040.1272.161109
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ
ՈՐՈՇՈՒՄ
8 հոկտեմբերի 2009 թվականի N 1272-Ն
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՀԱԿԱԿՈՌՈՒՊՑԻՈՆ ՌԱԶՄԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ԴՐԱ ԻՐԱԿԱՆԱՑՄԱՆ 2009-2012 ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻ ՄԻՋՈՑԱՌՈՒՄՆԵՐԻ ԾՐԱԳԻՐԸ ՀԱՍՏԱՏԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
(3-րդ մաս)
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՀԱԿԱԿՈՌՈՒՊՑԻՈՆ ՌԱԶՄԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԴՐԱ ԻՐԱԿԱՆԱՑՄԱՆ 2009-2012 ԹԹ. ՄԻՋՈՑԱՌՈՒՄՆԵՐԻ ԾՐԱԳԻՐ
(3-րդ մաս)
118. Պետական կառավարման մարմինների գործունեության կազմակերպման և որոշումների ընդունման գործընթացների մասին ժամանակին և ամբողջական տեղեկատվություն ստանալու գործում քաղաքացիները գործնականում բախվում են մի շարք խոչընդոտների: Տեղեկությունները քաղաքացիներին հաճախ տրամադրվում են օրենքով սահմանված ժամկետների խախտմամբ և ոչ ամբողջական, իսկ մերժումները երբեմն լինում են չհիմնավորված, օրենքի պահանջից չբխող: Անպատասխան մնացած հարցումների քանակը ևս մտահոգիչ է:
119. Տեղեկատվության ազատության իրավունքների խախտման դեպքում քաղաքացիները պետական մարմինների գործողությունները բողոքարկում են դատական կարգով: Պրակտիկայում սակայն քաղաքացիները խուսափում են իրենց իրավունքները դատական կարգով պաշտպանելուց: Ընդհանուր առմամբ տեղեկատվության մատչելիության լիարժեք և ժամանակին ապահովման խնդիրը մնում է օրակարգային:
120. Հակակոռուպցիոն ռազմավարության իրականացման գործընթացում կարևորվում է քաղաքացիական հասարակության կողմից դրա իրականացման նկատմամբ վերահսկողությունը` մոնիտորինգի միջոցով, ինչպես նաև ՀՌԻՄԾ վերանայման ու վերահսկման գործընթացում մոնիտորինգի արդյունքների կիրառումը:
121. Կոռուպցիայի դեմ պայքարում քաղաքացիական հասարակության մասնակցության ընդլայնման նպատակով անհրաժեշտ է.
- Ընդլայնել քաղաքացիական հասարակության իրազեկությունը կոռուպցիայի, դրա պատճառների, վտանգների բնույթի, սպառնալիքների վերաբերյալ. Կոռուպցիայի դեմ պայքարում պետական քաղաքականությունը և դրա իրականացման ընթացիկ արդյունքները քաղաքացիական հասարակությանը կանոնավոր իրազեկման, կրթալուսավորչական քաղաքականության իրականացման,կոռուպցիա երևույթի պատճառների, հետևանքների, էության վերաբերյալ թեմաներով քարոզարշավների իրականացման, կոռուպցիայի դեմ պայքարի լուսաբանման և բնակչության ընկալման վրա ազդելու, հանրության տեղեկացվածության տարբեր միջոցառումների կազմակերպման և հետադարձ կապի ապահովման, հանրային կարծիքի ձևավորման, հանրային ծառայությունների վերաբերյալ քաղաքացիներին տեղեկատվության տրամադրման տպագիր, էլեկտրոնային նյութերի պատրաստման և տարածման, պետական կառավարման և տեղական ինքնակառավարման մարմինների կայքէջերը հակակոռուպցիոն տեղեկատվությամբ պարբերաբար թարմացման միջոցով:
- Ամրագրել որոշումների կայացման գործում քաղաքացիական հասարակության մասնակցության պարտադիր մեխանիզմներ. քաղաքական որոշումներ կայացնողներին կից առանձին խորհուրդներում ու հանձնաժողովներում քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչների ներգրավման մեխանիզմների և օրենսդրության վերանայման, մասնակցային ընթացակարգերի սահմանման, օրենսդրական նախաձեռնությունների քննարկումների վերաբերյալ հասարակական կառույցների ուսումնասիրությունների, եզրակացությունների, հիմնավորումների, հանրային կարծիքի արդյունքներն հաշվի առնելու և քննարկման առարկա դարձնելու, օրենսդրական նախաձեռնությունների և որոշումների նախապատրաստման փուլում քաղաքացիական հասարակության ներգրավման պրակտիկայի կիրառման, շահագրգիռ սոցիալական կամ մասնագիտական առանձին խմբերի (հաշմանդամներ, տարեցներ, մանկավարժներ և այլն) ներկայացուցիչների մասնակցությունը ապահովելը` լրացուցիչ կարգավորելու միջոցով:
- Հրապարակայնացնել հակակոռուպցիոն մարմինների գործունեությունը և հասանելի դարձնել հակակոռուպցիոն մարմինները քաղաքացիական հասարակությանը ԶԼՄ-ներով պարբերական հաղորդումների, հրապարակումների, ինտերնետային պաշտոնական կայքերի, հանրային քննարկումների, լսումների, մամուլի ասուլիսների, տպագրված գրքույկների, կոնֆերանսների և հանրային քարոզարշավի ժամանակակից այլ միջոցներով, ՀՀ մարզերում հակակոռուպցիոն հանրային ընդունարանների ձևավորման, հակակոռուպցիոն բոլոր մարմիններին կից կոռուպցիոն դեպքերի մասին անանուն հեռախոսային «թեժ գծերի» և էլեկտրոնային կապի այլ միջոցներով անվճար խորհրդատվության ապահովման, զանգվածային լրատվության միջոցներով կոռուպցիոն դեպքերի բացահայտման և հրապարակման միջոցով.
- Ակտիվացնել երկխոսությունը և համագործակցությունը պետական կառավարման և տեղական ինքնակառավարման մարմինների ու բնակչության միջև «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքից բխող ենթաօրենսդրական ակտերի, քաղաքացիներին տեղեկատվություն տրամադրման և տեղեկատվության հավաքման, դասակարգման ու պահպանման մեկ միասնական ընթացակարգի սահմանման, տեղեկությունների հրապարակման տարբեր մեխանիզմների կիրառման, պետական կառավարման և տեղական ինքնակառավարման մարմիններում քաղաքացիների սպասարկման էլեկտրոնային կառավարման արդյունավետ համակարգերի ներդրման, հանրության հետ կապը ապահովող վարչական ընթացակարգերի ընդունման, քաղաքացիներին մատուցվող ծառայությունների ստանդարտների` «քաղաքացիների կանոնակարգերի» մշակման պրակտիկայի ներդրման, տեղեկատվության հասանելի այլ միջոցների զարգացման, քաղաքացիների հարցումներին և դիմումներին ժամանակին և ամբողջական տեղեկատվություն տրամադրելու գործընթացում մարդկային սուբյեկտիվ գործոնի նվազեցման, առավել արագ ընթացք տալու, կրկնակի դիմումների ու բողոքների կրճատման, պաշտոնական կայքէջերի էլեկտրոնային հասցեներով ուղարկված նամակներին առցանց արձագանքման միջոցով:
- Հզորացնել և զարգացնել տեղեկատվության մատչելիությունն ապահովող ինստիտուցիոնալ կառույցների կարողությունները. պետական կառավարման, տեղական ինքնակառավարման մարմիններում հասարակայնության հետ կապերի ստորաբաժանումների, տեղեկատվական կենտրոնների, քաղաքացիների ընդունարանների ստեղծման, դրանք նվազագույն տեխնիկական և մարդկային ռեսուրսներով հագեցման, տեղեկատվության ռեգիստրի հրապարակման, տեղեկատվության ազատության հարցերով պատասխանատու պաշտոնյաների նշանակման, ներքին և արտաքին հաղորդակցման ռազմավարությունների մշակման, աշխատողներին մասնագիտական վերապատրաստման և ուսուցման կազմակերպման, տեղեկատվության տրամադրման էլեկտրոնային համակարգերի ներդրման, պաշտոնական էլեկտրոնային կայքերի միասնականացման, էլեկտրոնային կառավարման համակարգերին ինտեգրման, համապատասխան բյուջետային միջոցներով ապահովման միջոցով:
- Կատարելագործել տեղեկատվության ազատության իրավունքի պաշտպանության մեխանիզմները. տեղեկատվության ազատության իրավունքը ոտնահարած պաշտոնյայի նկատմամբ պատասխանատվություն սահմանելու, տեղեկատվության տնօրինման, հարցումներին պատշաճ և ժամանակին պատասխանելու ներքին ընթացակարգերի ու ուղեցույցների սահմանման, կոռուպցիոն ռիսկերին և դրսևորումներին վերաբերվող զանգվածային լրատվամիջոցներում հրապարակված տեղեկատվությանն արձագանքման նկատմամբ վերահսկողության սահմանման միջոցով:
- Բարելավել ֆիզիկական և իրավաբանական անձ -վարչական մարմին հարաբերությունների վարչարարությունը` օրենսդրական պրակտիկայի շարունակական կատարելագործման և դրա կիրարկման արդյունքների պարբերական վերլուծությունների, հակակոռուպցիոն հանրային ընդունարանների և մեկ պատուհանի համակարգի և աշխատակարգերի ընդլայնելու և զարգացնելու, առանձին սոցիալական խմբերը պետական միջոցների հաշվին հանրային պաշտպանության անվճար իրավաբանական օգնության տրամադրման շրջանակներում ընդգրկելու, վարչական մարմինների կողմից քաղաքացիներին մատուցվող ծառայությունների ընթացակարգերում այլ պետական մարմիններից պահանջվող տեղեկատվությունը քաղաքացիների միջոցով ստանալու բացառման, վարչական վարույթում` հատկապես դիմումների և բողոքների, ինչպես նաև պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմիններում անձանց առաջարկությունների քննարկման ընթացքում անվճար իրավաբանական օգնության տրամադրման շրջանակները օրենսդրորեն հստակեցնելու, իրավաբանական օգնություն ցուցաբերող փաստաբանների կողմից պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմիններին ուղղված դիմումների, բողոքների և առաջարկությունների լրացման անհատականացման, արագացված ընթացակարգերով ծառայությունների մատուցումը կանոնակարգելու, ծառայությունների մատուցման դիմաց պաշտոնական վճարների դրույքաչափերի նվազեցնելու միջոցով.
