպրոց: Անհրաժեշտություն կա սահմանամերձ Տեղ գյուղում նույնպես բացել երաժշտական դպրոց (որի համար նոր վերականգնված մշակույթի տանը առկա է անհրաժեշտ շենքային պայմաններ և մասնագետներ):
248. 2009 թ. նախատեսվում է մշակել «ՀՀ Սյունիքի մարզի գեղարվեստական կրթական հաստատությունների զարգացման համալիր ծրագիր», որի իրագործման ընթացքում փուլային տարբերակով լուծում կստանան վերոնշյալ խնդիրները:
249. Մշակութային կյանքի կազմակերպում և մշակութային միջոցառումներ: Մշակութային կյանքի զարգացմանն է նպատակաուղղված ՀՀ մարզերում հանրապետական փառատոների և միջոցառումների կազմակերպումը: Մշակութային միջոցառումների կազմակերպման ուղղությամբ պետական աջակցությամբ իրականացվում են մի շարք ծրագրեր, որի նպատակն է աշխուժացնել մարզային մշակութային կյանքը, խթանել մշակութային փոխանակումները մայրաքաղաքի և մարզերի մշակութային կազմակերպությունների միջև, նպաստել փորձի փոխանակմանը, բնակչությանը ծանոթացնել արվեստի նոր ձեռքբերումներին:
250. Պետական աջակցություն մարզային մշակութային միջոցառումներին» ծրագրով իրականացվում է «Մշակութային մարզ» մշակութային հաղորդակցություն` մայրաքաղաք մարզեր» ենթածրագիրը, որի շրջանակներում կազմակերպվում են Երևանի թատերական և համերգային կազմակերպությունների հյուրախաղերը մարզերում: Վերոնշյալ ծրագրի շրջանակներում 2008 թ. ՀՀ Սյունիքի մարզի Կապան, Գորիս, Քաջարան, Սյունիք, Ծավ, Խնածախ, Խնձորեսկ, Տաթև, Վերիշեն, Հալիձոր, Քարահունջ բնակավայրերում հանդես են եկել Հայաստանի պետական կամերային նվագախմբի երգչախումբը, Հայաստանի հնագույն երաժշտության «Տաղարան» համույթը, «Մհեր Մկրտչյան» արտիստական թատրոնը, Հայաստանի պետական ակադեմիական երգչախումբը: Նույն ծրագրի շրջանակներում միջմարզային մշակութային փոխանակումների զարգացման նպատակով Կապանում և Գորիսում կազմակերպվել է Գյումրու Վ. Աճեմյանի անվան պետական դրամատիկական թատրոնի ներկայացումները:
251. Հայաստանի ազգային կինոկենտրոնի կողմից մարզի Կապան, Գորիս, Սյունիք, Ծավ, Խնածախ, Խնձորեսկ, Տաթև, Վերիշեն, Հալիձոր, Քարահունջ բնակավայրերում կազմակերպվեց Հայկական ֆիլմերի հետահայաց ցուցադրություն:
252. 2008 թ. Կապանում կազմակերպվել է «Մենք ենք, մեր մարզերը» համայնքային թատրոնների հանրապետական փառատոնը:
253. Մարզերում մշակութային կյանքի աշխուժացման, ինչպես նաև մայրաքաղաքից դեպի մարզեր մշակութային կյանքի ապակենտրոնացման նպատակով մի շարք մշակութային միջոցառումներ ՀՀ մշակույթի նախարարության կողմից կազմակերպվում են ՀՀ մարզերում: Մասնավորապես` «Տիկնիկային թատերախմբերի հանրապետական փառատոնը» առաջին անգամ կազմակերպվեց Երևանում 2005 թ., 2006 թ.` Գեղարքունիքի մարզում, 2007 թ.` Տավուշի մարզում, 2008 թ.` Լոռու մարզում, 2009 թվականին կանցկացվի ՀՀ Սյունիքի մարզում (Գորիս)»:
254. 2010-2013 թթ. ՀՀ Սյունիք մարզում վերոնշյալ ծրագրերը կշարունակվեն իրականացվել:
255. Մշակութային օբյեկտների հիմնանորոգում: ՀՀ Սյունիքի մարզում գործում է 7 մշակույթի կենտրոն և 100 մշակույթի տուն և ակումբ:
256. Խոշոր մշակույթի կենտրոններն են` Կապանի մարզային մշակույթի կենտրոնը, Կապանի քաղաքապետարանի մշակույթի կենտրոնը, Սիսիանի մշակույթի կենտրոնը, Գորիսի Գուսան Աշոտի անվ. մշակույթի կենտրոնը, Մեղրու մշակույթի կենտրոնը, Ագարակի «Ծմակ» մարզամշակութային կենտրոնը, Քաջարանի մշակույթի պալատը:
257. Մարզի 23 բնակավայրեր ընդգրկված են մշակույթի տներ ունեցող սահմանամերձ բնակավայրերի ցանկում: Համայնքային մշակույթի տներում և ակումբներում մեծամասամբ տեղակայված են նաև գրադարանները:
258. Մինչև 2008 թ. լրիվ կամ մասնակի հիմնանորոգվել են մարզի 8 մշակութային օբյեկտներ:
259. Մարզում մշակույթի տները հիմնականում ոչ բարվոք վիճակում են, ունեն հիմնանորոգման, գույքի համալրման, գործարկման խնդիրներ: Մշակույթի մի շարք օջախներ վնասվել են ռմբակոծությունների և ռազմական գործողությունների հետևանքով, որոնք վերջին տարիների ընթացքում չեն վերանորոգվել և հիմնանորոգման /շենքապահպան աշխատանքների իրականացման/ խիստ կարիք ունեն:
260. Մարզում 23 սահմանամերձ բնակավայրերից միայն 8 մշակույթի տուն է ընդգրկված սահմանամերձ բնակավայրերի մշակույթի տների վերանորոգման ծրագրում:
261. 2010-2013 թթ. մշակութային օբյեկտների վերանորոգման ընթացքում առաջնային են համարվում խոշոր բնակավայրերի և սահմանամերձ և բարձրլեռնային բնակավայրերի մշակութային օբյեկտների վերանորոգումը:
262. 2010-2013 թվականներին նախատեսվում է 1852500.0 հազ. դրամ հատկացնել մշակութային օջախների հիմնանորոգման և կառուցման համար (Հավելված 5.2):
5.2.2. Երիտասարդության հարցեր
263. Մարզում սպորտային և մարզամշակութային միջոցառումների համատեքստում կարևորվում է երիտասարդական քաղաքականության զարգացումը և նրա արդյունավետության բարձրացումը: Պետության քաղաքականությունն այս ոլորտում սոցիալ-տնտեսական, իրավաքաղաքական, հոգևոր-մշակութային, կազմակերպական պայմանների ու երաշխիքների ապահովումն է` երիտասարդների սոցիալական կայացման, առողջ ապրելակերպի, նրանց ստեղծագործ ներուժը հասարակության շահերին առավել լիարժեք ծառայեցնելու համար:
264. Այս ուղղությամբ կարևորագույն միջոցառումներից մեկը ՀՀ Սյունիքի մարզում երիտասարդական կենտրոնի ստեղծումն էր: Այն նպատակ է հետապնդում Հայաստանի Հանրապետությունում պետական երիտասարդական քաղաքականության մշակմանն ու իրականացմանը մասնակից դարձնել առավել մեծ թվով երիտասարդական կազմակերպությունների: Կենտրոնի միջոցով անհրաժեշտ է նպաստել մարզային երիտասարդական կառույցների, ինչպես նաև երիտասարդական քաղաքականության սուբյեկտների խնդիրների մասին եղած տեղեկատվության հավաքմանը, համակարգման և հրապարակման կազմակերպմանը: Երիտասարդական կազմակերպությունների անմիջական մասնակցությամբ աջակցել երիտասարդության շահերն ու իրավունքները ամրագրող օրենսդրական դաշտի ստեղծմանը:
265. Այսպիսով` Սյունիքի մարզում մշակույթի, սպորտի և երիտասարդության հարցերի բնագավառներում զարգացման հիմնական գերակայություններն են.
1) Մարզի մշակութային ու սպորտային կյանքի զարգացում` պետական աջակցության ընդլայնմամբ
2) Ոլորտի կադրերի պատրաստում, վերապատրաստում և վերաորակավորում: Նյութական և ոչ նյութական մշակութային արժեքների հավաքածուների համալրում, պահպանություն ու հասարակության ուշադրության ներկայացում
3) Մշակութային ու սպորտային կազմակերպությունների շենքերի ու շինությունների հիմնանորոգում
4) Պատմական հուշարձանների պահպանություն, ամրակայում, նորոգում, վերականգնում, բարեկարգում և օգտագործում
5) Սոցիալ-տնտեսական, իրավաքաղաքական, հոգևոր-մշակութային, սպորտային միջոցառումների կազմակերպական պայմանների ու երաշխիքների ապահովում երիտասարդների սոցիալական կայացման, նրանց ստեղծագործ ներուժն ի շահ հասարակությանը առավել լիարժեք օգտագործելու համար:
266. Մշակույթի ոլորտում առկա հիմնախնդիրները լուծելու համար 2009 թ. անհրաժեշտ է մշակել և 2010-2013 թթ. իրականացնել հետևյալ նպատակային միջոցառումները`
1) Գրադարանների զարգացման համալիր ծրագրի մշակում և հաստատում
2) Վերականգնված մշակույթի տների, կենտրոնների նյութատեխնիկական բազայի, նոր գույքով, սարքերով և սարքավորումներով համալրման համալիր ծրագրի մշակում և հաստատում
3) Մշակույթի ոլորտի կադրերի վերապատրաստման և վերաորակավորման ծրագրի մշակում և հաստատում
4) Գեղարվեստական կրթական հաստատությունների զարգացման համալիր ծրագրի մշակում և հաստատում:
5.2.3. Սպորտ
267. ՀՀ Սյունիքի մարզում գործող 13 մարզադպրոցներն ու մարզակառույցները և 11 մարզադաշտերը տասնյակ տարիներ չեն նորոգվել, գտնվում են խիստ անբարվոք վիճակում, ինչը խոչընդոտ է հանդիսանում սպորտի զարգացմանն ու մասսայականացմանը բնակչության շրջանում: Սպորտի զարգացման համար անհրաժեշտ պայմաններ ստեղծելու նպատակով անհրաժեշտ է 2010-2013 թվականներին 594300.0 հազ. դրամի հիմնանորոգման և կառուցման աշխատանքներ կատարել մարզական կառույցներում (Հավելված 5.2):
5.3 Առողջապահություն
5.3.1 Առողջապահության ոլորտի իրավիճակի վերլուծություն
268. Աղքատության հաղթահարման ռազմավարական ծրագիրը կարևորելով առողջապահության ոլորտի դերը, հիմնական նպատակների շրջանակներում առանձնացնում է առողջապահական ծառայությունների մատչելիության և որակի բարձրացումը: ԿԶԾ-ի շրջանակներում գերակա է համարվել առաջնային բուժօգնության ոլորտը, իսկ ծրագրային մակարդակով` հատուկ կարևորվել են մոր և մանկան առողջության պահպանումը, ինչպես նաև վարակիչ հիվանդությունների կանխարգելման խնդիրները: Դրված նպատակների ապահովման հարցում մեծ դեր է վերագրվել առողջապահության ոլորտում պետական ծախսերի ավելացմանը, դրանց ներոլորտային վերաբաշխմանը` ի օգուտ առաջնային բուժօգնության օղակի, ինչպես նաև համակարգի կառավարման բարեփոխումների արդյունքում ակնկալվող արդյունավետության բարձրացմանը:
269. Հայաստանը, բնակչության առողջական վիճակը բնութագրող ցուցանիշների առումով համանման եկամտի մակարդակ ունեցող երկրների համեմատ, հիմնականում գտնվում է ավելի լավ վիճակում: Այդուհանդերձ, զարգացած երկրների հետ համեմատականները վկայում են, որ շատ դեպքերում խզումը նշանակալի է, մասնավորապես այնպիսի ցուցանիշների գծով, ինչպիսիք են մանկական և մայրական մահացությունը: Սյունիքի մարզում ոլորտի պատկերը հետևյալն է.
270. ՀՀ Սյունիքի մարզի ազգաբնակչության թվաքանակը և սեռատարիքային կառուցվածքը ներկայացված է Հավելված 5.3.-ում:
Գծապատկեր 5.1. ՀՀ Սյունիքի մարզի ազգաբնակչության սեռատարիքային կառուցվածքի դինամիկան` ըստ տարածաշրջանների
_____________________________
ԻՐՏԵԿ - գծապատկերը չի բերվում
Աղյուսակ 5.4. ՀՀ Սյունիքի մարզի արական սեռի ազգաբնակչության տեսակարար կշիռը` ըստ տարածաշրջանների.
.__________________________________________________.
|Տարածաշրջան| 2006 թ. | 2007 թ. | 2008 թ. |
| |____________|____________|____________|
| |արակ | ընդ |արակ | ընդ |արակ | ընդ |
|___________|_____|______|_____|______|_____|______|
|Կապան |30023| 61324|31417| 61535|31482| 61495|
|___________|_____|______|_____|______|_____|______|
|Գորիս |21530| 45491|21598| 45258|21598| 45858|
|___________|_____|______|_____|______|_____|______|
|Սիսիան |15797| 35128|16480| 34145|16487| 34152|
|___________|_____|______|_____|______|_____|______|
|Մեղրի | 5767| 11930| 6143| 11919| 6143| 11919|
|___________|_____|______|_____|______|_____|______|
|Ընդամենը |73117|153881|75638|152857|75710|152824|
.__________________________________________________.
Աղբյուրը` ՀՀ առողջապահության նախարարության ՊԱԳ-ի տվյալներ:
271. Սեռատարիքային վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ մարզում սեռատարիքային փոխհարաբերությունները համաչափ են:
Աղյուսակ 5.5. ՀՀ Սյունիքի մարզի ազգաբնակչության բաշխումը (քաղաքային/գյուղական կտրվածքով 2006-2008 թթ.)
._________________________________________.
|Ազգաբնակչությունը|2006 թ.|2007 թ.|2008 թ.|
|_________________|_______|_______|_______|
|քաղաքային | 103772| 103695| 103692|
|_________________|_______|_______|_______|
|գյուղական | 49249| 49162| 49132|
|_________________|_______|_______|_______|
|ընդամենը | 152021| 152857| 152824|
._________________________________________.
Աղբյուրը` ՀՀ առողջապահության նախարարության ՊԱԳ-ի տվյալներ:
272. Բժշկադեմոգրաֆիկ ցուցանիշների վերլուծությամբ պարզ է դառնում, որ մարզում ազգաբնակչության գերակշիռ մասը բնակվում Է քաղաքներում, սակայն Գորիսի և Սիսիանի տարածաշրջաններում գյուղական և քաղաքային ազգաբնակչության թիվը գրեթե չի տարբերվում իրարից և այս հանգամանքը անհրաժեշտ է հաշվի առնել գյուղական ազգաբնակչության բժշկական սպասարկման բարելավման համար, հատկապես վերոնշյալ տարածաշրջաններում:
273. Տարիքային ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ մարզի քաղաքային ազգաբնակչությունը գտնվում է ծերացման անցման վաղ փուլում, գյուղական ազգաբնակչությունը համարվում է ծերացած, իսկ մարզի բնակչությունը ընդհանուր առմամբ (համաձայն Է. Ռոսսեթի) համարվում է գտնվող ժողովրդագրական ծերացման անցման ուշ փուլում: Բնակչության ծերացման պայմաններում մեծանում են բնակչության խրոնիկական հիվանդություններով հիվանդացության և մահացության ցուցանիշները, փոխվում է այդ ցուցանիշների տարիքասեռային կառուցվածքը: Ավելանում է նաև սոցիալական օգնության կարիք ունեցողների քանակը, փոփոխվում է աշխատունակ և կենսաթոշակային տարիքի բնակչության բնականոն հարաբերակցությունը, որը պայմանավորում է պետական սոցիալական բեռի մեծացումը և բերում է տնտեսական անբարենպաստ հետևանքների:
274. ՀՀ Սյունիքի մարզի ծնունդների և մահերի ցուցանիշները ներկայացված Է Հավելված 5.4.-ում:
ՀՀ Սյունիքի մարզի բնական շարժի ցուցանիշներ
275. 2008 թ-ին մայրական մահացության դեպք չի գրանցվել: Ծնելիության ցուցանիշը կազմում է 11.5 (2006 թ-ին- 10.8, 2007 թ-ին 11.8), մահացության ցուցանիշը 7.8 (2006 թ-ին- 8.7, 2007 թ-ին 7.9), բնական աճը` 3.7 (2006 թ-ին`2.0, 2007 թ-ին 3.5):
276. ՀՀ Սյունիքի մարզի մահացության համեմատական ցուցանիշը ցույց է տալիս, որ 2006 թ. այն կազմել է 8.7, 2007 թ.-7.9, իսկ 2008 թ-ին-7.8 պրոմիլե:
Աղյուսակ 5.6. ՀՀ Սյունիքի մարզի մանկական և պերինատալ մահացության համեմատական ցուցանիշները
._____________________________________________________________________.
|Տարածաշրջան | 2006 թ. | 2007 թ. | 2008 թ. |
| |__________________|__________________|__________________|
| |մանկական|պերինատալ|մանկական|պերինատալ|մանկական|պերինատալ|
| |մահացու-|մահացու- |մահացու-|մահացու- |մահացու-|մահացու- |
| |թյուն |թյուն |թյուն |թյուն |թյուն |թյուն |
|____________|________|_________|________|_________|________|_________|
|ՀՀ Սյունիք | 10.9| 15.2| 12.7 | 15.8| 8.1| 13.1|
|մարզ | | | | | | |
|____________|________|_________|________|_________|________|_________|
|Կապան | 6.8| 16.6| 11.7 | 19.8| 19.1| 21.6|
|____________|________|_________|________|_________|________|_________|
|Գորիս | 16.1| 14 | 11.1 | 7.1| - | 5.1|
|____________|________|_________|________|_________|________|_________|
|Սիսիան | 11.1| 11.1| 13.8 | 11.1| 2.8| 5.6|
|____________|________|_________|________|_________|________|_________|
|Մեղրի | 8.7| 25.2| 24.0 | 40.0| 6.2| 25 |
._____________________________________________________________________.
Աղբյուրը` ՀՀ Սյունիքի մարզպետարանի առողջապահության և սոցիալական ապահովության վարչություն:
277. Մահացությունն առավելապես բարձր է երեխայի կյանքի առաջին տարում:
278. Մանկական մահացության ցուցանիշի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ինչպես մանկական, այնպես էլ պերինատալ մահացության ցուցանիշը 2008 թ. նվազել է, դրական դինամիկան առավելապես արտահայտված է Գորիսի և Սիսիանի տարածաշրջաններում, որտեղ ակտիվ գործունեություն է ծավալել մոր և մանկական առողջության պահպանման բնագավառում ՆՈՎԱ ծրագիրը: Սակայն Մեղրիի և Կապանի տարածաշրջաններում կտրուկ բարձր է մարզային ցուցանիշի համեմատ պերինատալ մահացությունը: Այս հանգամանքը պահանջում է անհրաժեշտ բարեփոխումների իրականացում բժշկական կենտրոնների մոր և մանկան ծառայություններում (կադրային, տեխնիկական):
279. Մայրական մահացության ցուցանիշը, իր համեմատաբար ոչ այնքան բարձր մակարդակով, նկատելի ազդեցություն չի գործում ժողովրդագրական ընդհանուր իրավիճակի վրա, սակայն ամբողջությամբ արտացոլում է մոր և մանկան պահպանության համակարգի վիճակը: Մայրական մահացության երկու դեպք տեղի է ունեցել 2006 թ., իսկ 2007 և 2008 թթ. մայրական մահացության դեպքեր ՀՀ Սյունիքի մարզում չեն գրանցվել:
Մարզի ազգաբնակչության հիվանդացության վիճակագրություն.
280. Հիվանդացությունը բնակչության առողջությունը բնութագրող կարևորագույն չափանիշներից է, որը ուսումնասիրվում է ըստ դիմելիության, ըստ բժշկական կանխարգելիչ զննումների, ըստ մահվան պատճառների:
1) ըստ դիմելիության ՀՀ Սյունիքի մարզի ազգաբնակչության կարևոր ոչ վարակիչ հիվանդություններով հիվանդացության ցուցանիշները հետևյալն են`
Աղյուսակ 5.7. Ըստ դիմելիության ՀՀ Սյունիքի մարզի ազգաբնակչության կարևոր ոչ վարակիչ հիվանդություններով հիվանդացության ցուցանիշները
._________________________________________________________.
|Հիվանդացություն| 2006 թ. | 2007 թ. | 2008 թ. |
| |_____________|_____________|_____________|
| |քանակ|պրոմիլե|քանակ|պրոմիլե|քանակ|պրոմիլե|
|_______________|_____|_______|_____|_______|_____|_______|
|սիրտ-անոթային |4549 | 29.6| 4124| 27.0| 4352| 28.5|
|_______________|_____|_______|_____|_______|_____|_______|
|օնկոլոգիական |1139 | 7.4| 1109| 7.2| 1955| 12.8|
|_______________|_____|_______|_____|_______|_____|_______|
|էնդոկրին |3826 | 24.7| 3656| 23.9| 3727| 24.4|
|_______________|_____|_______|_____|_______|_____|_______|
|հոգեկան հիվ. |2001 | 13 | 2244| 14.7| 2263| 14.8|
|_______________|_____|_______|_____|_______|_____|_______|
|տուբերկուլյոզ |649 | 4.2| 626 | 4.2| 259| 1.6|
|_______________|_____|_______|_____|_______|_____|_______|
|մաշկավեներաբ. |789 | 4.3| 988 | 6.4| 993| 6.5|
._________________________________________________________.
Աղբյուրը` ՀՀ Սյունիքի մարզպետարանի առողջապահության և սոցիալական ապահովության վարչություն:
281. Հիվանդացության ցուցանիշները ցույց են տալիս ազգաբնակչության մոտ ուռուցքային հիվանդությունների կտրուկ աճ, որը պայմանավորված է նաև հիվանդությունների ակտիվ հայտնաբերմամբ և դրա հետ միասին տուբերկուլյոզով հիվանդացության ցուցանիշի նվազում, որը պայմանավորված է տուբերկուլոզի դեմ պայքարի ազգային ծրագրի ներդրման արդյունավետ իրականացման հետ:
282. Վարակիչ հիվանդություններով հիվանդացությունը նույնպես մեծ նշանակություն ունի ազգաբնակչության հիվանդացության վերլուծության համար,
հատկապես նրա տարածքային տարածվածությունը` :
Աղյուսակ 5.8. Վարակիչ հիվանդություններով հիվանդացության տարածքային տարածվածությունը ՀՀ Սյունիքի մարզում` ըստ տարածաշրջանների
._________________________________________________.
| | 2006 թ. | 2007 թ. | 2008 թ. |
| |_____________|_____________|_____________|
| |քանակ|պրոմիլե|քանակ|պրոմիլե|քանակ|պրոմիլե|
|_______|_____|_______|_____|_______|_____|_______|
|Կապան | 273| 4.4| 239| 3.9| 114| 1.8|
|_______|_____|_______|_____|_______|_____|_______|
|Գորիս | 394| 8.6| 567| 12.5| 641| 13.9|
|_______|_____|_______|_____|_______|_____|_______|
|Սիսիան | 192| 5.5| 209| 6.1| 204| 5.9|
|_______|_____|_______|_____|_______|_____|_______|
|Մեղրի | 81| 6.8| 124| 10.4| 141| 11.8|
._________________________________________________.
Աղբյուրը` ՀՀ Սյունիքի մարզպետարանի առողջապահության և սոցիալական ապահովության վարչություն
283. Վարակիչ հիվանդություններով հիվանդացության դինամիկան ցույց է տալիս, որ Գորիսի և Մեղրիի տարածաշրջաններում նկատվում է ինֆեկցիոն հիվանդացության աճի միտում:
2) Հիվանդացությունը` ըստ մահվան պատճառների.
284. Հիվանդացության ցուցանիշի վերլուծության համար կարևոր նշանակություն ունի մահացության ցուցանիշը, որի չափանիշները մեծամասամբ կախված են բնակչության սեռատարիքային առանձնահատկություններից: Մահացության բնորոշիչ ցուցանիշներից ավելի լիարժեքը դա բնակչության առանձին սեռատարիքային խմբերում մահացության ցուցանիշն է:
Մահացության համեմատական ցուցանիշները ըստ սեռատարիքային առանձնահատկությունների
285. Մահացության նվազման միտում արձանագրվել է ինչպես կանանց, այնպես էլ տղամարդկանց մեծահասակ տարիքային խմբերում: Դրա հետ միասին 2006 թ-ի համեմատ նկատվում է մահացության ցուցանիշների որոշակի աճի միտում կանանց աշխատունակ տարիքային խմբում:
286. Մահացության պատճառների կառուցվածքային ուսումնասիրությունները ցույց են տվել հետևյալը.
287. 2006 թ-ի համեմատ 2008 թ-ին աճել են օնկոլոգիական և սուր սիրտ-անոթային հիվանդությունների հետևանքով մահացության ցուցանիշները, որոնք կազմում են համապատասխանաբար 1.7% և 12.2% և միաժամանակ նվազել են մահացության ցուցանիշները վնասվածքներից, խրոնիկական սիրտ-անոթային և այլ հիվանդություններից` համապատասխանաբար կազմելով 0.4%, 11.6% և 2.3%:
288. Օնկոլոգիական հիվանդությունների պատճառով մահացության համեմատական ցուցանիշների ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ այն աճել է աշխատունակ տարիքային խմբի կանանց մոտ և կազմել է 0.4%: Անհրաժեշտ է նշել այն հանգամանքը, որ այդ ցուցանիշի աճը պայմանավորված է հիմնականում կրծքագեղձի և սեռական օրգանների չարորակ նորագոյացումներով ախտահարմամբ, որի տեսակարար կշիռը 2006 թ. կազմել է 41%, իսկ 2008 թ.` 44%:
289. Տվյալ հանգամանքը մեծ հավանականությամբ պայմանավորված է այս պաթոլոգիայի ուշացած ախտորոշմամբ, չնայած նրան, որ նման տեղակայության նորագոյացություններն ավելի հեշտ են ախտորոշվում վաղ շրջանում և համապատասխան մասնագիտացված բուժման դեպքում կարելի է հասնել կայուն ռեմիսիայի:
290. Բայց միայն վերոհիշյալ պատճառով չէ պայմանավորված այս աճը, այն կապված է նաև բնակչության ծանր սոցիալական կացության հետ, քանի որ անգամ վաղ շրջանում ախտորոշված դեպքերում հիվանդներից ոչ բոլորն են հնարավորություն ունենում ժամանակին մեկնել նեղ մասնագիտական բուժում ստանալու նպատակով մասնագիտացված կենտրոններ և այն էլ մի քանի անգամ տարվա ընթացքում, քանզի տվյալ պարագայում բուժումը ունի պարբերական և շարունակական բնույթ:
291. Սուր սիրտ-անոթային պաթոլոգիայի պատճառով մահացության համեմատական վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ 2006թ. նկատմամբ մահացության աճը կազմել է 12.2 %:
Սուր սիրտ-անոթային պաթոլոգիայի պատճառով մահացության աճը ըստ սեռատարիքային խմբերի
292. Անհրաժեշտ է շեշտադրել այն հանգամանքը, որ աճել է մահացությունը կանանց աշխատունակ տարիքային խմբում, գրեթե կրկնակի անգամ, որը կազմել է 0.7%: Այս հանգամանքը կարելի է բացատրել նաև ծխախոտ օգտագործող կանանց թվի աճով:
293. Համեմատական կարգով մահացության աճ տեղի է ունեցել նաև տղամարդկանց աշխատունակ և մեծահասակ տարիքային խմբերում, որը կազմել է համապատասխանաբար 0.22% և 2.4%:
Գծապատկեր 5.2. 2008 թ-ին սուր սիրտ-անոթային պաթոլոգիայի հետևանքով մահացածների հոսպիթալիզացիայի ցուցանիշները ՀՀ Սյունիքի մարզում
_____________________________
ԻՐՏԵԿ - գծապատկերը չի բերվում
294. Սուր սիրտ-անոթային պաթոլոգիայի հետևանքով մահացածների հոսպիթալիզացիայի ցուցանիշների ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ 2008 թ. աշխատունակ տարիքային խմբի 43 մահացածներից միայն 10-ն (23 տոկոս) են դիմել շտապ բժշկական օգնության և վերջինիս ուղեգրմամբ տեղափոխվել հիվանդանոց: Անհրաժեշտ է նշել նաև այն հանգամանքը, որ նրանցից ոչ ոք, առհասարակ, չէր դիմել բժշկական օգնություն ստանալու նպատակով առողջության պահպանման առաջնային օղակ:
295. Համեմատական ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ նվազել են վնասվածքների, խրոնիկական սիրտ-անոթային և այլ հիվանդությունների պատճառով մահացության ցուցանիշները, որոնք կազմել են համապատասխանաբար 0.4%, 11.6% և 2.3%:
296. Խրոնիկական սիրտ-անոթային պաթոլոգիայի հետևանքով մահացության համեմատական ցուցանիշի նվազումը կարելի է բացատրել այն հանգամանքով, որ վերջին տարիներին ստեղծվել է բարենպաստ պայմաններ այս պաթոլոգիայով տառապող հիվանդների անվճար դեղորայքային սպասարկման գործում:
297. Անհրաժեշտ է նշել նաև, որ այլ հիվանդությունների խմբում նույնպես մահացության համեմատական ցուցանիշի նվազման միտում է նկատվում: Ի տարբերություն 2006 թ., 2008 թ-ին աճել է հեպատիտ-ցիռոզ ախտորոշմամբ մահացածների տեսակարար կշռի թիվը աշխատունակ տղամարդկանց խմբում: Այս երևույթը կարելի է բացատրել սեռավարակային ճանապարհով տարածվող հեպատիտ «B» և «C» հիվանդությունների ոչ ճիշտ ախտորոշմամբ:
298. Եվ այսպես` 2008 թ. ի հայտ է եկել մարզի բնակչության ընդհանուր մահացության ցուցանիշի նվազեցման միտում 2006 թ-ի համեմատ:
299. Սակայն, դրա հետ միասին մահացության կառուցվածքային համեմատական ուսումնասիրությունները ցույց են տվել նաև օնկոլոգիական և սուր սիրտ-անոթային հիվանդությունների պատճառով մահացության տեսակարար կշռի աճ և այն էլ աշխատունակ տարիքային խմբերում: Այս ցուցանիշների նվազեցման նպատակով անհրաժեշտ է հիվանդանոցային նեղ մասնագիտական օգնության գծով ստեղծել մարզային նշանակության էնդովասկուլյար կարդիոլոգիական կենտրոն, ինչպես նաև օնկոլոգիական հիվանդների պարբերական բուժօգնության և երկարատև անկողնային խնամք տանելու համար դիսպանսերային ստորաբաժանում: Միաժամանակ անհրաժեշտ է բարելավել և մատչելի դարձնել շտապ բժշկական օգնության ծառայությունը մարզի ամբողջ տարածքում, հատկապես գյուղական բնակչության համար:
Մարզի ազգաբնակչության հաշմանդամության վիճակագրությունը
300. Առաջնակի հաշմանդամության ցուցանիշները հատկապես կարևոր են ՀՀ Սյունիքի մարզի ազգաբնակչության համար, քանի որ մարզում գործում են լեռնաարդյունաբերական երեք հսկաներ, ունենալով բազմապատճառ ազդեցություն առողջության, մարդկանց կենցաղի, հիգիենայի և բնության վրա:
Աղյուսակ 5.9. Առաջնակի հաշմանդամության ցուցանիշները ՀՀ Սյունիքի մարզում
._________________________________________________.
| | 2006 թ. | 2007 թ. | 2008 թ. |
| |_____________|_____________|_____________|
| |քանակ|պրոմիլե|քանակ|պրոմիլե|քանակ|պրոմիլե|
|_______|_____|_______|_____|_______|_____|_______|
|Կապան | 399| 6.5| 363| 5.9| 317| 5.1|
|_______|_____|_______|_____|_______|_____|_______|
|Գորիս | 162| 3.6| 584| 12.9| 406| 8.8|
|_______|_____|_______|_____|_______|_____|_______|
|Սիսիան | 117| 3.3| 111| 3.2| 122| 3.5|
|_______|_____|_______|_____|_______|_____|_______|
|Մեղրի | 49| 4.1| 25| 2.0| 109| 9.1|
._________________________________________________.
Աղբյուրը` ՀՀ Սյունիքի մարզպետարանի առողջապահության և սոցիալական ապահովության վարչություն:
301. Չնայած այն հանգամանքի, որ Կապանի տարածաշրջանում գործում են երկու արդյունաբերական հսկաներ, այնուամենայնիվ նկատվում է առաջնակի հաշմանդամության դինամիկայի նվազում:Առաջնակի հաշմանդամության աճ համեմատած 2006 թ-ի արձանագրվել է Գորիսի և Սիսիանի տարածաշրջաններում:
Առողջապահական համակարգի գործունեության հիմնական ցուցանիշները
302. Շուկայական պայմաններում բուժհիմնարկների (հագեցած մեծաքանակ և ուռճացված հզորություններով) պահպանումը բյուջետային ֆինանսավորմամբ անարդյունավետ է և անհնար: Համակարգի ֆինանսական ծախսերի օպտիմալացման և ինքնաֆինանսավորման բաղադրիչի զարգացման նպատակով, սկիզբ դրվեց առողջապահության համակարգի կառուցվածքային բարեփոխումներին:
303. Ներկայումս ՀՀ Սյունիքի մարզպետարանի ենթակայության ներքո գործում են 19 առողջապահական փակ բաժնետիրական ընկերություններ (ՓԲԸ), այդ թվում`
1) հիվանդանոցներ-1 (Ագարակ-25 մահճակալ)
2) բժշկական կենտրոններ-5 հիվանդանոցային (Կապան-105 մահճակալ, Գորիս-110 մահճակալ, Սիսիան-50 մահճակալ, Մեղրի-20 մահճակալ, Քաջարան-20 մահճակալ) և արտահիվանդանոցային (Կապանի ազգաբն. թիվը-47432, Քաջարանի-9081, Գորիսի 25378, Սիսիանի-20427, Մեղրիի-6743, Ագարակի-5176) ծառայություններով:
3) մարզային դիսպանսերներ-1 (նյարդահոգեբուժական-80 մահճակալ)
4) առողջության կենտրոններ-2 (Տաթև-1969, Դարբաս-3998)
5) գյուղական բժշկական ամբուլատորիաներ-2 (Վերիշեն-3842, Անգեղակոթ-3718)
6) առողջության առաջնային պահպանման կենտրոններ-7 (Նորաշենիկ-3199, Արծվանիկ-1783, Գորայք-2088, Բռնակոթ-3921, Շինուհայր-4633, Տեղ-4663, Խնձորեսկ-4773)
7) մարզային արյան փոխներարկման կայան-1
304. Ընդհանուր մահճակալային ֆոնդը կազմում է 410 մահճակալ, սպասարկվող ազգաբնակչությունը-152824 մարդ, որոնցից 72229 (47.3%) մարդ բնակվում են գյուղերում:
305. Հարկ է նշել, որ բուժհաստատությունների միավորման և օգտագործվող ռեսուրսների օպտիմալացման արդյունքում զգալիորեն բարելավեց նրանց ֆինանսական վիճակը: Սակայն վերոհիշյալ ինստիտուցիոնալ բնույթի փոփոխությունները բավարար չեն համակարգի լիարժեք վերագործարկման համար:
306. Պոլիկլինիկաներին, առողջության կենտրոններին և գյուղական բժշկական ամբուլատորիաներին կից, գյուղական համայնքներում գործում են 101 բուժ. կետեր:
Աղյուսակ 5.10. ՀՀ Սյունիքի մարզի առողջապահական հիմնարկներում աշխատողների բաշխվածությունը
._______________________________________________________________.
| |2006թ.|2007թ.|2008թ.|
|__________________________________________|______|______|______|
|Առողջապահական հիմնարկներում աշխատում են | 1402| 1382| 1390|
|__________________________________________|______|______|______|
|բժիշկների թիվը | 304| 296| 278|
|__________________________________________|______|______|______|
|համատեղությամբ | 42| 33| 15|
|__________________________________________|______|______|______|
|10 հազ. բնակչի սպասարկող բժիշկների թիվը | 20| 19| 18|
|__________________________________________|______|______|______|
|10 հազ. բնակչի սպասարկող բուժքույրերի թիվը| 48| 48| 49|
|__________________________________________|______|______|______|
|Կրտսեր բուժանձնակազմ | 736| 728| 743|
|__________________________________________|______|______|______|
|այլ գործունեության անձնակազմ | 362| 358| 369|
._______________________________________________________________.