- Կանոնակարգել հակակոռուպցիոն մասնակցային մոնիտորինգի իրականացման գործընթացը` քաղաքացիական հասարակության կառույցների գործունեության շրջանակների հստակ սահմանման, այդ շրջանակների վերաբերյալ հանրության իրազեկման, մոնիտորինգի առավելագույն թափանցիկության ապահովման, մոնիտորինգի մեթոդաբանության և գործիքների վերաբերյալ քաղաքացիական հասարակության կառույցների և դրանց ներկայացուցիչների շարունակական ուսուցման, քաղաքացիական հասարակության կառույցների միջև տեղեկատվության և փորձի անընդհատ փոխանակման և դրանք քաղաքացիական հակակոռուպցիոն ցանցում միավորելու, մասնակցային մոնիտորինգի արդյունքների հետագա վերլուծության և այդ վերլուծության հիման վրա համակարգային փոփոխությունների առաջարկների ձևավորման, դրանց իրականացման ապահովման նպատակով մեխանիզմների ստեղծման միջոցով.
- Զարգացնել քաղաքացիական հասարակության կարողությունները կոռուպցիայի դեմ պայքարում հակակոռուպցիոն մոնիտորինգի, կոռուպցիայի մակարդակի, տարածվածության գնահատման և ուսումնասիրությունների իրականացման դրամաշնորհների, պետական պատվերների տրամադրման,հանրային շահերի պաշտպանության ու հասարակական վերահսկողության գործում հասարակական կազմակերպությունների ներգրավումը ակտիվացնելու, քաղաքացիական հասարակության մոնիտորինգի խմբերի համար վերապատրաստման ծրագրերի ու դասընթացների կազմակերպման, այդ թվում` ավելի մեծ թվով հետաքննող լրագրողների պատրաստման միջոցով.
- Ապահովել ԶԼՄ-ների անմիջական մասնակցությունը հակակոռուպցիոն մոնիտորինգին` ԶԼՄ-ների համար մոնիտորինգի առավել նպատակահարմար և արդյունավետ մեխանիզմներ ու գործիքներ մշակելու, հանրային ծառայությունների մատուցող առանձին հաստատություններ ԶԼՄ-ների պարբերական այցերին աջակցելու, հետևողական և բովանդակային մոնիտորինգ իրականացնելու գործում ԶԼՄ-ների կարողությունները հզորացնելու, նրանց համար պարբերաբար ուսուցողական սեմինարներ և միջազգային առաջավոր փորձի փոխանակում կազմակերպելու, ԶԼՄ-ների և հասարակական կազմակերպությունների միջև հետևողական համագործակցությունը խթանելու միջոցով:
- Ապահովել Զանգվածային լրատվության ոլորտը կարգավորող մարմինների մասնագիտական անկախությունն և ինքնուրույնությունը, զանգվածային լրատվամիջոցների տնտեսական և մասնագիտական անկախության մակարդակի բարձրացման, լրատվամիջոցների հավատարմագրման և գործունեության ազատ միջավայրի ապահովման օրենսդրական պահանջների նկատմամբ վերահսկողության սահմանման, զանգվածային լրատվության միջոցների և լրագրողների հանդեպ ճնշումների բացառման, օրենսդրական պահանջների կատարման նկատմամբ վերահսկողության խստացման, ճնշումների կիրառման դեպքերի բացահայտման և պատասխանատվության միջոցների խստացման միջոցով:
| ԳԼՈՒԽ IV. |
ՀՀ ՀԱԿԱԿՈՌՈՒՊՑԻՈՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՆՐԱՅԻՆ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ, ՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՆՁԻՆ ՈԼՈՐՏՆԵՐՈՒՄ ՈՒ ՃՅՈՒՂԵՐՈՒՄ |
4.1. Փողերի լվացման և ահաբեկչության ֆինանսավորման դեմ պայքարի ոլորտ
122. 2008թ ՓԼ/ԱՖ դեմ պայքարի օրենքի կիրարկումն ապահովելու նպատակով Կենտրոնական բանկի խորհրդի կողմից ընդունվել են մի շարք նորմատիվ և անհատական բնույթի իրավական ակտեր: Նշված օրենքը ՓԼ/ԱՖ դեմ պայքարի հիմնական օրենսդրական գործիքն է Հայաստանում, որն ընդհանուր առմամբ համապատասխանում է ՖԱՏՖ-ի միջազգային ստանդարտներին և կարգավորում է ՀՀ-ում ՓԼ/ԱՖ դեմ պայքարում գործառույթներ իրականացնող մարմինների փոխհարաբերությունները:
123. Օրենսդրորեն հստակեցվել են նաև ՓԼ/ԱՖ դեմ պայքարի լիազոր մարմնի և այլ մարմինների, մասնավորապես, վերահսկող և իրավապահ մարմինների փոխհարաբերությունները, կասկածելի գործարքների հետ կապված տեղեկատվության պաշտպանությունը: Կանոնակարգվել է օրենքի պահանջների կատարման նկատմամբ վերահսկողությունը, նշանակալիորեն խստացվել է պատասխանատվությունն օրենսդրության պահանջների խախտման համար:
124. ՓԼ/ԱՖ դեմ արդյունավետ և համակարգված պայքար իրականացնում է ՀՀ ԿԲ Ֆինանսական դիտարկումների կենտրոնը (ՖԴԿ): ՖԴԿ-ն օրական ստանում է միջինը 350 պարտադիր տեղեկացման ենթակա գործարքների և ամսական միջին թվով 2-3 կասկածելի գործարքների մասին հաշվետվություններ, որոնք մուտքագրվում են ՖԴԿ տվյալների բազա: 2007 թ. ընթացքում ՖԴԿ կողմից իրավապահ մարմիններին է ուղարկվել 11 հաղորդում, իսկ 2008 թ. ընթացքում` 28 հաղորդում: ՖԴԿ գործունեության ընթացիկ գերակայություններն են, մասնավորապես, ՓԼ/ԱՖ վերաբերյալ հանրային իրազեկման, ՓԼ/ԱՖ դեմ պայքարի նպատակով պետական և միջազգային կառույցների հետ համագործակցության զարգացումը, ՓԼ/ԱՖ դեմ պայքարի օրենսդրության արդյունավետ կիրարկման ապահովումը, ՖԴԿ կարողությունների զարգացումը և այլն:
125. ՓԼ/ԱՖ ոլորտում միջգերատեսչական համակարգումը բարձրագույն մակարդակում ապահովում է ՀՀ Նախագահի կարգադրությամբ 2002թ. մարտին ստեղծված և 2008 թ. ապրիլին վերակազմավորված,»Հայաստանի Հանրապետությունում դրամանենգության, պլաստիկ քարտերի և այլ վճարային գործիքների բնագավառում զեղծարարության, փողերի լվացման, ինչպես նաև ահաբեկչության ֆինանսավորման դեմ տարվող պայքարի հարցերով» միջգերատեսչական հանձնաժողովը, որը գլխավորում է ՀՀ ԿԲ Նախագահը: Հանձնաժողովը, մասնավորապես, առաջարկներ է ներկայացնում ՓԼ/ԱՖ դեմ պայքարի ոլորտում միասնական պետական քաղաքականության իրականացման վերաբերյալ, մշակում է ՓԼ/ԱՖ դեմ պայքարի ոլորտում միջոցառումների պետական համալիր ծրագրերը և ապահովում է ՓԼ/ԱՖ դեմ պայքարի ոլորտում օրենսդրական ակտերի նախագծերի մշակումը և քննարկումը: Հանձնաժողովը լիազորված է նաև իրականացնել քաղաքացիներից, պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմիններից ու պաշտոնատար անձանցից ստացված տեղեկությունների, առաջարկությունների ուսումնասիրություն և դրանց փորձաքննության նախաձեռնման աշխատանքներ:
126. ՓԼ/ԱՖ դեմ պայքարի ոլորտում ՓԼ/ԱՖ կանխարգելման և կոռուպցիայի դեպքերի բացահայտման ուղղությամբ անհրաժեշտ է.
- Շարունակականորեն կատարելագործել ՓԼ/ԱՖ դեմ պայքարի ոլորտում ՀՀ օրենսդրությունը. ՓԼ/ԱՖ դեմ պայքարի ոլորտում ՀՀ օրենսդրությունը միջազգային չափանիշներին` միջազգային և ներպետական լավագույն փորձինը համապատասխանեցման, ինչպես նաև Եվրախորհրդի ՄԱՆԻՎԱԼ հանձնախմբի և Արժույթի միջազգային հիմնադրամի կողմից Հայաստանի Հանրապետության ՓԼ/ԱՖ դեմ պայքարի համակարգի 3-րդ փուլի գնահատման արդյունքները հաշվի առնելու, քաղաքական ազդեցություն ունեցող անձանց միջազգային ռեեստրներին հասանելիության ապահովման միջոցով
- Հզորացնել ՖԴԿ ինստիտուցիոնալ կարողությունները.ՖԴԿ-ն արդի տեղեկատվական տեխնոլոգիաներով, ուսումնասիրությունների և դիտարկումների, վերլուծության ժամանակակից գործիքներով և ծրագրային ապահովմամբ հագեցնելու, ՖԴԿ իրավասու պետական մարմինների տեղեկատվական շտեմարաններին հասանելիությունը ապահովելու և ՖԴԿ աշխատակազմի մասնագիտական որակավորումը շարունակականորեն բարձրացնելու, ՖԴԿ պաշտոնական կայքի կանոնավոր և պարբերական թարմացումը ապահովելու միջոցով
- ՓԼ/ԱՖ դեմ պայքարի ոլորտում հզորացնել վերահսկող մարմինների կարողությունները. ՓԼ/ԱՖ դեմ պայքարի ոլորտում ՀՀ ԿԲ-ի, որպես լիազոր մարմնի, վերահսկողական գործառույթներն իրականացնելու կարողությունները, ՓԼ/ԱՖ դեմ պայքարի ոլորտում վերահսկող այլ մարմինների վերահսկողական գործառույթներն իրականացնելու կարողությունները զարգացնելու միջոցով
- Բարձրացնել ՓԼ/ԱՖ դեպքերի բացահայտման արդյունավետությունը. ՓԼ/ԱՖ հանցագործությունների քննության հետ կապված քրեական հետապնդում իրականացնող և դատական մարմինների մասնագիտական կարողությունները զարգացնելու միջոցով
4.2. Հանրային ֆինանսների կառավարման ոլորտ
127. Հայաստանում հանրային ֆինանսների կառավարման բարեփոխումներն ուղղված են ֆինանսական կարգապահության, ֆինանսական հատկացումների և գործառնությունների արդյունավետության բարձրացմանը:
128. Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը վերջին տասնամյակում էապես բարելավել է ֆինանսական կարգապահությունը` հիմնականում կառուցվածքային բարեփոխումների և ընթացակարգերի բարելավման շնորհիվ: Էականորեն բարելավվել է բյուջեի ամբողջականությունը: Պետական բյուջեի ֆինանսական միջոցների հոսքը կառավարվում է պետական գանձապետական համակարգի կողմից, ինչն ապահովվում է հանրային ֆինանսների կառավարման հաշվետվողականությունը: Բյուջետային հաստատությունները հաշվետու են նաև արտաբյուջետային յուրաքանչյուր հոսքի համար` թե՛ ծախսերի, թե՛ եկամուտների մասով: Համայնքային բյուջեները նույնպես ընդհանուր առմամբ ամբողջական են: Այդուհանդերձ, պետական ոչ առևտրային կազմակերպություններում (ՊՈԱԿ), ֆինանսների կառավարումն իրականացվում է բյուջետային կառավարման համակարգից դուրս, որը սահմանափակում է դրանց հաշվետվողականության մակարդակը և դժվարացնում է ՊՈԱԿ-ների սեփական եկամուտների և ծախսերի ամբողջականացումը:
129. 2003-2007 թթ. բարձրացել է նաև ֆինանսական կարգապահության թափանցիկության մակարդակը. պետական բյուջեն դարձել է առավել թափանցիկ, բարելավվել է բյուջետային փաստաթղթերի, ֆինանսական հաշվետվությունների և աուդիտի որակն ու մատչելիությունը: Այդուհանդերձ, ֆինանսական միջոցների և դրանց ծախսումների վերաբերյալ հաշվետվությունների հրապարակման պարտադիր պահանջ սահմանված չէ պետական բյուջեի միջոցների հաշվին հանրային ծառայություններ մատուցող կազմակերպությունների համար:Ծախսումներ կատարող միավորները պարտավոր են մշակել ռազմավարական տարրեր պարունակող ծրագրեր: 2008 թվականին առաջին անգամ կազմվել և հրատարակվել է «Հայաստանի Հանրապետության պետական ֆինանսների կառավարման համակարգի գնահատման հաշվետվություն» փաստաթուղթը, ինչը հիմք կհանդիսանա պետական ֆինանսների տարբեր ոլորտներում հետագա բարեփոխումների ռազմավարություններ մշակելու և դրանք հետևողականորեն իրականացնելու համար
130. Պետական բյուջեի պլանավորման գործընթացի հաշվետվողականության և թափանցիկության առումով, ծրագրային բյուջետավորման ներդրման գործընթացում կատարելագործման և հստակեցման կարիք ունեն ծախսային ծրագրերի ակնկալվող արդյունքների ցուցանիշները, ծախսային ծրագրերի կատարման հաշվետվության և մոնիտորինգի համակարգի, ինչպես նաև ռիսկերի գնահատման մեխանիզմի ներդրումը
131. Բյուջեի կատարման գործընթացում ծախսումների կառավարման առումով Հայաստանն առաջընթաց է արձանագրել: Օրենսդրության հետևողական կիրառման արդյունքում զգալիորեն բարելավվել է բյուջեի վերանայման և լրացումների գործընթացի կարգավորման օրինականությունը և թափանցիկությունը: Այդուհանդերձ, Հայաստանում ծախսերի կառավարման համակարգը դեռևս ամբողջությամբ էլեկտրոնային չէ, իսկ Գանձապետարանի որոշ կարևոր գործառույթներ ավտոմատացված չեն և թղթատար են:
132. Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը շարունակականորեն ներդնում է բյուջետային դասակարգման GFS 2001 և հաշվապահական հաշվառման ու հաշվետվության IPSAS չափորոշիչները, ինչը հնարավորություն կընձեռի հետևողականորեն բարելավել բյուջեի կազմակերպումը և հաշվետվությունների թափանցիկությունը: Այդուհանդերձ, ՊՈԱԿ-ների հաշվետվության համակարգի թափանցիկությունը մնում է սահմանափակ:
133. Արդիական են հանրային ֆինանսների կառավարման ապակենտրոնացված վերահսկողական համակարգի` ներքին աուդիտի ինստիտուտի զարգացման շարունակական բարեփոխումները: Ստեղծվել են ներքին աուդիտի և դրա մոնիտորինգի իրականացման համար անհրաժեշտ կարևորագույն նախապայմանները: Հանրային հատվածում ներքին աուդիտի իրավական կարգավորման համակարգը համապատասխանեցվել է միջազգային չափանիշներին: 2004 թ. ՀՀ կառավարությունը հաստատել է ՀՀ պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների, դրանց ենթակա հիմնարկների և պետական ու համայնքային ոչ առևտրային կազմակերպությունների ներքին աուդիտի համակարգի զարգացման ռազմավարությունը, որը մասնավորապես կապահովի Ֆինանսական խորը հսկողության կոշտ մեխանիզմից ներքին աուդիտի ապակենտրոնացված համակարգին սահուն անցումը: Թեև բոլոր պետական մարմիններում ներքին աուդիտի պատասխանատուները մշակում են աուդիտի պլաններ և հաշվետվություններ պատրաստում, այդուհանդերձ ներքին աուդիտը սահմանափակվում է հիմնականում գործառույթների համապատասխանության ուսումնասիրություններով: Ներքին աուդիտորների կողմից ռիսկերի գնահատման վրա հիմնված մոտեցումները գործնականում չեն կիրառվում, անբավարար են ներքին աուդիտի գնահատման և հաշվետվությունների հետևողական կիրառման գործընթացները: Ներքին աուդիտ իրականացնող ծառայողների մասնագիտական կարողություններն ու փորձառությունը, ինչպես նաև նրանց անկախության աստիճանը մնում են անբավարար: Հանրային ֆինանսների կառավարման համակարգի մասնագետների որակավորման գործընթացը չի համապատասխանում այս բնագավառում միջազգային լավագույն փորձին, որը ենթադրում է, որակավորման գործընթացի պատվիրակումը մասնագիտական անկախ ինքնակարգավորվող մարմնին: Հանրային ֆինանսների վերահսկողության բարելավման շարունակականությունը ապահովելու առումով կարևորվում է հաջորդաբար տեսչական առկա ծանր բեռը թեթևացնելը և ֆինանսական հսկողության մեխանիզմից ներքին աուդիտի ապակենտրոնացված համակարգին անցնելը:
134. Հայաստանում հանրային ֆինանսների արտաքին աուդիտի բարձրագույն մարմինը Հայաստանի Հանրապետության Վերահսկիչ պալատն է, որի անկախության կարգավիճակն ամրագրված է սահմանադրորեն: 2006թ. օրենսդրորեն ընդլայնվեցին ՀՀ Վերահսկիչ պալատի լիազորությունները, պալատը հնարավորություն ստացավ անկախ աուդիտորներ, փորձագետներ և խորհրդատուներ ներգրավել իր աշխատանքներում: Պալատը ներկայում իրականացնում է ֆինանսական, համապատասխանության և արդյունավետության աուդիտ: Այդուհանդերձ, իրականացվող աուդիտը կարիք ունի բարելավման, հատկապես միջազգային չափանիշներին ու չափորոշիչներին համապատասխանության, ինչպես նաև պատշաճ ինստիտուցիոնալ և մասնագիտական կարողությունների զարգացման առումով: ՀՀ Վերահսկիչ պալատի իրականացրած աուդիտի արդյունքների հաշվետվության վերաբերյալ պաշտոնական արձագանքները սահմանափակ են, երբեմն կատարվում են ուշացումով, ամբողջական չեն և հիմնականում փոփոխությունների մասին չեն հիշատակվում:
135. Հանրային ֆինանսների ոլորտում կոռուպցիոն ռիսկերի կանխարգելման նպատակով անհրաժեշտ է.
- Բարելավել օրենսդիր իշխանությանը ՀՀ կառավարության հաշվետվողականությունը. ՀՀ Ազգային ժողովի մշտական հանձնաժողովներին առանձին ոլորտներում և ճյուղերում բյուջեի կատարման համար պատասխանատու գործադիր մարմինների բյուջետային ընթացիկ հաշվետվությունները ՀՀ ԱԺ հանձնաժողովներում քննարկելու մասնագիտական կարողությունները զարգացնելու միջոցով.
- Բարձրացնել բյուջետային հատկացումների համար պատասխանատվությունն ու հաշվետվողականությունը. բյուջետային փաստաթղթերի մշակման ընթացակարգերի բարելավման, պատվիրակված բյուջետային հատկացումներ ստացող կազմակերպությունների, ինչպես նաև առաջնային և պատվիրակված բյուջետային հատկացումներ ստացողների միջև ֆինանսավորման պայմանագրերի մասին մանրամասն տեղեկություններ ներառելու միջոցով.
- Բարձրացնել հանրային ֆինանսների կառավարման կարգապահությունն ու թափանցիկությունը. պետական բյուջեի միջոցների հաշվին հանրային ծառայություններ մատուցող կազմակերպությունների համար ֆինանսական միջոցների և դրանց ծախսումների վերաբերյալ հաշվետվությունների հրապարակման պարտադիր պահանջ սահմանելու, Ազգային ժողովում պետական բյուջեի նախագծի և պետական բյուջեի կատարման մասին ՀՀ կառավարության հաշվետվության քննարկման գործընթացին հանրային մասնակցությունը ընդլայնելու միջոցով:
- Բարձրացնել միջնաժամկետ հատվածում հանրային ֆինանսների պլանավորման հաշվետվողականությունը. ռազմավարական ծրագրերում ընթացիկ իրավիճակը նկարագրող հենանիշեր, թիրախներ և ցուցիչներ, շոշափելի, հասանելի և չափելի ակնկալվող արդյունքներ սահմանելու, բյուջեի մշակման գործընթացի մեթոդական ցուցումների կատարելագործման, բյուջետային հայտերում մոնիտորինգի պլանի և դիտարկելի ցուցիչների և ռիսկերի ներառման, բյուջեի իրականացման գործընթացում հստակ կազմակերպչական պատասխանատվության շրջանակների սահմանման միջոցով:
- Բարելավել պետական բյուջեի ծախսումների կառավարման գործառույթներն ու ընթացակարգերը. բիզնես գործընթացների բարելավման, անձնակազմի պարտականությունների հստակ սահմանման, մոնիտորինգի, վերահսկողության և հաշվետվության ընթացակարգերի, տվյալների կառավարման ամբողջական և հուսալի համակարգի ներդրման, գանձապետական համակարգում էլեկտրոնային կառավարման համակարգի ամբողջականացման միջոցով:
- Բարձրացնել ՊՈԱԿ-ների ֆինանսավորման, ինչպես նաև սուբվենցիաների տրամադրման հաշվետվողականության մակարդակը. ծառայությունների մատուցման ոչ ֆինանսական, բովանդակային-կատարողական ցուցանիշներով հաշվետվության պահանջների սահմանման միջոցով.
- Ապահովել հանրային ֆինանսների վերահսկողության շարունակական բարելավումը. տեսչական ծանր բեռը թեթևացնելու, ֆինանսական հսկողության կենտրոնացված մեխանիզմից ներքին աուդիտի ապակենտրոնացված համակարգին անցնելու միջոցով.