Աղբյուրը` ՀՀ Սյունիքի մարզպետարանի առողջապահության և սոցիալական ապահովության վարչություն:
Աղյուսակ 5.11. Ամբուլատոր-պոլիկլինիկական ծառայության գործունեությունը ՀՀ Սյունիքի մարզում
._____________________________________________________________________.
| |2006թ.|2007թ.|2008թ.|
|________________________________________________|______|______|______|
|Հաճախումների քանակը |428197|439962|430223|
|________________________________________________|______|______|______|
|վճարովի հիմունքներով հաճախումների քանակը | 11112| 3105| 2909|
|________________________________________________|______|______|______|
|դիսպանսեր հսկողության տակ գտնվող հիվանդների թիվը| 22875| 21749| 21802|
._____________________________________________________________________.
Աղբյուրը` ՀՀ Սյունիքի մարզպետարանի առողջապահության և սոցիալական ապահովության վարչություն:
307. Հաճախումների դինամիկան 2008 թ. պոլիկլինիկական ծառայության գծով ցույց է տալիս, որ այն 2007 թ. համեմատ նվազել է և կազմել 97% (2007-103%): Այս հանգամանքը բացատրվում է այն պատճառով, որ 2008 թ. եղել է հետօպտիմալացման տարի, որի ընթացքում վերակազմակերպվել է հիմնականում առողջության առաջնային օղակը:
308. Տարվա մեջ բնակչության մեկ շնչին ընկնող հաճախումների միջին թիվը գրեթե փոփոխության չի ենթարկվել կազմելով 2006 թ.-2.7, իսկ 2007 թ. և 2008 թ.-2.8:
309. Կատարած տեղամասային հաճախումների տեսակարար կշիռը ներկայացվում է ստորև.
Աղյուսակ 5.12. Տեղամասային հաճախումների տեսակարար կշիռը ՀՀ Սյունիքի մարզում
._______________________________________________________.
| |2006թ.|2007թ.|2008թ.|
|__________________________________|______|______|______|
|տեղամասային հաճախումների դինամիկան| 43.2%| 47.8%| 51.2%|
._______________________________________________________.
Աղբյուրը` ՀՀ Սյունիքի մարզպետարանի առողջապահության և սոցիալական ապահովության
Աղյուսակ 5.13. Գյուղական բնակչությանը ցուցաբերվող բուժկանխարգելիչ օգնության ծավալները ՀՀ Սյունիքի մարզում
.__________________________________________________________________.
| |2006թ.|2007թ.|2008թ.|
|_____________________________________________|______|______|______|
|Գյուղական բնակչությանը ցուցաբերվող |26.2% |28.2% |37.9% |
|բուժկանխարգելիչ օգնության ծավալների դինամիկան| | | |
.__________________________________________________________________.
Աղբյուրը` ՀՀ Սյունիքի մարզպետարանի առողջապահության և սոցիալական ապահովության վարչություն
310. Գյուղական ազգաբնակչությանը ցուցաբերված ամբուլատոր ծառայության 2008 թ. աճը պայմանավորված է նույնպես օպտիմալացման գործընթացի հետ, որի ընթացքում ստեղծվել են նոր առողջության առաջնային պահպանման կենտրոններ և որպես արդյունք ամբուլատոր ծառայությունը գյուղական ազգաբնակչության համար դարձել է ավելի մատչելի: Սակայն գյուղական ազգաբնակչության ամբուլատոր սպասարկման մատչելիության ցուցանիշը դեռ ցածր է, քանի որ մարզի գյուղերում և քաղաքներում բնակվողների թիվը գրեթե չի տարբերվում իրարից, հետևաբար բուժսպասարկման ցուցանիշները` ըստ բնակեցման վայրի նույնպես չպետք է տարբերվեն իրարից:
311. Պրոֆ. պատվաստումներում ընդգրկված երեխաների թիվը 2008 թ. աճել է և կազմել է 27195, որը կազմում է ընդգրկվածության 87%-ը:
312. Առաջնակի բժշկասոցիալական փորձաքննության հանձնաժողով (ԲՍՓՀ) ուղեգրված հիվանդների թիվը 2008թ. կազմել է 954 մարդ:
313. Ստոմատոլոգիական առաջնային կանխարգելման ծրագրի շրջանակներում 2008 թ. 6 և 12 տարեկան 3690 երեխաներին ցուցաբերվել է մասնագիտացված ստոմատոլոգիական ծառայություններ: Զննվածներից բուժման կարիք ունեցող 2350 երեխաներից սանացիայի ենթարկվել են 881 երեխա:
314. Բնակչության բուժկանխարգելիչ օգնություն ցուցաբերող հաստատությունների շարքում հիվանդանոցները միշտ զբաղեցրել են իրենց ուրույն տեղը: Հիվանդանոցային բուժօգնությամբ բնակչության ապահովվածության գնահատման արժեքավոր ցուցանիշն է բնակչության ընդգրկումը ստացիոնար օգնությամբ: Օպտիմալացման արդյունքում որոշ ամբուլատոր-պոլիկլինիկական ծառայություններ միավորվեցին հիվանդանոցներին, ուժեղացավ հիվանդանոց-պոլիկլինիկա կապը և որպես արդյունք բնակչության ընդգրկումը ստացիոնար օգնությամբ ցուցանիշի աճի միտում նկատվեց (Աղյուսակ 5.14).
Աղյուսակ 5.14. Հիվանդանոցային ծառայության գործունեությունը ՀՀ Սյունիքի մարզում
պրոմիլե
.________________________________________________________________.
| |2006թ.|2007թ.|2008թ.|
|___________________________________________|______|______|______|
|Բնակչության ընդգրկումը ստացիոնար օգնությամբ| 4.7| 4.8| 5.0|
.________________________________________________________________.
Աղբյուրը` ՀՀ Սյունիքի մարզպետարանի առողջապահության և սոցիալական ապահովության վարչություն
Գծապատկեր 5.3. Հիվանդանոցային ծառայության գործունեությունը ՀՀ Սյունիքի մարզում
_____________________________
ԻՐՏԵԿ - գծապատկերը չի բերվում
315. Գծապատկերը ցույց է տալիս, որ վճարովի հիմունքներով հոսպիտալիզացիայի ենթարկված հիվանդների թիվը նշված տարիներին գրեթե չի ենթարկվել դինամիկ փոփոխությունների, ինչը խոսում է այն մասին, որ անհրաժեշտ է ընդլայնել հիվանդանոցային ծառայությունների տեսականին, որը կհանդիսանա լուրջ խթան լրացուցիչ (արտաբյուջետային) ֆինանսական միջոցների ներգրավման գործընթացում:
316. Կատարված վիրահատությունների թիվը 2006 թ. կազմել են 1468, 2007 թ.` 1626, 2008 թ.` 2023, որից անհետաձգելի վիրահատություններ` 2006 թ.` 809, 2007 թ.` 883, 2008 թ.` 1231, պլանային վիրահատություններ` 2006 թ.` 659, 2007 թ.` 743, 2008 թ.` 792:
317. Վիրաբուժական ակտիվության զգալի աճը, որը տեղի ունեցավ 2008թ., պայմանավորված է նույնպես օպտիմալացման արդյունքում ներմարզային բուժհաստատությունների միջև հորիզոնական կապերի ամրապնդմամբ: Սակայն որակական առումով պլանային և անհետաձգելի վիրահատությունների հարաբերակցությունը մնում է անփոփոխ, ինչը պահանջում է ընդլայնել ծառայությունների տեսականին ի օգուտ պլանայինի` սրանով իսկ ապահովելով լրացուցիչ արտաբյուջետային հոսքեր:
Ֆինանսական հոսքեր
318. Պետության կողմից երաշխավորված անվճար բժշկական օգնության և սպասարկման շրջանակներում առողջապահական համակարգի ֆինանսավորման հաստատված ծավալը 2008թ. կազմել է 1287.2 մլն. դրամ (2007թ.-ին 1119.1 մլն.դրամ), ընդունված կատարողականը կազմել է 1287.2 մլն դրամ (2007թ.-ին 1096.8 մլն.դրամ), այդ թվում հիվանդանոցային բուժօգնության գծով` 513.1 մլն.դրամ, ամբուլատոր-պոլիկլինիկական բուժ.օգնության գծով` 774.1 մլն. դրամ:
319. Պետության կողմից երաշխավորված անվճար բժշկական օգնության և սպասարկման շրջանակներում առողջապահական համակարգի ֆինանսավորումը իրականացվել է 100 % -ով:
320. 2008 թ-ին վճարովի հիմունքներով ծառայություններից մուտքագրվել է 138.6 մլն. դրամ (2007 թ-ին 146.0 մլն դրամ):
321. 2008 թ. ընթացքում աշխատավարձի պարտք չի գոյացվել:
322. Մարզային ենթակայության բուժհաստատությունները 2008 թ-ին հագեցվել են 150.7 մլն.դրամի նոր բուժսարքավորումներով, գործիքներով և պարագաներով (2007 թ.-ին 218 մլն.դրամ): ՀՀ առողջապահության նախարարության կողմից մարզի բուժհաստատություններին տրամադրվել են 130.6 մլն. դրամ ընդհանուր գումարի բուժսարքավորումներ: Բարեգործական, միջազգային կազմակերպությունների և ՀՀ ԱՆ ԾԻԳ-ի կողմից բուժհաստատություններին տրամադրվել է 13.6 մլն.դրամ ընդհանուր գումարի բուժսարքավորումներ և պարագաներ: Սեփական միջոցների հաշվին ձեռք են բերվել 12.7 մլն. դրամի բուժսարքավորումներ և պարագաներ:
323. Մարզպետարանի կողմից կազմակերպվել է անվճար և արտոնյալ պայմաններով դեղամիջոցներ ստանալու իրավունք ունեցող անձանց դեղերով ապահովման գործընթացը: Այդ նպատակով ՀՀ առողջապահության նախարարությունից կենտրոնացված կարգով ստացվել է 59.7 մլն.դրամ գումարի դեղորայք: Մարզի ամբուլատոր-պոլիկլինիկական, դիսպանսերային բուժօգնություն իրականացնող բուժհաստատությունների միջոցով անվճար կամ արտոնյալ պայմաններով դեղորայք ձեռքբերելու իրավունք ունեցող անձանց հատկացվել է 48.6 մլն.դրամ գումարի դեղորայք: Մարդասիրական օգնությամբ ստացվել է 10.1 մլն. դրամի դեղորայք:
Աղյուսակ 5.15. ՀՀ Սյունիքի մարզի բուժհաստատություններում իրականացված շինարարական-վերանորոգման աշխատանքների ծավալները
մլն. դրամ
.___________________________________________________________.
| |2006թ.|2007թ.|2008թ.|
|______________________________________|______|______|______|
|Պետական պատվեր |971.4 |1119.1|1287.2|
|______________________________________|______|______|______|
|Վճարովի ծառայություն | 48.5 | 146.0| 138.6|
|______________________________________|______|______|______|
|Բուժ. սարքավորումներով, գործիքներով և |178.1 | 218.0| 150.7|
|պարագաներով հագեցվածություն | | | |
|______________________________________|______|______|______|
|Դեղորայքի ձեռքբերում ԱՆ |23.8 | 49.5| 59.7|
|______________________________________|______|______|______|
|Դեղորայք - մարդասիրական |13.3 | 8.1| 10.1|
|օգնությամբ | | | |
|______________________________________|______|______|______|
|Վերանորոգումներ |57.9 | 53.3| 5.8|
.___________________________________________________________.
Աղբյուրը` ՀՀ Սյունիքի մարզպետարանի առողջապահության և սոցիալական ապահովության վարչություն
Իրականացված աշխատանքները
324. Առողջապահական բնագավառում պետական քաղաքականության իրականացման գործընթաց
1) Ի կատարումն ՀՀ առողջապահության նախարարի 2006 թ. սեպտեմբերի 22 «Ֆիզիկական դաստիարակության համալիր ծրագրի համաձայն հանրակրթական հաստատությունների բոլոր աշակերտներին ուսումնական տարվա սկզբին բժշկական զննման ենթարկելու և արդյունքում հիմնական, նախապատրաստական և հատուկ խմբերի բաժանման չափորոշիչը հաստատելու մասին» N 1075-Ն հրամանի մարզում գտնվող բոլոր հանրակրթական հաստատություններում զննման է ենթարկվել աշակերտները: Դպրոցականների ամենամյա ընթացիկ բուժկանխարգելիչ ստուգումների արդյունքում հետազոտվել են 16836 աշակերտներ, հիմնական խմբի մեջ են ընդգրկվել 16121-ը-95.8%, նախապատրաստական խմբի մեջ 551-ը-3.3%, հատուկ խմբի մեջ 164-0.9%
2) Համաձայն ՀՀ առողջապահության նախարարության կողմից հաստատված պետության կողմից անվճար բուժօգնության չափորոշիչի մարզի 15 տարեկան 1607 աղջիկներից ֆիզիկական զարգացման և սեռական հասունացման գնահատման նպատակով կանխարգելիչ զննման են ենթարկվել 759-ը (ընդգրկվածությունը կազմում է 47.2%): Զննվածներից 46-ը (2.8%) աղջիկների մոտ բացահայտվել են շեղումներ և նրանք ենթարկվել են նեղ մասնագիտական խորհրդատվության և լաբորատոր գործիքային ախտորոշիչ հետազոտությունների
3) Կազմակերպվել է կրծքագեղձի քաղցկեղի վաղ հայտնաբերման նպատակով մարզի երեք տարածաշրջանում սկրինինգ, ընդգրկելով գյուղական ազգաբնակչության, ինչպես նաև քաղաքային համայնքների կրթօջախներում աշխատող 30-65 տարեկան 2189 կանանց, որի արդյունքում մայրաքաղաքից ժամանած նեղ մասնագետների կողմից հետազոտման ենթարկվեցին 219 կին, հայտնաբերվեցին` 8 քաղցկեղի դեպք (6-ը վաղ շրջանում), 151-ը նախաքաղցկեղային և ֆոնային հիվանդություններ: ՀՀԿ մարզային կազմակերպության աջակցությամբ 3 կին ուղեգրվեցին Երևան նեղ մասնագիտական բուժում ստանալու նպատակով
4) Համաձայն ՀՀ առողջապահության նախարարի 30.05.2008թ. N 761-ի հրամանի մարզում ավարտվել է հղիության ընթացքի և ծննդաբերության հետ կապված բժշկական օգնության և սպասարկման անվճար իրականացման և «Ծննդօգնության պետական հավաստագրերի» ներդնման գործընթացը
5) Սկսվել է մեծահասակի ամբուլատոր բժշկական քարտի, երեխայի բժշկական հսկողության ամբուլատոր քարտի, նորածնի փոխանակման քարտի և հետծննդային պատրոնաժի թերթիկի նոր ձևերի ներդրումը
6)ՀՀ ԱՆ առողջապահության ազգային ինստիտուտի կողմից կազմակերպվել են արտագնա կատարելագործման դասընթացներ Սյունիքի մարզի միջին բուժանձնակազմի համար, 2006 թ.-32 լաբորանտների համար, 2008 թ.-222 միջին բուժաշխատողների համար:
Միջազգային կազմակերպությունների գործունեությունը
325. ՀՀ Սյունիքի մարզում գործող բարեգործական և միջազգային կազմակերպությունների գործունեությունը էական արդյունք է տվել առողջապահության բնագավառում, մասնավորապես`
1) «Հայկական ակնաբուժության նախագիծ» բարեգործական հիմնադրամը ՀԱՆ-ի և ԱՄՆ Միջազգային զարգացման գործակալության «Առաջնային և Ակնաբուժական Ծառայությունների Դաշինք» ծրագրի շրջանակներում 2008 թ. օգոստոսի 7-ից մինչև սեպտեմբերի 5-ը համագործակցելով Ս. Մալայանի անվան Ակնաբուժական կենտրոնի և Քանաքեռ-Զեյթունի բժշկական կենտրոնի ակնաբուժական բաժանմունքի հետ, հետազոտել է 2202 բնակիչ, տրամադրել 791 ակնոց: Բոլոր ակնոցների շրջանակներն ու ապակիները տրամադրել է Հայկական Միջազգային Օֆթալմիկ Միությունը (ՀՄՕՄ): ՀԱՆ-ի շարժական հիվանդանոցում «Լույս հայի աչքերին» ծրագրի շրջանակներում կատարվել է ընդամենը 133 վիրահատություն (որոնցից 83-ը կատարախտի դեպքեր են), արհեստական ոսպնյակ է դրվել 117 վիրահատության ժամանակ: Կատարվել է նաև 35 լազերային բուժում: Ընդհանուր հաշվով մարզում 3 հիվանդին արվել է երկու աչքի վիրահատություն, 28 հիվանդին արվել է, և վիրահատություն, և լազերային բուժում, իսկ 35 հիվանդ ստացել է երկու աչքի լազերային բուժում: 15 հիվանդ, որոնց հնարավոր չէր վիրահատել աչքի շարժական հիվանդանոցում տրվել է ուղեգիր` անվճար հետազոտման և վիրահատության համար
2) Իմունականխարգելման ազգային ծրագրի շրջանակներում մարզում պատվաստվել են 1 տարեկանից մինչև 5 տարեկան (շուրջ 98%) երեխաներ` անկախ պատվաստումային կարգավիճակից
3) Եվրոպական ուռոլոգների ասոցիացիայի կողմից եվրոպական երկրների հանրության համար կազմակերպված միջոցառմանը միանալու նպատակով 2008 թվականի սեպտեմբերի 15-ից մինչև սեպտեմբերի 25-ը մարզում անց է կացվել «Տղամարդու առողջության» բաց դռների օր` իրականացնելով բժիշկ-ուռոլոգի խորհրդատվություն
4) IRD միջազգային կազմակերպությունը կնքել է պայմանագրեր մարզի բժշկական կենտրոններին անհրաժեշտ դեղորայքով ապահովելու համար
5) Մոր և մանկան առողջության պահպանման ծրագրի շրջանակներում իր ակտիվ և արդյունավետ գործունեությունն է ծավալել ՆՕՎԱ ծրագիրը, որի շրջանակներում Սիսիանի տարածաշրջանում վերանորոգվել են 11 ԲՄԿ-ներ, Սիսիանի բժշկական կենտրոնի ծննդատունը: Բազմաթիվ դասընթացներ են անցկացվել մոր և մանկան առողջության պահպանման գործին առնչվող բոլոր մասնագետների համար
6) «Վորլդ Վիժն Հայաստան» կազմակերպության կողմից իրականացվող առաջնային բժշկական օգնության ծրագիրը մարզի հեռավոր համայնքներում տրամադրում է ախտորոշիչ, բուժական և կանխարգելիչ ծառայություններ:
7) «Ապավեն համայնքներին» ԲՀԿ-ի կողմից շարունակվում է մարզի 53 գյուղական համայնքներում «Համայնքների առողջության առաջնային պահպանում» ծրագրի իրականացումը
8) «ՍԱԿՈՒՐԱ» բարեգործական հասարակական կազմակերպության կողմից 2008- 2013 թթ. ընթացքում իրականացվելու է «Էպիլեպսիայով հիվանդ երեխաների արտագնա զննում, գործիքային հետազոտություն, խորհրդատվություն և բուժման օպտիմալացում» ծրագիր:
326. Ընտանեկան բժշկության համակարգի ներդրումը մեծապես նպաստեց գյուղական համայնքների բուժսպասարկման մատչելիության բարձրացմանը: Մարզում ընտանեկան բժշկության կայացման համար, ըստ բնակչության թվի, անհրաժեշտ է ունենալ առնվազն 75 ընտանեկան բժիշկ: 46 բժիշկներ և 75 բուժքույրեր արդեն վերապատրաստվել են: Վերապատրաստման ընթացքում են 12 բժիշկ և 12 բուժքույր:
327. «Համաշխարհային բանկի աջակցությամբ իրականացված «Առողջապահության ֆինանսավորման և առողջության առաջնային պահպանման զարգացման» ծրագրով 1998-2003 թթ. ընթացքում կառուցվել են Գեղի, Վերիշեն, Գորայք, Աշոտավան, Շիկահող, Նորաշենիկ, Լեհվազ, Շվանիձոր, Լիճք, Կարճևան համայնքների ամբուլատորիաները, Սիսիանի պոլիկլինիկայի, Գորիսի Ավանգարդ, Վանքիտափ և Կապանի Բաղաբերդ, Լեռնագործներ, Ձորք ու Շինարարներ թաղամասերի ընտանեկան բժշկի գրասենյակները, որոնք հագեցվել են բուժսարքավորումներով և կահույքով: Շիկահողի, Նորաշենիկի, Գեղիի, Գորայքի, Վերիշենի ամբուլատորիաներին հատկացվել են բուժօգնության մեքենաներ: Այդպիսի մեքենաներ ստացել են նաև Սիսիանի, Կապանի, Գորիսի, Մեղրու ու Ագարակի պոլիկլինիկաները: Կապանի և Գորիսի պոլիկլինիկաներին հատկացվել է ախտորոշիչ սարքավորումների հավաքածու: Սիսիանի, Գորիսի, Կապանի և Մեղրու հիգիենիկ հակահամաճարակային կայանների բակտերիոլոգիական լաբորատորիաներին հատկացվել են լաբորատոր սարքավորումներ: Կապանի ՀՀՀԿ-ին հատկացվել է շարժական լաբորատորիա բուժօգնության մեքենա իր սարքավորումներով:
328. Համաշխարհային բանկի աջակցությամբ իրականացվող «Առողջապահության համակարգի արդիականացում» վարկային ծրագրով կատարվել են վերանորոգման աշխատանքներ Կապան քաղաքի Բաղաբերդ թաղամասի ԸԲ գրասենյակում և Կապանի պետական քոլեջում, որոնք ընտրվել են որպես կրթական կենտրոններ: Սյունիքի մարզի կրթական կենտրոնները հագեցվել են ուսումնական կահույքով, բժշկական սարքավորումներով, բժշկական պարագաներով, գրասենյակային սարքավորումներով և հմտությունների բարելավման լաբորատորիաներով: Սյունիքի մարզի Դարբասի, Տաթևի առողջության կենտրոնները, Շինուհայրի, Խնձորեսկի, Արծվանիկի, Բռնակոթի, Տեղի առողջության առաջնային պահպանման կենտրոնները և Անգեղակոթի ամբուլատորիան հագեցվել են բժշկական սարքավորումներով, բժշկական կահույքով և բժշկական պարագաներով: Սյունիքի առողջության կենտրոններին և առանձին իրավական կարգավիճակ ունեցող ամբուլատորիաներին տրամադրել է համակարգչային սարքավորումների 6 հավաքածու: Ընդհանուր առմամբ վարկային ծրագրերով Սյունիքի մարզում առ այսօր կատարվել է 1.234.615 ԱՄՆ դոլարի չափով ներդրում:
329. 2009 թվականի ընթացքում վարկային ծրագրի շրջանակներում նախատեսվում է կառուցել առողջության առաջնային պահպանման կենտրոն Տեղ համայնքում և վերանորոգել Տաթևի առողջության կենտրոնը` իրականացնելով ընդհանուր առմամբ շուրջ 220.000 ԱՄՆ դոլարի ներդրումներ:
330. 2009 թվականին նախատեսվում է նաև հիմնանորոգել Գորիսի բժշկական կենտրոնի հիվանդանոցի մասնաշենքը, ինչպես նաև հիվանդանոցին կից կառուցել նոր եռահարկ շինություն` ընդունարանի ծառայությունների, ծնարանային և վիրահատական բլոկների տեղակայման նպատակով: Շինարարական աշխատանքներին ուղղված ներդրումները կկազմեն շուրջ 1.913.000 ԱՄՆ դոլար: Աշխատանքների ընթացքում հիվանդանոցային ծառայությունները կտեղափոխվեն Գորիսի բժշկական կենտրոնի պոլիկլինիկայի շենք:
331. Հիմնանորոգման աշխատանքներից բացի կիրականացվի նաև բժշկական կենտրոնի հագեցում բժշկական սարքավորումներով և կահույքով` իրականացնելով շուրջ 571.000 ԱՄՆ դոլարին համարժեք ներդրումներ:
332. Գորիս քաղաքում 2009 թվականին կսկսվի ինվազիվ սրտաբանական կենտրոնի շենքի շինարարությունը (413 մլն դրամ), որը կֆինանսավորվի դոնոր կազմակերպությունների կողմից:
333. Միջազգային կազմակերպությունների մասնակցությամբ իրականացվել են բազմաթիվ կրթական ծրագրեր, այդ թվում
1) 2008 թ-ի հունիսից ՏԱԾ-ի կենտրոնական գրասենյակում Գլոբալ հիմնադրամի կողմից «Հայաստանի Հանրապետությունում տուբերկուլյոզի դեմ պայքարի ազգային ծրագրի ուժեղացում» դրամաշնորհային համաձայնագրով կազմակերպվել է կրթական դասընթացներ բժիշկների և բուժակամանկաբարձական կետերում աշխատող բուժքույրերի համար: Ծրագիրը շարունակական է, մարզի 55 բուժքույրեր արդեն իսկ անցել են տվյալ դասընթացները
2) ՀՀ Կառավարության 2007 թվականի մարտի 1-ի N 398-Ն որոշմամբ հաստատված ՀՀ-ում ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ին հակազդման ազգային ծրագրի շրջանակներում ՄԻԱՎ-ի նկատմամբ կամավոր խորհրդատվություն և հետազոտություն իրականացնող մասնագետները 2008 թ. հոկտեմբերի 07-08-ը և 09-10-ը անցել են «Նախա և հետթեստային խորհրդատվության դերը ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ի կանխարգելման գործում» թեմայով սեմինար-վարժանքներ` ՁԻԱՀ-ի կանխարգելման հանրապետական կենտրոնի (ԿՀԿ) մասնագետների կողմից: Սեմինար-վարժանքներին մասնակցել են մարզի բուժհաստատություններում աշխատող 20-ական մասնագետներ (թերապևտներ, ընտանեկան բժիշկներ, ֆթիզիատորներ, մաշկավեներաբաններ, մանկաբարձ-գինեկոլոգներ, մանկաբույժներ): Սեմինար-վարժանքներ անց են կացվել Կապանում և Գորիսում
3) 2008 թվականին Ջինիշյան Հիշատակի Հիմնադրամը մարզում շարունակում է «ՀՀ մարզերում վերականգնողական բուժման կայունության ապահովում-2 փուլ» առողջապահական ծրագիրը
4) «Առողջապահական կենտրոն» համազգային նախագծի կողմից մարզում կազմակերպվեց սեմինար` «Ոսկրածուծի դոնորների Հայկական ռեեստրի և ցողունային բջիջների փոխպատվաստում» թեմայով
5) 2008 թվականին իրականացվել է առողջության առաջնային պահպանման ոլորտում բուժօգնության որակի ապահովման համակարգի ներդրում: Ծրագրի շրջանակներում ԱԱՊԲ ծրագիրը սույն թվականի նոյեմբերի 18-ից 21-ը ՀՀ առողջապահության նախարարության համաձայնությամբ անց է կացրել «Բուժօգնության որակի ապահովումը Հայաստանի Հանրապետության առողջության առաջնային պահպանման ոլորտում» ուսուցման դասընթացը
6) ԱՄՆ Միջազգային զարգացման գործակալության Հայաստանյան առաքելությունը, Կրթության զարգացման ակադեմիան ԱԱՊԲ ծրագրի շրջանակներում մարզի բուժակամանկաբարձական կետերի բուժքույրերի համար դեկտեմբեր ամսում իրականացրեց մեկօրյա տևողությամբ արյան ճնշման չափման դասընթացներ:
334. Տարիների ընթացքում մարզի առողջապահական համակարգի առջև կուտակվել են նաև այլ կարևոր խնդիրներ, որոնց լուծումից է այսօր կախված ինչպես առաջնային, այնպես էլ հիվանդանոցային բուժսպասարկման որակի և մատչելիության բարձրացումը:
Ստորև ներկայացվում են այդ խնդիրները:
1) Բժիշկ մասնագետների անհրաժեշտություն.
335. Օպտիմալացման հետևանքով ՀՀ Սյունիքի մարզի առողջապահության համակարգի բուժանձնակազմի թվաքանակը, թե ամբուլատոր-պոլիկլինիկական և թե հիվանդանոցային համակարգում, կրճատվել է: Այնուամենայնիվ, այսօր մարզի բուժհաստատություններն ունեն նոր մասնագետների պակաս: Հիմնականում այսօր բուժհաստատություններում, հատկապես առաջնային օղակում, կարիք է զգացվում ընդհանուր պրակտիկայի և վերարտադրողական առողջության բնագավառի մասնագետների (թերապևտի, մանկաբույժի, գինեկոլոգի): Հիվանդանոցային համակարգում զգացվում է վիրահատող բժշկական կադրերի բացակայություն (վիրաբույժ, մանկաբարձ-գինեկոլոգ, անեսթեզիոլոգ (Հավելված 5.5, Հավելված 5.7): Վերոնշյալ թափուր պաշտոնները համալրելու նպատակով ՀՀ առողջապահության նախարարի 2008 թ. մայիսի 6-ի թիվ 610-Ա հրամանով (համաձայնեցված ՀՀ ֆինանսների նախարարի 2008 թ. մայիսի 29-ի թիվ 413-Ա հրամանով/հաստատված 2008 թվականից գործող հրատապ պահանջարկ ներկայացնող բժիշկ մասնագետների ՀՀ մարզեր ժամանակավոր ուղեգրման գործընթացին համապատասխան ՀՀ ԱՆ-ն պարբերաբար նեղ մասնագետների ժամանակավոր ուղեգրումներ է կազմակերպում ՀՀ Սյունիքի մարզ:
2) Տեղամասային բժիշկների գիտելիքների և մասնագիտական հմտությունների մակարդակի շարունակական բարձրացում
336. Ընտանեկան բժշկության համակարգի դանդաղ ներդրումը առավել բացասաբար է ազդում գյուղական համայնքների վրա, քանի որ գյուղերի բնակչությունն է ստիպված լինում հասնել շրջանային պոլիկլինիկա կամ հիվանդանոց, եթե տեղում չի ստանում բավարար բուժօգնություն:
337. Մարզում ընտանեկան բժշկության վերջնական կայացման համար, ըստ բնակչության թվի, անհրաժեշտ է ունենալ ևս 65 ընտանեկան բժիշկ: Հետևաբար, այսօր խիստ անհրաժեշտ է վերապատրաստել մարզի ամբուլատոր համակարգում աշխատող տեղամասային թերապևտներին և մանկաբույժներին:
3) Անբավարար նյութատեխնիկական բազա
338. Մարզի ավելի քան 35 գյուղական համայնքների բուժամանկաբարձական կետեր կարիք ունեն մասնակի կամ հիմնական նորոգման:
339. Կապիտալ նորոգման, վերակառուցման և լոկալ ջեռուցման կաթսայատների կարիք ունեն մարզի բոլոր տարածաշրջանների բժշկական կենտրոնների մասնաշենքերը:
340. Շտապ օգնության համակարգը անհրաժեշտ է համալրել ժամանակակից բուժ.սարքավորումներով և կապի միջոցներով հագեցված սանիտարական տրանսպորտով:
341. Գյուղական ամբուլատորիաներում տրանսպորտային միջոցների բացակայությունը (4 ամբուլատորիաների մեքենաներն են շահագործվում, դրանք էլ 10-12 տարվա վաղեմություն ունեցող մեքենաներ են) հնարավորություն չեն տալիս ամբուլատորիայի բժշկին պատշաճ իրականացնելու իր գործառույթները:
342. Բոլոր բժշկական կենտրոնները, ԱԱՊԿ-ները կարիք ունեն բժշկական սարքավորումներով հագեցման, համապատասխան պետական պատվերի շրջանակներում իրենց վերապահված ծավալների իրականացման համար:
343. Մարզում պրոֆեսիոնալ (մասնագիտական) հիվանդությունների կանխարգելման նպատակով անհրաժեշտ է բարձրացնել լեռնահանքային համալիրի 3 խոշոր կազմակերպություններում վնասակար և վտանգավոր գործոնների ազդեցությանը ենթարկվող աշխատողների պարտադիր պարբերական բժշկական զննության արդյունավետությունը:
5.3.2 Առողջապահության ոլորտի զարգացման նպատակները և ռազմավարությունը
344. ՀՀ կառավարության կողմից հաստատված առողջապահության ոլորտում ԿԶԾ-ի կատարման հանրապետական միջոցառումներն անմիջական ազդեցություն կունենան Սյունիքի մարզի վրա: Մասնավորապես, կարևորվում են ընտանեկան բժշկության զարգացման, համակարգի ֆինանսավորման մեխանիզմների բարելավման, գյուղական բնակչության բուժօգնության բարելավման, հիվանդանոցային համակարգում պետական միջոցների արդյունավետ օգտագործման, մոր և մանկան առողջության պահպանման, վերարտադրողական առողջության բարելավման, ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ի, բրուցելոզի, տարափոխիկ հիվանդությունների կանխարգելման ուղղություններն ու նրանց համապատասխան մշակված միջոցառումները: Այդ միջոցառումները տարածաշրջանային մակարդակով լրացնելու և հետևաբար, ուժեղացնելու համար նպատակահարմար է մշակել առողջապահության համակարգի զարգացման միջոցառումներ` ուշադրություն դարձնելով մարզային յուրահատկություններին:
345. Հաշվի առնելով մարզի առողջապահության ոլորտի ներկա իրավիճակը, մարզում բնակչության առողջական վիճակի բարելավման համար զարգացման գերակա նպատակ է համարվում բուժծառայությունների որակի և մատչելիության բարձրացումը: Սույն նպատակի իրագործման ռազմավարությունը ներառում է առողջության առաջնային պահպանման մակարդակի բարելավում, առաջնային և երկրորդային մասնագիտական բուժօգնություն ցուցաբերող հաստատությունների նյութատեխնիկական բազայի բարելավում, կադրերի մասնագիտացում և շարունակական վերապատրաստում, շտապ օգնության ծառայության ուժեղացում, ախտաբանաանատոմիական ծառայության բարեփոխում:
346. Անհրաժեշտ է նշել, որ ոչ պակաս դեր ունի առողջապահական համակարգի մատուցվող ծառայությունների որակի բարձրացման մեջ նաև համակարգի կառավարման բարելավմանն ուղղված բարեփոխումները, այն է` առողջապահական մենեջմենտի մակարդակի բարձրացում, բժշկական ծառայությունների մատչելիության բարձրացում (պայքար ոչ պաշտոնական վարձավճարների դեմ, հեռավոր շրջանների բուժսպասարկման մատչելիության բարձրացում), բուժանձնակազմի սպասարկման մակարդակի բարձրացում (անձնակազմի աշխատավարձի բարձրացում, կադրային և տեխնիկական ռեսուրսների ճիշտ վերադասավորում):
347. Առողջապահության բնագավառի կարևոր խնդիրներից է մարզի երբեմնի առողջարանների վերագործարկումը կամ նոր առողջարանների հիմնումը: Այս առումով կարևորվում է հատկապես Տաթևի առողջարարական համալիրի և նրա շրջակայքի պատմամշակութային օբյեկտների հիմնանորոգումը (Սատանի կամուրջ և այլն), որը նախատեսվում է իրագործել ծրագրավորվող տարիների ընթացքում: համալիրի հիմնանորոգումը կունենա և առողջապահական և մշակութային և զբոսաշրջային նշանակություն (պահանջվող գումարը` շուրջ 2 մլրդ դրամ):
348. Այս ամենը կնպաստի հասնել բժշկական արդյունավետության բարձր մակարդակի: Ինչ վերաբերվում է սոցիալական արդյունավետությանը, հատկապես հերիատրիկ ծառայությունների գծով, ապա այս բնագավառում անհրաժեշտ է ձեռնարկել լուրջ միջոցառումներ թե ծառայությունների ներդրման և թե ֆինանսական աղբյուրների ներգրավման գործընթացում, քանի որ խնդիրը կրում է միջգերատեսչական բնույթ: Առողջապահության ոլորտի զարգացման միջոցառումների ծրագիրը և նրա իրագործման համար պահանջվող ֆինանսական ռեսուրսների գնահատումը, ներկայացված է Հավելված 5.6-ում, առողջապահական հաստատություններին անհրաժեշտ սարքավորումների պահանջը` Հավելված 5.8-ում, ֆինանսավորումը` Հավելված 5.9-ում:
5.4 Սոցիալական պաշտպանություն
5.4.1. Սոցիալական պաշտպանության ոլորտի իրավիճակի վերլուծություն
349. Ազատական տնտեսակարգին անցնելու շրջանում Հայաստանում տեղի ունեցած տնտեսական, քաղաքական և սոցիալական վերափոխումները ավելի խորը ազդեցություն են թողել ՀՀ Սյունիքի մարզի վրա, հաշվի առնելով մարզի առանձնահատկությունները (աշխարհագրական դիրքը, բնակչության թվաքանակը, ժողովրդագրությունը, ուրբանիզացիան, զբաղվածությունը և այլն): Վերոհիշյալ պայմաններից ելնելով ՀՀ Սյունիքի մարզի բնակչության կազմում արդեն իսկ մեծ թիվ պետք է կազմեն ռիսկային խմբերը:
350. Աղքատության տարածքային ցուցանիշների հետազոտությունների տվյալներով ամենածանր վիճակում գտնվում են հատկապես փոքր և միջին քաղաքները: Երևույթի բացատրությունը բավական պարզ է, չօգտվելով հողի սեփականաշնորհումից և կորցնելով պետական խոշոր ձեռնարկությունների դուստր մասնաճյուղերում իրենց աշխատատեղերը, փոքր քաղաքների բնակչությունը հայտնվեց ամենածայրահեղ աղքատության վիճակում: Այս առումով առանձնանում է ՀՀ Սյունիքի մարզը, որովհետև մարզի բնակչության 65,7 տոկոսը կենտրոնացված է 7 քաղաքային համայնքներում: Աշխարհագրական դիրքի առումով հիմնախնդիրները դրսևորվում են առավել ընդգրկված սրությամբ, քանի որ այն հանրապետության ամենահեռավոր մարզն է:
351. Կատարված բոլոր հետազոտությունների տվյալներով աղքատության հակվածության ամենաբարձր մակարդակը արձանագրվում է աղետի, լեռնային և սահմանամերձ գոտիներում, ինչպես նաև փոքր գյուղական համայնքներում: Աղքատության կրճատումը այս վայրերում ավելի դանդաղ է ընթանում, քան հանրապետության այլ բնակավայրերում: Փաստորեն, որքան փոքր է համայնքը, այնքան մեծ է այնտեղ ռիսկային բնակչության տեսակարար կշիռը և որքան մեծ է փոքր համայնքների տեսակարար կշիռը մարզի համայնքների ընդհանուր թվում, այնքան բարձր է ռիսկային բնակչության միջին մակարդակը մարզում:
352. ՀՀ Սյունիքի մարզի 135 բնակավայրերից 105-ը սահմանամերձ են, լեռնային և բարձր լեռնային:
353. Պատահական չէ, որ խոցելի սոցիալական կազմ ունեցող տ/տ-ներում ապրող գյուղական բնակչության տեսակարար կշռում ամենախոցելին ՀՀ Սյունիքի մարզն է ու Գեղարքունիքի մարզը (տես աղյուսակ 5.16.):
Աղյուսակ 5.16. ՀԶՀ սոցիալական հնարավորություններից զրկվածության բաղադրիչի խոցելիության համաթիվը (V) ՀՀ մարզերում
.__________________________________________________________.
| |երեք և |Միայնակ |Աշխատան-|Խոցելի |
| |ավելի |կամ |քային |սոցիալական |
| |երեխա |մի քանի |տարիքի |կազմ ունեցող |
| |(0-15 |ծերերից |տղամարդ |տ/տ-ներում |
| |տարեկան) |(65 և |չունեցող|ապրող |
| |պարունակող|ավելի |տ/տ-ների|գյուղական |
| |տ/տ-ների |տարեկան)|անդամներ|բնակչության |
| |անդամներ, |կազմված |% |տեսակարար |
| |% |տ/տ-ների| |կշիռը % |
| | |անդամներ| | |
| | |% | | |
|____________|__________|________|________|________________|
| | V1 | V2 | V3 |V=1/3x(V1+V2+V3)|
|____________|__________|________|________|________________|
|Արագածոտն | 23.5 | 8.2 | 16.8 | 16.2 |
|____________|__________|________|________|________________|
|Կոտայք | 27.0 | 5.0 | 10.0 | 14.0 |
|____________|__________|________|________|________________|
|Գեղարքունիք | 27.9 | 8.1 | 17.4 | 17.8 |
|____________|__________|________|________|________________|
|Տավուշ | 10.1 | 13.9 | 23.5 | 15.8 |
|____________|__________|________|________|________________|
|Լոռի | 13.6 | 10.9 | 23.8 | 16.1 |
|____________|__________|________|________|________________|
|Շիրակ | 10.8 | 10.3 | 21.7 | 14.3 |
|____________|__________|________|________|________________|
|Արարատ | 13.7 | 7.8 | 19.4 | 13.6 |
|____________|__________|________|________|________________|
|Արմավիր | 17.6 | 8.8 | 18.9 | 15.1 |
|____________|__________|________|________|________________|
|Սյունիք | 18.9 | 18.2 | 30.5 | 22.5 |
|____________|__________|________|________|________________|
|Վայոց ձոր | 18.0 | 7.4 | 14.9 | 13.4 |
|____________|__________|________|________|________________|
|Ընդամենը ՀՀ | 18.4 | 9.2 | 18.8 | 15.5 |
|գյուղական | | | | |
|բնակչություն| | | | |
.__________________________________________________________.
Աղբյուրը` Հայաստանի սոցիալական միտումները: Գյուղական աղքատությունը ՀՀ մարզերում: Տեղեկատվական-վերլուծական պարբերական: ՄԱԿԶԾ-համար 6, Էջ 7
354. Հնարավորություններից զրկվածության համաթիվը (ՀԶՀ) խոցելիության ենթաբաղադրիչի հաշվարկները վկայում են, որ այս տեսանկյունից ամենախոցելին Սյունիքի ու Գեղարքունիքի գյուղական բնակչությունն են: Ըստ որում, եթե Գեղարքունիքում դրա պատճառը բազմազավակ ընտանիքների մեծ տեսակարար կշիռն է, ապա Սյունիքում` բնակչության ծերացումը:
355. Ներկա պայմաններում անհրաժեշտ է, որպեսզի «ՀՀ սահմանամերձ տարածաշրջանների զարգացման համալիր ծրագրում» արտացոլված կարևորագույն հիմնախնդիրները և միջոցառումների իրագործումը ետին պլան չմղվի, կրի շարունակական կատարելագործման բնույթ և հաշվի առնվի նաև տարածքային առանձնահատկությունները:
356. Մարզը առանձնանում է նաև սոցիալական պաշտպանվածության առավել կարիք ունեցող` այսպես կոչված բնակչության խոցելի խմբերի բազմազանությամբ: Դրանք են.
1) Գործազուրկներն ու ցածր աշխատավարձով աշխատողները
2) Փախստականները ու ժամանակավոր կացարաններում բնակվողները
3) Թոշակառուներն ու հաշմանդամները (հատկապես միայնակ)
4) Բազմանդամ, հատկապես բազմազավակ ընտանիքների անդամները:
Զբաղվածության ոլորտի իրավիճակի վերլուծություն
357. Հայաստանում աշխատանքի շուկայի ձևավորման վրա ազդող գործոններն են`
358. Աշխատանքի շուկան` դա առաջարկի և պահանջարկի հասարակական հարաբերությունների համակարգն է, որի միջոցով կարգավորվում են գործատուների և վարձու աշխատողների հարաբերությունները, այդ թվում, աշխատանքի գինը և աշխատանքային պայմանները, աշխատուժի և աշխատատեղերի թվաքանակի հարաբերությունը: Աշխատանքի շուկայի ձևավորման վրա Սյունիքում ազդեցություն են գործել այնպիսի գործոններ, ինչպիսիք են` վատթարացող ժողովրդագրական իրավիճակը, պատերազմի, շրջափակման հետևանքով բնակչության միգրացիան, այդ թվում, փախստականների ներգաղթը և, այնուհետև, Հայաստանից բնակչության արտագաղթը, տնտեսության կառուցվածքային փոփոխությունները, ինչպես նաև զանգվածային սեփականաշնորհումը, որոնք հանգեցրին զբաղվածության ճյուղային կառուցվածքի թվացյալ արդիականացման, որի արդյունքում, մի կողմից, ավելացավ զբաղվածությունը ծառայությունների մատուցման ոլորտում, իսկ մյուս կողմից, աշխատուժը վերաբաշխվեց արդյունաբերության և շինարարության ոլորտներից դեպի գյուղատնտեսություն: Սեփականաշնորհված ձեռնարկությունների ցածր տեխնոլոգիական վերազինման պայմաններում դրանց զգալի մասը անգործության մատնվեց` առաջացնելով աշխատանքի թաքնված շուկա: Շուկայական նոր պայմաններին համապատասխանող աշխատանքային օրենսդրության բացակայությունը, մասնավորապես, գործատուների, գործազուրկների և հիմնականում, մասնավոր հատվածում զբաղվածների իրավական հարաբերությունները կարգավորված չեն, ներառյալ աշխատանքի պաշտպանության, աշխատավարձի և այլ հարցեր:
Զբաղվածության (աշխատաշուկայի) քաղաքականության նպատակները և խնդիրները
359. Աշխատաշուկայի ինչպես ակտիվ, այնպես էլ պասիվ քաղաքականության նպատակը գործազուրկների սոցիալական ապահովությունն է: Եթե պասիվ քաղաքականությունն ենթադրում է գործազրկության նպաստների հատկացում, ապա ակտիվ քաղաքականության միջոցով փորձ է կատարվում հավասարակշռել աշխատաշուկայի առաջարկը և պահանջարկը: Շուկայական տնտեսության պայմաններում աշխատաշուկայի քաղաքականությունը սոցիալական քաղաքականության կարևոր մաս է կազմում: Հայաստանում կապիտալի պակասի և ներդրումների ցածր մակարդակի արդյունք հանդիսացող գործազրկության պայմաններում տարբեր ոլորտների միասնական քաղաքականության իրականացմամբ է պայմանավորված զբաղվածության հիմնախնդիրների լուծման արդյունավետության բարձրացումը և գործազրկության նվազեցումը:
360. ՀՀ Սյունիքի մարզի աշխատաշուկան վերլուծելու նպատակով զբաղվածության մարզային կենտրոնը Շվեդիայի միջազգային զարգացման գործակալության կողմից ֆինանսավորվող ծրագրի շրջանակներում համագործակցել է Շվեդիայի և Լիտվայի զբաղվածության ոլորտի կառույցների հետ`տեղայնացնելով նրանց առաջավոր փորձը:
Համաշխարհային բանկի և Շվեդիայի միջազգային զարգացման գործակալության կողմից իրականացվող ծրագրերի շրջանակներում նախատեսվում է շարունակական ուսուցման համակարգի ներդրում և համակարգի մասնագետների վերապատրաստումներ` իրականացվող բոլոր գործառույթների ուղղությամբ: Այդ ծրագրի շրջանակներում խնդիր է դրված հաղթահարել տարածքային կենտրոնների միջև առկա զարգացման տարբերությունները:
361. Զբաղվածության մարզային կենտրոնի հիմնական խնդիրը զբաղվածության կարգավորման պետական ծրագրերի իրականացումն է, որոնք ուղղված են բնակչության լրիվ և արդյունավետ զբաղվածության ապահովման համար պայմանների ստեղծմանը:
Գործազրկության նպաստի վճարումը
362. Գործազրկության նպաստ նշանակվում է այն անձանց, ովքեր ունեն.
1) գործազուրկի կարգավիճակ
2) առնվազն մեկ տարվա ապահովագրական ստաժ:
363. Գործազրկության նպաստի վճարման նվազագույն տևողությունը 6 ամիս է, իսկ առավելագույնը` 12 ամիս:
364. Գործազրկության նպաստի չափը սահմանվում է նվազագույն ամսական աշխատավարձի 60 տոկոսի չափով:
Մասնագիտական ուսուցում
365. Մասնագիտական ուսուցման նպատակն է աջակցել աշխատանք փնտրողին աշխատաշուկայի պահանջներին համապատասխան նոր կարողություններ և հմտություններ ձեռք բերելու միջոցով հարմար աշխատանքի տեղավորման, ինչպես նաև ձեռնարկատիրական գործունեությամբ զբաղվելու հարցերում:
366. Մասնագիտական ուսուցման ծրագրերում կարող են ընդգրկվել զբաղվածության կենտրոններում հաշվառված հետևյալ անձինք.
1) գործազուրկները
2) հաշմանդամները
3) երկարամյա ծառայության և արտոնյալ պայմաններով կենսաթոշակառուները:
367. Մասնագիտական ուսուցումը կազմակերպվում է Հայաստանի Հանրապետության աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության «Զբաղվածության պետական ծառայություն» գործակալության կողմից և ֆինանսավորվում է Հայաստանի Հանրապետության պետական բյուջեի, ինչպես նաև միջազգային և այլ կազմակերպությունների միջոցների հաշվին:
368. Գործազուրկ և հաշմանդամ մասնակիցներին ուսուցման ամբողջ ժամանակահատվածի ընթացքում վճարվում է կրթաթոշակ:
Աշխատաշուկայում անմրցունակ խմբերին աշխատանքի ընդունելիս աշխատավարձի մասնակի փոխհատուցում գործատուին
369. Աշխատավարձի փոխհատուցումը գործատուին տրվում է աշխատաշուկայում անմրցունակ անձանց աշխատանքի տեղավորմանն աջակցելու նպատակով:
370. Աշխատանքի տեղավորված յուրաքանչյուր անմրցունակ անձի համար գործատուին տրվում է փոխհատուցում` գործատուի կողմից սահմանված աշխատավարձի 50%-ի չափով, բայց ոչ ավելի, քան նվազագույն ամսական աշխատավարձի չափը:
371. Փոխհատուցման ծրագրում ընդգրկված անմրցունակ 1-ին և 2-րդ խմբի հաշմանդամների աշխատավարձերի փոխհատուցումը տրամադրվում է 2 տարի ժամկետով, իսկ անմրցունակ այլ անձանց` 1 տարի ժամկետով:
Այլ վայր աշխատանքի գործուղման կապակցությամբ գործազուրկների նյութական ծախսերի հատուցում
371. Այլ վայր ժամանակավոր կամ մշտական բնակության մեկնող գործազուրկին և նրա հետ մեկնող ընտանիքի անդամներին հատուցվում են`
1) իր և իր ընտանիքի անդամների
2) տեղափոխման տրանսպորտային ծախսերը
3) իր և իր ընտանիքի անդամների անհրաժեշտ գույքի տեղափոխման տրանսպորտային ծախսերը` 30-50 կմ ճանապարհի համար` 10000 դրամ, 50 կմ-ից ավելի յուրաքանչյուր 50 կմ-ի համար` 8000 դրամ, բայց ոչ ավելի, քան 50000 դրամ
4) 30 կիլոմետրից ավելի հեռավորությամբ այլ վայր աշխատանքի մեկնելու դեպքում` իր և իր ընտանիքի անդամների օրապահիկը
5) Այլ վայր աշխատանքի գործուղվող գործազուրկին տրվում է` մեկ տարվա ընթացքում 4 անգամ մշտական բնակավայր այցելելու համար տրանսպորտային ծախս միկրոավտոբուսային երթուղի լինելու դեպքում` միկրոավտոբուսային երթուղիների համար սահմանված սակագնի չափով, իսկ միկրոավտոբուսային և ավտոբուսային երթուղիներ լինելու դեպքում` ավտոբուսային երթուղիների համար սահմանված սակագնի չափով և ամսական գումար` բնակարանային վարձի և կոմունալ ծախսերի համար`»Նվազագույն ամսական աշխատավարձի» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի 1-ին հոդվածով սահմանված ամսական աշխատավարձի չափով:
Ձեռնարկատիրական գործունեությամբ զբաղվելու նպատակով պետական գրանցման համար ֆինանսական աջակցության տրամադրումը
372. Ձեռնարկատիրական գործունեությամբ զբաղվելու համար, անձին անհատ ձեռնարկատեր կամ առևտրային կազմակերպություն գրանցելու համար տրվում են ֆինանսական միջոցներ`
1) պետական տուրքի վճարման նպատակով անհատ ձեռնարկատեր գրանցվելու համար` բազային տուրքի եռապատիկի չափով, իսկ առևտրային կազմակերպություն գրանցվելու համար` բազային տուրքի 12-ապատիկի չափով
2) ֆիրմային անվանումը գրանցելու նպատակով պետական տուրքի վճարման համար` բազային տուրքի 6-ապատիկի չափով
3) կնիք ձեռք բերելու համար` կնիք պատրաստող պետական մասնագիտացված կազմակերպության կողմից սահմանված գների սանդղակի նվազագույն գնի չափով:
Վարձատրվող հասարակական աշխատանքների կազմակերպումը
373. Մասնագիտական որակավորում չպահանջող, սոցիալական օգտակար ուղղվածություն ունեցող, համընդհանուր մատչելի ժամանակավոր աշխատանքներ են որոնցում կարող են ընդգրկվել.
1) գործազուրկները
2) ընտանիքների անապահովության գնահատման համակարգում ընդգրկված ընտանիքների աշխատանք փնտրող անձինք
3) աշխատանք փնտրող այլ անձինք:
374. Վարձատրվող հասարակական աշխատանքների տևողությունը մինչև 3 ամիս է:
375. Վարձատրության օրական չափը կազմում է նվազագույն աշխատավարձի 8%-ը:
376. Համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամը ազդեց ոչ միայն ավանդաբար ռիսկային համարվող խմբերի, այլև աշխատունակ զանգվածի վրա, մասնավորապես արդյունաբերական ձեռնարկություններում աշխատողների վրա:
377. Գործազուրկների և աշխատանք փնտրողների հարաբերակցությունը հետևյալն է.
Աղյուսակ 5.17. Աշխատանք փնտրողներ, աշխատանք փնտրող չզբաղվածներ և գործազուրկներ
.________________________________________________________.
| Ցուցանիշներ |2006 թ. |2007 թ. |2008 թ. |
| |դեկտեմբերի|դեկտեմբերի|դեկտեմ- |
| |31-ի |31-ի |բերի 31-ի|
| |դրությամբ |դրությամբ |դրությամբ|
|________________________|__________|__________|_________|
|Աշխատանք փնտրողներ | 11388| 10490| 9072|
|________________________|__________|__________|_________|
|Աշխատանք փնտրող չզբաղված| 10031| 8495| 7294|
|________________________|__________|__________|_________|
|Գործազուրկներ | 9829| 8341| 6912|
|________________________|__________|__________|_________|
|Գ/մակարդակը | 15.1%| 13.1%| 12.5%|
.________________________________________________________.
Աղբյուրը` Զբաղվածության պետական ծառայություն գործակալություն Կապանի զբաղվածության մարզային կենտրոն
378. Աշխատանք փնտրողների թիվը նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատությամբ նվազել է 1418-ով, աշխատանք փնտրող չզբաղված քաղաքացիների թիվը նվազել է 1201-ով, գործազուրկների թիվը նվազել է 1429-ով, իսկ գործազրկության մակարդակը 0.6%-ով, որը բացատրվում է օրենսդրական դաշտի փոփոխությամբ:
Աղյուսակ 5.18. Գործազրկության կառուցվածքը
.__________________________________________________________.
| | Ցուցանիշներ |2006 թ. |2007 թ. |2008 թ. |
| | |դեկտեմբերի|դեկտեմբերի|դեկտեմ- |
| | |31-ի |31-ի |բերի 31-ի|
| | |դրությամբ |դրությամբ |դրությամբ|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
| |Ըստ կրթական ցենզի | 9829| 8341| 6912|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|1 |հետբուհական | | 0| 0|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|2 |Բարձրագույն | 896 | 652| 650|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|3 |թերի բարձրագույն | | 57| 29|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|4 |միջին մասնագիտական | 2938| 2084| 1775|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|5 |նախնական մասնագիտական | 325| 1323| 971|
| |(արհեստագործական) | | | |
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|6 |Ընդ. միջնակարգ | 5670| 3795| 3096|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|7 |հատուկ ընդհանուր | | 0| 0|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|8 |հիմնական ընդհանուր | | 429| 388|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|9 |տարրական | | 1| 3|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
| |Ըստ տարիքի | 9829| 8341| 6912|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|1 |16-18 | 10| 13| 12|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|2 |19-24 | 116| 418| 494|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|3 |25-30 | 1091| 851| 926|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|4 |31-50 | 7316| 6411| 4857|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|5 |51-ից բարձր | 1296| 648| 623|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
| |ըստ գործազրկության | 9829| 8341| 6912|
| |տևողության | | | |
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|1 |մինչև 1 ամիս | 0| 31| 65|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|2 |1-3 ամիս | 147| 178| 200|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|3 |3-6 ամիս | 367| 232| 275|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|4 |7-12 ամիս | 700| 829| 786|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|5 |1-3 տարի | 8615| 3404| 2421|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|6 |3 տարի և ավելի | | 3667| 3165|
.__________________________________________________________.
Աղբյուրը` Զբաղվածության պետական ծառայություն գործակալություն Կապանի զբաղվածության մարզային կենտրոն
379. Աղյուսակ 5.18-ի տվյալների վերլուծությունը վկայում է, որ մարզում.
1) Ըստ կրթական ցենզի մեծամասնություն է կազմում միջին մասնագիտական կրթությունը
2) Ըստ տարիքայինի մեծ է միջին տարիքի գործազուրկների մասնաբաժինը, որտեղ կանանց թիվը կազմում է գործազրկության 60-65%-ը
3) Ըստ գործազրկության տևողության գերակշռող մասը կազմում է երեք տարուց ավելի գործազուրկի կարգավիճակում գտնվողները
380. Ակնառու տնտեսական հետևանքներից բացի, գործազրկությունն ունի մի շարք սոցիալական հետևանքներ, հատկապես եթե խոսքը գնում է երկարատև գործազրկության մասին: Այսպես օրինակ
1) Մեկից ավելի տարով աշխատանքային գործունեության դադարեցումը հանգեցնում է մասնագիտական հմտությունների կորստի
2) Եկամուտների, գոյության միջոցների բացակայությունը հասարակության մեջ սոցիալական դիրքի նվազման, ցածր ինքնագնահատականի ձևավորման, մեկուսացման և բարոյազրկման պատճառ է դառնում
3) Աշխատանք փնտրելու անհաջող փորձերը սթրեսների, վարքագծի շեղումների և շեղվող վարքի տարբեր ձևերի դրսևորման պատճառ են դառնում:
381. Ինչպես ցույց են տալիս հետազոտությունները, երեք գործազուրկներից երկուսը ենթակա են աղքատության ռիսկի: Հետևաբար գործազուրկների մրցակցությունը բարձրացնելու նպատակով` վերջին տարիներին ավելացել են նաև մասնագիտական ուսուցման ծրագրերի քանակը: Քանի որ, 2006 թ-ի հունվարի 1-ից ուժի մեջ մտած «Բնակչության զբաղվածության և գործազրկության դեպքում սոցիալական պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքով, գործազրկության կարգավիճակ ստացան նաև ապահովագրական ստաժ չունեցողները, նրանց համար ևս իրականացվում են նոր մասնագիտական ուսուցման ծրագրեր:
Աղյուսակ 5.19. Աշխատանքի տեղավորվածների կառուցվածքը ՀՀ Սյունիքի մարզում
.__________________________________________________________.
| |Աշխատանքի տեղավորվածներ|2006 թ. |2007 թ. |2008 թ. |
| | |դեկտեմբերի|դեկտեմբերի|դեկտեմ- |
| | |31-ի |31-ի |բերի 31-ի|
| | |դրությամբ |դրությամբ |դրությամբ|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
| |Ըստ կրթության ընդամենը | 529| 712| 546|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|1 |բարձրագույն | 67| 68| 62|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|2 |Մ/մասնագիտական | 17| 234| 201|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|3 |Ընդ. միջնակարգ | 25| 391| 263|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|4 |Թ/ միջնակարգ | 2| 19| 20|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
| |Ըստ տարիքի ընդամենը | 52| 712| 546|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|1 |18-22 | | 37| 43|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|2 |23-30 | 70| 156| 118|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|3 |31-50 | 37| 383| 260|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|4 |51-ից բարձր | 8| 136| 125|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
| |Ըստ գործազրկության | 48| 691| 527|
| |տևողության ընդամենը | | | |
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|1 |մինչև 3 ամիս | 1| 17| 28|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|2 |3-6 ամիս | 3| 21| 44|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|3 |6-12 ամիս | 2| 71| 52|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|4 |մեկ տարուց ավելի | 42| 582| 403|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
| |Ըստ մասնագիտությունների| 52| 712| 546|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|1 |Ինժեներ | | 9| 5|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|2 |Հաշվապահ | | 16| 14|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|3 |Գյուղատնտես | | 6| 2|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|4 |Տեխնիկ | 3| 32| 38|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|5 |Տնտեսագետ | | 6| 10|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|6 |Անասնաբույժ | | 4| 1|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|7 |Մանկավարժ | 2| 29| 11|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|8 |Մաթեմատիկոս | 1| 0| 5|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|9 |շինարար | 12| 34| 28|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|10|Բանվորական այլ | 30| 576| 432|
| |մասնագիտություններ | | | |
|__|_______________________|__________|__________|_________|
| |Ըստ տնտեսության | 52| 712| 546|
| |ճյուղերի ընդամենը | | | |
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|1 |Արդյունաբերություն | 8| 162| 97|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|2 |Տրանսպորտ և կապ | 2| 71| 36|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|3 |Շինարարություն | 4| 95| 33|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|4 |բնակ. կոմ. տնտես. | 3| 11| 56|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|5 |Առողջ. և սպորտ | 1| 11| 18|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|6 |Կրթութ. մշակ. և արվես.| 5| 60| 45|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|7 |վարկավորում և պետապ | | 11| 56|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|8 |կառավարման մարմին. | | 33| 45|
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|9 |Առևտուր և | 8| 142| 112|
| |հանրային սն. | | | |
|__|_______________________|__________|__________|_________|
|10|Այլ ճյուղեր | 16| 116| 48 |
.__________________________________________________________.
Աղբյուրը` Զբաղվածության պետական ծառայություն գործակալություն Կապանի զբաղվածության մարզային կենտրոն
382. Զբաղվածության ակտիվ քաղաքականությունը նպատակ է հետապնդում նվազեցնել աշխատանքի շուկայում առաջացած պահանջարկի և առաջարկի կառուցվածքային անհամապատասխանությունը` հիմնականում աշխատանք փնտրողների զբաղվածության ավելացման հաշվին:
Գծապատկեր 5.4
Գծապատկեր 5.5
Գծապատկեր 5.6
Գծապատկեր 5.7
Գծապատկեր 5.8
Գծապատկեր 5.9
Գծապատկեր 5.10.
___________________________________
ԻՐՏԵԿ - գծապատկերները չեն բերվում
383. Ինչպես երևում է աղյուսակներից, գործազուրկների թիվը նախորդ տարիների համեմատ աստիճանաբար կրճատվել է: Սակայն ներկա տնտեսական ճգնաժամի պայմաններում իրավիճակը կարող է կտրուկ վատանալ:
384. Վերլուծելով 2009 թ-ի 1-ին եռամսյակի ընթացքում ՀՀ Սյունիքի մարզի աշխատաշուկայի փոփոխությունները, նկատում ենք լեռնահանքային կազմակերպությունների արտադրական ծավալների կրճատման միտում: Նրանց կողմից իջեցվող պատվերների աստիճանական նվազեցման պատճառով, անընդհատ կրճատվում են աշխատատեղերը, որի արդյունքում բազմաթիվ աշխատողներ գտնվում են հարկադիր պարապուրդի մեջ, իսկ որոշ մասն էլ ազատվում են աշխատանքից: Մասնակի դադարեցնելով իրենց գործունեությունը վերոհիշյալ կազմակերպությունները բարձրացնելու են տարածաշրջանի աշխատաշուկայի լարվածությանը:
385. Տեղեկատվական առկա բազան թույլ չի տալիս մոնիտորինգի ենթարկել ուսուցման համակարգը, աշխատանքի շուկան և նրանց միջև գոյություն ունեցող կապերը, կանխատեսել աշխատանքի շուկայի կողմից պահանջվող հմտությունները և հետևաբար ուսուցման կարիքները:
386. Անցումային տարիներին համեմատական փոփոխությունների է ենթարկվել մասնակցությունը աշխատանքային շուկայում: Գրանցվել է տնտեսական ակտիվության ցածր, իսկ գործազրկության բարձր մակարդակ: Քանի որ գործազուրկներին տրվող սոցիալական երաշխիքները բավականին սահմանափակ են, մեծ թվով անձինք գտնում են զբաղվածության, գործազրկության և անգործության անցումային կարգավիճակում, և անգամ դժվար է հստակորեն որոշել անձի իրավական կարգավիճակը:
387. Աշխատանքի պայմանները զգալի ազդեցություն ունեն աշխատուժի առաջարկի և ընդհանրապես աշխատանքի շուկայի ճկունության վրա, և հիմնականում վերաբերվում են աշխատաժամանակի ու աշխատանքի վարձատրության օրենսդրորեն սահմանվող նորմերին:
388. ՀՀ Սյունիքի մարզում գործազրկության բարձր մակարդակը զուգորդվում է նրա երկարատևությամբ: Գործազուրկներից շատերը չունեն որակավորում, կամ ունեն կրթության ցածր մակարդակ: Նրանք կարող են առնչվել զբաղվածության բազմաթիվ խոչընդոտների, այդ թվում իմացական և առողջապահական խոչընդոտների, որոնք ազդում են նրանց աշխատունակության վրա: Երկարատև գործազրկության դեմ պայքարելու նպատակով մի շարք երկրների փորձը ցույց է տալիս, որ բավականին արդյունավետ է այնպիսի քաղաքականության իրականացումը, որը կհամադրի ուսուցման հնարավորությունները ակտիվ խորհրդատվությամբ և աշխատողների վերաբերյալ տեղեկատվությամբ: Սակայն անցումային որոշ երկրների փորձը ցույց է տալիս, որ նման միջոցառումները հաճախ անբավարար են: Երկարատև գործազուրկներին պետք է տրամադրվի ժամանակավոր զբաղվածություն, վերապատրաստում և աշխատանքի տեղավորման աջակցություն:
389. Երկարատև գործազրկության վիճակում հայտնվելուց խուսափելու և աշխատունակությունը պահպանելու նպատակով, հատկապես երիտասարդ գործազուրկներին պետք է տրամադրվեն աշխատանքի որոնման արդյունավետ աջակցություն, կամ զբաղվածության ակտիվ միջոցառումներ` գործազրկության առաջին 6 ամիսների ընթացքում, մինչդեռ մեծահասակ գործազուրկները պետք է օգտվեն նշված ծառայություններից գործազրկության առաջին 12 ամիսների ընթացքում:
390. Վառ միջամտություններից է աշխատանք փնտրողների հետազոտությունը` նրանց խոցելիության աստիճանը, երկարատև գործազրկության նկատմամբ պարզելու համար:
391. Մարզում մասնագիտական ուսուցումը համապատասխանեցվում է տարածքի կարիքներին և աշխատանքի շուկային:
392. Մասնագիտական ուսուցման ծրագրերը կենտրոնացվում են տարածքի տնտեսության գլխավոր ճյուղերի ուղղությամբ և իրականացվում են բոլոր շահագրգիռ կողմերի մասնակցությամբ:
393. Աշխատանքի շուկաները տեղական պահանջարկի հետ կապված մեծ փոփոխություններ են կրում և տեղական մասնագետներին կրթության հաստատությունները պետք է ավելի լավ պատկերացումներ կազմեն տեղի տնտեսության միտումների վերաբերյալ, հիմնվելով մշակված տարածքային զարգացման պլանների վրա:
Գծապատկեր 5.11.
______________________________
ԻՐՏԵԿ - գծապատկերը չի բերվում
394. Չնայած գործազրկության բարձր մակարդակին աշխատուժի աշխարհագրական շարժունակությունը բավական փոքր է: Մարդիկ նախընտրում են չտեղափոխվել և շարունակում են ապրել իրենց նախկին բնակության վայրում: Տնային տնտեսություններից շատերը արմատներ են ձգել իրենց համայնքում, օրինակ մշակած հողակտոր կամ խորհրդային ժամանակներում կառուցած ամառանոց կամ իրենց ծնողների սեփականությունը հանդիսացող որևէ անշարժ գույք:
395. Տեղում աշխատանքի հնարավորությունների բացակայությունը շատերի համար դեռևս հիմք չէ միգրացիայի դիմելու համար: Զբաղվածության, տարածքային կամ այլ քաղաքականություն մշակելիս հաշվի են առնվում նման սովորույթներն ու ապրելակերպը:
Գծապատկեր 5.12.