- Ամբողջականացնել ներքին աուդիտի համակարգը. ներքին աուդիտի պրակտիկայում ֆինանսական, գործառնական համապատասխանության և արդյունավետության աուդիտի և ռիսկերի գնահատման մեթոդների ու ընթացակարգերի ներդրման, ներքին աուդիտի պլանների և հաշվետվությունների որակի բարձրացման, աուդիտորների մասնագիտական կարողությունները, փորձառությունն ու անկախության աստիճանը բարձրացնելու, աուդիտորների մասնագիտական որակավորման չափորոշիչները միջազգային չափանիշներին համապատասխանեցնելու, որակավորման գործընթացը միջազգային լավագույն փորձին համապատասխանեցնելու միջոցով:
- Զարգացնել հանրային հատվածում արտաքին աուդիտի համակարգը. ՀՀ Վերահսկիչ պալատի ինստիտուցիոնալ և մասնագիտական կարողությունների հզորացման, պալատի աշխատակազմի մասնագիտական որակավորման չափորոշիչների վերանայման, միջազգային չափանիշներին համապատասխան աուդիտի մեթոդների և համապատասխան ընթացակարգերի, միջազգային չափանիշներին համապատասխան ֆինանսական, համապատասխանության և արդյունավետության աուդիտի մեթոդների մշակման և ներդրման, ՀՀ Վերահսկիչ պալատի իրականացրած աուդիտի հաշվետվություններին պարտադիր պաշտոնական արձագանքների հանդեպ վերահսկողության խստացման միջոցով:
4.3. Պետական գնումների համակարգ
136. Հայաստանում ձևավորվել են հանրային գնումների առկա օրենսդրական և ինստիտուցիոնալ շրջանակները: Այդուհանդերձ, հանրային գնումների հանդեպ վստահության ընկալման մակարդակը մնում է անբավարար: Մեկ աղբյուրից կատարվող գնումների ծավալը հանրային որոշ հատվածներում, մասնավորապես կրթության, առողջապահության բնագավառներում մնում է մեծ: Մրցույթին մասնակցող տնտեսվարողների միջին թիվը 2007 թ.-ին կրճատվել է 2006 թ. համեմատ, 2.7-ի փոխարեն կազմելով 1.55, ինչը տնտեսվարող սուբյեկտների շարունակական աճի պայմաններում ահազանգում է տնտեսական մրցակցության հետ կապված վտանգման մասին:
137. Օրենսդրորեն կարգավորված են պետական կառավարման և տեղական ինքնակառավարման մարմինների, պետության կամ համայնքների հիմնարկների, ՀՀ կենտրոնական բանկի, պետական կամ համայնքների ոչ առևտրային և պետության կամ համայնքների հիսուն տոկոսից ավելի բաժնեմաս ունեցող կազմակերպությունների կողմից ապրանքների, աշխատանքների և ծառայությունների ձեռքբերման գործընթացի հետ կապված հարաբերությունները, սահմանված են այդ հարաբերությունների կողմերի հիմնական իրավունքները և պարտականությունները: Պետական գնումների գործընթացի կազմակերպման կարևորագույն կազմակերպչական օղակի մրցույթային հանձնաժողովի անդամների շահերի բախման հայտարարագրման օրենսդրական պահանջներ կամ ընթացակարգեր չկան, ինչը վտանգում է մրցակցային միջավայրը և ստեղծում կոռուպցիոն ռիսկեր:
138. Գնումների գործընթացի թափանցիկությունն ու հրապարակայնությունը հիմնականում ապահովվում է գնումների պաշտոնական կայքի և հրապարակային հայտարարությունների միջոցով: Այդուհանդերձ, տեղեկատվության հիմնականում հայերեն հրապարակվելու հանգամանքով պայմանավորված, այն հասանելի է միայն տեղական կազմակերպություններին, ինչը գործնականում սահմանափակում է ոչ ռեզիդենտների մասնակցությունը գնումներին: Հանրային գնումների գործընթացի վերաբերյալ անձանց բողոքները, առաջարկները և դիմումները քննարկում է հանրային ֆինանսների կառավարման պետական լիազոր մարմինը, որը նաև մոնիտորինգ է իրականացնում հանրային գնումների գործընթացի, այդ թվում` ՊԳԾ գործունեության նկատմամբ: Այդուհանդերձ, գնումների գործընթացի վերաբերյալ բողոքները չեն քննարկվում գնումների գործընթացից անկախ մարմնի կողմից, ինչը հնարավորություն կընձեռեր առավել արդյունավետ կերպով արձագանքել բողոքներին` կրճատելով դրանց քանակը և հնարավոր դատական բողոքարկման անհրաժեշտությունը:
139. 2006թ. հաստատված էլեկտրոնային գնումների համակարգի ներդրման ռազմավարությունը ուղղված է պետական ծախսերի կառավարման արդյունավետության բարձրացմանը, թափանցիկության ընդլայնմանը, մրցակցության խթանմանն ու բյուջետային գործընթացում կոռուպցիոն ռիսկերի կրճատմանը: Էլեկտրոնային գնումների համակարգի ներդրման արդյունավետությունը ներկայում սահմանափակվում է պատշաճ ընթացակարգերի բացակայությամբ, ինստիտուցիոնալ կարողություններով, այդ թվում` էլեկտրոնային գնումների համակարգի շահագործման փորձառու մասնագետների բացակայությամբ, ինչպես նաև Հայաստանում հեռահաղորդակցության և էլեկտրոնային կապի միջոցների մատչելիության ցածր աստիճանով` հատկապես ՀՀ մարզերի գյուղական բնակավայրերում: Պետական գնումների գործակալության կարգավիճակը հնարավորություն չի տալիս կիրառելու մասնագիտացված ծառայությանն ներկայացվող պահանջները` մասնավորապես էթիկայի և շահերի բախման կանոնակարգեր: Գնումների գործակալության աշխատողները քաղաքացիական ծառայողներ չեն:
140. Օրենսդրորեն սահմանված է առնվազն երեք տարին մեկ անգամ հանրային գնումների մասնագետների ուսուցման և վերապատրաստման և նրանց որակավորման գնահատման պահանջը: Այդուհանդերձ, գործնականում այս գործընթացը դեռևս պատշաճ կերպով չի կազմակերպվում: ՀՀ համայնքներում, հատկապես գյուղական համայնքներում, գնումների գործընթացը պատշաճ կերպով կազմակերպելու կարողությունները խիստ անբավարար են` համապատասխան մասնագիտական որակավորման և հմտությունների բացակայության պատճառով: Տեղական ինքնակառավարման մարմինները միշտ չէ, որ գնումների գործընթացը կազմակերպելիս օգտվում են Պետական գնումների գործակալության (ՊԳԾ) վճարովի ծառայություններից:
141. Պետական գնումների համակարգում կոռուպցիայի կանխարգելման, գնումների գործընթացի թափանցիկության, հրապարակայնության ապահովման նպատակով անհրաժեշտ է.
- հզորացնել պետական գնումների ոլորտում լիազոր մարմինների ինստիտուցիոնալ կարողությունները. էլեկտրոնային գնումների համակարգի գործարկման, շահագործման և զարգացման համար պատասխանատու մասնագիտացված ստորաբաժանման ստեղծման, որակյալ մասնագետներով, արդի տեղեկատվական տեխնոլոգիաներով և պատշաճ հզորության կապուղիներով ապահովման, Պետական գնումների գործակալության կարգավիճակի վերանայման, ՊԳԾ ղեկավարի և աշխատողների որակավորման չափորոշիչների սահմանման, գնումների մասնագետների պատրաստման, վերապատրաստման և որակավորման բարձրացման համակարգի ներդրման, գործակալության աշխատողների համար վարքագծի և շահերի բախման ծառայողական կանոնակարգերի սահմանման, պետական գնումների ընթացակարգերի պահպանման նկատմամբ խիստ վերահսկողություն սահմանելու միջոցով.
- ապահովել պետական գնումների հրապարակայնությունը և թափանցիկությունը. էլեկտրոնային գնումների համակարգի ներդրման, պետական գնումների համակարգը կանոնակարգող գործող օրենսդրության կատարելագործման և ընթացակարգերի, այդ թվում մրցույթային հայտերի գնահատման, ոչ գնային չափորոշիչների և մասնակիցների նախաորակավորման իրականացման հստակ ընթացակարգերի սահմանման, տեղեկատվությունը էլեկտրոնային միջոցներով, առավել տարածված միջազգային լեզուներով, գնումների գործընթացին արտասահմանյան կազմակերպությունների մասնակցության ապահովման, հանրային գնումների տարեկան հաշվետվությունների հրապարակման և հանրային գնումների վերաբերյալ կանոնավոր ասուլիսների կազմակերպման միջոցով.
- ապահովել պետական գնումների ընթացակարգերի պահպանման նկատմամբ վերահսկողությունը. գնումների գործընթացի ապակենտրոնացմանը զուգահեռ աուդիտի որակի բարձրացման և գնումների գործընթացի ժամկետների և ընթացակարգերի պահպանման համար մարմինների ղեկավարների անհատական պատասխանատվություն սահմանելու, գնումների պլանները կատարելագործելու, մրցույթային հանձնաժողովի անդամների շահերի բախման հայտարարագրման օրենսդրական պահանջներ կամ ընթացակարգեր սահմանելու, գնումների գործընթացի վերաբերյալ բողոքները գնումների պատվիրատու կազմակերպության կողմից քննարկելու ընթացակարգերի սահմանման և հնարավոր դատական բողոքարկումների դեպքերը կրճատելու միջոցով.