______________________________
ԻՐՏԵԿ - գծապատկերը չի բերվում
396. Գործազուրկ երիտասարդների և բարձրագույն ու միջնակարգ մասնագիտական հաստատությունների ուսանողների հետազոտությունները հավաստում են, որ երիտասարդների գործազրկությունը լուրջ խնդիր է ՀՀ Սյունիքի մարզում: Հատկապես մտահոգիչ է երիտասարդների գործազրկության երկար տևողությունը: Իրավիճակն ավելի է բարդանում աշխատանք փնտրող երիտասարդների մասնագիտական ցածր կրթության մակարդակի և հմտությունների մակարդակի բարձրացման, նրանց ցանկության կամ հնարավորության բացակայության բերումով: Տեղեկատվական առկա բազան թույլ չի տալիս մոնիտորինգի ենթարկել ուսուցման համակարգը, աշխատանքի շուկան և նրանց մինչև գոյություն ունեցող կապերը, կանխատեսել աշխատանքի շուկայի կողմից պահանջվող հմտությունները և հետևաբար ուսուցման կարիքները:
397. Այդուհանդերձ մասնագիտական կրթությունը և ուսուցումը ոչ միշտ են զբաղվածության երաշխիք հանդիսանում: Զբաղվածության քաղաքականության այլ միջոցառումներին զուգահեռ, անհրաժեշտ է ուսուցումը համապատասխանեցնել աշխատանքի շուկայի պահանջներին: Մասնագիտական կրթությունը և ուսուցումը պետք է ներդաշնակեցվի տնտեսության նոր պահանջներին համապատասխանեցնելու միջոցառումների ընդհանուր շրջանակների հետ: Դեռևս հստակ դիրքորոշում չի ձևավորվել առ այն, թե ուսուցման ինչպիսի կարիքներ պետք է բավարարեն կամ ինչպիսի հմտություններ պետք է ձեռք բերվեն, որպեսզի պատշաճ կերպով հասցեագրվեն տնտեսության կարիքները և առավելագույնի հասցվեն մասնագիտական հաստատությունների շրջանավարտներին և գործազուրկների հնարավորությունները աշխատանք գտնելու ուղղությամբ:
Սյունիքի մարզի զբաղվածության մարզային և տարածքային կենտրոնները
1) ԿԱՊԱՆԻ ԶԲԱՂՎԱԾՈՒԹՅԱՆ ՄԱՐԶԱՅԻՆ ԿԵՆՏՐՈՆ
ք. Կապան, Լեռնագործների 4 հեռ ֆաքս. (0285) 24933, 22827
2) ՍԻՍԻԱՆԻ ԶԲԱՂՎԱԾՈՒԹՅԱՆ ՏԱՐԱԾՔԱՅԻՆ ԿԵՆՏՐՈՆ
ք. Սիսիան, Սիսակյան 37 հեռ. (02830) 22663
3) ԳՈՐԻՍԻ ԶԲԱՂՎԱԾՈՒԹՅԱՆ ՏԱՐԱԾՔԱՅԻՆ ԿԵՆՏՐՈՆ
ք. Գորիս, Մաշտոցի 3 (0284) 21166, 26175
4) ՄԵՂՐՈՒ ԶԲԱՂՎԱԾՈՒԹՅԱՆ ՏԱՐԱԾՔԱՅԻՆ ԿԵՆՏՐՈՆ
ք. Մեղրի Զ. Անդրանիկի 2 հեռ. (0286) 42861
398. Փախստականներ: Ինչպես արձանագրված է ԱՀՌԾ-ում, փախստականների և տեղացիների խոցելի խմբերի շրջանում կատարված հատուկ հետազոտությունը փաստել է, որ աղքատության առնվազն երեք տիպերի գծով փախստականներին բնութագրող ցուցանիշները զգալիորեն ավելի վատթար են, քան տեղացիներինը: Այսպես, մարդկային աղքատության համաթիվը` 1.7 անգամ, ծայրահեղ աղքատության ցուցանիշը` 1.4 անգամ և սուբյեկտիվ ինքնազգացողության ցուցանիշը` 1.2 անգամ զիջում է տեղացիների նույնանման ցուցանիշներին:
399. Բռնագաղթին հաջորդող տարիներին մարզում բնակվում էին շուրջ 9500 փախստականներ: Հետագայում ինտեգրման և արտագաղթի արդյունքում մարզում ներկայում փախստականի կարգավիճակ ունեն 625 անձինք:
400. Մարզպետարանը լուրջ աշխատանքներ է իրականացրել մարզի ժամանակավոր կացարաններում (հանրակացարան, հյուրանոց և ադմինիստրատիվ շենքեր) բնակվող փախստականների բնակարանների հարցերը լուծելու ուղղությամբ:
401. 2004-2008 թթ. ընթացքում ՄԱԿ-ի գերագույն հանձնակատարի հայաստանյան գրասենյակի միջոցներով փախստական ընտանիքների համար գնվել է 30 բնակարան, որից 24-ը Կապանի, 3-Մեղրու, 2-ը Սիսիանի և 1-ը Գորիսի տարածաշրջաններում:
402. Գորիս քաղաքում շահագործման է հանձնվել ՄԱԿ-ի փախստականների գծով գերագույն հանձնակատարի հայաստանյան գրասենյակի, Շվեյցարական զարգացման գործակալության և ՀՀ Սյունիքի մարզպետարանի համաֆինանսավորմամբ շենքը, որի արդյունքում բնակարանով ապահովվել են Գորիս քաղաքի ժամանակավոր կացարաններում բնակվող 40 փախստական ընտանիքներ: Պետական բյուջեի միջոցների հաշվին 35 փախստական ընտանիքների հատկացվել է բնակարանների գնման վկայագրեր:
403. Հայաստանում շվեյցարական զարգացման և համագործակցության գրասենյակի ֆինանսավորմամբ Գորիս քաղաքում սոցիալական տների կառուցման արդյունքում լուծվել է ևս 24 փախստական ընտանիքների բնակարանային խնդիրը:
404. Փախստականների և ներքին տեղահանվածների սոցիալական անապահովության աստիճանը իջեցնելու համար մարզում ներկայումս լուրջ աշխատանքներ են տարվում նոր սոցիալական տների կառուցման աշխատանքներ իրականացնելու համար, որով կլուծվի 407 ընտանիքների բնակարանային հարցը, որոնք ընդգրկված չեն առաջնահերթության ծրագրերում:
405. Թոշակառուներ: Թոշակները Հայաստանում շատ ցածր են և ԱՊՀ երկրների շարքում այս ցուցանիշը ամենացածրերից է: Կենսաթոշակառուների, հատկապես կենսաթոշակառուներից բաղկացած տնային տնտեսությունների թիվը մեծ է ինչպես մարզի գյուղական` այնպես էլ քաղաքային համայնքներում և պատահական չէ, որ մարզի ամենացավոտ ժողովրդագրական խնդիրը բնակչության «ծերացումն» է, երբ մարզի առկա բնակչության 19 տոկոսից ավելին կենսաթոշակառուներ են: Ինչպես Հայաստանի Հանրապետության մյուս մարզերում, այնպես էլ Սյունիքի մարզում կենսաթոշակառուների թիվը տարեցտարի նվազում է (Աղյուսակ 5.13):
Աղյուսակ 5.13. Կենսաթոշակառուների թիվը ՀՀ Սյունիքի մարզում
._____________________________________.
|հ/հ| |2006 թ.| 2007 թ.|2008 թ.|
|___|________|_______|________|_______|
|1 |Կապան | 10960| 10440| 10119|
|2 |Գորիս | 7930| 7929| 7714|
|3 |Սիսիան | 5625| 5586| 5437|
|4 |Մեղրի | 2223| 2194| 2021|
| |Ընդամենը| 26738| 26149| 25291|
._____________________________________.
Աղբյուրը` ՀՀ Սյունիքի մարզպետարանի առողջապահության և սոցիալական ապահովության վարչություն:
406. Թոշակառուների ընդհանուր թվաքանակի կրճատումը, որը կշարունակվի նաև ապագայում, պայմանավորված է, կենսաթոշակային տարիքի փուլ առ փուլ բարձրացմամբ` տարին 6 ամսով, որի ազդեցությունը կզգացվի մինչև 2011 թ., երբ կանայք կհասնեն 63 տարվա կենսաթոշակային տարիքի:
407. Չնայած կենսաթոշակառուների թիվը տարեցտարի նվազում է, սակայն դեռևս ցածր կենսաթոշակների պայմաններում, բնականաբար, պահպանվում է վերջիններիս աղքատության ռիսկային վտանգը:
408. Ըստ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության հաստատած Կայուն զարգացման ծրագրի (ԿԶԾ) կանխատեսվում է, որ կենսաթոշակառուների քանակի կրճատման միտումը հնարավորություն կտա պահպանել կենսաթոշակային համակարգի ֆինանսական կայունությունը և հիմնական կենսաթոշակը հասցնել`
1) առնվազն աղքատության գծին` սկսած 2015 թվականից
2) առնվազն նվազագույն սպառողական զամբյուղի 100 տոկոսին` սկսած 2018 թվականից:
409. Կենսաթոշակային համակարգի բարեփոխումները ընթանալու են ինչպես ներկայիս բաշխողական համակարգի բարեփոխումների, այնպես և նոր կուտակային համակարգի ներդրման ճանապարհով:
410. «Առաքելություն Հայաստան» հասարակական բարեգործական կազմակերպության ֆինանսավորմամբ մարզում գործում է 3 բարեգործական ճաշարան, որտեղ 605 հոգի օրական մեկ անգամ ստանում են տաք սնունդ: Արծվանիկ գյուղում գտնվող տարեցների սպասարկման կենտրոնում խնամվում են 10 ծեր շահառուներ: Նախատեսվում է դոնոր կազմակերպությունների օժանդակությամբ մինչև 2011 թ. շահառուների թիվը հասցնել 40-ի:
411. Տարեցներին մատուցվող ծառայությունների բնագավառում ծառայությունների տրամադրումը ուղղված է տարեցների սոցիալական սպասարկման և խնամքի ծառայությունների տրամադրմանը: Վերջին տարիներին այս բնագավառում պետության կողմից իրականացվող քաղաքականությունն ուղղված է տարեցների, և հատկապես միայնակ և հաշմանդամ տարեցների կյանքի պայմանների բարելավմանը: Բնագավառում դեռևս առկա են լուծման կարիք ունեցող բազմաթիվ հիմնախնդիրներ, որոնցից են`
1) տարեցների սոցիալական պաշտպանության բնագավառի օրենսդրության կատարելագործումը (ռազմավարական ծրագրի մշակում)
2) տարեցների սոցիալական սպասարկման և խնամքի ծառայությունների բարելավումը:
412. Հաշմանդամներ: ՀՀ Սյունիքի մարզում մեծ թիվ են կազմում նաև հաշմանդամները: Բնակչության առկա թվի համատեքստում հաշմանդամների թվով մարզը զիջում է միայն ՀՀ Շիրակի մարզին: Եթե ՀՀ Շիրակի մարզի դեպքում այն պարզ բացատրություն ունի (երկրաշարժ), ապա մեր դեպքում երևույթը խորհելու տեղիք է տալիս և հավանաբար մեծամասամբ կապված է հանքարդյունաբերության հետ:
413. Ստորև ներկայացվում է Սյունիքի մարզի հաշմանդամների վիճակագրությունը ըստ տարածաշրջանների (Աղյուսակ 5.14.)
Աղյուսակ 5.14. ՀՀ Սյունիքի մարզի հաշմանդամների վիճակագրությունը` ըստ տարածաշրջանների
._____________________________________________________________________.
| |Տարածաշրջան| 2006 թ. | 2007 թ. | 2008 թ. |
| | |_________________|_________________|_________________|
| | | 1 | 2 | 3 | 1 | 2 | 3 | 1 | 3 | 4 |
| | |խումբ|խումբ|խումբ|խումբ|խումբ|խումբ|խումբ|խումբ|խումբ|
|___|___________|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|
|1 |Կապան | 235| 1308| 620| 259| 1764| 632| 290| 1840| 770|
|___|___________|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|
|2 |Գորիս | 150| 1021| 435| 155| 1054| 461| 121| 1131| 569|
|___|___________|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|
|3 |Սիսիան | 71| 647| 310| 91| 708| 394| 92 | 839| 462|
|___|___________|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|
|4 |Մեղրի | 34| 238| 95| 40| 247| 109| 39 | 276| 146|
|___|___________|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|
|5 |Մարզ | 490| 3214| 1460| 545| 3773| 1596| 542| 4086| 1947|
._____________________________________________________________________.
Աղբյուրը` ՀՀ Սյունիքի մարզպետարանի առողջապահության և սոցիալական ապահովության վարչություն:
414. Ինչպես վկայում են տվյալները, վերջին տարիներին մարզում զգալի ավելացել է հաշմանդամների թիվը: Ընդ որում, ավելացումը նկատվում է հաշմանդամների բոլոր խմբերում:
415. Մարզում մեծ թիվ են կազմում նաև 1988-1994 թթ. ՀՀ սահմանների պաշտպանության և Արցախյան պատերազմի ժամանակ հաշմանդամ դարձած ազատամարտիկները և հաշմանդամ դարձած զինծառայողները: (Աղյուսակ 5.15)
Աղյուսակ 5.15. ՀՀ սահմանների պաշտպանության և Արցախյան պատերազմի ժամանակ հաշմանդամ դարձած ազատամարտիկները և հաշմանդամ դարձած զինծառայողները ՀՀ Սյունիքի մարզում
.____________________________________________________________________.
|Սոց. խումբ |Կապան|Գորիս|Սիսիան|Մեղրի|Մարզ|
|______________________________________|_____|_____|______|_____|____|
|1988-1994 թթ. ՀՀ սահմանների | 215| 226| 92| 32| 565|
|պաշտպանության և Արցախյան պատերազմի | | | | | |
|ժամանակ զոհված զինծառայողներ և ՀՀ | | | | | |
|զինված ուժերում ծառայողական | | | | | |
|պարտականությունների կատարման ժամանակ | | | | | |
|զոհված, մահացած զինծառայողներ | | | | | |
|______________________________________|_____|_____|______|_____|____|
|1988-1994 թթ. ՀՀ սահմանների | 292| 185| 86| 15| 578|
|պաշտպանության և Արցախյան պատերազմի | | | | | |
|ժամանակ հաշմանդամ դարձած | | | | | |
|ազատամարտիկներ և հաշմանդամ դարձած | | | | | |
|զինծառայողներ | | | | | |
|______________________________________|_____|_____|______|_____|____|
|Հայրենական Մեծ պատերազմի մասնակիցներ | 109| 82| 69| 11| 271|
.____________________________________________________________________.
Աղբյուրը` ՀՀ Սյունիքի մարզպետարանի առողջապահության և սոցիալական ապահովության վարչություն:
416. Լուծվել է Կապան քաղաքի զոհված զինծառայողների 155 ընտանիքի ներտնային գազիֆիկացման և գազի վառարանների տրամադրման հարցերը: Նշված ծրագրերը իրագործվել են «Զանգեզուրի ՊՄԿ» ՓԲԸ-ի հատկացված միջոցներով (մոտ 16.2 մլն դրամ):
417. Հաշմանդամներին մատուցվող ծառայությունների բնագավառում ծառայությունների տրամադրումը ուղղված է հաշմանդամների վերականգնման և պրոթեզաօրթոպեդիկ օգնության ու ծառայությունների մատուցման կազմակերպման բարելավմանը, որը կնպաստի հասարակության մեջ նրանց ինտեգրմանը: Վերականգնման արդյունքում նրանք հնարավորություն ունեն աշխատելու` մասամբ հոգալու իրենց, ինչպես նաև` իրենց ընտանիքի սոցիալական խնդիրները, որն այսօր մեր երկրի սոցիալական քաղաքականության և աղքատության հաղթահարման ծրագրի, ինչպես նաև «Հայաստանի Հանրապետությունում հաշմանդամների սոցիալական պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքի և «Հաշմանդամների սոցիալական պաշտպանության 2006-2015 թթ. ռազմավարության» պահանջներից է:
Աղյուսակ 5.16. ՀՀ Սյունիքի մարզում վերականգնողական օգնություն ստացած հաշմանդամների թիվը` ըստ տարածաշրջանների
.__________________________________________________.
| | |2006թ.|2007թ.|2008թ.|
|______|______________________|______|______|______|
|Կապան |Ձեռնափայտ | 8| 16| 68|
| |______________________|______|______|______|
| |Հենակ | 20| 45| 29|
| |______________________|______|______|______|
| |Պրոթեզի կոշիկ | 5| 42| 40|
| |______________________|______|______|______|
| |Ձայնաստեղծ սարք | | 1| |
| |______________________|______|______|______|
| |Օրթեզի կոշիկ | 2| 3| 2|
| |______________________|______|______|______|
| |Ոտքի պրոթեզ | 1| 3| 11|
| |______________________|______|______|______|
| |Լսողական սարք | 25| 40| 29|
| |______________________|______|______|______|
| |Սայլակ | 1| 2| 6|
| |______________________|______|______|______|
| |Պրոթեզի կոշիկ | 16| 8| 2|
|______|______________________|______|______|______|
|Գորիս |Ձեռնափայտ | 6| 5| 7|
| |______________________|______|______|______|
| |Հենակ | 10| 2| 2|
| |______________________|______|______|______|
| |Լսողական սարք | 19| 27| 14|
| |______________________|______|______|______|
| |Սեղմիրան | | | 1|
| |______________________|______|______|______|
| |Օրթեզ | | | 2|
| |______________________|______|______|______|
| |Օրթեզի կոշիկ | 1| 8| 2|
| |______________________|______|______|______|
| |Սայլակ | | 3| 2|
| |______________________|______|______|______|
| |Ոտքի պրոթեզ | 2 | 5| 4|
| |______________________|______|______|______|
| |Ձայնաստեղծ սարք | 1 | 4| 1|
|______|______________________|______|______|______|
|Սիսիան|Լսողական սարք | 12| 14| 4|
| |______________________|______|______|______|
| |Ձայնաստեղծ սարք | | | |
| |______________________|______|______|______|
| |Օրթեզի կոշիկ | 1 | 2| 4|
| |______________________|______|______|______|
| |Սեղմիրան | | | 9|
| |______________________|______|______|______|
| |Սայլակ | | | 2|
| |______________________|______|______|______|
| |Ոտքի պրոթեզ | 1 | 2| |
| |______________________|______|______|______|
| |Պրոթեզի կոշիկ | 10| 26| 36|
| |______________________|______|______|______|
| |Ձեռնափայտ | 5 | 13| 10|
| |______________________|______|______|______|
| |Հենակ | 10| 16| 10|
| |______________________|______|______|______|
| |Օրթեզ | | 8| 17|
| |______________________|______|______|______|
| |Սեղմիրան | | 9| 15|
|______|______________________|______|______|______|
|Մեղրի |Պրոթեզի կոշիկ | 7| 4| 5|
| |______________________|______|______|______|
| |Ձեռնափայտ | 2| 3| 3|
| |______________________|______|______|______|
| |Հենակ | 5| 3| 3|
| |______________________|______|______|______|
| |Լսողական սարք | 3| | 2|
.__________________________________________________.
Աղբյուրը` ՀՀ Սյունիքի մարզպետարանի առողջապահության և սոցիալական ապահովության վարչություն:
418. Նշված պարագաները հաշմանդամները ստացել են տեղում, առանց Երևան մեկնելու:
419. Առաջնորդվելով ՀՀ վարչապետի 2008 թ. փետրվարի 25-ի «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց հարցերով զբաղվող ազգային հանձնաժողով ստեղծելու, ազգային հանձնաժողովի աշխատակարգն ու անհատական կազմը հաստատելու մասին» N 98-Ն որոշման 4-րդ կետի պահանջներով ՀՀ Սյունիքի մարզպետի 2008 թ. մարտի 27-ի N 27 «Ա» որոշմամբ ստեղծվել է հաշմանդամություն ունեցող անձանց հարցերով մարզային հանձնաժողով: Մարզային հանձնաժողովի կողմից ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարություն է ներկայացվել հաշմանդամների սոցիալական պաշտպանության վերաբերյալ ծրագրային առաջարկներ տարեկան ծրագրերում ընդգրկելու նպատակով:
420. Այնուամենայնիվ, ներկայիս սոցիալական պաշտպանության համակարգը դեռևս չի կարողանում լիարժեք բավարարել հաշմանդամների յուրահատուկ պահանջմունքները, որի պատճառով հաշմանդամներին հասարակության մեջ ինտեգրման գործընթացը դանդաղ է ընթանում:
Սոցիալական պաշտպանության համակարգի տարրերը
421. Սոցիալական պաշտպանության պետական համակարգի գործառույթները Հայաստանում պետականորեն կարգավորվում են սոցիալական պաշտպանության համակարգի` խոցելի բնակչությանն ուղղված հետևյալ ծրագրերի միջոցով.
1) պետական սոցիալական աջակցության ծրագրեր, ներառյալ` ընտանեկան նպաստները, երեխայի ծնվելու հետ կապված միանվագ նպաստները, երեխային խնամելու նպաստները, ինչպես նաև այլ դրամական և ոչ դրամական սոցիալական ծառայությունները
2) սոցիալական ապահովության ծրագրեր հաշմանդամների, վետերանների և երեխաների համար, մասնավորապես` հաշմանդամների վերականգնման ծրագրեր` ելնելով հաշմանդամների վերականգնողական անհատական ծրագրերի տվյալներից, հաշմանդամների, վետերանների և երեխաների տնային պայմաններում և համապատասխան հիմնարկներում սպասարկելու սոցիալական ծրագրեր
3) պետական սոցիալական ապահովագրության ծրագրեր, որոնք բաղկացած են տարիքային և հաշմանդամության կենսաթոշակներից, ինչպես նաև ժամանակավոր անաշխատունակության և հղիության հետ կապված նպաստներից
4) զբաղվածության ծրագրեր` ներառյալ գործազրկության նպաստները, գործազուրկների վերապատրաստման, աշխատավարձի մասնակի փոխհատուցում գործատուին, ինչպես նաև հասարակական աշխատանքների ծրագրերը
5) բնակչության առանձին նպատակային խմբերի համար արտոնությունների համակարգ:
422. Պետական նպաստների տրամադրման բնագավառը կանոնակարգվում է «Պետական նպաստների մասին», «Սոցիալական աջակցության մասին» ՀՀ օրենքներով, ինչպես նաև օրենքների կիրառությունն ապահովող ՀՀ կառավարության մի շարք որոշումներով: Ելնելով ԿԶԾ-ի ընդհանուր գերակայություններից, սոցիալական աջակցության բնագավառի առաջնահերթությունները լինելու են.
1) ընտանեկան նպաստի համակարգը
2) մինչև երկու տարեկան երեխայի խնամքի նպաստի ծրագիր
3) երեխայի ծննդյան կապակցությամբ միանվագ նպաստի ծրագիր:
423. Ընտանեկան նպաստի համակարգը գործում է 1999 թվականից և կոչված է աջակցելու աղքատ ընտանիքներին: Իրականացվող ծրագիրն այս տարիների ընթացքում ենթարկվել է փոփոխությունների, ինչպես ընտանիքների անապահովության գնահատման, ընտանեկան նպաստի չափի որոշման բանաձևերի փոփոխությունների, այնպես էլ համակարգի վարչարարության բարելավման առումով:
424. Սոցիալական օգնության պետական ծրագրերից ամենամեծը աղքատության ընտանեկան նպաստի ծրագիրն է: Ընտանեկան նպաստի համակարգում սկսել է կիրառվել տարբերակված մոտեցում կարիքավորության աստիճանի հիման վրա: Փաստորեն, որքան աղքատ է ընտանիքը, այդքան բարձր է աղքատության ընտանեկան նպաստի չափը: Վերջին տարիներին ընտանեկան նպաստների հաշվարկման բանաձևում կատարվեց փոփոխություն` հավելում նախատեսելով նպաստառու ընտանիքների մինչև 18 տարեկան անդամների համար: Դա պայմանավորված էր այն հանգամանքով, որ բազմազավակ ընտանիքները հանդիսանում են ամենախոցելի խմբերից մեկը: Սյունիքի մարզում այդ ծրագրի շահառուների թիվը վերջին տարիներին դանդաղորեն նվազում է (Աղյուսակ 5.17):
Աղյուսակ 5.17. ՀՀ Սյունիքի մարզի ընտանեկան նպաստառուների թվաքանակը 2006-2008 թթ.
._____________________________________.
|Տարածաշրջան |2006թ.|2007թ.|2008թ.|
|________________|______|______|______|
|Կապան | 1967| 1737| 1330|
|________________|______|______|______|
|Գորիս | 2246| 2223| 1930|
|________________|______|______|______|
|Սիսիան | 939| 923| 785|
|________________|______|______|______|
|Մեղրի | 399| 358| 297|
|________________|______|______|______|
|Ընդամենը մարզում| 5551| 5241| 4342|
._____________________________________.
Աղբյուրը` ՀՀ Սյունիքի մարզպետարանի առողջապահության և սոցիալական ապահովության վարչություն:
425. Նվազումը պայմանավորված է ընտանեկան նպաստի հասցեականության բարձրացման, կենսաթոշակների չափի բարձրացմամբ, որի արդյունքում մարզի աղքատ ընտանիքների որոշակի զանգված դուրս է մնացել համակարգից: Մյուս կողմից կրճատված ընտանիքների քանակը հնարավորություն է տվել այդ կրճատումների հաշվին էականորեն բարձրացնել նպաստների չափերը:
426. Մարզի բնակչությունը հիմնականում քաղաքային է: Նպաստառու ընտանիքների ներկայացվածությունը էապես ավելի մեծ է քաղաքային ընտանիքների շրջանում` նպաստառու է քաղաքային տնային տնտեսությունների 7,3%-ը, մինչդեռ գյուղական տնային տնտեսությունների` ընդամենը 5.9%-ը: Ընտանեկան նպաստների և այլ սոցիալական օգնության ծրագրերի իրականացման պատասխանատուները սոցիալական ծառայությունների տարածքային գործակալություններն են: Վերջին տարիներին ՀՀ ԱՍՀՆ-ի և ՀԲ-ի համագործակցության շրջանակներում սոցիալական հետազոտությունների Ազգային ինստիտուտում իրականացվում են սոցիալական աշխատողների վերապատրաստման դասընթացներ: Մարզից այդ դասընթացներին մասնակցել է 24 մասնագետ, որից 4-ը մարզպետարանի, իսկ 20-ը` ՍԾՏԳ-ների աշխատակիցներ:
5.4.2 ՀՀ Սյունիքի մարզի սոցիալական պաշտպանության ոլորտի զարգացման նպատակները և ռազմավարությունը
427. Տվյալ ոլորտում մարզի զարգացման գերակա նպատակն է համարվում սոցիալական ծառայությունների մատչելիության և որակի բարձրացումը: Այն կարող է իրագործվել սոցիալական ծրագրերի վերաբերյալ բնակչության իրազեկման բարձրացման, սոցիալապես խոցելի խմբերին ուղղված սոցիալական աջակցության միջոցառումների ընդլայնման, այդ կապակցության սոցիալական ծառայություններ մատուցող պետական և ոչ պետական կառույցների համագործակցության, սոցիալական ծառայություններ մատուցող կադրերի շարունակական վերապատրաստման, սոցիալական ծառայության գործակալությունների նյութատեխնիկական բազայի բարելավման, ինչպես նաև սոցիալական ծառայությունների համակարգի կառավարման բարելավման միջոցով:
428. Այս առումով մարզի համար սոցիալական պաշտպանության բնագավառում կարևորվում է սոցիալապես խոցելի խմբերին ուղղված սոցիալական աջակցության ծառայությունների ընդլայնումը: Այդպիսի ծառայություններից են.
1) Հաշմանդամների տվյալների տեղեկատվական բանկի և հանրապետական ցանցի ստեղծումը
2) Հաշմանդամների համար շրջակա միջավայրի մատչելիության ապահովումը.
3) Միայնակ տարեցների և հաշմանդամների տնային սպասարկման համակարգի ընդլայնումը և նոր տեխնոլոգիաների ներդրումը
4) խնամատար ինստիտուտի ներդրման աշխատանքների շարունակության ապահովում
5) փախստականներին հասարակությանը ինտեգրվելու ծրագրերի իրագործումը,
6) Մարզի սոցիալական ծառայության գործակալությունների նյութատեխնիկական պայմանների բարելավումը
7) ՀԿ-ների, ՏԻՄ-երի, ՍԾՏԳ-ների միջև տեղեկատվության փոխանակման, մարզի մակարդակով իրականացվող սոցիալական ծրագրերի համակարգման մեխանիզմների մշակումը և ներդնումը
8) Սոցիալական ծառայությունների բնագավառի մասնագետների շարունակական վերապատրաստումը:
429. Ներկա տնտեսական ճգնաժամի պայմաններում առավել կարևոր խնդիր պետք է համարվի սոցիալական ոլորտի ծրագրերի ուշադրության կենտրոնում պահելը, քանի որ կարող է կտրուկ ավելանալ խոցելի խմբերի աղքատության մակարդակը: Սոցիալական պաշտպանության ոլորտի ֆինանսավորումը ներկայացված է Հավելված 5.10-ում:
5.5 Երեխաների իրավունքների պաշտպանություն
430. Ընտանիքի, կանանց և երեխաների հիմնահարցերի բնագավառում պետական քաղաքականությունն իրականացվում է «Երեխայի իրավունքների մասին», «Առանց ծնողական խնամքի մնացած երեխաների սոցիալական պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքների, ՀՀ կառավարության 2003թ. դեկտեմբերի 18-ի N 1745 որոշմամբ հաստատված «Հայաստանի հանրապետությունում երեխայի իրավունքների պաշտպանության 2004-2015 թվականների ազգային ծրագրի» համաձայն: Ծրագրի շրջանակներում սոցիալ-հոգեբանական, բժշկական, իրավական, խնամքի և դաստիարակության ծառայություններ են մատուցվում խնամքի գիշերօթիկ հաստատությունում և ընտանիքներում խնամվող առանց ծնողական խնամքի մնացած, կյանքի դժվարին իրավիճակներում հայտնված, խնամքի և դաստիարակության անբարենպաստ պայմաններում գտնվող երեխաներին:
431. Այսօր սոցիալական քաղաքականության երեխայի հիմնահարցերի լուծման հիմնական ուղղվածություններն են.
1) երեխաների խնամքի և պաշտպանության միասնական համակարգի ստեղծում
2) երեխայի խնամքի և պաշտպանության հաստատություններում երեխաների թվի նվազեցում և այդ հաստատություններում երեխաների մուտքի կանխարգելում
3) երեխաների խնամք և պաշտպանություն իրականացնող հաստատությունների բարելավում
4) առանց ծնողական խնամքի մնացած երեխաների հիմնախնդիրներ
5) հաշմանդամ երեխաների հիմնախնդիրներ
6) պետական հատուկ հանրակրթական ուսումնական հաստատությունների երեխաների հիմնախնդիրներ
7) մուրացիկ և թափառաշրջիկ երեխաների հիմնախնդիրներ
8) աղքատ ընտանիքներում երեխաների պաշտպանության հիմնախնդիրներ:
432. Այս գործառույթներն իրականացվում են մարզպետարանի աշխատակազմի երեխաների իրավունքների պաշտպանության բաժնի միջոցով:
433. Կապանում կա երեխաների խնամքի և պաշտպանության գիշերօթիկ հաստատություն, որն ունի մոտ 110 սան:
434. Մարզի այս ոլորտի աշխատանքներին մեծ աջակցություն են ցուցաբերում «Վորլդ Վիժն» ՄԲԿ Հայաստանյան մասնաճյուղի Կապանի և Սիսիանի զարգացման կենտրոնները:
435. UNICEF-ի ֆինանսավորմամբ Գորիս համայնքում բացվել է երեխաների խնամքի ցերեկային կենտրոն, որտեղ տարբեր տեսակի ծառայություններից օգտվում են 100 երեխաներ:
436. Անհրաժեշտություն է առաջացել մարզի մյուս տարածաշրջաններում ևս ունենալ երեխաների աջակցության և խնամքի ցերեկային կենտրոններ, որոնք ավելի արդյունավետ կդարձնեն երեխաների պաշտպանության մարզային համակարգը:
437. Կարևորվում է նաև երեխային մատուցվող ծառայությունների ապակենտրոնացման և համայնքների ներգրավման սկզբունքը` խնամքի ցերեկային կենտրոնների ստեղծման միջոցով, քանի որ մարզում քիչ չեն սոցիալական տարբեր հիմնախնդիրներ ունեցող երեխաները:
438. Աղքատության հաղթահարման ռազմավարական ծրագիրը կարևորելով առողջապահության ոլորտի դերը, հիմնական նպատակների շրջանակներում առանձնացնում է առողջապահական ծառայությունների մատչելիության և որակի բարձրացումը: ԿԶԾ-ի շրջանակներում գերակա է համարվել առաջնային բուժօգնության ոլորտը, իսկ ծրագրային մակարդակով` հատուկ կարևորվել են մոր և մանկան առողջության պահպանումը, ինչպես նաև վարակիչ հիվանդությունների կանխարգելման խնդիրները: Դրված նպատակների ապահովման հարցում մեծ դեր է վերագրվել առողջապահության ոլորտում պետական ծախսերի ավելացմանը, պետական ծախսերի ներոլորտային վերաբաշխմանը` ի օգուտ առաջնային բուժօգնության օղակի, ինչպես նաև համակարգի կառավարման բարեփոխումների արդյունքում ակնկալվող արդյունավետության բարձրացմանը:
439. Հայաստանը, բնակչության առողջական վիճակը բնութագրող ցուցանիշների առումով համանման եկամտի մակարդակ ունեցող երկրների համեմատ, հիմնականում գտնվում է ավելի լավ վիճակում: Այդուհանդերձ, զարգացած երկրների հետ համեմատականները վկայում են, որ շատ դեպքերում խզումը նշանակալի է, մասնավորապես այնպիսի ցուցանիշների գծով, ինչպիսիք են մանկական և մայրական մահացությունը (Աղյուսակ 5.18):
Աղյուսակ 5.18. ՀՀ Սյունիքի մարզի միակողմանի և երկկողմանի ծնողազուրկ, հաշմանդամ, մուրացիկ, թափառաշրջիկ, իրավախախտ երեխաների մասին թվային տվյալները ըստ տարածաշրջանների (2008 թ.)
.________________________________________________________.
|Տարածաշրջան|Միակողմանի|Երկկողմանի|Հաշմանդամ|Մուրացիկ, |
| |ծնողազուրկ|ծնողազուրկ|երեխաներ |թափառաշրջիկ,|
| |երեխաների |երեխաների | |իրավախախտ |
| |թիվը | | | |
|___________|__________|__________|_________|____________|
|Կապան | 375 | 17 | 202 | 7 |
|___________|__________|__________|_________|____________|
|Գորիս | 355 | 9 | 182 | 2 |
|___________|__________|__________|_________|____________|
|Սիսիան | 177 | 14 | 122 | 1 |
|___________|__________|__________|_________|____________|
|Մեղրի | 26 | 3 | 27 | - |
|___________|__________|__________|_________|____________|
|Ընդամենը | 933 | 43 | 534 | 10 |
.________________________________________________________.
Աղբյուրը` ՀՀ Սյունիքի մարզպետարանի երեխաների իրավունքների պաշտպանության բաժին
6. ԱՐԴՅՈՒՆԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ԷՆԵՐԳԵՏԻԿԱ
6.1. ՀՀ Սյունիքի մարզում արդյունաբերության և էներգետիկայի իրավիճակն ու ներկա ցուցանիշները
440. ՀՀ Սյունիքի մարզը պատմականորեն եղել է արդյունաբերական տեսանկյունից Հայաստանի ամենազարգացած մարզերից մեկը:
441. Ի լրումն հանքարդյունաբերությանը, Սյունիքում զարգացած էր նաև արդյունաբերության այլ ճյուղեր և ձեռնարկություններ` էլեկտրատեխնիկական, մեքենաշինության, թեթև և սննդի արդյունաբերության, շինանյութերի և փայտամշակման ձեռնարկություններ:
442. Մարզում համեմատաբար զարգացած տնտեսության մյուս ոլորտներն էին շինարարությունը, կահույքի արտադրությունը, էլեկտրաէներգետիկան և մեխանիկական գործարանները: Մարզում տեղական բնական շինանյութերի առկայությունը և քաղաքաշինության ու ճանապարհաշինության հարաճուն պահանջները նպաստել էին Կապանում երկաթբետոնե կոնստրուկցիաների խոշոր արտադրության կազմակերպմանը, Մեղրիում խճաքարերի արտադրության կոմբինատի կառուցմանը, Գորիսում և Սիսիանում շինանյութերի կոմբինատների կառուցմանը: Կապանի կահույքի գործարանը մարզի քաղաքներին և այլ բնակավայրերին մատակարարում էր փայտամշակման տարբեր արտադրատեսակներ:
443. ՀՀ Սյունիքի մարզը, ինչպես ողջ Հայաստանի Հանրապետությունը, նախկին Խորհրդային Միության փլուզումից հետո սկսել է մի շարք պրոբլեմների ու խոչընդոտների հանդիպել սոցիալ-տնտեսական զարգացման տարբեր ոլորտներում: Սյունիքի մարզը յուրահատուկ խնդիրներ ունի, որոնք բաժանված են օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ խնդիրների և խոչընդոտների:
444. ՀՀ Սյունիքի մարզը Ադրբեջանի հետ ռազմական բախումների ժամանակ ամենից ավելի տուժած տարածաշրջաններից է: 1992 թ.-ից սկսած մինչև 1994 թ. կեսերը մարզի ամենախոշոր համայնքները, այդ թվում նաև Կապան և Գորիս քաղաքները գտնվում էին Ադրբեջանի հրետանու և օդային ռմբակոծության ներքո: Ռազմական բախումը բավականին մեծ բացասական ազդեցություն է գործել մարզի տնտեսության և ընդհանուր սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի վրա:
445. Նախ` շարունակ ռմբակոծությունների արդյունքում ավերվել են բազմաթիվ բնակելի շենքեր և սոցիալական ու արդյունաբերական ենթակառույցներ: Մարզի վերակառուցման համար պահանջվում էին կառավարության, ՓՄՁ-երի և բնակչության լայնածավալ ներդրումներ:
446. Երկրորդը` ռազմական բախումների հետևանքով Սյունիքի մարզի սահմանամերձ որոշ տարածքներ ականապատվել են: Չնայած, որ ներկայումս թեկուզ դանդաղ, բայց տեղի է ունենում տարածքների ականազերծում, սակայն միայն այս փաստն արդեն կարևոր սահմանափակում է հանդիսանում այդ 1500 հեկտար հողատարածությունում գյուղատնտեսությունը զարգացնելու համար:
447. Երրորդ, ռազմական բախումները թիրախել են խաղաղ բնակչությանը, ինչը հանգեցրել է մարզից բնակչության լայնածավալ արտահոսքի: Վերջինս լրացուցիչ պրոբլեմներ է առաջացրել, ինչպիսիք են ներքին շուկայի փոքր չափերը, գյուղատնտեսական ծրագրերի համար անհրաժեշտ մարդկային ռեսուրսների պակասը և այլն:
448. ՀՀ Սյունիքի մարզի տնտեսական ներուժին չափազանց մեծ վնաս հասցրեց նախկինում տասնյակ հազարավոր աշխատատեղեր ապահովող խոշոր ձեռնարկությունների քայքայումը` սեփականաշնորհման, հումքի և իրացման շուկաների բացակայության և բարոյաֆիզիկական մաշվածության պատճառներով: Մարզի տասնյակ էլեկտրատեխնիկական, մեքենաշինական, թեթև և սննդի արդյունաբերական ձեռնարկությունները փակվեցին կամ էլ աշխատում էին փոքր հզորությամբ:
449. Ներկայումս Հայաստանում լայնածավալ ապրանքների և ծառայությունների տեղական սպառման էական աճ է նկատվում: Բավականին մեծ տեղական շուկայի առկայությունը արդյունաբերության աճի և մասնավորապես ՓՄՁ զարգացման հիմնական գործոններից մեկն է: Այնուամենայնիվ, չնայած վերոնշյալ էական աճին, երկրում սպառման մեծ մասը կենտրոնացած է Երևանում: Արդյունքում, երկրում առկա են հարաբերականորեն մեծ շուկայի չափերը, սակայն ապրանքների և ծառայությունների պահանջարկը մարզերում և մասնավորապես ՀՀ Սյունիքի մարզում չափազանց ցածր է: Այս տեսանկյունից Սյունիքը Հայաստանի մյուս մարզերի համեմատությամբ ամենավատ դիրքում է գտնվում, քանի որ այն գտնվում է Երևանից` սպառողական ամենամեծ շուկայից բավականին մեծ հեռավորության վրա: Ավելին, քանի որ մայրուղիները գտնվում են լեռնային մասերում, ապա Սյունիքից Երևան հասնելու համար պահանջվող ժամանակահատվածը չի համապատասխանում հեռավորությանը: Այդ իսկ պատճառով հիմնական սպառման շուկայի հասանելիությունը բավականին թույլ է և լուրջ թերություններ է ստեղծում մարզի արդյունաբերության և մասնավորապես ՓՄՁ-երի համար:
450. Ստորև ներկայացվում է ՀՀ Սյունիքի մարզի մակրոտնտեսական ցուցանիշները վերջին երեք տարիներին և արդյունաբերական արտադրանքի ծավալների տեսակարար կշիռը ՀՀ արդյունաբերական արտադրանքի ընդհանուր ծավալում:
Աղյուսակ 6.1. ՀՀ Սյունիքի մարզի մակրոտնտեսական ցուցանիշները և մասնաբաժինը ՀՀ արդյունաբերական արտադրանքի ծավալում
(ընթացիկ գներով)
._____________________________________________________________________.
|N/N |Տնտեսական | 2006 թ. | 2007 թ. | 2008 թ. |
| |ցուցանիշներ |_______________|_______________|_______________|
| | |ՀՀ |Մասը |ՀՀ |Մասը |ՀՀ |Մասը |
| | |Սյունիքի|հանրա-|Սյունիքի|հանրա-|Սյունիքի|հանրա-|
| | |մարզ |պետու-|մարզ |պետու-|մարզ |պետու-|
| | | |թյան | |թյան | |թյան |
| | | |արտադ-| |արտադ-| |արտադ-|
| | | |րու- | |րու- | |րու- |
| | | |թյան | |թյան | |թյան |
| | | |ծավալի| |ծավալի| |ծավալի|
| | | |մեջ | |մեջ | |մեջ |
| | | |(%) | |(%) | |(%) |
|____|________________|________|______|________|______|________|______|
|1 |Արդյունաբերական |121269.4| 18.8|123269.9| 17.2|112235.0| 14.9|
| |արտադրանքի | | | | | | |
| |ծավալը | | | | | | |
| |(մլն. դրամ) | | | | | | |
|____|________________|________|______|________|______|________|______|
|2 |Էլ. էներգիայի, | 12140.6| 10.8| 11090,6| 8.9| 9169.6| 6.7|
| |գազի, ջրի | | | | | | |
| |արտադրություն և | | | | | | |
| |բաշխում | | | | | | |
| |(մլն. դրամ) | | | | | | |
|____|________________|________|______|________|______|________|______|
|3 |Արդյունաբերական |109128.8| 20.5|112179.3| 19.0|103065.4| 16.8|
| |արտադրանքի | | | | | | |
| |ընդհանուր ծավալը| | | | | | |
| |առանց էլ. | | | | | | |
| |էներգիայի, գազի,| | | | | | |
| |ջրի արտադրության| | | | | | |
| |և բաշխման | | | | | | |
| |(մլն. դրամ) | | | | | | |
| |այդ թվում | | | | | | |
|____|________________|________|______|________|______|________|______|
|3.1 |Հանքագործական |104082.6| 91.7|105705,2| 92.8| 96565.0| 91.6|
| |արդյունաբերու- | | | | | | |
| |թյուն | | | | | | |
|____|________________|________|______|________|______|________|______|
|3.2 |Մշակող արդյունա-| 5046.2| 1.2| 6474.1| 1.4| 6500.5| 1.2|
| |բերություն` որից| | | | | | |
|____|________________|________|______|________|______|________|______|
|3.2.|սննդամթերք, | 3104.0| 1.6| 3641.8| 1.7| 4173.2| 1.7|
|1 |ներառյալ | | | | | | |
| |խմիչքներ | | | | | | |
|____|________________|________|______|________|______|________|______|
|3.2.|մանածագործական | 111.5| 4.0| 133,2| 6.3| 126.0| 6.5|
|2 |արտադրություն | | | | | | |
|____|________________|________|______|________|______|________|______|
|3.2.|հագուստի | 10.7| 0.5| 87,8| 3.3| 62.6| 1.9|
|3 |արտադրություն, | | | | | | |
| |մորթու մշակում | | | | | | |
| |և ներկում | | | | | | |
|____|________________|________|______|________|______|________|______|
|3.2.|բնափայտի մշակում| 40.4| 2.8| 38,5| 2.6| 7.8| 0.7|
|4 |և փայտե | | | | | | |
| |արտադրատեսակների| | | | | | |
| |արտադրություն | | | | | | |
|____|________________|________|______|________|______|________|______|
|3.2.|քիմիական | 27.6| 0.2| 36,7| 0.2| 28.5| 0.2|
|5 |արդյունաբերու- | | | | | | |
| |թյուն | | | | | | |
|____|________________|________|______|________|______|________|______|
|3.2.|այլ ոչ մետաղական| 823.3| 2.6| 1147,8| 2.8| 835.2| 1.7|
|6 |հանքային | | | | | | |
| |արտադրատեսակների| | | | | | |
| |արտադրություն | | | | | | |
|____|________________|________|______|________|______|________|______|
|3.2.|պատրաստի մետաղե | 193.4| 1.9| 488,5| 3.3| 515.1| 2.7|
|7 |արտադրատեսակների| | | | | | |
| |արտադրություն | | | | | | |
|____|________________|________|______|________|______|________|______|
|3.2.|մեքենաների և | 458.9| 6.6| 514.8| 6.4| 448.5| 6.7|
|8 |սարքավորանքի | | | | | | |
| |արտադրություն | | | | | | |
|____|________________|________|______|________|______|________|______|
|3.2.|գործունեության | 276.4| 0.2| 385.0| 0.2| 303.6| 0.2|
|9 |այլ տեսակներ | | | | | | |
|____|________________|________|______|________|______|________|______|
|4 |Էլեկտրաէներգիայի| 1053.6| 17.7| 1052.1| 17.9| 969.6| 15.8|
| |արտադրությունը, | | | | | | |
| |(մլն. կվտ. ժ.) | | | | | | |
| |ընդամենը | | | | | | |
|____|________________|________|______|________|______|________|______|
|4.1 |ա.թ. հիդրո- | 1053.6| 57.8| 1052.1| 56.7| 969.6| 53.3|
| |էլեկտրաէներգիայի| | | | | | |
| |արտադրությունը | | | | | | |
|____|________________|________|______|________|______|________|______|
|5 |Գյուղատնտեսու- | 53.4| 9.6| 57.7| 9.1| 58.0| 9.1|
| |թյան համախառն | | | | | | |
| |արտադրանքը, | | | | | | |
| |(մլրդ. դրամ) | | | | | | |
|____|________________|________|______|________|______|________|______|
|6 |Պատրաստի |124725.9| 19.0|120723.3| 16.8|108448.2| 14.6|
| |արտադրանքի | | | | | | |
| |իրացումը ընթացիկ| | | | | | |
| |գներով | | | | | | |
| |(մլն. դրամ) | | | | | | |
._____________________________________________________________________.
Աղբյուրը` «Հայաստանի Հանրապետության մարզերը թվերով» 2007 թ., 2008 թ., «Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական վիճակը» 2008 թ., էջ 11
451. ՀՀ Սյունիքի մարզի արդյունաբերական ձեռնարկությունների ապրանքային արտադրանքի ծավալը 2008 թվականին (ընթացիկ տարվա գներով) կազմել է 112235.0 մլն. դրամ, նախորդ տարվա համեմատ նվազել է 11.5%-ով, որը միջազգային շուկայում գունավոր մետաղների գների անկման արդյունք է (համադրելի գներով այն կազմել է 112333.9 հազ. դրամ կամ նախորդ տարվա համեմատ 1.6%-ով ավել): Իրացվել է 108448.2 մլն. դրամի արտադրանք, այդ թվում ԱՊՀ երկրներում 117.3 մլն. դրամի, այլ երկրներում` 35781.4 մլն.դրամի արտադրանք:
452. Մարզի արդյունաբերության 2008 թվականի համախառն արտադրանքի կառուցվածքն ունի հետևյալ պատկերը.
Գծապատկեր 6.1
_____________________________
ԻՐՏԵԿ - գծապատկերը չի բերվում
453. 2008 թվականին հանրապետությունում թողարկված արդյունաբերական արտադրանքի 14.9%-ը բաժին է ընկնում ՀՀ Սյունիքի մարզի արդյունաբերական կազմակերպություններին (տես` աղյուսակ 1), զբաղեցնելով երկրորդ տեղը Երևանից հետո:
454. Առանձնակի նշանակություն ունի նաև հիդրոէներգետիկ ոլորտը: Էլեկտրաէներգիայի արտադրությունը կազմում է մարզի արդյունաբերական համախառն արտադրանքի մոտ 7.7%-ը:
455. Մշակող արդյունաբերության ծավալը տարեցտարի ավելացել է և 2008 թ.-ին 2006 թ.-ի համեմատ աճը կազմել է 28.8%, հիմնականում ի հաշիվ սննդամթերքի արտադրության (աճ` 34.4%) և պատրաստի մետաղե արտադրատեսակների արտադրության (աճ`166.3%): Ընդ որում մշակող արդյունաբերության ընդհանուր ծավալում սննդամթերքի և խմիչքների արտադրությունը կազմում է 64.2%, իսկ մետաղե արտադրատեսակների արտադրությունը` 7.9%: Սննդամթերքի և խմիչքների արտադրության ենթաոլորտում ամենամեծ տեղը զբաղեցնում են հացի արտադրությունը 71.0%-ով և կաթի վերամշակում ու կաթնամթերքի արտադրությունը` 22.2%-ով:
456. 2008 թվականին մարզի արդյունաբերական արտադրանքի արտադրությունն ըստ տարածաշրջանների ունի հետևյալ պատկերը.
Աղյուսակ 6.2.ՀՀ Սյունիքի մարզի արդյունաբերական արտադրանքի արտադրությունն` ըստ տարածաշրջանների
.___________________________________________________________.
| |Տարածաշրջաններ |Թողարկված արտադրանքի |
| | |ծավալը (ընթացիկ գներով) |
| | |մլն. դրամ |
| | |__________________________|
| | | 2006թ. | 2007թ. | 2008թ. |
|__|_____________________________|________|________|________|
| |Ընդամենը Սյունիքի մարզ, ա.թ. |121269.4|123269.9|112235.0|
|__|_____________________________|________|________|________|
|1 |Կապան | 89033.6| 90916.6| 80873.3|
|__|_____________________________|________|________|________|
|2 |Գորիս | 9814.8| 8307.8| 2281.1|
|__|_____________________________|________|________|________|
|3 |Սիսիան | 342.6| 432.0| 432.2|
|__|_____________________________|________|________|________|
|4 |Մեղրի | 17135.7| 17796.0| 18613.9|
.___________________________________________________________.
Աղբյուրը` «Հայաստանի Հանրապետության Սյունիքի մարզի սոցիալ-տնտեսական վիճակը» 2006 թ., 2007 թ., 2008 թ., ՀՀ ԱՎԾ
457. Հատկանշական է, որ մարզի արդյունաբերական կազմակերպությունների ընդհանուր քանակում գերակշռել են գերփոքր (39.5%) և փոքր (45.7%) կազմակերպությունները, որոնք թողարկել են արդյունաբերական արտադրանքի 2.0%-ը, այն դեպքում, երբ 8.6% կազմող խոշոր կազմակերպություններին բաժին է ընկել արդյունաբերական արտադրանքի ամբողջ ծավալի 96.9%-ը:
458. Չնայած արդյունաբերական արտադրանքի ծավալը վերջին տարիներին անշեղորեն աճում է, սակայն սոցիալական վիճակը մնում է լարված, քանի որ արդյունաբերության մեջ զբաղվածների մոտ 3/4-ը աշխատում է լեռնահանքային ճյուղում, և այս ճյուղի ձեռնարկությունների հնարավորությունները նոր աշխատատեղերի ստեղծման առումով սահմանափակ են: Դա հնարավոր է միայն մարզային արդյունաբերական համալիրի ձևավորման, վերամշակող արդյունաբերության տարբեր ճյուղերի զարգացման, մարզի ներսում ներճյուղային ու միջճյուղային արտադրական կապերի ստեղծման դեպքում: Ընդ որում, կարևոր խնդիր է արդյունաբերության ճյուղային կառուցվածքի բարեփոխումը` հնարավորին չափով այն համապատասխանեցնելով մարզի աշխարհագրական դիրքի, բնական ու աշխատանքային ռեսուրսների առանձնահատկություններին:
459. Լեռնահանքային արդյունաբերության տեսակարար կշիռը բարձրացավ 1990-ական թվականներին: Այդ ժամանակ մեծ հզորությամբ սկսեցին աշխատել նախ Քաջարանի, իսկ այնուհետև նաև Ագարակի պղնձամոլիբդենային կոմբինատները, որոնք միասին ապահովում էին 4000-ից ավել աշխատատեղ:
460. Ինչպես ներկայացվեց, մարզի ողջ արդյունաբերությունը մեծապես կախված է հանքարդյունաբերության ոլորտից և մասնավորապես «Զանգեզուրի ՊՄԿ» ՓԲԸ-ից և ավելի քիչ «Ագարակի ՊՄԿ» ՓԲԸ-ից ու «Դինո Գոլդ Մայնինգ Քամփնի» ՓԲԸ-ից: Եթե այս ձեռնարկությունները հաշվի չառնվեն, ապա Սյունիքը կհամարվի ամենավատթար սոցիալ-տնտեսական պայմաններում գտնվող մարզերից մեկը Հայաստանում:
461. Ի լրումն ներկայացված Աղյուսակ 6.1.-ի մակրոտնտեսական ցուցանիշների, մարզում շահագործվող ստորև ներկայացված լավագույն տաս ձեռնարկությունները կրկին ապացուցում են մեծ կախվածությունը հանքարդյունաբերությունից.
1) «Զանգեզուրի ՊՄԿ» ՓԲԸ (հանքարդյունաբերություն)
2) «Ագարակի ՊՄԿ» ՓԲԸ (հանքարդյունաբերություն)
3) «Դինո Գոլդ Մայնինգ Քամփնի» ՓԲԸ (հանքարդյունաբերություն)
4) «Որոտանի ՀԷԿ-երի համակարգ» ՓԲԸ (էլեկտրաէներգիա)
5) «Կապանի մեքենաշինական գործարան» ԲԲԸ (առաջատար դիրքը լավագույն տասնյակում պայմանավորված է մեծ ծավալներով մեքենաների վերանորոգմամբ, որոնք տրամադրվում են ԶՊՄԿ-ի կողմից)
6) «Սիսիանի ՇԻԿ» ԲԲԸ (քարերի արդյունահանում և մշակում)
7) «Զանգեզուր Տեքստիլ» ՓԲԸ (առաջատար դիրքը լավագույն տասնյակում պայմանավորված է ԶՊՄԿ-ին մեծ ծավալներով տեքստիլ ապրանքների, մասնավորապես պարկերի, աշխատանքային համազգեստի մատակարարմամբ)
8) Սիսիան «Գրանդ Մարկոս» ՍՊԸ (տրավերտինի մշակում)
9) «Մեղրու պահածոների գործարան» ԲԲԸ (սննդամթերքի մշակում)
10) «Վայբլ» ՍՊԸ (կրաքարի արտադրություն)
462. Արդյունքում, ինչպես ներկայացված է վերոնշյալ ցանկում ՀՀ Սյունիքի մարզում գործող լավագույն տաս ձեռնարկություններից վեցն ուղղակիորեն առնչվում են նշված հանքարդյունաբերության և էլեկտրաէներգիայի արտադրության ոլորտներին: Ավելին, մնացած չորս ձեռնարկություններից երեքը ներգրավված են տարբեր տեսակի շինարարական քարերի արդյունահանման և վերամշակման մեջ: Առաջատար հանքարդյունաբերության կոմբինատների առկայությունը մարզում ակնհայտ առավելություն է Սյունիքի համար և մարզի արդյունաբերական և ընդհանուր սոցիալ-տնտեսական զարգացման հիմնական գործոնն է: Այնուամենայնիվ, արդյունաբերության այլ ճյուղերի և ենթակառույցների հսկայական կախվածությունը հանքարդյունաբերությունից վտանգ է սպառնում մարզի տնտեսական զարգացմանը, քանի որ պոտենցիալ վարընթաց դինամիկան այդ ոլորտում կամ բացասական իրավիճակը մետաղների միջազգային շուկաներում հանգեցնում են նաև արդյունաբերության այլ ոլորտներում բացասական տենդենցների:
463. Ոլորտում մարզի առկա հիմնախնդիրները պայմանավորված են հիմնականում հետևյալ գործոններով.
1) մայրաքաղաքից ունեցած մեծ հեռավորությունը
2) տրանսպորտային հաղորդակցության այլընտրանքային միջոցների բացակայությունը
3) աշխատատեղերի անբավարար թիվը /գործազրկությունը մոտ 2 անգամ բարձր է հանրապետական միջին ցուցանիշից/
4) պատերազմական գործողությունների հետևանքով կրած զգալի վնասները
5) վերը նշված և առանձին գործոններով պայմանավորված` կապիտալ ներդրումների դեռևս ոչ բավարար մակարդակը և այլն:
464. ՀՀ Սյունիքի մարզն ունի անհրաժեշտ բոլոր նախապայմանները մարզում առկա հիմնախնդիրները լուծելու, սոցիալ-տնտեսական վիճակը լրջորեն բարելավելու, բազմաճյուղ տնտեսություն ստեղծելու և զարգացնելու համար:
465. Չնայած ՀՀ Սյունիքի մարզում արդյունաբերական արտադրանքի ծավալը տարեցտարի աճում է, սակայն մարզում սոցիալական վիճակը մնում է լարված, քանի որ արդյունաբերության մեջ զբաղվածների 70%-ից ավելին աշխատում են լեռնահանքային ճյուղում և այս կազմակերպությունների հնարավորությունները նոր աշխատատեղեր ստեղծելու առումով սահմանափակ են, իսկ մշակող արդյունաբերության և մնացած ոլորտներում զբաղված են մոտ 2300 մարդ:
466. Նշված խնդիրների լուծմանը մեծապես կնպաստեն երկարաժամկետ ներդրումները և վարկավորման ծրագրերի իրականացումը մարզի տարածքում:
467. ՀՀ Սյունիքի մարզում 2010-2013 թվականներին նախատեսվում է ստեղծել նոր ձեռնարկություններ` մարզի հիդրոէներգետիկ պոտենցիալի օգտագործմամբ, փոքր ՀԷԿ-եր կառուցելով և շահագործելով, ինչպես նաև տեղական հումքի վերամշակման, սննդի արտադրության և մարզի թեթև արդյունաբերության (առկա պոտենցիալի օգտագործմամբ) ձեռնարկությունները վերաբացելով:
468. «Սոնա Տեքս» ԲԲԸ-ն Կապանում Հայաստանի ամենաառաջատար և լավագույն սարքավորումներով հագեցած ձեռնարկությունն էր: 1980-ական թթ. վերջերին և 1990-ական թթ. սկզբներին նախքան ՆԽՄ փլուզումը ընկերությունը ձեռք բերեց և տեղակայեց Շվեյցարական «Dubiet» գործող մեքենաները, որոնք հնարավորություն էին տալիս ընկերությանը արտադրել մեծաքանակ բարձրորակ վերջնական արտադրանք: Կապանի կենտրոնում գտնվող այս ձեռնարկությունն ուներ ավելի քան 1000 աշխատակից (հիմնականում աշխատում էին կանայք) և ողջ ՆԽՄ-ին հագուստեղեն էր մատակարարում: Ընկերության ղեկավարությունը մի շարք ջանքեր է գործադրել իրացումը զարգացնելու ուղղությամբ: Մասնավորապես, ընկերությունը կապեր է հաստատել տարբեր գործակալների հետ և մի շարք արտահանման ծրագրեր է իրականացրել դեպի Հյուսիսային Ամերիկա և Եվրոպա: Ի լրումն, «Սոնա Տեքս» ԲԲԸ-ն ստացել է մոտ 500,0 հազ. ԱՄՆ դոլար վարկ Լինսի հիմնադրամի վարկային միջոցներից, որը նույնպես ուղղվել է արտահանման վաճառքի զարգացմանը: Այնուամենայնիվ, չնայած որոշակի ջանքերին և բարձրորակ տեխնոլոգիաների առկայությանը ընկերությունը ներկայումս շահագործում է արտադրական հզորությունների չնչին մասը:
469. 2010 թվականին սեփականատերերի կողմից նախատեսվում է կատարել 200.0մլն. դրամ ներդրում, «Սոնա Տեքս» ԲԲԸ-ի վերագործարկում, որը կստեղծի մինչև 300 նոր աշխատատեղ:
470. «Գորիսի Գամմա» ԲԲԸ-ն հավանաբար ոլորտը ներկայացնող ամենահաջող ձեռնարկությունն է Սյունիքի մարզում: Ընկերությունը մասնագիտացած է էլեկտրական գործիքների, մեքենաների, ճշգրիտ մեքենաշինության նյութերի և օպտիկական նյութերի նախագծման և արտադրության մեջ: Ընկերության արտադրանքի ավելի քան 75% արտահանվում էր հիմնականում Ռուսաստան և Կանադա: Այս ընկերությունում խնդիր է հանդիսանում այն հանգամանքը, որ վերջին մի քանի տարիներին արտադրության ծավալը աստիճանաբար նվազել է: Ընկերությունն ունի ISO 9001 որակի սերտիֆիկատ և կանոնավոր կերպով մասնակցում է համապատասխան տեղական և միջազգային միջոցառումներին, ինչպիսիք են CEBIT 2003-ը Գերմանիայում: Չնայած ընկերության սարքավորումները հիմնականում բաղկացած են 80-ական թթ.-ին տեղակայված Խորհրդային արտադրության տեխնոլոգիաներից, այնուամենայնիվ դրանք լավ են պահպանվել և դեռևս ի վիճակի են հարաբերականորեն մրցունակ ապրանքներ արտադրել: Ընկերությունում ներդրված և թողարկվող կոլեկտորային շարժիչների բազայի վրա կարող է թողարկել կենցաղային էլեկտրասարքավորումներ, ինչպիսիք են ջրի և յուղի պոմպերը, էլեկտրական կտրող և հղկող գործիքներ: Առաջիկայում նախատեսվում է թողարկվող արտադրանքի ծավալի 10-12% աճ:
471. «Լեռ-էքս» ՍՊԸ-ն հիմնադրվել է 1999 թվականին, զբաղվել է էլեկտրաէներգիայի արտադրությամբ, իրականացրել է երկրաբանական-հետախուզական աշխատանքներ: 7500.0 մլն. դրամ լրացուցիչ ներդրումից հետո 2010 թվականին կընդլայնվի «Լեռ-էքս» ՍՊԸ-ին պատկանող Հանքասարի պղնձամոլիբդենային կոմբինատը, տարեկան 150-250 հազ. տոննա պղինձ-մոլիբդենային հանքաքար արտադրողականությամբ: Ստորգետնյա հանքուղին պատրաստված է և պիտանի է շահագործման, ապահովված է էլեկտրասնուցումը, կառուցված են ավտոճանապարհները և աշխատանքային հրապարակները: Ֆաբրիկայի համար նախատեսվող տարածքի հողային աշխատանքները ավարտված են ձեռք են բերվել որոշակի սարքավորումներ և մեխանիզմներ: Պայմանագրեր են կնքված նախագծային ինստիտուտների հետ և ներկայումս իրականացվում են նախագծային աշխատանքներ: Կստեղծվեն մինչև 550 նոր աշխատատեղեր, որը կնպաստի Գեղիի ենթաշրջանի փախստականաբնակ գյուղական բնակավայրերի արտագաղթի նվազմանը:
472. «Զանգեզուրի ՊՄԿ» ՓԲԸ-ի հենքի վրա 2010-2011 թվականներին նախատեսվում է պղնձի խտանյութի հիդրոմետալուրգիական եղանակով վերամշակման գործարանի շահագործում Քաջարանում` մոտ 500 նոր աշխատատեղով:
473. «Վի Էյջ Սթոուն» ՍՊ ընկերությունը (նախկին «Սիսիան-Գրանիտ» ՍՊԸ) հիմնադրվել է 2000 թվականին Սիսիանում և զբաղվում էր բնական քարերի (գրանիտ, գաբրոդիորիտ, տրավերտին և մարմար) արդյունահանմամբ և մշակմամբ: Գործարանը հագեցած է ժամանակակից սարքավորումներով և մեքենաներով: Նպատակ ունի առաջիկա 2-3 տարիների ընթացքում աշխատատեղերի քանակը հասցնել ավելի քան 400-ի և քարերի արդյունահանման և մշակման արտադրության ծավալներով լինել առաջատարների շարքում: Ներկայումս շահագործվում է երկու հանքավայր, ևս երկու հանքավայրի շահագործումը կավարտվի 2009թ.-ին և Սիսիանի տարածաշրջանի չորս գյուղական համայնքներում (Շաքի, Շենաթաղ, Բռնակոթ և Արևիս) կստեղծվեն 70-80 նոր աշխատատեղեր: 2009 թ. նախատեսվում է նաև ստեղծել քարերի ձևավոր մշակման արտադրամաս (աստիճաններ, լուսամուտագոգեր, վանդակաճաղեր, սյուներ, սյունակալներ, քիվեր և այլն): Սարքավորումները պատվիրված են իտալական առաջատար գործարաններից մեկում: 2009 թ.-ն կավարտվի նաև ժամանակակից, էկոլոգիապես մաքուր ջրամաքրման համակարգի շինարարական և շինմոնտաժային աշխատանքները: Այն հնարավորություն է տալիս կազմակերպել անթափոն արտադրություն (քարի փոշուց կստանան արհեստական սալիկներ) և կապահովի 200-230 աշխատատեղ: Գործարանի արտադրանքի մոտ 75-80 %-ը նախատեսվում է արտահանել, իսկ 20-25%-ը իրացնել ներքին շուկայում:
474. Մրգերի և բանջարեղենի մշակումը Մեղրու տարածաշրջանում մեծ հնարավորություն է տալիս Սյունիքի մարզում ունենալ ոչ միայն ամենաառաջատար պահածոների գործարան, այլ նաև աճեցնել բազմատեսակ մրգեր և արտահանել պատրաստի արտադրատեսակներ: «Մեղրու պահածոների գործարան» ԲԲԸ-ում 2010 թվականից սեփականատերերի կողմից նախատեսվում է կատարել 150.0 մլն. դրամ ներդրում, ապահովելով արտադրանքի ծավալների աճ` տարեկան 20%-չափով (նաև ի հաշիվ նոր արտադրատեսականու` նռան հյութի տարեկան մինչև 100.0 հազ. լիտր արտադրանքի թողարկման)` ստեղծելով նոր աշխատատեղեր:
475. Սիսիանի տարածաշրջանի Դարբաս համայնքի Շամբ բնակավայրում 2009 թ.-ին կգործարկվի «Արսեն և Ներսես» ՍՊԸ-ի հանքային ջրերի գործարանը և «Շամբ բիզնես» ՍՊԸ-ի պահածոների գործարանը: Սեփականատերերի կողմից կատարված 1300.0 մլն. դրամ ներդրումների հաշվին վերանորոգվել է գործարանի շենքը, ձեռք են բերվել նորագույն սարքավորումներ, կստեղծվեն 80-100 նոր աշխատատեղեր: Սեփականատերը պայմանավորվածություն ունի տարածաշրջանի գյուղացիական տնտեսությունների հետ բանջարեղենի և մրգերի բերքի ընդունման համար:
476. 2010 թ.-ին նախատեսվում է ավարտել Քարաշենի ցեմենտի գործարանի կառուցման նախագծանախահաշվային փաստաթղթերի կազմումը:
477. Վերջին երկու տարիների ընթացքում ՀՀ Սյունիքի մարզում որոնողագնահատողական աշխատանքների համար երկրաբանական ուսումնասիրության հատուկ լիցենզիա են ստացել թվով 21 ընկերություններ, իսկ երկրաբանական հետազոտությունների համար` 38 ընկերություններ (Հավելված 6.1):
478. 2008-2009 թթ. ընթացքում ՀՀ Սյունիքի մարզում հանքարդյունահանման նպատակով կնքվել են թվով 5 ընդերքաօգտագործման լիցենզային պայմանագրեր հետևյալ կազմակերպությունների հետ.
1) «Ավիատրանս» ՓԲԸ, Արծվանիկի հրաբխային խարամի հանքավայր, Կապանի տարածաշրջան
2) «Լեռ-Էքս» ՍՊԸ, Հանքասարի պղինձ-մոլիբդենային հանքավայր, Կապանի տարածաշրջան
3) «Սոս-Սաքո» ՍՊԸ, Ալվանքի մոնցոնիտի հանքավայր, Մեղրիի տարածաշրջան
4) «Գլոբալ Գոլդ Հանքավան» ՍՊԸ, Մարջանի ոսկի-բազմամետաղային հանքավայր, Սիսիանի տարածաշրջան
5) «Վի Էյջ Սթոուն» ՍՊԸ, Շենաթաղի գաբբրոների հանքավայր, Սիսիանի տարածաշրջան:
6.2. Հիդրոէլեկտրաէներգիայի արտադրություն
479. ՀՀ Սյունիքի մարզում հանքարդյունաբերության զարգացման հետ միասին ծնունդ առան և զարգացան նաև արդյունաբերության այլ ճյուղեր և ձեռնարկություններ: Հանքարդյունաբերությանը և տնտեսության մյուս ճյուղերին մատակարարելու համար անհրաժեշտ էր տարածաշրջանում ունենալ էներգետիկ կայուն բազա:
480. Տնտեսության տարբեր ճյուղերի, հատկապես լեռնահանքային արդյունաբերության հետագա զարգացումը նոր պահանջներ էր առաջադրում մարզի տարածքում նոր էներգետիկ հզորությունների ստեղծման համար: Սկսվեց մարզի հիդրոէներգետիկ պաշարների ինտենսիվ յուրացումը: Մասնավորապես Որոտան գետի վրա կառուցվեց հիդրոէլեկտրակայանների համակարգ` 405 հազ. կՎտ.ժ հզորությամբ: Որոտանի համակարգի առաջնեկը` Տաթևի ՀԷԿ-ն է 157.0 հազ. կվտ.ժ հզորությամբ, որը տարեկան արտադրում էր մոտ 670 մլն. կՎտ.ժ էլեկտրաէներգիա: Որոտան գետի վրա կառուցվեցին նաև Շամբի ՀԷԿ-ը` 171 հազ. կՎտ.ժ հզորությամբ, 350 մլն.կՎտ.ժամ տարեկան արտադրությամբ և Սպանդարյանի ՀԷԿ-ը` 76 հազ. կՎտ.ժ հզորությամբ և 157 մլն.կՎտ.ժ տարեկան արտադրությամբ: Համեմատաբար փոքր հզորությամբ ՀԷԿ-եր կառուցվեցին Մեղրիգետ և Ողջի գետերի վրա:
481. Ի լրումն Որոտանի ՀԷԿ-երի ներկայումս մի քանի փոքր ՀԷԿ-եր նույնպես գործում են Սյունիքում: Վերջին տարիներին ՀՀ կառավարությունը մի քանի միջազգային կազմակերպությունների, մասնավորապես Համաշխարհային Բանկի, ԵՄ, ԱՄՆ ՄԶԳ-ի և ԶՎԵԲ-ի հետ համագործակցությամբ մի շարք աշխատանքներ է նախաձեռնել, որոնք խթանում են վերականգնվող էլեկտրաէներգիայի արտադրության աղբյուրները և մասնավորապես փոքր և միջին հիդրոէլեկտրակայանների զարգացումն ամբողջ երկրում:
482. Ներկայումս (2008 թ.) Հայաստանում ընդհանուր արտադրվող էլեկտրաէներգիայի 40%-ը արտադրվում է Մեծամորի ատոմակայանում, գրեթե 30%-ը Հրազդանի և Երևանի ջերմաէլեկտրակայանում և մնացած 30%-ը խոշոր և փոքր ՀԷկ-երում: Էլեկտրաէներգետիկական համակարգի 2009 թվականի սակագները սահմանվել են ՀՀ հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի 2009 թվականի 27 փետրվարի (67 Ա և 2008 թվականի նոյեմբերի 21-ի N 638-Ն որոշումներով:
483. ՀՀ Սյունիքի մարզը բավականին հարուստ է ջրային ռեսուրսներով: Սյունիքի գետերը հիմնականում կարճ են, արագահոս և սակավաջուր: Դրանք պատկանում են Արաքսի ջրավազանին:
484. Սյունիքի խոշոր գետերն են Որոտանը, Ողջին և Մեղրիգետը:
485. Որոտան գետը սկիզբ է առնում Սյունիքի բարձրավանդակից և ունի 178 կմ երկարություն, որից 119 կմ-ն անցնում է Հայաստանի տարածքով: Ջրավազանը 5650 կմ2 է և այն թափվում է Արաքս գետը: Այն լեռնային գետ է և հոսում է խորը կիրճով, 1 կմ գետի հոսքի մակարդակի ցածրացումը կազմում է միջինը 16 մ, տարեկան միջին սպառումը (Որոտան բնակելի մասի մոտ) 21.5 մ3/վայրկյան է, տարեկան հոսքը 680 մլն մ3 է (առավելագույն հոսքը ՀՀ տարածքում 350 մ3/ վայրկյան է, նվազագույն հոսքը` 11 մ3/վայրկյան): Գետը տարբեր ձևերով է սնվում (50% ստորգետնյա ջրեր են): Այն կայուն չէ, վարարում է գարնանը և ամռան սկզբում: Հիմնական վտակներն են Սիսիան, Արագիլջուր, Շաքի` համանուն գեղատեսիլ ջրվեժով, Լեռնաշեն, Շամբ, Վաղատնի, Վարարակ (Գորիս) և այլն: Սպանդարյան, Անգեղակոթ, Տոլորս և Շամբ ջրամբարները, ինչպես նաև Սպանդարյան, Շամբ և Որոտան ՀԷԿ-երը կառուցված են Որոտան գետի վրա: Սպանդարյանի և Որոտանի ոռոգման համակարգերը նույնպես սնվում են Որոտանից:
486. Ողջի գետը սկիզբ է առնում Զանգեզուրի լեռնաշղթայի Կապուտջուղ գագաթից: Այն ունի 82 կմ երկարություն, ջրավազանը 1175 կմ2 է (569 կմ2 ՀՀ տարածքում), տարեկան միջին սպառումը 9.6 մ3/վայրկյան է, տարեկան հոսքը 302.4 մլն մ3 է: Սնումը խառն է, գետը վարարում է ապրիլ-հունիս ամիսներին: Հիմնական վտակներն են` Քաջարան, Գեղի, Վաչագան, Նորաշենիկ, Գեղանուշ: Ողջի և Կապան ՀԷԿ-երը տեղակայված են Ողջի գետի վրա: Կապան և Քաջարան քաղաքները գտնվում են Ողջի գետի ափին:
487. Մեղրիգետը Արաքսի ձախ վտակն է: Այն սկիզբ է առնում Զանգեզուրի լեռնաշղթայի Կապույտ լճից: Այն ունի 36 կմ երկարություն, ջրավազանը 274 կմ2 է: Սնվում է ձնհալից, անձրևներից, ստորգետնյա ջրերից, միջին սպառումը 3.34 մ3/վայրկյան է, տարեկան հոսքը 102 մլն մ3, վարարում է գարնանը: Մեղրիգետի աջ ափին գտնվում է Մեղրի քաղաքը:
488. Կան ավելի քան 30 փոքր լճեր, այդ թվում նաև Սև և Ալ լճերը Գորիսում, Գազանա, Ծաղկաքար, Կապուտան լճերը Կապանում և Կապույտ լիճը Մեղրիում: Դրանք հիմնականում ամբարտակային են և գտնվում են սառցադաշտերից գոյացած հովիտներում, որտեղ կուտակվում են ձնհալի և գարնանային ջրերը:
489. Ներկայումս, ինչպես ներկայացվեց սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի վերլուծությունում, էլեկտրաէներգիայի ոլորտը և մասնավորապես հիդրոէլեկտրաէներգիայի արտադրությունը երկրորդ ամենախոշոր տնտեսության ճյուղն է Սյունիքում, որի տեսակարար կշիռը համախառն արտադրանքի ծավալում 2008 թ.-ին կազմել է 7.7%:
Աղյուսակ 6.3. ՀՀ Սյունիքի մարզում արտադրված էլեկտրաէներգիան 2006-2008 թթ.