- աջակցել պետական գնումների օրինականության պահպանման համար նպաստավոր միջավայրի ձևավորմանը. գնումների մրցակցային տեսակների և ընկերությունների մասնակցությունը մրցույթներին խթանելու, մրցույթային հանձնաժողովների հանդեպ վստահությունը բարձրացնելու և հանրային գնումների գործընթացում մրցակցային միջավայր ապահովելու միջոցով:
4.4. Հարկային և մաքսային համակարգեր
142. ՀՀ կառավարությունը կարևորում է հարկային համակարգում կոռուպցիոն ռիսկերի կրճատումը, այդ թվում` հարկային վարչարարության բարելավման միջոցով: Հարկային մարմնում կոռուպցիայի հաղթահարման ուղղությամբ նախորդ տարիներին մի շարք դրական քայլեր են արվել: 2005թ. ներդրվել է հարկ վճարողների կողմից հաշվետվությունները փոստով հարկային մարմնին ներկայացնելու կարգը: Օրենսդրորեն սահմանվել է հարկային մարմինների կողմից ստուգումների կազմակերպման և անցկացման գործում կամերալ` գրասենյակային, ուսումնասիրությունների անցկացման հնարավորությունը: ՀՀ ԿԱ ՀՊԾ-ն իրականացնում է «Կոռուպցիայի իրավախախտումների հայտնաբերման և դրանց մասին իրավասու իրավապահ մարմիններին հայտնելու» ընթացակարգերը կանոնակարգող ուղեցույցը: Այդուհանդերձ, գործող հսկողական լծակները հիմնականում ենթադրում են հարկ վճարողի հետ հարկային ծառայողների անմիջական շփումներ, ինչը կոռուպցիոն զգալի ռիսկեր է պարունակում: Հարկ վճարողները դժգոհում են հարկային վարչարարության անհավասարությունից և արդարացի չլինելուց: Համապատասխան ընթացակարգերի բացակայությունը կամ անհստակությունը հարկային տեսուչների համար տարբեր հարկային տեսչություններում հայեցողական լուծումների և որոշումների լայն դաշտ է ստեղծում: Բողոքարկման գործող համակարգը ևս լիովին չի գոհացնում հարկ վճարողների սպասումները:
143. Օրենսդրորեն կարգավորվել են հարկային ծառայության կազմակերպման և իրականացման, հարկային ծառայության պաշտոններ զբաղեցնող անձանց իրավական կարգավիճակի, հարցերը: Հարկային ծառայողների և հարկ վճարողների միջև ձևավորվող կապերը կանխելու և կոռուպցիոն ռիսկերը կրճատելու նպատակով ամրագրվել է հարկային ծառայողների ռոտացիայի սկզբունքը: Այդուհանդերձ, հարկային ծառայությունում չի գործում նյութական խրախուսման ժամանակակից համակարգ: Հարկային ծառայությունում պաշտոնային առաջխաղացման համակարգը հիմնված չէ բացառապես մասնագիտական ունակությունների գնահատման վրա: Ատեստավորման արդյունքները պատշաճ կերպով չեն ներառվում հարկային ծառայողների վերապատրաստման և պաշտոնեական առաջխաղացման ընթացակարգերում: Հարկային ծառայողների ատեստավորման գործող համակարգը թույլ չի տալիս լիարժեքորեն գնահատել հարկային ծառայողների մասնագիտական ունակությունները:Գործուն չէ նաև հարկային ծառայողների վերապատրաստման մեխանիզմը, որն իրականացվում է ոչ պարբերաբար` առանց ուսումնական հատուկ ծրագրերի: Ամբողջականացված չէ և ըստ էության չի իրականացվում ներքին աուդիտի գործառույթը: Հարկային ծառայողի վարքագծի կանոնները և դրանց պահանջների նկատմամբ վերահսկողությունը կրում են ձևական բնույթ:
144. Հարկային ոլորտում առավել խոցելի է մարդկային գործոնը. եվրոպական չափանիշների համեմատ ՀՊԾ-ն հատկապես ետ է մնում էթիկայի, աշխատողների գործունեությունը խթանող, նրանց աջակցող և պաշտպանող մարդկային ռեսուրսների կառավարման քաղաքականության և գործող պրակտիկայի, ինչպես նաև արդյունավետ ներքին հաղորդակցության համակարգի առումով: Հարկատուների և հարկային համակարգի աշխատողների միջավայրում հաղորդակցության կազմակերպման առումով հարկային մարմինը շուրջ 2.4 անգամ ետ է մնում եվրոպական նվազագույն չափանիշից: Եվրոպական չափանիշների համեմատ թերություն է մնում նաև ՀՀ հարկային մարմնի ստորաբաժանումների և աշխատողների կատարողականության գնահատման և աշխատանքի արդյունավետության կառավարման համակարգը, այդ թվում` հարկային մարմնում ներքին աուդիտի մեխանիզմը:
145. Հարկային ծառայության համակարգի գործունեության թափանցիկության, հրապարակայնության, հաշվետվողականության և օրինականության ապահովման նպատակով անհրաժեշտ է.
- Բարձրացնել հարկային ծառայությունում մարդկային ռեսուրսների կառավարման արդյունավետությունը. հարկային ծառայողի վարձատրության ու պարգևատրման համակարգերի բարելավման և հարկային ծառայողի պաշտոնական դրույքաչափի աստիճանական բարձրացման, սոցիալական երաշխիքների բարելավման, հարկային ծառայության պաշտոնի նշանակման ընթացակարգերի թափանցիկության և օբյեկտիվության սկզբունքների իրագործումն ապահովող ընթացակարգեր ներդնելու, հարկային ծառայողների պարտադիր ուսուցման, վերապատրաստման և պաշտոնական առաջխաղացման ընթացակարգերի հստակեցման, որակավորման գրավոր ընթացակարգերի և թեստավորման էլեկտրոնային համակարգի ներդրման, միջգերատեսչական ատեստավորման հանձնաժողովների ձևավորման, հարկային ծառայության մարմնի ղեկավար պաշտոնների պարտադիր կարգ սահմանելու և հարկային ծառայողների ռոտացիայի հստակ ընթացակարգեր ներդնելու, հարկային մարմնի համապատասխան ստորաբաժանման կողմից հարկային ծառայողների գործունեության օրինականության նկատմամբ հետևողական և խիստ հսկողության, հարկային ծառայողի վարքագծի կանոնների ամբողջականացման և դրանց պահպանման նկատմամբ հետևողական վերահսկողություն սահմանելու, հարկային ծառայողի շահերի բախումը կարգավորելու և շահերի բախման հայտարարագրման ինստիտուտ ներդնելու, շահերի բախման կարգավորման խախտումների համար պատասխանատվության խստացման և պատասխանատվության միջոցների հետևողական կիրառման, հարկային ծառայողների գույքի և եկամուտների վերաբերյալ հայտարարագրերի վերլուծության և մոնիտորինգի համակարգի ներդրման, հարկային ծառայողների շարունակական վերապատրաստման ծրագրերում կոռուպցիայի դեմ պայքարի միջոցների վերաբերյալ թեմաներ ընդգրկելու միջոցով:
- Շարունակաբար նվազեցնել հարկային ծառայողների և հարկ վճարողների միջև անմիջական շփումները. էլեկտրոնային հարկային ծառայությունների ընդլայնման, հարկային հաշվետվությունները բացառապես փոստով կամ էլեկտրոնային փոստով ընդունելու պահանջի ամրագրման, հարկ վճարողների սպասարկման վերաբերյալ տեղեկատվության ընդունման կենտրոններ հիմնելու, հարկային մարմնի կողմից ստուգման ենթակա հարկ վճարողների ընտրության և ստուգումների պլանավորման ինքնագնահատման համակարգը զարգացնելու, հարկային հսկողության իրականացման ամբողջական վերլուծությունների մեթոդների ներդրման, հարկ վճարողների ներուժի գնահատման և կամերալ ուսումնասիրությունների մեթոդներ և ընթացակարգեր ներդնելու, հարկային հանցագործությունների քննության ընթացքում կոռուպցիայի հանցակազմը վեր հանելու և քննության պատշաճ մեթոդների կիրառմամբ տնտեսական հանցագործությունների և կոռուպցիոն իրավախախտումների կապերը բացահայտելու միջոցով.
- Բարձրացնել հարկային մարմնի գործունեության հրապարակայնությունն, հաշվետվողականությունն ու օրինականությունը. հարկային ծառայության ներհամակարգային միասնական ընթացակարգեր սահմանելու, հարկ վճարողների նկատմամբ դրանց միատեսակ կիրառման վերահսկողություն սահմանելու և ընթացակարգերի խախտման համար պատասխանատվությունը խստացնելու, հարկ վճարողների համար ուղեցույցեր հրապարակելու, այդ թվում` հարկային մարմնի պաշտոնական էլեկտրոնային կայքում դրանք տեղադրելու և պարբերաբար թարմացնելու, հարկային մարմնում ներքին աուդիտի համակարգի լիարժեք ներդրման, հարկային մարմնի գործունեության ներքին աուդիտի և հարկային համակարգում կոռուպցիայի կանխարգելման, բացահայտման և մեղավոր անձանց պատասխանատվության ներկայացման գործընթացների արդյունքները պարբերաբար հրապարակելու, հարկային ծառայության պաշտոնատար անձանց կողմից վարչական վարույթի իրականացման օրինականության նկատմամբ վերահսկողություն սահմանելու, հարկային ծառայության նկատմամբ բողոքարկման համակարգի ընթացակարգերի հստակեցման, հասարակությանն ու հարկ վճարողներին վստահություն ներշնչող «թեժ գծի» և հարկային մարմնի պաշտոնական կայքում արդյունավետ հետադարձ կապի գործարկման, հարկային մարմնի և քաղաքացիական հասարակության կառույցների միջև համագործակցության արդյունավետ ընթացակարգեր ներդնելու միջոցով:
146. Մաքսային ծառայության համակարգի գործունեության թափանցիկության, հրապարակայնության, հաշվետվողականության և օրինականության ապահովման նպատակով անհրաժեշտ է.