._____________________________________________________.
|N/N|Արտադրված էլեկտրաէներգիան |2006թ.|2007թ.|2008թ.|
|___|____________________________|______|______|______|
|1 |ՀՀ Սյունիքի մարզում |1053.6|1052.1|969.6 |
|___|____________________________|______|______|______|
|2 |Ընդամենը ՀՀ-ում, այդ թվում |5940.8|5897.4|6114.3|
|___|____________________________|______|______|______|
|3 |Հիդրոէլեկտրաէներգիայի |1822.7|1855.4|1820.6|
| |արտադր. |1822.7|1855.4|1820.6|
|___|____________________________|______|______|______|
|4 |Մասը ՀՀ ընդհանուր ծավալում | 17.7| 17.9| 15.8|
|___|____________________________|______|______|______|
|5 |Մասը ՀՀ հիդրոէլ. էներգիայի | 57.8| 56.7| 53.3|
| |ծավալում | | | |
._____________________________________________________.
(մլն. կվտ.ժ)
Աղբյուրը` «Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական վիճակը», «Հայաստանի Հանրապետության Սյունիքի մարզի սոցիալ-տնտեսական վիճակը» 2006 թ., 2007 թ., 2008 թ., ՀՀ ԱՎԾ
490. 2008 թ.-ին մարզում արտադրվել է 969.6 մլն. կՎտ.ժամ էլեկտրաէներգիա, որը 2006 թվականի համեմատ կազմել է 92.0%, 2007 թվականի համեմատ 92.2% (տես` աղյուսակ 3): ՀՀ Սյունիքի մարզում արտադրված էլեկտրաէներգիայի ծավալը կազմում է հանրապետությունում թողարկված էլեկտրաէներգիայի շուրջ 15.8%-ը, հիդրոէլեկտրակայաններում ստացվածի` շուրջ 53.3%-ը: Մարզում արտադրվող էլեկտրաէներգիայի գերակշիռ մասը բաժին է ընկնում «Որոտանի ՀԷԿ-երի համակարգ» ՓԲԸ-ին:
491. Հիդրոէներգիայի արտադրության խթանումը կարող է բավականին զգալի և արագ ազդեցություն ունենալ տարածաշրջանի տնտեսության վրա:
492. Արաքս գետի վրա նախատեսվում է կառուցել Մեղրիի ՀԷԿ-ը (մոտ 140 ՄՎտ հզորությամբ և շուրջ 800 մլն.կՎտ.ժ էլ.էներգիայի տարեկան արտադրությամբ): Հիդրոէլեկտրակայանի կառուցման ծրագիրը իրականացվում է Իրանի Իսլամական ամբարտակային են և գտնվում են սառցադաշտերից 208.9 մլն եվրո (Հավելված 15.2):
493. Նախատեսվում է կառուցել Իրան-Հայաստան 400 կՎ երրորդ էլեկտրահաղորդման օդային գիծը, Իրան-Հայաստան 12 դյույմ տրամագծով նավթամթերքների տեղափոխման խողովակաշարը: Այս աշխատանքների հիմնական մասը կիրականացվի Սյունիքի մարզի տարածքում:
494. ՀՀ կառավարությունը դոնորների աջակցությամբ նախաձեռնել է Հայաստանում փոքր ՀԷԿ-երի զարգացման ծրագիրը և այդ տեսանկյունից Սյունիքը Հայաստանի ամենախոստումնալից մարզերից է, որտեղ կարելի է զարգացնել հիդրոէլեկտրաէներգիայի արտադրությունը:
495. ՀՀ կառավարության 2009 թվականի հունվարի 22-ի նիստի թիվ 3 արձանագրային որոշման մեջ հավանության է արժանացել Հայաստանի Հանրապետությունում, այդ թվում նաև ՀՀ Սյունիքի մարզում փոքր հիդրոէլեկտրակայանների զարգացման սխեման, որը ներկայացվում է ստորև:
Աղյուսակ 6.4. ՀՀ Սյունիքի մարզում փոքր հիդրոէլեկտրակայանների զարգացման սխեմա
._________________________________________________________________________.
| ՀՀ Սյունիքի մարզի տարածքում ճշտված և նորացված ՓՀԵԿ-ների |
| ջրաէներգետիկական ցուցանիշները |
|_________________________________________________________________________|
|N/N|ՓՀԵԿ-ի անվանումը |Վերին |Ներքին|Դերի- |Դերի-|Հաշ- |Հաշ- |Դրված|Էլեկ- |
| | |բյեֆի |բյեֆի |վացի- |վացի-|վար- |վարկա|քային|տրա- |
| | |նիշը, |նիշը, |այի |այի |կային|յին |հզո- |էներ- |
| | |մ |մ |երկա- |տրա- |Ճնշու|ելքը,|րութ-|գիայի |
| | | | |րութ- |մագի-|մը, մ|մ3/ |յունը|տարե- |
| | | | |յունը,|ծը մ| |վայրկ|կվտ. |կան |
| | | | |մ. | | | | |արտադ-|
| | | | | | | | | |րանքը,|
| | | | | | | | | |մլն/ |
| | | | | | | | | |կվտժ. |
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
|_____________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
| Որոտան գետի ավազան| | | | | | | | |
|_____________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|1 |Որոտան ՓՀԷԿ-1 * |2208.0|2150.0|9000.0| 1.62|117.8| 6.0| 5860| 25.0|
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|2 |Ջրաղացաձոր ՓՀԵԿ |1615.0|1500.0|2800.0| 0.72|102.9| 0.7| 576| 1.91|
|_____________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
| Սիսիան գետի ավազան| | | | | | | | |
|_____________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|3 |Արևիս ՓՀԷԿ * |1870.0|1730.0|6200.0| 1.22|120.9| 2.5| 2420| 11.50|
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|4 |Արևիս ՓՀԵԿ-1 |1960.0|1895.0|1200.0| 0.82| 59.7| 1.0| 476| 1.38|
| |(վտակ) | | | | | | | | |
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|5 |Արևիս ՓՀԵԿ-2 |2050.0|1902.0|2500.0| 0.82|138.8| 0.9| 999| 2.89|
| |(վտակ) | | | | | | | | |
|_____________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
| Ողջի գետի ավազան | | | | | | | | |
|_____________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|6 |Կաթնառատ ՓՀԷԿ |1750.0|1505.0|2000.0| 0.53|219.3| 0.4| 702| 2.42|
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|7 |Ավսարլու ՓՀԷԿ |1750.0|1545.0|2150.0| 0.63|185.3| 0.7| 1038| 3.68|
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|8 |Մուսալամ ՓՀԷԿ |1535.0|1345.0|3400.0| 0.82|169.8| 1.2| 1630| 6.25|
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|9 |Կիրս ՓՀԷԿ |1667.6|1576.7|2000.0| 1.02|79.7 | 2.0| 1276| 4.64|
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|10 |Կարաբաշ ՓՀԷԿ |1520.0|1340.0|1200.0| 0.53|165.4| 0.5| 662| 2.34|
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|11 |Գիրատախ ՓՀԷԿ |1450.0|1280.0|1750.0| 0.63|158.2| 0.6| 759| 2.71|
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|12 |Վաչագան ՓՀԷԿ | 975.0| 845.0|2500.0| 0.72|118.2| 0.8| 709| 2.52|
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|13 |Գեղի ջրամբարին |1402.0|1332.5| 401.0| 1.22| 65.0| 3.0| 1560| 9.79|
| |կից մերձպատվա- | | | | | | | | |
| |րային ՓՀԷԿ * | | | | | | | | |
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|14 |Գեղի-2 ՓՀԷԿ * |1325.0|1260.0|3000.0| 1.42| 51.2| 4.5| 1840| 9.13|
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|15 |Ողջի ՀԷԿ-1 |1240.3|1140.0| 600.0| 1.62|97.8 | 6.0| 4690| 15.8|
| |(Ջրախոր ՀԷԿ-1) | | | | | | | | |
|_____________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
| Ծավ գետի ավազան | | | | | | | | |
|_____________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|16 |Շիշկերտ ՓՀԷԿ-1 |1575.0|1415.0|2100.0| 0.72|143.8| 0.90| 1045| 4.20|
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|17 |Շիշկերտ ՓՀԷԿ-2 |1400.0|1220.0|2300.0| 0.72|162.3| 0.90| | |
| |_________________|______|______|______|_____|_____|_____| 2424| 9.63|
| |Մազրա ՓՀԷԿ |1400.0|1220.0|1050.0| 0.72|172.6| 0.90| | |
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|18 |Բետնաձոր ՓՀԷԿ | 875.0| 750.0|1700.0| 0.53|110.9| 0.40| 355| 1.53|
|_____________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
| Մեղրի գետի ավազան | | | | | | | | |
|_____________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|19 |Լիճք ՓՀԷԿ-1 |1705.0|1610.0|1200.0| 0.92| 88.4| 1.50| 1061| 3.12|
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|20 |Լիճք ՓՀԷԿ-2 |1605.0|1465.0|1950.0| 1.02|129.1| 2.00| 2066| 5.52|
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|21 |Տաշտուն ՓՀԵԿ` |1790.0|1680.0|1350.0| 0.63|105.9| 0.60| 508| 1.56|
| |ձախ վտակ | | | | | | | | |
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|22 |Տաշտուն ՓՀԵԿ-1` |2050.0|1723.0|4750.0| 0.72|307.4| 0.70| 1720| 5.97|
| |Տաշտուն գետի | | | | | | | | |
| |վրա * | | | | | | | | |
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|23 |Վարդանիձոր ՓՀԷԿ` |1125.0| 940.0|4100.0| 1.42|175.8| 3.20| 4500| 15.40|
| |Մեղրի գետի վրա * | | | | | | | | |
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|24 |Լեհվազ ՓՀԷԿ | 935.0| 865.0|1625.0| 1.22|61.1 | 3.20| 1564| 7.01|
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|25 |Վանք ՓՀԷԿ |1700 |1570 |2900 | 0.73|119.8| 0.80| 767| 2.26|
| |(Կալեր) | | | | | | | | |
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|26 |Կարճևան ՓՀԷԿ` |1294.0| 950.0|2000.0| 0.53|324.2| 0.45| 1170| 8.90|
| |Ագարակի ՊՄԿ-ի | | | | | | | | |
| |արդյուն. ջրամատա-| | | | | | | | |
| |կարարման ջրագծի | | | | | | | | |
| |վրա * | | | | | | | | |
|_____________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|Ընդամենը` Սյունիքի | | | | | | |42707| 168.6|
|մարզ | | | | | | | | |
._________________________________________________________________________.
__________________
*) Նշված ՓՀԷԿ-երի տեխնիկատնտեսական հիմնավորման աշխատանքները պատվիրված են մասնավոր ներդրողների կողմից:
Աղբյուրը` ՀՀ կառավարության 22.01.2009 թ. N 3 արձանագրային որոշում
496. Սխեմայից երևում է, որ ընդգրկված 26 ՓՀԷԿ-երի շահագործման դեպքում մարզում էլեկտրաէներգիայի տարեկան արտադրությունը կավելանա 168.67 մլն. կՎտժ.-ով, որը կհանգեցնի իր հերթին արդյունաբերական արտադրանքի ծավալի աճին և բարձր վարձատրվող հարյուրավոր աշխատատեղերի ստեղծման:
497. Հիմք ընդունելով վերոնշյալը պետք է եզրակացնել, որ ՀՀ Սյունիքի մարզի ՀԷԿ-երի ոլորտը` հիմնվելով էժան ռեսուրսների առկայության և ներկայումս աճող պահանջարկի վրա մեծ պոտենցիալ ունի և ի վիճակի է ապագայում ապահովելու երկրի էլեկտրաէներգիայի արտադրության էական մասնաբաժինն ու աջակցելու Հայաստանում էներգետիկ անվտանգությանը:
498. ՀՀ Սյունիքի մարզում ՀՀ բնապահպանության նախարարության կողմից տրամադրված են ջրօգտագործման 46 թույլտվություններ և ՀՀ հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի կողմից էլեկտրաէներգիա արտադրելու 23 և ՓՀԷԿ-ներ կառուցելու և շահագործելու նպատակով 12 լիցենզիաներ: Ստորև ներկայացվում են այդ աղյուսակները.
Աղյուսակ 6.5. ՀՀ Սյունիքի մարզում ՀՀ բնապահպանության նախարարության կողմից տրամադրված ջրօգտագործման թույլտվություններն` ըստ կազմակերպությունների
.____________________________________________________________________.
|Հ/Հ| Նպատակը |Ջրօգտագործման |Ջրօգտագործման |
| | |թույլտվություն |թույլտվության |
| | |ստացողի |տրման ամիս, |
| | |անվանումը |ամսաթիվը և |
| | | |համարը |
|___|____________________________|____________________|______________|
|1 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |Սերգեյ Պողոսյան |ՋԹ N-1457 |
| |ՓՀԷԿ-ի շահագործում |«Սմբուլ» ՍՊԸ |13.07.2007 թ.-|
| | |«Անգեղակոթ» ՄՀԷԿ |13.07.2010 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|2 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |Սերգեյ Պողոսյան |ՋԹ N-1214 |
| |ՀԷԿ-ի շահագործում |«Սմբուլ» ՍՊԸ |30.10.2006 թ.-|
| | |«Անգեղակոթ» ՄՀԷԿ |30.10.2009 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|3 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Որոտան ՀԷԿՀ» ՓԲԸ |ՋԹ N-1215 |
| |ՀԷԿ-ի շահագործում |«Տաթեվ» ՀԷԿ |30.10.2006 թ.-|
| | | |30.10.2009 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|4 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Որոտան ՀԷԿՀ» ՓԲԸ |ՋԹ N-1216 |
| |ՀԷԿ-ի շահագործում |«Սպանդարյան» ՀԷԿ |30.10.2006 թ.-|
| | | |30.10.2009 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|5 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Կապան-Էնեղժի» ՓԲԸ |ՋԹ N-0692 |
| |ՀԷԿ-ի շահագործում |Ողջի ՀԷԿ-2, ՀԵԿ-3 |07.04.2005 թ.-|
| | | |07.04.2008 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|6 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Լեռ-Էքս» ՍՊԸ, |ՋԹ N-1530 |
| |ՓՀԷԿ-ի շահագործում |N 2 և N 4 ՓՀԷԿ-եր |26.09.2007 թ.-|
| | | |26.09.2010 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|7 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Հակոբջանյան և |ՋԹ N-0317 |
| |ՀԷԿ-ի շահագործում |Գալստյան» ՀԷԿ ՍՊԸ |18.06.2004 թ.-|
| | | |18.06.2007 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|9 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Էնգելս Թումանյան» |ՋԹ N-1457 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |ՍՊԸ «Գևորգավան» |13.07.2007 թ.-|
| | |ՓՀԷկ |13.07.2010 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|10 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Բենզար Էներժի» ՍՊԸ |ՋԹ N-0925 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Բենզար Էներժի» ՓՀԷԿ|20.10.2005 թ.-|
| | | |20.10.2008 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|11 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Աստղիկ Հովհաննես» |ՋԹ N-1038 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |ՍՊԸ «Հոկտեմբեր» ՓՀԷԿ|14.03.2006 թ.-|
| | | |14.03.2009 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|12 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Ռինե» ՍՊԸ | |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում | | |
|___|____________________________|____________________|______________|
|13 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Զանգեզուր - 95» Ա/Կ|ՋԹ N-0932 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Շինուհայր» ՓՀԷԿ |26.10.2005 թ.-|
| | | |26.10.2008 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|14 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Էլգիա» ՍՊԸ |ՋԹ N-0907 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Մանիշակաձոր» ՓՀԷԿ |05.10.2005 թ.-|
| | | |05.10.2008 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|15 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Էլգիա» ՍՊԸ |ՋԹ N-0906 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Գորիս» ՓՀԷԿ |05.10.2005 թ.-|
| | | |05.10.2008 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|16 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Պարգև և Վարդան» |ՋԹ N-1250 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |ՍՊԸ «Զոր-Զոր ՀԷԿ-1» |27.11.2006 թ.-|
| | | |27.11.2009 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|17 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Հ և Գ ՀԷԿ ՍՊԸ» |ՋԹ N-0596 |
| |ՀԷԿ-ի շահագործում | |15.12.2004 թ- |
| | | |15.12.2007թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|18 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Ֆիրմա Գ. Ա. Խ.» ՍՊԸ|ՋԹ N-1365 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Գետափ ՓՀԷԿ» |06.04.2007 թ.-|
| | | |06.04.2010 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|19 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |Սերգեյ Պողոսյան |ՋԹ N-1696 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Սմբուլ» ՍՊԸ |28.02.2008 թ.-|
| | |«Անգեղակոթ» ՄՀԷԿ |06.12.2010 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|20 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Լորագետ ՀԷԿ»ՍՊԸ |ՋԹ N-1035 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Սիսական» ՓՀԷԿ |09.03.2006 թ.-|
| | | |09.03.2009 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|21 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Տասման» ՍՊԸ |ՋԹ N-1447 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Գեղի-1» ՀԷԿ |28.06.2007 թ.-|
| | | |03.08.2008 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|22 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Էներգոցանցշին» ԲԲԸ |ՋԹ N-1227 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Ծավ» ՓՀԷԿ |16.11.2006 թ.-|
| | | |16.03.2007 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|23 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Լեռ-Էքս» ՍՊԸ, N 5 |ՋԹ N-1529 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |և N 6 ՓՀԷԿ-եր |26.09.2007 թ.-|
| | | |26.01.2008 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|24 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Տիգրան Աշխեն» ՍՊԸ |ՋԹ N-1851 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Տիգրան Աշխեն» |28.08.2008 թ.-|
| | |ՓՀԷԿ-1 |28.12.2008 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|25 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Գելիգուզան» ՍՊԸ |ՋԹ N-1988 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Կանթեղ» Փ ՀԷԿ |23.12.2008 թ.-|
| | | |23.04.2009 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|26 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Քյու-Հաշ» ՍՊԸ |ՋԹ N-0231 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում | |19.05.2004 թ.-|
| | | |19.05.2007 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|27 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Սինգլ Գոռ» ՍՊԸ |ՋԹ N-1055 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Սանդաղբյուր Փ ՀԷԿ» |03.04.2006 թ.-|
| | | |03.04.2009 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|28 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Կապան-Էնեղժի» ՓԲԸ |ՋԹ N-1839 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Ողջի» ՓՀԷԿ-1 |11.08.2008 թ.-|
| | | |11.12.2008 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|29 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Լորագետ ՀԷԿ»ՍՊԸ |ՋԹ N-1129 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Սիսական-1» ՓՀԷԿ |11.07.2006 թ.-|
| | | |11.11.2006 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|30 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Խ և Մ ընկերներ» | ՋԹ N-0978 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Վարարակն» ՓՀԷԿ |26.12.2005 թ.-|
| | | |26.04.2006 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|31 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Աֆամիա» ՍՊԸ |ՋԹ N-1291 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Դարբաս-2» ՓՀԷԿ |16.01.2007 թ.-|
| | | |16.05.2007 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|32 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Վեհ Լորեն» ՍՊԸ, |ՋԹ N-1366 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Լոր» ՀԷԿ-1 |10.04.2007 թ.-|
| | | |10.08.2007 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|33 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Խաչատրյան |ՋԹ N-1367 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |եղբայրներ» ՍՊԸ |10.04.2007 թ.-|
| | |«Դալի» ՓՀէԿ |10.08.2007 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|34 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Զորաքար» Ա/Կ |ՋԹ N-0420 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում | |27.07.2004 թ.-|
| | | |27.11.2004 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|35 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«ՀԳՆՔ գրուպ» ՍՊԸ, |ՋԹ N-1512, |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Որոտան-7» ՓՀԷԿ |14.09.2007 թ.-|
| | | |14.01.2008 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|36 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Սյունիք» ՍՊԸ |ՋԹ N-1221 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Ապրես» ՓՀԷԿ |02.11.2006 թ.-|
| | | |02.03.2007 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|37 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Ալեմպիս» ՍՊԸ |ՋԹ N-0730 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Ալեմպիս» ՓՀԷԿ |18.05.2005 թ.-|
| | | |18.09.2005 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|38 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Միեզերք» ՍՊԸ |ՋԹ N-1522 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Իշխանասար» ՓՀԵԿ |25.09.2007 թ.-|
| | | |25.01.2008 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|39 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Շաղատ» ՄՀԷԿ |ՋԹ N-1165 |
| |ՄՀԷԿ-ի կառուցում | |07.08.2006 թ.-|
| | | |01.06.2007 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|40 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Էմպաթիա» ՍՊԸ |ՋԹ N-1466 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Արավուս» ՓՀԷԿ |25.07.2007 թ.-|
| | | |25.11.2007 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|41 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Էմպաթիա» ՍՊԸ |ՋԹ N-1467 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Վարդանիձոր» ՓՀԷԿ |25.07.2007 թ.-|
| | | |25.11.2007 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|42 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Գրիար» ՓԲԸ «Մեղրի» |ՋԹ N-0153 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |ՓՀԷԿ, |20.04.2004 թ.-|
| | | |20.08.2004 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|43 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Քանար» ՓԲԸ |ՋԹ N-1204 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Սառնակունք» ՓՀԷԿ |12.10.2006 թ.-|
| | | |12.10.2007 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|44 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Գրիգոր Գուրգեն» Ա/Կ|ՋԹ N-1600 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում | |06.12.2007 թ.-|
| | | |06.12.2010 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|45 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Բասա Շին» ՍՊԸ |ՋԹ N-1784 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Դաստակերտ» ՓՀԷԿ |06.06.2008 թ.-|
| | | |06.10.2008 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|46 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Ա.Ա.Խաչատրյան» ՍՊԸ |ՋԹ N-1972 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Շուշանիկ» ՓՀԷԿ |25.11.2008 թ.-|
| | | |25.11.2011 թ. |
.____________________________________________________________________.
Աղբյուրը` ՀՀ էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարարություն
Աղյուսակ 6.6. 2009 թ. ապրիլի 1-ի դրությամբ ՀՀ Հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի կողմից տրված լիցենզիաների համաձայն կառուցվող փոքր հիդրոէլեկտրակայանները` ըստ կարգավորող ընկերությունների
._________________________________________________________________________.
|Կարգավորվող |Լի-|Լիցենզիայի |ՓՀԷԿ-ի |Դրված|Տարե|Ներ- |
|ընկերության |ցեն|գործողության ժամկետը |անվանումը |քային|կան |դրում- |
|անվանումը |զիա|_____________________| |հզո |ար- |ների |
| |յի | սկիզբ | ավարտ | |րութ |տադ-|ծավալը |
| |N | | | |յունը|րանք|(առանց |
| | | | | |_____|____|ԱԱՀ) |
| | | | | |կՎտ |մլն | |
| | | | | | |կՎտ.| |
| | | | | | |ժ | |
|_______________|___|__________|__________|____________|_____|____|_______|
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 |
|_______________|___|__________|__________|____________|_____|____|_______|
|«Գրիար» ՓԲԸ |130|30.04.2004|30.04.2009|Մեղրի 2 |6 520|22,1|3 011,6|
|_______________|___|__________|__________|____________|_____|____|_______|
|«Գրիար» ՓԲԸ |131|30.04.2004|30.04.2010|Փամբակ *1 |20300|79,2|9 182,7|
|_______________|___|__________|__________|____________|_____|____|_______|
|«ՏԱՍՄԱՆ» ՍՊԸ |176|03.08.2005|03.08.2011|Գեղի-1.1 |4 090|15,4|1 422,0|
|_______________|___|__________|__________|____________|_____|____|_______|
|«Խ և Մ |201|19.04.2006|19.04.2010|Վարարակն 2 | 590| 2,3| 369,5|
|ընկերներ» ՍՊԸ | | | | | | | |
|_______________|___|__________|__________|____________|_____|____|_______|
|«Լորագետ ՀԷԿ» |213|11.08.2006|11.08.2009|Սիսական 1.2 | 853| 3,2| 584,7|
|ՍՊԸ | | | | | | | |
|_______________|___|__________|__________|____________|_____|____|_______|
|«Էներգացանցշին»|225|30.11.2006|30.11.2009|Ծավ 2 |2 740| 8,6| 1016,0|
|ԲԲԸ | | | | | | | |
|_______________|___|__________|__________|____________|_____|____|_______|
|«ԱՖԱՄԻԱ» ՍՊԸ |246|25.05.2007|25.05.2009|Դարբաս | 904| 3,6| 758,1|
| | | | |ՓՀԷԿ-2.2 | | | |
|_______________|___|__________|__________|____________|_____|____|_______|
|«Խաչատրյան |248|15.06.2007|15.06.2010|Դալի 2 |3 920|13,5| 1624,2|
|Եղբայրներ» ՍՊԸ | | | | | | | |
|_______________|___|__________|__________|____________|_____|____|_______|
|«ՎԵՀ ԼՈՐԵՆ» ՍՊԸ|256|13.07.2007|25.05.2010|Լոր ՀԷԿ-1.2 | 650| 2,4| 439,0|
|_______________|___|__________|__________|____________|_____|____|_______|
|«ՀԳՆՔ ԳՐՈՒՊ» |266|29.10.2007|29.10.2010|Որոտան-7.2 | 730| 3,3| 708,5|
|ՍՊԸ | | | | | | | |
|_______________|___|__________|__________|____________|_____|____|_______|
|«Քանար» ՓԲԸ |280|04.04.2008|07.02.2011|Սառնակունք 1| 340| 1,1| 127,7|
|_______________|___|__________|__________|____________|_____|____|_______|
|«Տիգրան և |304|03.12.2008|03.12.2010|»Տիգրան և | 330| 1,6| 74,3|
|Աշխեն» ՍՊԸ | | | |Աշխեն» | | | |
._________________________________________________________________________.
Աղբյուրը` ՀՀ էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարարություն
Աղյուսակ 6.7. 2009 թ. ապրիլի 1-ի դրությամբ ՀՀ Հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի կողմից տրված լիցենզիաների համաձայն էլեկտրական էներգիա արտադրող փոքր հիդրոէլեկտրակայանները` ըստ կարգավորող ընկերությունների
.________________________________________________________________________.
|Կարգավորվող |Լիցեն|Լիցենզիայի |ՓՀԷԿ-ի |Դրված|Տարե- |
|ընկերության |զիայի|գործողության ժամկետը |անվանումը |քային|կան |
|անվանումը |N |_____________________| |հզո |արտադ-|
| | | սկիզբ | ավարտ | |րութ |րանք |
| | | | | |յունը| |
| | | | | |_____|______|
| | | | | |կՎտ |մլն |
| | | | | | |կՎտ.ժ |
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Կապան Էնեղժի» | 0023|25.06.1999|25.06.2014|»Ողջի 2,3» |12400| 34,07|
|ՓԲԸ | | | |ՓՀԷԿ | | |
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Հակոբջանյան և | 0024|25.06.1999|25.06.1999|»Շաքի» ՓՀԷԿ | 840| 3,06|
|Գալստյան ՀԷԿ» | | | | | | |
|ՍՊԸ | | | | | | |
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Քյու Հաշ» ՍՊԸ | 0019|25.06.1999|25.06.1999|»Մեղրի»ՓՀԷԿ | 840| 2,11|
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Էլգիա» ՍՊԸ | 0113|17.10.2003|17.10.2018|»Գորիս» ՓՀԷԿ | 180| 1,43|
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Հ և Գ ՀԷԿ» ՍՊԸ| 0154|28.12.2004|28.12.2019|»Որոտան» ՓՀԷԿ | 1200| 6,41|
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Զանգեզուր-95» | 0191|27.12.2005|27.12.2020|»Շինուհայր» | 800| 4,06|
|ԱԿ | | | |ՓՀԷԿ | | |
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Բենզար Էներջի» | 0197|22.02.2006|22.02.2001|»Բենզար | 279| 1,02|
|ՍՊԸ | | | |Էներջի» ՓՀԷԿ | | |
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Լորագետ ՀԷԿ» | 0198|28.03.2006|28.03.2021|»Սիսական» ՓՀԷԿ| 514| 1,43|
|ՍՊԸ | | | | | | |
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Աստղիկ- | 0204|31.05.2006|31.05.2021|»Հոկտեմբեր» | 60| 0,07|
|Հովհաննես» ՍՊԸ | | | |ՓՀԷԿ | | |
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Սինգլ Գոռ» ՍՊԸ | 0212|21.06.2006|21.06.2021|»Սանդաղբյուր» | 621| 2,00|
| | | | |ՓՀԷԿ | | |
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«ԼեռԷքս Էներգիա»| 0226|30.11.2006|30.11.2021|»ԼեռԷքս ՀԷԿ-2»| 224| 1,18|
|ՍՊԸ | | | |ՓՀԷԿ | | |
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Ռինե» ՓԲԸ | 0220|27.10.2006|27.10.2021|»Ռինե» ՓՀԷԿ | 90| 0,41|
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Պարգև և | 0229|29.12.2006|29.12.2021|»Զոր-Զոր | 280| 1,12|
|Վարդան» ՍՊԸ | | | |ՀԷԿ-1» ՓՀԷԿ | | |
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Էնգելս | 0236|02.02.2007|02.02.2022|»Գևորգավան» | 30| 0,34|
|Թումանյան» ՍՊԸ | | | |ՓՀԷԿ | | |
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Սմբուլ» ՍՊԸ | 0243|20.04.2007|20.04.2022|»Սմբուլ» ՓՀԷԿ | 100| 0,82|
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Ֆիրմա | 0252|22.06.2007|22.06.2022|»Գետափ» ՓՀԷԿ | 740| 2,58|
|Գ.Ա.Խ.»ՍՊԸ | | | | | | |
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«ԼեռԷքս Էներգիա»| 0259|14.09.2007|14.09.2022|»ԼեռԷքս ՀԷԿ-4»| 285| 2,19|
|ՍՊԸ | | | |ՓՀԷԿ | | |
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Շաղատ» ՍՊԸ | 0261|27.09.2007|27.09.2022|»Շաղատ» ՓՀԷԿ | 55| 0,28|
| | | | | | | |
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«ԼեռԷքս Էներգիա»| 0278|28.12.2007|28.12.2022|»ԼեռԷքս ՀԷԿ-6»| 340| 2,59|
|ՍՊԸ | | | |ՓՀԷԿ | | |
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Ձորաքար» ՓԲԸ | 0293|30.07.2008|30.07.2023|»Այրի» ՓՀԷԿ | 1280| 4,35|
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Սյունիք» ՍՊԸ | 0299|24.09.2008|24.09.2023|»Ապրես» ՓՀԷԿ | 1500| 11,67|
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«ԼեռԷքս Էներգիա»| 0278|08.10.2008|08.10.2023|»ԼեռԷքս ՀԷԿ-3»| 256 | 1,88 |
|ՍՊԸ | | | |ՓՀԷԿ | | |
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Ա.Ա.Խաչատրյան» | 0309|27.01.2009|27.01.2024|»Շուշանիկ» | 306 | 2,00 |
|ՍՊԸ | | | |ՓՀԷԿ | | |
.________________________________________________________________________.
Աղբյուրը` ՀՀ էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարարություն
499. Շրջափակման մեջ և արտաքին էներգակիրներից կախման մեջ գտնվող Հայաստանի քաղաքական և սոցիալ-տնտեսական կայունությունը մեծապես կապված է երկրի կայուն տնտեսական զարգացման հետ, որը սերտորեն կապված է էներգետիկ ռեսուրսների մատչելիության և հուսալիության հետ: Նշված դրույթը նշանակում է, որ էներգիայի կայուն աղբյուրների մատչելիությունը կարևոր գործոն և նախապայման է պետության կայունության համար:
450. Էներգամատակարարման դիվերսիֆիկացումը, որն իր մեջ կներառի նաև վերականգնվող էներգիայի աղբյուրները, կնվազեցնի մատակարարման հետ կապված ռիսկերը և հանածո վառելիքի (գազ, նավթ, ածուխ և այլն.) օգտագործման բացասական ազդեցությունը շրջակա միջավայրի վրա: Տեղական տնտեսական զարգացման և շրջակա միջավայրի պահպանման պայմաններում, վերականգնվող էներգիայի օգտագործումը լիովին կհամապատասխանի կայուն զարգացման հռչակված հայեցակարգին:
451. Վերականգնվող էներգիայի զարգացումը կխրախուսի նաև լրացուցիչ ներդրումներ էներգետիկայի բնագավառում և կավելացնի մրցունակությունը` ինչպես էներգետիկայի ոլորտի, այնպես էլ երկրի ընդհանուր տնտեսության: Բացի դրանից, վերականգնվող էներգիայի բազմաթիվ արտադրողներ կարող են դիտվել նաև որպես փոքր և միջին ձեռնարկություններ, ինչը կխթանի դրանց կենսունակությունը և դինամիզմը:
452. Ելնելով վերոնշյալից, Սյունիքի մարզում ԵԱՀԿ Ծրագրերի իրականացման գրասենյակը նախաձեռնեց մարզում գտնվող մի շարք փոքր ընտրված հիդրոկայանների համար Կիոտոյի Արձանագրության Մաքուր զարգացման մեխանիզմի (ՄԶՄ) ծրագիրը: Ծրագրի առաջին փուլը` «ՀՀ Սյունիքի մարզում գտնվող մի շարք փոքր ընտրված հիդրոկայանների համար Մաքուր զարգացման մեխանիզմի (ՄԶՄ) ծրագրի նախագծային փաստաթղթի մշակում» արդեն ավարտված է: Ներկայումս կազմակերպությունն իրականացնում է հետագա փուլերի նախապատրաստական աշխատանքները, որոնց նպատակն է աջակցել մարզին, պատրաստել Մաքուր մշակման մեխանիզմի փաթեթը, որն իր մեջ կներառի մի շարք փոքր հիդրոկայանների կառուցման նախագծեր: Նշված փաթեթը կներկայացվի Մաքուր մշակման մեխանիզմի Միջազգային Քարտուղարություն վավերացմանը` ինչը կապահովի լրացուցիչ ֆինանսական հոսքեր ներդրումային ծրագրերի համար, հետևաբար նաև շուկայի կենսունակությունն և գրավչությունը` Արտանետումների հավաստագրված նվազեցման վարկերից (ԱՀՎ) բխող լրացուցիչ եկամուտների շնորհիվ, որոնք պետք է առաջանան ՄԶՄ-ի շրջանակում իրականացվող ծրագրերից:
453. Վերլուծելով ներկա վիճակը և գնահատելով մարզի տնտեսության զարգացման միտումները կարելի է եզրակացնել, որ նոր աշխատատեղերի բացման հնարավորություններ կստեղծվեն տեղական ոչ մետաղական հանքավայրերի շահագործման, գյուղ. մթերքների վերամշակման, առևտրի, սպասարկումների և տուրիզմի ոլորտներում փոքր և միջին ձեռնարկատիրության զարգացման դեպքում:
Արդյունաբերության ոլորտի զարգացման նպատակները և ռազմավարությունը
454. Ոլորտի զարգացմանը խթանելու, արտադրական հզորությունների վերագործարկման, նոր աշխատատեղերի ստեղծման նպատակով մարզպետարանի կողմից նախորդ տարիներին իրականացվել են մի շարք միջոցառումներ, մասնավորապես.
455. Հայ-բելառուսական միջկառավարական համագործակցության շրջանակներում, փոխադարձ այցելությունների արդյունքում մարզի և Բելառուսի Հանրապետության Մինսկի մարզի միջև ստորագրվել է առևտրատնտեսական, գիտատեխնիկական և մշակութային համագործակցության համաձայնագիր: Վերջինիս իրագործման նպատակով Մինսկի մարզի «Բելշին», «ԲելԱԶ», «Ամկադոր» գործարանների և մարզի հանքագործական ընկերությունների հետ կնքվեցին առևտրատնտեսական համագործակցության պայմանագրեր:
456. Հայ-իրանական համագործակցության շրջանակներում ՀՀ Սյունիքի մարզի և ԻԻՀ Արևելյան Ատրպատականի նահանգի միջև ստորագրվել են տարածաշրջանային համագործակցության հուշագրեր: Համագործակցության արդյունքում Սիսիանի տարածաշրջանում ստեղծվեց «Գրան-Մարկոս» քարի վերամշակման արտադրություն: ԻԻՀ Արևելյան Ատրպատականի նահանգի «Գրին Գարդեն» ընկերության հետ պայմանավորվածություն է ձեռք բերվել մարզում պարարտանյութերի արտադրության գործարանի կառուցման համար:
457. Մարզում արդյունաբերության ոլորտի զարգացմանն ուղղված անհրաժեշտ միջոցառումներն են.
1) արդյունաբերական ներուժի ճիշտ գնահատում և միջազգային փորձի ուսումնասիրություն
2) Ոչ արդիական տեխնոլոգիաները նորերով փոխարինելու գործընթաց
3) Աջակցություն գործող ձեռներեցության կենտրոնների կայացմանը և նորերի ստեղծմանը
4) միջազգային շուկայում տնտեսության այլ ճյուղերում ոլորտի արտադրանքի և ծառայությունների ներդրում:
458. Առաջիկա տարիներին նախատեսվում է ՀՀ Սյունիքի մարզի պատվիրակության այց Բելառուսի Հանրապետության Մինսկի մարզ, Իրանի Իսլամական Հանրապետության Արևելյան Ատրպատականի նահանգ: Մարզպետարանի կողմից նախատեսվում է մարզի արդյունաբերական ձեռնարկությունների և Ռուսաստանի Դաշնության Կազանի Հանրապետության, Կալինինգրադի մարզի, Կրասնոդարի երկրամասի, Ռոստովի մարզի (ՕԱՕ «Կօպեյսկիյ մաշինօստռօիտելնիյ զավօդ», ՕԱՕ «Կռասնօդառռիսմաշ», ՕԱՕ «Դօնեցկիյ էկսկավատօռ») գործարար շրջանակների հետ համագործակցության եզրեր գտնել փոխշահավետ արտատնտեսական կապերի ստեղծման նպատակով:
7. ԳՅՈՒՂԱՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ
7.1 Գյուղատնտեսության ոլորտի իրավիճակի վերլուծությունը մարզի բնատնտեսական պայմանները և տեղը Հանրապետության գյուղատնտեսության մեջ
459. Սյունիքի մարզի գյուղատնտեսական հողատեսքերն ընդգրկում են մարզի ընդհանուր տարածքի 74.1%-ը (334019 հա): Մարզը սահմանամերձ է և ըստ բնակլիմայական պայմանների բաժանվում է լեռնային, միջին լեռնային և բարձր լեռնային գոտիների: Մարզում, ըստ բարձունքային գոտիականության, հերթափոխվում են Հանրապետության տարածքին բնորոշ կլիմայի գրեթե բոլոր տեսակները` չոր մերձարևադարձային, չափավոր տաք, բարեխառն, ցուրտ լեռնային և ձյունամերձ: Սյունիքում է գտնվում Հանրապետության ամենատաք վայրը` Մեղրու ցածրադիր գոտին: Արևափայլքի տարեկան տևողությունը տատանվում է 2120 ժամից (Գորիս) մինչև 2700 ժամի (Մեղրի) սահմաններում: Տարվա ամպամած օրերի միջին թիվը կազմում է 40: Օդի միջին ջերմաստիճանը հունվարին 0.9 oC-ից (Մեղրի) - 9.8 oC է (Գորայք), հուլիս-օգոստոսին` 13.9-25.4 oC: Օդի նվազագույն ջերմաստիճանը դիտվել է Գորայքում (-43 oC), առավելագույնը` Մեղրիում (41 oC): Տեղումների տարեկան քանակը տատանվում է 161 մմ (Մեղրի) մինչև 826 մմ (Սիսիանի լեռնանցք): Տեղումների առավելագույն մասը դիտվում է մայիսին, նվազագույնը` օգոստոսին: Աշնանը դիտվում է առատ տեղումների երկրորդ շրջանը: Տեղումների բաշխումը կապված է ոչ միայն բարձրության, այլև` լեռնաշղթաների ուղղության, դիրքադրման և ռելիեֆի ձևերի հետ:
460. Մարզի 43.8 հազ. հա վարելահողերից 2008 թ. գյուղացիական և ֆերմերային տնտեսությունների կողմից օգտագործվել է 32.6 հազ. հա, որից 22.0 հազ. հա հացահատիկային մշակաբույսերի տակ: Համայնքներում փաստացի չի օգտագործվել 11.2 հազ. հա վարելահող, որից 5.0 հազ. հա սեփականաշնորհված է: Չօգտագործվող վարելահողերը հիմնականում գտնվում են բարձրադիր գոտում և ունեն մեծ թեքություններ:
461. 2008թ. օգտագործման նպատակով հողօգտագործողներին վարձակալությամբ հատկացվել է 22500 հա հողամաս: 2007 թ. համեմատությամբ վարձակալությամբ տրված հողամասերն ավելացել են 2000 հա-ով /հիմնականում արոտավայրեր/:
462. Ըստ հողային հաշվեկշռի մարզում գյուղատնտեսական հողատեսքերի կառուցվածքը բնութագրվում է Աղյուսակ 7.1-ում ներկայացված տվյալներով:
Աղյուսակ 7.1. Սյունիքի մարզի գյուղատնտեսական հողատեսքերի կազմը բնորոշող ցուցանիշներն ըստ 2008թ. հաշվեկշռի տվյալների (հա)
._______________________________________________________________.
| |Գյուղա- | Այդ թվում |
| |տնտեսական |___________________________________________|
| |հողատեսքերը|Վարելա-|Բազմամյա |Խոտհարք-|Արոտա-|Այլ հողա-|
| |ընդամենը |հողեր |տնկարկներ|ներ |վայրեր|տեսքեր |
|_______|___________|_______|_________|________|______|_________|
|Տարածքը| 334019 | 43846| 1061 | 7642 |175287| 106183 |
|(հա) | | | | | | |
._______________________________________________________________.
463. Մարզի գյուղատնտեսական հողատեսքերի մեջ մեծ կշիռ ունեն արոտավայրերը (52.4%) և վարելահողերը (13.1%): Մարզի գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքը 2008 թ.-ի տվյալներով կազմել է 58.0 մլրդ. դրամ, որը կազմում է հանրապետության գյուղատնտեսության ամբողջ համախառն արտադրանքի 9.1%-ը: 2008 թ. տվյալներով Հանրապետության համախառն ներքին արդյունքի (ՀՆԱ) ձևավորման մեջ գյուղատնտեսության Սյունիքի մարզի բաժնեմասը կազմել է 1.4%:
Մարզում գյուղատնտեսական հողերի օգտագործման վիճակը
Աղյուսակ 7.2. ՀՀ Սյունիքի մարզում 2006-2008 թթ. գյուղատնտեսական մշակաբույսերի ցանքսի և բերքահավաքի տվյալները
.________________________________________________________________________
|Ընդամենը|Հացահատիկ և | Կարտոֆիլ | Բանջարեղեն |
|մարզում |հատիկաընդեղեն | | |
| |____________________|____________________|____________________|
| |Տարա- |Ստացվել|Մի- |Տարա- |Ստացվել|Մի- |Տարա- |Ստացվել|Մի- |
| |ծութ- |է բերք |ջինը |ծութ- |է բերք |ջինը |ծութ- |է բերք |ջինը |
| |յունը |(տ) |բերք |յունը |(տ) |բերք |յունը |(տ) |բերք |
| |(հա) | |(տ) |(հա) | |(տ) |(հա) | |(տ) |
|________|______|_______|_____|______|_______|_____|______|_______|_____|
| 2 | | 3 | 3 | | | 6 | | 8 | 8 |
|________|______|_______|_____|______|_______|_____|______|_______|_____|
|2006 | 19422|11970,4| 7,1| 1822| 273742|150,2| 885| 165133| 186,|
|________|______|_______|_____|______|_______|_____|______|_______|_____|
|2007 | 19935|45161,4| 22,6| 1806| 31282|173,2| 888|16628,1| 187,|
|________|______|_______|_____|______|_______|_____|______|_______|_____|
|2008 | 20390| 459869| 22,6| 1852| 332997| 180| 930| 178651| 192 |
.________________________________________________________________________
._________ ________________________________________________.
|Ընդամենը| | Խոտ | Ծղոտ | Պտուղ |Խաղող |Աշնանացան|
|մարզում | | | | |(տ) |(հա) |
| | |_______|_______|______________| | |
| | |Ստացվել|Ստացվել|Տարա- |Ստացվել| | |
| | |է բերք |է բերք |ծութ- |է բերք | | |
| | |(տ) |(տ) |յունը |(տ) | | |
| | | | |(հա) | | | |
|________| |_______|_______|______|_______|______|_________|
| 2 | | 13 | 15 | | 16 | 18 | 19 |
|________| |_______|_______|______|_______|______|_________|
|2006 | | 52,6| 16,7| 2693| 138591| 897| 15041|
|________| |_______|_______|______|_______|______|_________|
|2007 | | 95,1| 28,0|2589,2|19747,6| 1273| 14422|
|________| |_______|_______|______|_______|______|_________|
|2008 | | 92,5| 21,2| 2589| 200564| 995| 15385|
._________ ________________________________________________.
464. Աղյուսակից ակնհայտ է, որ ավելացել է գրեթե բոլոր մշակաբույսերի բերքատվությունը:
465. Ներկայացված տվյալները հնարավորություն են տալիս հետևություն անելու, որ Սյունիքի մարզի գյուղատնտեսության համար առաջնահերթ հիմնախնդիր է տնտեսությունների մասնատվածությունը, հողատեսքերի փոքր չափերը: Վերջինիս հետևանքով ցածր է արտադրության արդյունավետությունը, հնարավոր չէ կիրառել անհրաժեշտ ցանքաշրջանառություն և արտադրության տեխնոլոգիաներ, դժվարություններ են ծագում գյուղատնտեսական արտադրության սպասարկումների, արտադրանքի իրացման և այլ բնագավառներում: Ստեղծված իրավիճակը պահանջում է տնտեսությունների միավորման, դրանց համատեղ գործունեության կազմակերպման մեխանիզմների (կոոպերացիաների ստեղծում և ֆերմերային տնտեսությունների հզորացում) մշակում և ներդնում:
Մարզի գյուղատնտեսության ներկայիս մասնագիտացումը
466. Մարզի գյուղատնտեսության մասնագիտական ուղղվածության և ճյուղերի հարաբերակցության մասին պատկերացում է տալիս գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքի կառուցվածքը (Աղյուսակ 7.3):
Աղյուսակ 7.3. Սյունիքի մարզի գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքի կառուցվածքը 2008 թ.-ի տվյալներով (հաշվարկված 2008 թ.-ի գներով)
._____________________________________________________________________.
| |Գյուղա- |ՀՀ |Տեսակարար|Սյունիքի |Տեսակարար|Սյունիքի |
| |տնտեսական |համախառն |կշիռը ըստ|մարզի |կշիռը ըստ|մարզի |
| |մթերքների |արտադրանքը|մթերքների|համախառն |մթերքների|տեսակարար|
| |անվանումը |(մլրդ |տեսակների|արտադրանքը|տեսակների|կշիռը ՀՀ |
| | |դրամ) |(%) |(մլրդ |(%) |նկատմամբ |
| | | | |դրամ) | | (%) |
|__|______________|__________|_________|__________|_________|_________|
|1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
|__|______________|__________|_________|__________|_________|_________|
|1 |Հացահատիկ | 50.265| 11.8| 5.564 | 13.6 | 11 |
|__|______________|__________|_________|__________|_________|_________|
|2 |Կարտոֆիլ | 65.504| 15.4| 3.363 | 8.2 | 5.1 |
|__|______________|__________|_________|__________|_________|_________|
|3 |Բանջարեղեն | 70.153| 16.5| 1.518 | 3.7 | 2.1 |
|__|______________|__________|_________|__________|_________|_________|
|4 |Բոստան | 21.859| 5.2 | 0.0072| 0.017| 0.03|
|__|______________|__________|_________|__________|_________|_________|
|5 |Պտուղ | 27.015| 6.4 | 4.412 | 10.8 | 16.3 |
|__|______________|__________|_________|__________|_________|_________|
|6 |Խաղող | 31.405| 7.4 | 0.168 | 0.41 | 0.5 |
|__|______________|__________|_________|__________|_________|_________|
|7 |Բուսաբուծական | 158.099| 37.3 | 25.731 | 63.0 | 16.2 |
| |այլ արտադրանք | | | | | |
|__|______________|__________|_________|__________|_________|_________|
| |Ընդամենը | 424.3 | 100 | 40.828| 100 | 9.6 |
| |բուսաբուծական | | | | | |
| |արտադրանք | | | | | |
|__|______________|__________|_________|__________|_________|_________|
|1 |Միս | 103.698| 48.7 | 7.983| 46.5 | 7.7 |
|__|______________|__________|_________|__________|_________|_________|
|2 |Կաթ | 76.130| 35.7 | 6.486| 37.7 | 8.5 |
|__|______________|__________|_________|__________|_________|_________|
|3 |Ձու | 27.600| 13.0 | 1.003| 5.8 | 3.6 |
|__|______________|__________|_________|__________|_________|_________|
|4 |Անասնաբուծական| 5.572| 2.6 | 1.700| 9.8 | 30.5 |
| |այլ արտադրանք | | | | | |
|__|______________|__________|_________|__________|_________|_________|
|5 |Ընդամենը | 213.0 | 100 | 17.172| 100 | 8.06|
| |անասնաբուծական| | | | | |
| |արտադրանք | | | | | |
|__|______________|__________|_________|__________|_________|_________|
| |Ընդամենը | 637.3 | 100 | 58.0 | 100 | 9.1 |
| |գյուղատնտեսու-| | | | | |
| |թյան համախառն | | | | | |
| |արտադրանքը | | | | | |
._____________________________________________________________________.
467. Ներկայացված տվյալներից երևում է, որ մարզն ունի անասնապահության (կաթ, միս) և բուսաբուծության (հացահատիկ, կարտոֆիլ) արտադրության ուղղություն: Վերջին տարիներին փաստացի ձևավորված մասնագիտացման հետ մեկտեղ պետք է նշել, որ մարզի բնակլիմայական պայմանները բարենպաստ են կորիզավոր հնդավոր պտղատեսակների համար: Առաջիկա ծրագրային միջոցառումները իրականացնելիս պետք է հաշվի առնել նշված նախընտրելի մասնագիտացումը:
Գյուղատնտեսությունում արտադրության կազմակերպման ձևերը և նրանց չափերը
468. ՀՀ Սյունիքի մարզում գյուղատնտեսական արտադրությունը հիմնականում կազմակերպվում է գյուղացիական և ֆերմերային տնտեսությունների միջոցով: 2008 թ-ի դրությամբ մարզում գործում էր 13390 գյուղացիական և ֆերմերային տնտեսություն, գյուղատնտեսական մթերքներ (կաթ, միս, հացահատիկ, պտուղ) վերամշակող 52 կազմակերպություն:
Աղյուսակ 7.4. Սյունիքի մարզի գյուղացիական տնտեսությունների և գյուղատնտեսությամբ զբաղվող առևտրային կազմակերպությունների միջին չափը` ըստ գյուղատնտեսական հողատեսքերի
(հա)
.___________________________________________________.
| |Մեկ գյուղ. | Այդ թվում |
| |տնտեսությանը |__________________________|
| |և առևտրային |Վարելահող|Բազմամյա|խոտհարք|
| |կազմակերպությանը| |տնկարկ | |
| |բաժին ընկնող | | | |
| |գյուղատնտեսական | | | |
| |հողատեսքը | | | |
|_______|________________|_________|________|_______|
|Սյունիք| 3.0 | 2.3 | 0.06 | 0.2 |
.___________________________________________________.
Աղյուսակ 7.5 Մեկ գյուղացիական տնտեսությանը և առևտրային կազմակերպությանը միջին հաշվով բաժին ընկնող անասնագլխաքանակը (2009 թ. հունվարի 1-ի դրությամբ)
(գլուխ)
._______________________________________________________.
| |Մեկ գյուղացիական տնտեսությանը և առևտրային |
| |կազմակերպությանը միջին հաշվով բաժին ընկնող |
| |անասնագլխաքանակը |
| |_______________________________________________|
| |Խոշոր |որից |Ոչխարներ|Խոզեր|Պայմանական |
| |եղջերավոր |Կովեր|և այծեր| |անասնագլխաքանակ|
| |անասուններ| | | | |
|_______|__________|_____|________|_____|_______________|
|Սյունիք| 3.9 | 1.8 | 5.0 | 0.3 | 4.60 |
._______________________________________________________.
469. Ներկայացված տվյալներից ակնհայտ է, որ մարզում գյուղացիական տնտեսությունների և գյուղատնտեսությամբ զբաղվող առևտրային կազմակերպությունների միջին չափը ըստ գյուղատնտեսական հողատեսքերի և գյուղատնտեսական կենդանիների միջին գլխաքանակի բնորոշող ցուցանիշները վկայում են տնտեսությունների մասնատվածության մասին:
Աղյուսակ 7.6. Սյունիքի մարզում խոշոր անասնաբուծական տնտեսությունների (10 և ավելի կով, 50 և ավելի մաքի, 5 և ավելի խոզամայր) քանակը 01.01. 2009 թ. դրությամբ
.___________________________________________________________________.
|Մարզը |Տարածա-|Տավարա-|Ոչխարա-|Խոզա- |Տավարա- |Տավարա- |Ընդամենը|
| |շրջանը |բուծու-|բուծու-|բուծու-|բուծու- |բուծու- | |
| | |թյուն |թյուն |թյուն |թյուն և |թյուն և | |
| | | | | |ոչխարա- |խոզա- | |
| | | | | |բուծու- |բուծու- | |
| | | | | |թյուն |թյուն | |
|________|_______|_______|_______|_______|________|________|________|
|Սյունիք |Կապան | 45 | 8 | 13 | 2 | 5 | 73 |
| |_______|_______|_______|_______|________|________|________|
| |Գորիս | 72 | 29 | 3 | 15 | 2 | 121 |
| |_______|_______|_______|_______|________|________|________|
| |Սիսիան | 101 | 21 | 6 | | 3 | 131 |
| |_______|_______|_______|_______|________|________|________|
| |Մեղրի | | | | | | |
|________________|_______|_______|_______|________|________|________|
|Ընդամենը մարզում| 218 | 58 | 22 | 17 | 10 | 325 |
.___________________________________________________________________.
470. Մարզում գյուղատնտեսական արտադրությամբ զբաղվում են 13390 գյուղացիական տնտեսություններ, որից 229-ը ֆերմերային տնտեսություններ են, որոնք զբաղվում են 63-ը` անասնապահությամբ, 55-ը` դաշտավարությամբ, 14-ը` այգեգործությամբ, 30-ը` մեղվաբուծությամբ, 52-ը` գյուղատնտեսական մթերքների վերամշակմամբ (կաթ, միս, հացահատիկ, պտուղ), 15-ը` սերմարտադրությամբ:
Սերմնաբուծությունը և տնկարանային տնտեսությունը
471. Ինչպես հանրապետության, այնպես էլ Սյունիքի մարզի բուսաբուծության ճյուղի արդյունավետ վարման հիմքը և վճռական գործոններից մեկը սերմնաբուծության և տնկարանային տնտեսության զարգացումն է բարձրորակ սերմերի ու տնկանյութի արտադրության, պահպանման և օգտագործման համապատասխան համակարգի ձևավորման հիման վրա:
472. Հանրապետության ագրարային հատվածում իրականացված համակարգային փոփոխություններին ու հողի սեփականաշնորհմանը զուգընթաց, տարբեր պատճառներով տեղի ունեցած գործընթացների հետևանքով, լուծարվել են նախկինում գոյություն ունեցող սերմնաբուծության և տնկարանային տնտեսության համակարգը, որը մինչև այժմ դեռ լրիվ չի վերականգնվել:
473. ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարության, միջազգային կազմակերպությունների և տնտեսավարող սուբյեկտների կողմից վերջին տարիներին սերմի և տնկանյութի արտադրության բարելավման ուղղությամբ ձեռնարկվել են մի շարք միջոցառումներ: Սակայն դրանք ևս չեն ապահովել հիմնախնդրի ամբողջական լուծումը և կրել են ժամանակավոր բնույթ, հիմնականում լուծել տեղական նշանակության խնդիրներ:
474. Հանրապետության պարենային անվտանգության ապահովման, գյուղատնտեսության և առաջին հերթին բուսաբուծության զարգացման համար նպաստավոր պայմաններ ստեղծելու գործում վճռորոշ դեր է ստանում բարձր վերարտադրության սերմերի և որակյալ տնկանյութի արտադրության կազմակերպումը: Նշված հիմնախնդիրների լուծումը պահանջում է սերմնաբուծության և տնկարանային տնտեսության զարգացմանն ուղղված ինչպես միջնաժամկետ, այնպես էլ երկարատև (մինչև 2010-2015 թթ.-ը) միջոցառումների իրականացում, ինչը հնարավորություն կընձեռի խթանել սերմնաբուծության և տնկարանային տնտեսության զարգացումը և պայմաններ ստեղծել մարզում բարձրորակ սերմերի արտադրության ու օգտագործման համար:
475. Մարզում հացահատիկի և բանջարաբոստանային կուլտուրաների երաշխավորված և կայուն բերք ապահովելու նպատակով մարզպետարանի կողմից անհրաժեշտ ուշադրություն է դարձվել ցանվող սերմանյութի սերմաթարմացման, սերմափորձարկման և սերմնաբուծության զարգացման ոլորտի վրա, ինչպես նաև տնկարանային տնտեսության աշխատանքների կազմակերպմանը:
476. Մարզում գործում է հացահատիկային մշակաբույսերի տնկարանային տնտեսություն, որը մարզի գյուղացիական և ֆերմերային տնտեսություններին ապահովել է բարձր որակի սերմանյութով (էլիտա և առաջին վերարտադրության սերմերով):
477. 2006 թ. կատարվել է 12 հա տնկարանային ցանկ, ստացվել 28 տ. «Սուպերէլիտա» սերմանյութ և 22 հա «Սուպերէլիտա», ցանքից ստացվել է մոտ 60 տ. «Էլիտա» սերմանյութ: ՀՀ կառավարության 2007 թ-ի մարտի 15-ի N 541 որոշմամբ հաստատված «Հայաստանի Հանրապետությունում ցորենի և գարու սերմնաբուծության զարգացման ծրագրի» շրջանակներում 2007 թ-ին մարզում արտադրվել է 15 տ աշնանացան ցորենի, 5 տ. գարնանացան գարու սուպերէլիտային և 55 տ. աշնանացան ցորենի և 15 տ. գարնանացան գարու էլիտային սերմացու, իսկ 2008 թ-ին` 25 տ. աշնանացան ցորենի, 12 տ. գարնանացան գարու սուպերէլիտային և 394 տ. աշնանացան ցորենի ու 50 տ. գարնանացան գարու էլիտային սերմացու:
478. 2008 թ. ընթացքում մարզի սերմ արտադրողների միության ֆերմերների կողմից արտադրվել է աշնանացան ցորենի` 48 տ. Սուպեր-էլիտա, 1200 տոննա առաջին վերարտադրության սերմանյութ, հիմնականում «Բեզոստայա-1», «ՈՒմանկա», «Կրոշկա», «Նաիրի-68» և «Ախթամար» սորտերի: Գարնանացան գարու` 16 տ. Սուպեր-էլիտա, 60 տ. Էլիտա, 450 տ. առաջին վերարտադրության սերմանյութ, հիմնականում տեղական «Նուտանս», «ՈՒկրաինական Վակուլա» սորտերի:
479. 2008 թ. կառավարության կողմից Սիսիանի և Մեղրու տարածաշրջաններին գարու, ցորենի և բազմամյա խոտերի ցանքատարածությունների ընդլայնման և արտադրության զարգացման նպատակով հաստատվել է սուբսիդավորման ծրագիրը և փաստացի տրվել է 255.8 մլն դրամ գումար, որը տարածաշրջանների կապի հանգույցների միջոցով անմիջապես տրվել է յուրաքանչյուր շահառուի: Սիսիանի տարածաշրջանի 31 համայնքների, 7787.2 հա ցանքատարածության, 2829 գյուղացիական և ֆերմերային տնտեսությունների տրվել է 250.8 մլն դրամ գումար, Մեղրիում` 9 համայնքների, 1919.9 հա ցանքատարածության, 270 շահառուների տրվել է 49 մլն դրամ գումար, որի շնորհիվ մարզի ցանքատարածությունները ավելացել են 2000 հա-ով: Նշված ներդրումները հիմնականում նպատակամղվել են մարզի գյուղատնտեսության զարգացմանը:
Պտղաբուծություն
480. 2006 թ-ին պտղատու այգիների վերականգնման նպատակով մարզի տնկարանային տնտեսություններից (Տեղ, Մեղրի) գյուղացիական և ֆերմերային տնտեսություններին շուկայականից էժան գներով հատկացվել է 22460 հատ պտղատու և դեկորատիվ տնկիներ, հիմնվել է 6 հա նոր պտղատու այգի:
481. 2007 թ-ին մարզի գյուղացիական և ֆերմերային տնտեսություններին, գյուղատնտեսական կազմակերպություններին պտղատու այգիների վերականգնման նպատակով Տեղ գյուղի և Մեղրի քաղաքի տնկարանային տնտեսություններից շուկայականից էժան գներով տրվել է 5000 հա պտղատու և 1800 հատ դեկորատիվ ծառերի տնկիներ:
482. 2958.2 հա այգիներից ստացվել է 197476 ցենտ. պտուղ, 1 հա-ի միջին բերքը կազմել է 76,3 ց: 184 հա խաղողի այգիներից ստացվել է 12732 ց. խաղող, 1 հա-ի միջին բերքը կազմել է 69,2 ց:
483. 2008 թ-ին մարզում անհրաժեշտ ուշադրություն և աջակցություն է ցուցաբերվել այգեգործության զարգացման ուղղությամբ: Մարզի գյուղացիական և ֆերմերային տնտեսություններին, ինչպես նաև այլ կազմակերպություններին դեկորատիվ ծառերի տնկիներով ապահովելու նպատակով Կապանի տարածաշրջանում կազմակերպվել է տնկարանային տնտեսություն, որը առաջիկա 3-4 տարիների ընթացքում մարզի համայնքներին, հիմնարկ-ձեռնարկություններին և գյուղատնտեսական կազմակերպություններին կապահովի անհրաժեշտ դեկորատիվ ծառերի տնկիներով:
484. 2589 հա այգիներից ստացվել է 20056.4 ցենտներ համախառը բերք, մեկ հեկտարի միջին բերքը կազմել է 77.4 ցենտներ: 184 հա խաղողի այգիներից ստացվել է 995 տ. խաղող, մեկ հեկտարի միջին բերքը կազմել է 54 ցենտներ:
485. Սիսիանի տարածաշրջանում նախատեսվում է հիմնել 15 հա պտղատու այգի` Դարբասի համայնքում վերակառուցվող պտղի վերամշակման արտադրամասին պտղով ապահովելու նպատակով:
495. ՀՀ կառավարության 2009 թվականի հունվարի 22-ի նիստի թիվ 3 արձանագրային որոշման մեջ հավանության է արժանացել Հայաստանի Հանրապետությունում, այդ թվում նաև ՀՀ Սյունիքի մարզում փոքր հիդրոէլեկտրակայանների զարգացման սխեման, որը ներկայացվում է ստորև:
Աղյուսակ 6.4. ՀՀ Սյունիքի մարզում փոքր հիդրոէլեկտրակայանների զարգացման սխեմա
._________________________________________________________________________.
| ՀՀ Սյունիքի մարզի տարածքում ճշտված և նորացված ՓՀԵԿ-ների |
| ջրաէներգետիկական ցուցանիշները |
|_________________________________________________________________________|
|N/N|ՓՀԵԿ-ի անվանումը |Վերին |Ներքին|Դերի- |Դերի-|Հաշ- |Հաշ- |Դրված|Էլեկ- |
| | |բյեֆի |բյեֆի |վացի- |վացի-|վար- |վարկա|քային|տրա- |
| | |նիշը, |նիշը, |այի |այի |կային|յին |հզո- |էներ- |
| | |մ |մ |երկա- |տրա- |Ճնշու|ելքը,|րութ-|գիայի |
| | | | |րութ- |մագի-|մը, մ|մ3/ |յունը|տարե- |
| | | | |յունը,|ծը մ| |վայրկ|կվտ. |կան |
| | | | |մ. | | | | |արտադ-|
| | | | | | | | | |րանքը,|
| | | | | | | | | |մլն/ |
| | | | | | | | | |կվտժ. |
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
|_____________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
| Որոտան գետի ավազան| | | | | | | | |
|_____________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|1 |Որոտան ՓՀԷԿ-1 * |2208.0|2150.0|9000.0| 1.62|117.8| 6.0| 5860| 25.0|
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|2 |Ջրաղացաձոր ՓՀԵԿ |1615.0|1500.0|2800.0| 0.72|102.9| 0.7| 576| 1.91|
|_____________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
| Սիսիան գետի ավազան| | | | | | | | |
|_____________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|3 |Արևիս ՓՀԷԿ * |1870.0|1730.0|6200.0| 1.22|120.9| 2.5| 2420| 11.50|
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|4 |Արևիս ՓՀԵԿ-1 |1960.0|1895.0|1200.0| 0.82| 59.7| 1.0| 476| 1.38|
| |(վտակ) | | | | | | | | |
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|5 |Արևիս ՓՀԵԿ-2 |2050.0|1902.0|2500.0| 0.82|138.8| 0.9| 999| 2.89|
| |(վտակ) | | | | | | | | |
|_____________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
| Ողջի գետի ավազան | | | | | | | | |
|_____________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|6 |Կաթնառատ ՓՀԷԿ |1750.0|1505.0|2000.0| 0.53|219.3| 0.4| 702| 2.42|
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|7 |Ավսարլու ՓՀԷԿ |1750.0|1545.0|2150.0| 0.63|185.3| 0.7| 1038| 3.68|
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|8 |Մուսալամ ՓՀԷԿ |1535.0|1345.0|3400.0| 0.82|169.8| 1.2| 1630| 6.25|
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|9 |Կիրս ՓՀԷԿ |1667.6|1576.7|2000.0| 1.02|79.7 | 2.0| 1276| 4.64|
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|10 |Կարաբաշ ՓՀԷԿ |1520.0|1340.0|1200.0| 0.53|165.4| 0.5| 662| 2.34|
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|11 |Գիրատախ ՓՀԷԿ |1450.0|1280.0|1750.0| 0.63|158.2| 0.6| 759| 2.71|
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|12 |Վաչագան ՓՀԷԿ | 975.0| 845.0|2500.0| 0.72|118.2| 0.8| 709| 2.52|
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|13 |Գեղի ջրամբարին |1402.0|1332.5| 401.0| 1.22| 65.0| 3.0| 1560| 9.79|
| |կից մերձպատվա- | | | | | | | | |
| |րային ՓՀԷԿ * | | | | | | | | |
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|14 |Գեղի-2 ՓՀԷԿ * |1325.0|1260.0|3000.0| 1.42| 51.2| 4.5| 1840| 9.13|
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|15 |Ողջի ՀԷԿ-1 |1240.3|1140.0| 600.0| 1.62|97.8 | 6.0| 4690| 15.8|
| |(Ջրախոր ՀԷԿ-1) | | | | | | | | |
|_____________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
| Ծավ գետի ավազան | | | | | | | | |
|_____________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|16 |Շիշկերտ ՓՀԷԿ-1 |1575.0|1415.0|2100.0| 0.72|143.8| 0.90| 1045| 4.20|
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|17 |Շիշկերտ ՓՀԷԿ-2 |1400.0|1220.0|2300.0| 0.72|162.3| 0.90| | |
| |_________________|______|______|______|_____|_____|_____| 2424| 9.63|
| |Մազրա ՓՀԷԿ |1400.0|1220.0|1050.0| 0.72|172.6| 0.90| | |
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|18 |Բետնաձոր ՓՀԷԿ | 875.0| 750.0|1700.0| 0.53|110.9| 0.40| 355| 1.53|
|_____________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
| Մեղրի գետի ավազան | | | | | | | | |
|_____________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|19 |Լիճք ՓՀԷԿ-1 |1705.0|1610.0|1200.0| 0.92| 88.4| 1.50| 1061| 3.12|
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|20 |Լիճք ՓՀԷԿ-2 |1605.0|1465.0|1950.0| 1.02|129.1| 2.00| 2066| 5.52|
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|21 |Տաշտուն ՓՀԵԿ` |1790.0|1680.0|1350.0| 0.63|105.9| 0.60| 508| 1.56|
| |ձախ վտակ | | | | | | | | |
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|22 |Տաշտուն ՓՀԵԿ-1` |2050.0|1723.0|4750.0| 0.72|307.4| 0.70| 1720| 5.97|
| |Տաշտուն գետի | | | | | | | | |
| |վրա * | | | | | | | | |
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|23 |Վարդանիձոր ՓՀԷԿ` |1125.0| 940.0|4100.0| 1.42|175.8| 3.20| 4500| 15.40|
| |Մեղրի գետի վրա * | | | | | | | | |
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|24 |Լեհվազ ՓՀԷԿ | 935.0| 865.0|1625.0| 1.22|61.1 | 3.20| 1564| 7.01|
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|25 |Վանք ՓՀԷԿ |1700 |1570 |2900 | 0.73|119.8| 0.80| 767| 2.26|
| |(Կալեր) | | | | | | | | |
|___|_________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|26 |Կարճևան ՓՀԷԿ` |1294.0| 950.0|2000.0| 0.53|324.2| 0.45| 1170| 8.90|
| |Ագարակի ՊՄԿ-ի | | | | | | | | |
| |արդյուն. ջրամատա-| | | | | | | | |
| |կարարման ջրագծի | | | | | | | | |
| |վրա * | | | | | | | | |
|_____________________|______|______|______|_____|_____|_____|_____|______|
|Ընդամենը` Սյունիքի | | | | | | |42707| 168.6|
|մարզ | | | | | | | | |
._________________________________________________________________________.