- Բարձրացնել մաքսային ծառայության կառավարման արդյունավետությունն ու հաշվետվողականությունը. մաքսային ծառայության համակարգում կատարողականի գնահատման համակարգ և դրա վրա հիմնված մաքսային ծառայողի պաշտոնական առաջխաղացման ընթացակարգեր և մաքսային ծառայողի պարտադիր պարբերական ռոտացիայի կարգ ներդնելու, մաքսային ծառայողի էթիկայի կանոններ ներդնելու և դրանց նկատմամբ վերահսկողություն սահմանելու, մաքսային ծառայության գործունեության վերաբերյալ տարեկան հաշվետվությունների հրապարակման, ռիսկերի կառավարման վրա հիմնված մաքսային հսկողության համակարգ ներդնելու, ինքնահայտարարագրման համակարգի և էլեկտրոնային կապուղիներով մաքսային հայտարարագիր ներկայացնողների շրջանակն ընդլայնելու և մաքսային միջնորդի ինստիտուտը զարգացնելու, ՀՀ մաքսային սահմանով ավտոտրանսպորտային միջոցներով մեկնող և ժամանող քաղաքացիների մաքսային հսկողության երկուղային` կարմիր և կանաչ ուղիների համակարգ ներդնելու, մաքսային ձևակերպումների ժամանակահատվածի նկատմամբ մոնիտորինգ սահմանելու, պատկան մարմինների կողմից իրականացվող հսկողությունները նույն վայրում և նույն պահին կատարելու հնարավորություն ընձեռող «Մեկ կանգառ» սկզբունքը ներդնելու, մաքսային հսկողության նպատակով ներկայացվող փաստաթղթերի ցանկը միջազգային լավագույն փորձին համապատասխանեցնելու, Միջազգային ճանապարհային փոխադրումների կոնվենցիայի շրջանակներում ապրանքներ փոխադրող տրանսպորտային միջոցների համար պարզեցված մաքսային ընթացակարգեր սահմանելու, բարեխիղճ տնտեսվարող սուբյեկտների համար պարզեցված ընթացակարգեր սահմանելու միջոցով.
- Ապահովել տնտեսվարող սուբյեկտների միջև մաքսային բեռի արդարացի բաշխումը և մաքսային ծառայության թափանցիկությունն ու օրինականությունը. պետական ծառայողների հովանավորչությունը ձեռնարկատիրական գործունեության ոլորտում բացառելու, մաքսային վարչարարության օրենսդրական կարգավորման հստակեցման և պարզեցման, թափանցիկ և պարզեցված ընթացակարգեր ներդնելու, մաքսային արժեքների որոշման հստակ չափանիշներ սահմանելու և դրանց մատչելիությունը, այդ թվում` ինտերնետի միջոցով ապահովելու, տնտեսվարողների նկատմամբ հավասար պայմաններում հավասար մոտեցումների կիրառման նկատմամբ վերահսկողություն սահմանելու, մաքսային վարչարարության բարեփոխումների ընթացքի վերաբերյալ հանրային իրազեկման, բարեխիղճ տնտեսվարող սուբյեկտների և իրավախախտում իրականացնողների վերաբերյալ տեղեկատվությունը մաքսային ծառայության ինտերնետային կայքում տեղադրելու, մաքսային ծառայության պաշտոնական էլեկտրոնային կայքի և թեժ հեռախոսագծի միջոցով մաքսային մարմնի ղեկավարի, քաղաքացիների և տնտեսվարողների միջև ուղիղ հաղորդակցությունն ապահովելու, տնտեսվարողներին մաքսային ընթացակարգերի և տեղեկատվական տեխնոլոգիաների վերաբերյալ տեխնիկական աջակցություն տրամադրելու միասնական համակարգ ներդնելու միջոցով:
4.5. Կրթության ոլորտ
147. Կրթության ոլորտում ՀՀ Կառավարությունը 2009-2012 թթ. նախատեսում է էականորեն բարելավել կրթության որակը և հասանելիությունը բնակչության անապահով խմբերի համար: Այս նպատակին հասնելու նախապայմաններից մեկը կրթության ոլորտում կոռուպցիոն ռիսկերի էական կրճատումն է: Կրթության ոլորտի զարգացման պետական քաղաքականության երկու հիմնական ուղղությունները` ոլորտի ֆինանսավորման ծավալների կտրուկ աճի արդյունավետությունը և 12-ամյա հանրակրթության համակարգի գործուն ներդրումը հնարավոր է միայն այս ոլորտում կառավարման արդյունավետության բարձրացման պարագայում:
148. Հատկանշական է, որ բնակիչների շրջանում կոռուպցիայի ընկալման մակարդակը մեծապես պայմանավորված է կրթության ոլորտում կոռուպցիայի տարածվածությանը տրված գնահատականով: Այսպես, բնակիչների 91.8 տոկոսը կրթության ոլորտը բնորոշվել են որպես այս կամ այն չափով կոռումպացված:Քաղաքացիների նման ընկալումը, ըստ էության, պայմանավորված է նաև կրթության ոլորտի հետ բնակչության հիմնական հատվածի առավել շարունակական և հաճախակի շփումներով: Կոռուպցիայի տարածվածության ընկալման այս ցուցանիշով կրթության ոլորտը զիջում է միայն ընտրական համակարգին:
149. Կրթության ոլորտում առավել կարևորվում են կոռուպցիայի դեմ պայքարի կանխարգելիչ և կրթալուսավորչական միջոցների կիրառումը քաղաքացիական հասարակության լայն ներգրավմամբ: Առանձնապես արդիական է կրթության ոլորտում առկա համակարգային կոռուպցիոն ռիսկերի բացահայտումն ու դրանց կրճատումը` ընթացակարգային փոփոխությունների ճանապարհով, օրինական ընթացակարգերի օգտավետության խթանումը և կոռուպցիոն երևույթների դեմ հասարակության շրջանում անհանդուրժողականության վերաբերմունքի ձևավորումն ու բարոյական պատժի մեխանիզմների կիրառումը:
150. Կրթության ոլորտում կոռուպցիայի դեմ պայքարի միջոցներն ուղղված են, մի կողմից կրթության յուրաքանչյուր մակարդակում առկա կոռուպցիոն ռիսկերի կրճատմանը, և միաժամանակ, կրթության մեկ մակարդակից մյուսին անցնելու գործընթացում առկա կոռուպցիոն ռիսկերի բացահայտմանն ու կանխարգելմանը:
151. Կրթության ոլորտում օրինականության ապահովման նկատմամբ պետական վերահսկողության իրականացման գործում Կրթության պետական տեսչության դերակատարման մեծացումն ու կարողությունների զարգացումը պետք է ուղղված լինի ոչ միայն օրենսդրության պահանջներին անհամապատասխանության բացահայտմանը, այլ կոռուպցիայի կանխարգելմանը և տեսչության կայացմանը` որպես կրթության ոլորտի զարգացման քաղաքականությունը ուղղորդող մարմնի:
152. Կրթության սուբյեկտների ապակենտրոնացված կառավարման ինստիտուտը դեռևս զարգացման նախնական փուլում է, իսկ կառավարման և վերահսկողության գործառույթներում մասնակցային գործընթացներին պատշաճ դեր չի հատկացվում: ՈՒսումնական հաստատությունների կանոնադրությունները լիարժեք կերպով չեն համապատասխանում գործող պրակտիկային: Պատշաճ կերպով թափանցիկ և հրապարակային չէ ուսումնական հաստատությունների կառավարմանն առնչվող տեղեկատվությունը: Գործող ընթացակարգերը կադրերի ընտրության և նշանակման հայեցողական որոշումների մեծ հնարավորություններ են ստեղծում, բավարար չափով թափանցիկ չեն, չեն բացառում շահերի բախումը կադրային նշանակումներում և մասնագիտական առաջխաղացման գործում, ուստի չեն երաշխավորում ուսումնական հաստատությունների մանկավարժական որակյալ կադրերի առկայությունը և բարեխղճությունը հանրային ծառայությունների այս հատվածում:
153. Շարունակական կատարելագործման կարիք ունեն գիտելիքների գնահատման համակարգը, այդ թվում` գնահատման միասնական չափորոշիչները, դրանց կիրառման գործնական պրակտիկայի պարբերական ամբողջականացման ուղիով:
154. Մտահոգիչ է նաև կրթության ոլորտում ոչ պաշտոնական վճարների առկայությունը, ինչպես նաև կրթական հաստատությունների կողմից և/կամ միջոցով մատուցվող ծառայությունների կարգավորումը: Մասնավորապես, կրթական հաստատություններում գործնականում երբեմն իրականացվում է կրթական գործընթացի հետ անմիջական կապ չունեցող գործարքներ` ի շահ երրորդ կողմի: Լիարժեք կերպով ապահովված չէ ուսումնական հաստատությունների գույքի և նյութական միջոցների շրջանառության թափանցիկությունն ու հաշվետվողականությունը:
155. Հանրակրթական դպրոցներում մի շարք կոռուպցիոն ռիսկեր պայմանավորված են անհարգելի բացակայություններով: վերջինիս արտահայտման ձևերն են արտադասարանական պարապմունքները, աշակերտների ու ուսուցիչների միջև առկա կոնֆլիկտները, ինչպես նաև դպրոցում հայտարարված կամ սպասվող դրամահավաքից խուսափելը: Մտահոգիչ է նաև այսպես կոչված «մեռած հոգիների» խնդիրը, երբ աշակերտի բացակայության պայմաններում նրա գոյությունը փաստաթղթավորվում է:
156. Այսպիսով կրթության ոլորտում թափանցիկության, հրապարակայնության, հաշվետվողականության, օրինականության ապահովման և կոռուպցիոն ռիսկերի կրճատման նպատակով անհրաժեշտ է.