__________________
*) Նշված ՓՀԷԿ-երի տեխնիկատնտեսական հիմնավորման աշխատանքները պատվիրված են մասնավոր ներդրողների կողմից:
Աղբյուրը` ՀՀ կառավարության 22.01.2009 թ. N 3 արձանագրային որոշում
496. Սխեմայից երևում է, որ ընդգրկված 26 ՓՀԷԿ-երի շահագործման դեպքում մարզում էլեկտրաէներգիայի տարեկան արտադրությունը կավելանա 168.67 մլն. կՎտժ.-ով, որը կհանգեցնի իր հերթին արդյունաբերական արտադրանքի ծավալի աճին և բարձր վարձատրվող հարյուրավոր աշխատատեղերի ստեղծման:
497. Հիմք ընդունելով վերոնշյալը պետք է եզրակացնել, որ ՀՀ Սյունիքի մարզի ՀԷԿ-երի ոլորտը` հիմնվելով էժան ռեսուրսների առկայության և ներկայումս աճող պահանջարկի վրա մեծ պոտենցիալ ունի և ի վիճակի է ապագայում ապահովելու երկրի էլեկտրաէներգիայի արտադրության էական մասնաբաժինն ու աջակցելու Հայաստանում էներգետիկ անվտանգությանը:
498. ՀՀ Սյունիքի մարզում ՀՀ բնապահպանության նախարարության կողմից տրամադրված են ջրօգտագործման 46 թույլտվություններ և ՀՀ հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի կողմից էլեկտրաէներգիա արտադրելու 23 և ՓՀԷԿ-ներ կառուցելու և շահագործելու նպատակով 12 լիցենզիաներ: Ստորև ներկայացվում են այդ աղյուսակները.
Աղյուսակ 6.5. ՀՀ Սյունիքի մարզում ՀՀ բնապահպանության նախարարության կողմից տրամադրված ջրօգտագործման թույլտվություններն` ըստ կազմակերպությունների
.____________________________________________________________________.
|Հ/Հ| Նպատակը |Ջրօգտագործման |Ջրօգտագործման |
| | |թույլտվություն |թույլտվության |
| | |ստացողի |տրման ամիս, |
| | |անվանումը |ամսաթիվը և |
| | | |համարը |
|___|____________________________|____________________|______________|
|1 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |Սերգեյ Պողոսյան |ՋԹ N-1457 |
| |ՓՀԷԿ-ի շահագործում |«Սմբուլ» ՍՊԸ |13.07.2007 թ.-|
| | |«Անգեղակոթ» ՄՀԷԿ |13.07.2010 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|2 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |Սերգեյ Պողոսյան |ՋԹ N-1214 |
| |ՀԷԿ-ի շահագործում |«Սմբուլ» ՍՊԸ |30.10.2006 թ.-|
| | |«Անգեղակոթ» ՄՀԷԿ |30.10.2009 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|3 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Որոտան ՀԷԿՀ» ՓԲԸ |ՋԹ N-1215 |
| |ՀԷԿ-ի շահագործում |«Տաթեվ» ՀԷԿ |30.10.2006 թ.-|
| | | |30.10.2009 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|4 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Որոտան ՀԷԿՀ» ՓԲԸ |ՋԹ N-1216 |
| |ՀԷԿ-ի շահագործում |«Սպանդարյան» ՀԷԿ |30.10.2006 թ.-|
| | | |30.10.2009 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|5 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Կապան-Էնեղժի» ՓԲԸ |ՋԹ N-0692 |
| |ՀԷԿ-ի շահագործում |Ողջի ՀԷԿ-2, ՀԵԿ-3 |07.04.2005 թ.-|
| | | |07.04.2008 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|6 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Լեռ-Էքս» ՍՊԸ, |ՋԹ N-1530 |
| |ՓՀԷԿ-ի շահագործում |N 2 և N 4 ՓՀԷԿ-եր |26.09.2007 թ.-|
| | | |26.09.2010 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|7 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Հակոբջանյան և |ՋԹ N-0317 |
| |ՀԷԿ-ի շահագործում |Գալստյան» ՀԷԿ ՍՊԸ |18.06.2004 թ.-|
| | | |18.06.2007 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|9 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Էնգելս Թումանյան» |ՋԹ N-1457 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |ՍՊԸ «Գևորգավան» |13.07.2007 թ.-|
| | |ՓՀԷկ |13.07.2010 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|10 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Բենզար Էներժի» ՍՊԸ |ՋԹ N-0925 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Բենզար Էներժի» ՓՀԷԿ|20.10.2005 թ.-|
| | | |20.10.2008 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|11 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Աստղիկ Հովհաննես» |ՋԹ N-1038 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |ՍՊԸ «Հոկտեմբեր» ՓՀԷԿ|14.03.2006 թ.-|
| | | |14.03.2009 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|12 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Ռինե» ՍՊԸ | |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում | | |
|___|____________________________|____________________|______________|
|13 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Զանգեզուր - 95» Ա/Կ|ՋԹ N-0932 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Շինուհայր» ՓՀԷԿ |26.10.2005 թ.-|
| | | |26.10.2008 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|14 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Էլգիա» ՍՊԸ |ՋԹ N-0907 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Մանիշակաձոր» ՓՀԷԿ |05.10.2005 թ.-|
| | | |05.10.2008 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|15 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Էլգիա» ՍՊԸ |ՋԹ N-0906 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Գորիս» ՓՀԷԿ |05.10.2005 թ.-|
| | | |05.10.2008 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|16 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Պարգև և Վարդան» |ՋԹ N-1250 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |ՍՊԸ «Զոր-Զոր ՀԷԿ-1» |27.11.2006 թ.-|
| | | |27.11.2009 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|17 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Հ և Գ ՀԷԿ ՍՊԸ» |ՋԹ N-0596 |
| |ՀԷԿ-ի շահագործում | |15.12.2004 թ- |
| | | |15.12.2007թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|18 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Ֆիրմա Գ. Ա. Խ.» ՍՊԸ|ՋԹ N-1365 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Գետափ ՓՀԷԿ» |06.04.2007 թ.-|
| | | |06.04.2010 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|19 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |Սերգեյ Պողոսյան |ՋԹ N-1696 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Սմբուլ» ՍՊԸ |28.02.2008 թ.-|
| | |«Անգեղակոթ» ՄՀԷԿ |06.12.2010 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|20 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Լորագետ ՀԷԿ»ՍՊԸ |ՋԹ N-1035 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Սիսական» ՓՀԷԿ |09.03.2006 թ.-|
| | | |09.03.2009 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|21 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Տասման» ՍՊԸ |ՋԹ N-1447 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Գեղի-1» ՀԷԿ |28.06.2007 թ.-|
| | | |03.08.2008 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|22 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Էներգոցանցշին» ԲԲԸ |ՋԹ N-1227 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Ծավ» ՓՀԷԿ |16.11.2006 թ.-|
| | | |16.03.2007 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|23 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Լեռ-Էքս» ՍՊԸ, N 5 |ՋԹ N-1529 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |և N 6 ՓՀԷԿ-եր |26.09.2007 թ.-|
| | | |26.01.2008 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|24 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Տիգրան Աշխեն» ՍՊԸ |ՋԹ N-1851 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Տիգրան Աշխեն» |28.08.2008 թ.-|
| | |ՓՀԷԿ-1 |28.12.2008 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|25 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Գելիգուզան» ՍՊԸ |ՋԹ N-1988 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Կանթեղ» Փ ՀԷԿ |23.12.2008 թ.-|
| | | |23.04.2009 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|26 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Քյու-Հաշ» ՍՊԸ |ՋԹ N-0231 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում | |19.05.2004 թ.-|
| | | |19.05.2007 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|27 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Սինգլ Գոռ» ՍՊԸ |ՋԹ N-1055 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Սանդաղբյուր Փ ՀԷԿ» |03.04.2006 թ.-|
| | | |03.04.2009 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|28 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Կապան-Էնեղժի» ՓԲԸ |ՋԹ N-1839 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Ողջի» ՓՀԷԿ-1 |11.08.2008 թ.-|
| | | |11.12.2008 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|29 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Լորագետ ՀԷԿ»ՍՊԸ |ՋԹ N-1129 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Սիսական-1» ՓՀԷԿ |11.07.2006 թ.-|
| | | |11.11.2006 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|30 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Խ և Մ ընկերներ» | ՋԹ N-0978 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Վարարակն» ՓՀԷԿ |26.12.2005 թ.-|
| | | |26.04.2006 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|31 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Աֆամիա» ՍՊԸ |ՋԹ N-1291 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Դարբաս-2» ՓՀԷԿ |16.01.2007 թ.-|
| | | |16.05.2007 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|32 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Վեհ Լորեն» ՍՊԸ, |ՋԹ N-1366 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Լոր» ՀԷԿ-1 |10.04.2007 թ.-|
| | | |10.08.2007 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|33 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Խաչատրյան |ՋԹ N-1367 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |եղբայրներ» ՍՊԸ |10.04.2007 թ.-|
| | |«Դալի» ՓՀէԿ |10.08.2007 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|34 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Զորաքար» Ա/Կ |ՋԹ N-0420 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում | |27.07.2004 թ.-|
| | | |27.11.2004 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|35 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«ՀԳՆՔ գրուպ» ՍՊԸ, |ՋԹ N-1512, |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Որոտան-7» ՓՀԷԿ |14.09.2007 թ.-|
| | | |14.01.2008 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|36 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Սյունիք» ՍՊԸ |ՋԹ N-1221 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Ապրես» ՓՀԷԿ |02.11.2006 թ.-|
| | | |02.03.2007 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|37 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Ալեմպիս» ՍՊԸ |ՋԹ N-0730 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Ալեմպիս» ՓՀԷԿ |18.05.2005 թ.-|
| | | |18.09.2005 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|38 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Միեզերք» ՍՊԸ |ՋԹ N-1522 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Իշխանասար» ՓՀԵԿ |25.09.2007 թ.-|
| | | |25.01.2008 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|39 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Շաղատ» ՄՀԷԿ |ՋԹ N-1165 |
| |ՄՀԷԿ-ի կառուցում | |07.08.2006 թ.-|
| | | |01.06.2007 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|40 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Էմպաթիա» ՍՊԸ |ՋԹ N-1466 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Արավուս» ՓՀԷԿ |25.07.2007 թ.-|
| | | |25.11.2007 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|41 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Էմպաթիա» ՍՊԸ |ՋԹ N-1467 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Վարդանիձոր» ՓՀԷԿ |25.07.2007 թ.-|
| | | |25.11.2007 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|42 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Գրիար» ՓԲԸ «Մեղրի» |ՋԹ N-0153 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |ՓՀԷԿ, |20.04.2004 թ.-|
| | | |20.08.2004 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|43 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Քանար» ՓԲԸ |ՋԹ N-1204 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Սառնակունք» ՓՀԷԿ |12.10.2006 թ.-|
| | | |12.10.2007 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|44 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Գրիգոր Գուրգեն» Ա/Կ|ՋԹ N-1600 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում | |06.12.2007 թ.-|
| | | |06.12.2010 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|45 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Բասա Շին» ՍՊԸ |ՋԹ N-1784 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Դաստակերտ» ՓՀԷԿ |06.06.2008 թ.-|
| | | |06.10.2008 թ. |
|___|____________________________|____________________|______________|
|46 |էլ.էներգիայի արտադրություն, |«Ա.Ա.Խաչատրյան» ՍՊԸ |ՋԹ N-1972 |
| |ՓՀԷԿ-ի կառուցում |«Շուշանիկ» ՓՀԷԿ |25.11.2008 թ.-|
| | | |25.11.2011 թ. |
.____________________________________________________________________.
Աղբյուրը` ՀՀ էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարարություն
Աղյուսակ 6.6. 2009 թ. ապրիլի 1-ի դրությամբ ՀՀ Հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի կողմից տրված լիցենզիաների համաձայն կառուցվող փոքր հիդրոէլեկտրակայանները` ըստ կարգավորող ընկերությունների
._________________________________________________________________________.
|Կարգավորվող |Լի-|Լիցենզիայի |ՓՀԷԿ-ի |Դրված|Տարե|Ներ- |
|ընկերության |ցեն|գործողության ժամկետը |անվանումը |քային|կան |դրում- |
|անվանումը |զիա|_____________________| |հզո |ար- |ների |
| |յի | սկիզբ | ավարտ | |րութ |տադ-|ծավալը |
| |N | | | |յունը|րանք|(առանց |
| | | | | |_____|____|ԱԱՀ) |
| | | | | |կՎտ |մլն | |
| | | | | | |կՎտ.| |
| | | | | | |ժ | |
|_______________|___|__________|__________|____________|_____|____|_______|
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 |
|_______________|___|__________|__________|____________|_____|____|_______|
|«Գրիար» ՓԲԸ |130|30.04.2004|30.04.2009|Մեղրի 2 |6 520|22,1|3 011,6|
|_______________|___|__________|__________|____________|_____|____|_______|
|«Գրիար» ՓԲԸ |131|30.04.2004|30.04.2010|Փամբակ *1 |20300|79,2|9 182,7|
|_______________|___|__________|__________|____________|_____|____|_______|
|«ՏԱՍՄԱՆ» ՍՊԸ |176|03.08.2005|03.08.2011|Գեղի-1.1 |4 090|15,4|1 422,0|
|_______________|___|__________|__________|____________|_____|____|_______|
|«Խ և Մ |201|19.04.2006|19.04.2010|Վարարակն 2 | 590| 2,3| 369,5|
|ընկերներ» ՍՊԸ | | | | | | | |
|_______________|___|__________|__________|____________|_____|____|_______|
|«Լորագետ ՀԷԿ» |213|11.08.2006|11.08.2009|Սիսական 1.2 | 853| 3,2| 584,7|
|ՍՊԸ | | | | | | | |
|_______________|___|__________|__________|____________|_____|____|_______|
|«Էներգացանցշին»|225|30.11.2006|30.11.2009|Ծավ 2 |2 740| 8,6| 1016,0|
|ԲԲԸ | | | | | | | |
|_______________|___|__________|__________|____________|_____|____|_______|
|«ԱՖԱՄԻԱ» ՍՊԸ |246|25.05.2007|25.05.2009|Դարբաս | 904| 3,6| 758,1|
| | | | |ՓՀԷԿ-2.2 | | | |
|_______________|___|__________|__________|____________|_____|____|_______|
|«Խաչատրյան |248|15.06.2007|15.06.2010|Դալի 2 |3 920|13,5| 1624,2|
|Եղբայրներ» ՍՊԸ | | | | | | | |
|_______________|___|__________|__________|____________|_____|____|_______|
|«ՎԵՀ ԼՈՐԵՆ» ՍՊԸ|256|13.07.2007|25.05.2010|Լոր ՀԷԿ-1.2 | 650| 2,4| 439,0|
|_______________|___|__________|__________|____________|_____|____|_______|
|«ՀԳՆՔ ԳՐՈՒՊ» |266|29.10.2007|29.10.2010|Որոտան-7.2 | 730| 3,3| 708,5|
|ՍՊԸ | | | | | | | |
|_______________|___|__________|__________|____________|_____|____|_______|
|«Քանար» ՓԲԸ |280|04.04.2008|07.02.2011|Սառնակունք 1| 340| 1,1| 127,7|
|_______________|___|__________|__________|____________|_____|____|_______|
|«Տիգրան և |304|03.12.2008|03.12.2010|»Տիգրան և | 330| 1,6| 74,3|
|Աշխեն» ՍՊԸ | | | |Աշխեն» | | | |
._________________________________________________________________________.
Աղբյուրը` ՀՀ էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարարություն
Աղյուսակ 6.7. 2009 թ. ապրիլի 1-ի դրությամբ ՀՀ Հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի կողմից տրված լիցենզիաների համաձայն էլեկտրական էներգիա արտադրող փոքր հիդրոէլեկտրակայանները` ըստ կարգավորող ընկերությունների
.________________________________________________________________________.
|Կարգավորվող |Լիցեն|Լիցենզիայի |ՓՀԷԿ-ի |Դրված|Տարե- |
|ընկերության |զիայի|գործողության ժամկետը |անվանումը |քային|կան |
|անվանումը |N |_____________________| |հզո |արտադ-|
| | | սկիզբ | ավարտ | |րութ |րանք |
| | | | | |յունը| |
| | | | | |_____|______|
| | | | | |կՎտ |մլն |
| | | | | | |կՎտ.ժ |
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Կապան Էնեղժի» | 0023|25.06.1999|25.06.2014|»Ողջի 2,3» |12400| 34,07|
|ՓԲԸ | | | |ՓՀԷԿ | | |
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Հակոբջանյան և | 0024|25.06.1999|25.06.1999|»Շաքի» ՓՀԷԿ | 840| 3,06|
|Գալստյան ՀԷԿ» | | | | | | |
|ՍՊԸ | | | | | | |
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Քյու Հաշ» ՍՊԸ | 0019|25.06.1999|25.06.1999|»Մեղրի»ՓՀԷԿ | 840| 2,11|
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Էլգիա» ՍՊԸ | 0113|17.10.2003|17.10.2018|»Գորիս» ՓՀԷԿ | 180| 1,43|
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Հ և Գ ՀԷԿ» ՍՊԸ| 0154|28.12.2004|28.12.2019|»Որոտան» ՓՀԷԿ | 1200| 6,41|
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Զանգեզուր-95» | 0191|27.12.2005|27.12.2020|»Շինուհայր» | 800| 4,06|
|ԱԿ | | | |ՓՀԷԿ | | |
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Բենզար Էներջի» | 0197|22.02.2006|22.02.2001|»Բենզար | 279| 1,02|
|ՍՊԸ | | | |Էներջի» ՓՀԷԿ | | |
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Լորագետ ՀԷԿ» | 0198|28.03.2006|28.03.2021|»Սիսական» ՓՀԷԿ| 514| 1,43|
|ՍՊԸ | | | | | | |
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Աստղիկ- | 0204|31.05.2006|31.05.2021|»Հոկտեմբեր» | 60| 0,07|
|Հովհաննես» ՍՊԸ | | | |ՓՀԷԿ | | |
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Սինգլ Գոռ» ՍՊԸ | 0212|21.06.2006|21.06.2021|»Սանդաղբյուր» | 621| 2,00|
| | | | |ՓՀԷԿ | | |
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«ԼեռԷքս Էներգիա»| 0226|30.11.2006|30.11.2021|»ԼեռԷքս ՀԷԿ-2»| 224| 1,18|
|ՍՊԸ | | | |ՓՀԷԿ | | |
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Ռինե» ՓԲԸ | 0220|27.10.2006|27.10.2021|»Ռինե» ՓՀԷԿ | 90| 0,41|
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Պարգև և | 0229|29.12.2006|29.12.2021|»Զոր-Զոր | 280| 1,12|
|Վարդան» ՍՊԸ | | | |ՀԷԿ-1» ՓՀԷԿ | | |
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Էնգելս | 0236|02.02.2007|02.02.2022|»Գևորգավան» | 30| 0,34|
|Թումանյան» ՍՊԸ | | | |ՓՀԷԿ | | |
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Սմբուլ» ՍՊԸ | 0243|20.04.2007|20.04.2022|»Սմբուլ» ՓՀԷԿ | 100| 0,82|
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Ֆիրմա | 0252|22.06.2007|22.06.2022|»Գետափ» ՓՀԷԿ | 740| 2,58|
|Գ.Ա.Խ.»ՍՊԸ | | | | | | |
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«ԼեռԷքս Էներգիա»| 0259|14.09.2007|14.09.2022|»ԼեռԷքս ՀԷԿ-4»| 285| 2,19|
|ՍՊԸ | | | |ՓՀԷԿ | | |
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Շաղատ» ՍՊԸ | 0261|27.09.2007|27.09.2022|»Շաղատ» ՓՀԷԿ | 55| 0,28|
| | | | | | | |
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«ԼեռԷքս Էներգիա»| 0278|28.12.2007|28.12.2022|»ԼեռԷքս ՀԷԿ-6»| 340| 2,59|
|ՍՊԸ | | | |ՓՀԷԿ | | |
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Ձորաքար» ՓԲԸ | 0293|30.07.2008|30.07.2023|»Այրի» ՓՀԷԿ | 1280| 4,35|
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Սյունիք» ՍՊԸ | 0299|24.09.2008|24.09.2023|»Ապրես» ՓՀԷԿ | 1500| 11,67|
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«ԼեռԷքս Էներգիա»| 0278|08.10.2008|08.10.2023|»ԼեռԷքս ՀԷԿ-3»| 256 | 1,88 |
|ՍՊԸ | | | |ՓՀԷԿ | | |
|________________|_____|__________|__________|______________|_____|______|
|«Ա.Ա.Խաչատրյան» | 0309|27.01.2009|27.01.2024|»Շուշանիկ» | 306 | 2,00 |
|ՍՊԸ | | | |ՓՀԷԿ | | |
.________________________________________________________________________.
Աղբյուրը` ՀՀ էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարարություն
499. Շրջափակման մեջ և արտաքին էներգակիրներից կախման մեջ գտնվող Հայաստանի քաղաքական և սոցիալ-տնտեսական կայունությունը մեծապես կապված է երկրի կայուն տնտեսական զարգացման հետ, որը սերտորեն կապված է էներգետիկ ռեսուրսների մատչելիության և հուսալիության հետ: Նշված դրույթը նշանակում է, որ էներգիայի կայուն աղբյուրների մատչելիությունը կարևոր գործոն և նախապայման է պետության կայունության համար:
450. Էներգամատակարարման դիվերսիֆիկացումը, որն իր մեջ կներառի նաև վերականգնվող էներգիայի աղբյուրները, կնվազեցնի մատակարարման հետ կապված ռիսկերը և հանածո վառելիքի (գազ, նավթ, ածուխ և այլն.) օգտագործման բացասական ազդեցությունը շրջակա միջավայրի վրա: Տեղական տնտեսական զարգացման և շրջակա միջավայրի պահպանման պայմաններում, վերականգնվող էներգիայի օգտագործումը լիովին կհամապատասխանի կայուն զարգացման հռչակված հայեցակարգին:
451. Վերականգնվող էներգիայի զարգացումը կխրախուսի նաև լրացուցիչ ներդրումներ էներգետիկայի բնագավառում և կավելացնի մրցունակությունը` ինչպես էներգետիկայի ոլորտի, այնպես էլ երկրի ընդհանուր տնտեսության: Բացի դրանից, վերականգնվող էներգիայի բազմաթիվ արտադրողներ կարող են դիտվել նաև որպես փոքր և միջին ձեռնարկություններ, ինչը կխթանի դրանց կենսունակությունը և դինամիզմը:
452. Ելնելով վերոնշյալից, Սյունիքի մարզում ԵԱՀԿ Ծրագրերի իրականացման գրասենյակը նախաձեռնեց մարզում գտնվող մի շարք փոքր ընտրված հիդրոկայանների համար Կիոտոյի Արձանագրության Մաքուր զարգացման մեխանիզմի (ՄԶՄ) ծրագիրը: Ծրագրի առաջին փուլը` «ՀՀ Սյունիքի մարզում գտնվող մի շարք փոքր ընտրված հիդրոկայանների համար Մաքուր զարգացման մեխանիզմի (ՄԶՄ) ծրագրի նախագծային փաստաթղթի մշակում» արդեն ավարտված է: Ներկայումս կազմակերպությունն իրականացնում է հետագա փուլերի նախապատրաստական աշխատանքները, որոնց նպատակն է աջակցել մարզին, պատրաստել Մաքուր մշակման մեխանիզմի փաթեթը, որն իր մեջ կներառի մի շարք փոքր հիդրոկայանների կառուցման նախագծեր: Նշված փաթեթը կներկայացվի Մաքուր մշակման մեխանիզմի Միջազգային Քարտուղարություն վավերացմանը` ինչը կապահովի լրացուցիչ ֆինանսական հոսքեր ներդրումային ծրագրերի համար, հետևաբար նաև շուկայի կենսունակությունն և գրավչությունը` Արտանետումների հավաստագրված նվազեցման վարկերից (ԱՀՎ) բխող լրացուցիչ եկամուտների շնորհիվ, որոնք պետք է առաջանան ՄԶՄ-ի շրջանակում իրականացվող ծրագրերից:
453. Վերլուծելով ներկա վիճակը և գնահատելով մարզի տնտեսության զարգացման միտումները կարելի է եզրակացնել, որ նոր աշխատատեղերի բացման հնարավորություններ կստեղծվեն տեղական ոչ մետաղական հանքավայրերի շահագործման, գյուղ. մթերքների վերամշակման, առևտրի, սպասարկումների և տուրիզմի ոլորտներում փոքր և միջին ձեռնարկատիրության զարգացման դեպքում:
Արդյունաբերության ոլորտի զարգացման նպատակները և ռազմավարությունը
454. Ոլորտի զարգացմանը խթանելու, արտադրական հզորությունների վերագործարկման, նոր աշխատատեղերի ստեղծման նպատակով մարզպետարանի կողմից նախորդ տարիներին իրականացվել են մի շարք միջոցառումներ, մասնավորապես.
455. Հայ-բելառուսական միջկառավարական համագործակցության շրջանակներում, փոխադարձ այցելությունների արդյունքում մարզի և Բելառուսի Հանրապետության Մինսկի մարզի միջև ստորագրվել է առևտրատնտեսական, գիտատեխնիկական և մշակութային համագործակցության համաձայնագիր: Վերջինիս իրագործման նպատակով Մինսկի մարզի «Բելշին», «ԲելԱԶ», «Ամկադոր» գործարանների և մարզի հանքագործական ընկերությունների հետ կնքվեցին առևտրատնտեսական համագործակցության պայմանագրեր:
456. Հայ-իրանական համագործակցության շրջանակներում ՀՀ Սյունիքի մարզի և ԻԻՀ Արևելյան Ատրպատականի նահանգի միջև ստորագրվել են տարածաշրջանային համագործակցության հուշագրեր: Համագործակցության արդյունքում Սիսիանի տարածաշրջանում ստեղծվեց «Գրան-Մարկոս» քարի վերամշակման արտադրություն: ԻԻՀ Արևելյան Ատրպատականի նահանգի «Գրին Գարդեն» ընկերության հետ պայմանավորվածություն է ձեռք բերվել մարզում պարարտանյութերի արտադրության գործարանի կառուցման համար:
457. Մարզում արդյունաբերության ոլորտի զարգացմանն ուղղված անհրաժեշտ միջոցառումներն են.
1) արդյունաբերական ներուժի ճիշտ գնահատում և միջազգային փորձի ուսումնասիրություն
2) Ոչ արդիական տեխնոլոգիաները նորերով փոխարինելու գործընթաց
3) Աջակցություն գործող ձեռներեցության կենտրոնների կայացմանը և նորերի ստեղծմանը
4) միջազգային շուկայում տնտեսության այլ ճյուղերում ոլորտի արտադրանքի և ծառայությունների ներդրում:
458. Առաջիկա տարիներին նախատեսվում է ՀՀ Սյունիքի մարզի պատվիրակության այց Բելառուսի Հանրապետության Մինսկի մարզ, Իրանի Իսլամական Հանրապետության Արևելյան Ատրպատականի նահանգ: Մարզպետարանի կողմից նախատեսվում է մարզի արդյունաբերական ձեռնարկությունների և Ռուսաստանի Դաշնության Կազանի Հանրապետության, Կալինինգրադի մարզի, Կրասնոդարի երկրամասի, Ռոստովի մարզի (ՕԱՕ «Կօպեյսկիյ մաշինօստռօիտելնիյ զավօդ», ՕԱՕ «Կռասնօդառռիսմաշ», ՕԱՕ «Դօնեցկիյ էկսկավատօռ») գործարար շրջանակների հետ համագործակցության եզրեր գտնել փոխշահավետ արտատնտեսական կապերի ստեղծման նպատակով:
7. ԳՅՈՒՂԱՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ
7.1 Գյուղատնտեսության ոլորտի իրավիճակի վերլուծությունը մարզի բնատնտեսական պայմանները և տեղը Հանրապետության գյուղատնտեսության մեջ
459. Սյունիքի մարզի գյուղատնտեսական հողատեսքերն ընդգրկում են մարզի ընդհանուր տարածքի 74.1%-ը (334019 հա): Մարզը սահմանամերձ է և ըստ բնակլիմայական պայմանների բաժանվում է լեռնային, միջին լեռնային և բարձր լեռնային գոտիների: Մարզում, ըստ բարձունքային գոտիականության, հերթափոխվում են Հանրապետության տարածքին բնորոշ կլիմայի գրեթե բոլոր տեսակները` չոր մերձարևադարձային, չափավոր տաք, բարեխառն, ցուրտ լեռնային և ձյունամերձ: Սյունիքում է գտնվում Հանրապետության ամենատաք վայրը` Մեղրու ցածրադիր գոտին: Արևափայլքի տարեկան տևողությունը տատանվում է 2120 ժամից (Գորիս) մինչև 2700 ժամի (Մեղրի) սահմաններում: Տարվա ամպամած օրերի միջին թիվը կազմում է 40: Օդի միջին ջերմաստիճանը հունվարին 0.9 oC-ից (Մեղրի) - 9.8 oC է (Գորայք), հուլիս-օգոստոսին` 13.9-25.4 oC: Օդի նվազագույն ջերմաստիճանը դիտվել է Գորայքում (-43 oC), առավելագույնը` Մեղրիում (41 oC): Տեղումների տարեկան քանակը տատանվում է 161 մմ (Մեղրի) մինչև 826 մմ (Սիսիանի լեռնանցք): Տեղումների առավելագույն մասը դիտվում է մայիսին, նվազագույնը` օգոստոսին: Աշնանը դիտվում է առատ տեղումների երկրորդ շրջանը: Տեղումների բաշխումը կապված է ոչ միայն բարձրության, այլև` լեռնաշղթաների ուղղության, դիրքադրման և ռելիեֆի ձևերի հետ:
460. Մարզի 43.8 հազ. հա վարելահողերից 2008 թ. գյուղացիական և ֆերմերային տնտեսությունների կողմից օգտագործվել է 32.6 հազ. հա, որից 22.0 հազ. հա հացահատիկային մշակաբույսերի տակ: Համայնքներում փաստացի չի օգտագործվել 11.2 հազ. հա վարելահող, որից 5.0 հազ. հա սեփականաշնորհված է: Չօգտագործվող վարելահողերը հիմնականում գտնվում են բարձրադիր գոտում և ունեն մեծ թեքություններ:
461. 2008թ. օգտագործման նպատակով հողօգտագործողներին վարձակալությամբ հատկացվել է 22500 հա հողամաս: 2007 թ. համեմատությամբ վարձակալությամբ տրված հողամասերն ավելացել են 2000 հա-ով /հիմնականում արոտավայրեր/:
462. Ըստ հողային հաշվեկշռի մարզում գյուղատնտեսական հողատեսքերի կառուցվածքը բնութագրվում է Աղյուսակ 7.1-ում ներկայացված տվյալներով:
Աղյուսակ 7.1. Սյունիքի մարզի գյուղատնտեսական հողատեսքերի կազմը բնորոշող ցուցանիշներն ըստ 2008թ. հաշվեկշռի տվյալների (հա)
._______________________________________________________________.
| |Գյուղա- | Այդ թվում |
| |տնտեսական |___________________________________________|
| |հողատեսքերը|Վարելա-|Բազմամյա |Խոտհարք-|Արոտա-|Այլ հողա-|
| |ընդամենը |հողեր |տնկարկներ|ներ |վայրեր|տեսքեր |
|_______|___________|_______|_________|________|______|_________|
|Տարածքը| 334019 | 43846| 1061 | 7642 |175287| 106183 |
|(հա) | | | | | | |
._______________________________________________________________.
463. Մարզի գյուղատնտեսական հողատեսքերի մեջ մեծ կշիռ ունեն արոտավայրերը (52.4%) և վարելահողերը (13.1%): Մարզի գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքը 2008 թ.-ի տվյալներով կազմել է 58.0 մլրդ. դրամ, որը կազմում է հանրապետության գյուղատնտեսության ամբողջ համախառն արտադրանքի 9.1%-ը: 2008 թ. տվյալներով Հանրապետության համախառն ներքին արդյունքի (ՀՆԱ) ձևավորման մեջ գյուղատնտեսության Սյունիքի մարզի բաժնեմասը կազմել է 1.4%:
Մարզում գյուղատնտեսական հողերի օգտագործման վիճակը
Աղյուսակ 7.2. ՀՀ Սյունիքի մարզում 2006-2008 թթ. գյուղատնտեսական մշակաբույսերի ցանքսի և բերքահավաքի տվյալները
.________________________________________________________________________
|Ընդամենը|Հացահատիկ և | Կարտոֆիլ | Բանջարեղեն |
|մարզում |հատիկաընդեղեն | | |
| |____________________|____________________|____________________|
| |Տարա- |Ստացվել|Մի- |Տարա- |Ստացվել|Մի- |Տարա- |Ստացվել|Մի- |
| |ծութ- |է բերք |ջինը |ծութ- |է բերք |ջինը |ծութ- |է բերք |ջինը |
| |յունը |(տ) |բերք |յունը |(տ) |բերք |յունը |(տ) |բերք |
| |(հա) | |(տ) |(հա) | |(տ) |(հա) | |(տ) |
|________|______|_______|_____|______|_______|_____|______|_______|_____|
| 2 | | 3 | 3 | | | 6 | | 8 | 8 |
|________|______|_______|_____|______|_______|_____|______|_______|_____|
|2006 | 19422|11970,4| 7,1| 1822| 273742|150,2| 885| 165133| 186,|
|________|______|_______|_____|______|_______|_____|______|_______|_____|
|2007 | 19935|45161,4| 22,6| 1806| 31282|173,2| 888|16628,1| 187,|
|________|______|_______|_____|______|_______|_____|______|_______|_____|
|2008 | 20390| 459869| 22,6| 1852| 332997| 180| 930| 178651| 192 |
.________________________________________________________________________
._________ ________________________________________________.
|Ընդամենը| | Խոտ | Ծղոտ | Պտուղ |Խաղող |Աշնանացան|
|մարզում | | | | |(տ) |(հա) |
| | |_______|_______|______________| | |
| | |Ստացվել|Ստացվել|Տարա- |Ստացվել| | |
| | |է բերք |է բերք |ծութ- |է բերք | | |
| | |(տ) |(տ) |յունը |(տ) | | |
| | | | |(հա) | | | |
|________| |_______|_______|______|_______|______|_________|
| 2 | | 13 | 15 | | 16 | 18 | 19 |
|________| |_______|_______|______|_______|______|_________|
|2006 | | 52,6| 16,7| 2693| 138591| 897| 15041|
|________| |_______|_______|______|_______|______|_________|
|2007 | | 95,1| 28,0|2589,2|19747,6| 1273| 14422|
|________| |_______|_______|______|_______|______|_________|
|2008 | | 92,5| 21,2| 2589| 200564| 995| 15385|
._________ ________________________________________________.
464. Աղյուսակից ակնհայտ է, որ ավելացել է գրեթե բոլոր մշակաբույսերի բերքատվությունը:
465. Ներկայացված տվյալները հնարավորություն են տալիս հետևություն անելու, որ Սյունիքի մարզի գյուղատնտեսության համար առաջնահերթ հիմնախնդիր է տնտեսությունների մասնատվածությունը, հողատեսքերի փոքր չափերը: Վերջինիս հետևանքով ցածր է արտադրության արդյունավետությունը, հնարավոր չէ կիրառել անհրաժեշտ ցանքաշրջանառություն և արտադրության տեխնոլոգիաներ, դժվարություններ են ծագում գյուղատնտեսական արտադրության սպասարկումների, արտադրանքի իրացման և այլ բնագավառներում: Ստեղծված իրավիճակը պահանջում է տնտեսությունների միավորման, դրանց համատեղ գործունեության կազմակերպման մեխանիզմների (կոոպերացիաների ստեղծում և ֆերմերային տնտեսությունների հզորացում) մշակում և ներդնում:
Մարզի գյուղատնտեսության ներկայիս մասնագիտացումը
466. Մարզի գյուղատնտեսության մասնագիտական ուղղվածության և ճյուղերի հարաբերակցության մասին պատկերացում է տալիս գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքի կառուցվածքը (Աղյուսակ 7.3):
Աղյուսակ 7.3. Սյունիքի մարզի գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքի կառուցվածքը 2008 թ.-ի տվյալներով (հաշվարկված 2008 թ.-ի գներով)
._____________________________________________________________________.
| |Գյուղա- |ՀՀ |Տեսակարար|Սյունիքի |Տեսակարար|Սյունիքի |
| |տնտեսական |համախառն |կշիռը ըստ|մարզի |կշիռը ըստ|մարզի |
| |մթերքների |արտադրանքը|մթերքների|համախառն |մթերքների|տեսակարար|
| |անվանումը |(մլրդ |տեսակների|արտադրանքը|տեսակների|կշիռը ՀՀ |
| | |դրամ) |(%) |(մլրդ |(%) |նկատմամբ |
| | | | |դրամ) | | (%) |
|__|______________|__________|_________|__________|_________|_________|
|1 | 2 | 3 | 4 | &nb