- Ապահովել կրթության ոլորտի զարգացման քաղաքականության մեջ կոռուպցիոն ռիսկերի շարունակական բացահայտումն ու կանխարգելումը. ՀՀ կրթության քաղաքականության մշակման գործընթացում իրականացվող վերլուծությունների շարքում կրթության յուրաքանչյուր մակարդակում առկա կոռուպցիայի ընկալման, ռիսկերի բացահայտման, համակարգերի կառավարման թափանցիկության, մասնակցության, և այլ հետազոտություններ ներառելու, ավագ դպրոցի կառավարմանն առնչվող կոռուպցիոն ռիսկերի գնահատումն ու կանխարգելման ուղղված մոտեցումները ներառելու, բարձրագույն և միջին մասնագիտական կրթության հաստատությունների կառավարման մարմիններում կառավարության ներկայացուցիչների կողմից առանձին հաստատությունում կոռուպցիոն ռիսկերի կանխարգելման և բացահայտման հարցերը կառավարման մարմնի օրակարգում պարտադիր կերպով ընդգրկման պահանջ և համապատասխան ընթացակարգեր սահմանելու միջոցով.
- Բարձրացնել կրթության ոլորտի կառավարման արդյունավետությունն ու հաշվետվողականությունը. կրթության ոլորտում վերահսկողական գործառույթներ իրականացնող և ուսումնական հաստատություններում ստուգումներ և ուսումնասիրություններ իրականացնող մարմինների լիազորությունների տարանջատումը և գործառույթները հստակեցնելու, այդ մարմինների գործունեությունը համակարգելու և դրանց միջև միջգերատեսչական համագործակցությունն ապահովելու, Կրթության պետական տեսչության նպատակների և խնդիրների իրականացմանը համահունչ օրենսդրական գործիքներ սահմանելու և ընթացակարգեր ներդնելու, կրթության ոլորտի կառավարման համակարգում կոռուպցիայի վերաբերյալ իրազեկման և հակակոռուպցիոն թեմաներով վերապատրաստման ծրագրերի իրականացման միջոցով:
- Բարձրացնել հանրակրթական դպրոցների կառավարման թափանցիկությունը, հրապարակայնությունը, հաշվետվողականությունն ու օրինականությունը. դպրոցների կառավարման օրենսդրական կարգավորման գործնական պրակտիկան շարունակականորեն վերլուծելու և ամփոփելու, դպրոցների օրինակելի կանոնադրությունը գործող պրակտիկային համադրելու, ՀՀ Հանրակրթության ոլորտում համադպրոցական ցանցի ընդլայնման և էլեկտրոնային ուսուցման բարելավման հայեցակարգին համապատասխան կրթության կառավարման տեղեկատվական համակարգ ներդնելու և դրա ընձեռած հնարավորությունների կիրառմամբ թափանցիկ և հետևողական կերպով դպրոցի կառավարմանն առնչվող լիարժեք տեղեկատվությունը, այդ թվում` աշակերտի առաջադիմության ցուցանիշները, դպրոցական համայնքին հասանելի դարձնելու հստակ ընթացակարգեր ներդնելու, ծնող-դպրոց գրավոր հարաբերությունների պրակտիկան, այդ թվում` թղթային և էլեկտրոնային կապի միջոցներով, ներդնելու, դպրոցի կառավարման և վերահսկողության գործառույթներում ծնողական, մանկավարժական և մեթոդական խորհուրդների գործուն մասնակցությունն ապահովող ընթացակարգեր ներդնելու, ավագ դպրոցում աշակերտների, աշակերտական խորհուրդների դերը և լիազորությունները օրենսդրորեն ընդլայնելու և համապատասխան ընթացակարգեր ներդնելու, դպրոցներում պարբերական գույքագրման ընթացակարգեր և էլեկտրոնային հաշվապահության պրակտիկա ներդնելու, դպրոցներում անհարգելի բացակայությունների նկատմամբ վերահսկողությունը խստացնելու, դպրոցից դպրոց բարձր դասարաններում սովորող աշակերտների տեղաշարժերի նկատմամբ խիստ վերահսկողություն սահմանելու, դպրոցներում առկա ոչ պաշտոնական վճարումները կանոնակարգելու և ստվերային միջոցներն իրավական դաշտ բերելուն մեխանիզմներ ներդնելու, ծառայությունների դիմաց վճարումները, նվիրատվություններն ու դպրոցին համայնքի ֆինանսական աջակցությունը բացառապես անկանխիկ եղանակով իրականացման ընթացակարգեր ներդնելու, յուրաքանչյուր նման գործարքի պարագայում գումարի բնույթն ու հատկացման նպատակը գրավոր արձանագրելու պարտադիր պայման սահմանելու միջոցով.
- Բարձրացնել կրթական հաստատություններում կադրերի ընտրության, նշանակման, պաշտոնեական առաջխաղացման և աշխատանքային հարաբերությունների կարգավորման թափանցիկությունը, հրապարակայնությունն ու օրինականությունը. մանկավարժական կադրերի ընտրության մրցութային գործընթացը կարգավորելու, կադրերի ընտրության, նշանակման և պաշտոնեական առաջխաղացման հստակ մեխանիզմներ և ընթացակարգեր ներդնելու, կրթական հաստատությունների աշխատողների համար պաշտոնի նկարագրություն և վարքագծի միասնական կանոններ սահմանելու, հանրային ծառայության այս ոլորտում շահերի բախման հայտարարագրերի կիրառման կարգը սահմանելու, ուսուցչի և դասախոսի անձնական գործը որպես հրապարակային փաստաթուղթ սահմանելու և դրա հրապարակման կարգը ներդնելու, հասարակական կառույցների կողմից կրթական հաստատությունների և մանկավարժների գործունեության գնահատման ինքնակարգավորման ինստիտուտ ներդնելու միջոցով.
- Ապահովել գիտելիքի գնահատման համակարգերի թափանցիկությունն ու օրինականությունը. միջազգային լավագույն փորձի վրա հիմնված գնահատման միասնական, անկախ համակարգը լիարժեք և հետևողական կերպով ներդնելու, գնահատման համակարգի կիրառման նկատմամբ արտաքին վերահսկողություն սահմանելու և ներքին վերահսկողության հետևողական ընթացակարգեր ներդնելու, միասնական գնահատման ու դպրոցում առկա գնահատականների վերլուծություններ պարբերաբար իրականացնելու, դրանց հիման վրա հանրակրթության քաղաքականության մեջ պարբերաբար ճշգրտումներ կատարելու, միասնական և ավարտական քննությունների ընթացակարգերի թափանցիկությունն ապահովելու, քննությունների ընթացքի նկատմամբ վերահսկողությանը հասարակական կազմակերպությունների լայն ներգրավումը կանոնակարգելու և ընթացակարգեր ներդնելու, թեստային քննությունների ընթացքում հսկիչների լիազորությունները հստակեցնելու և նրանց կողմից քննությունների կանոնները խախտող աշակերտների նկատմամբ կիրառվող պատժամիջոցների չափանիշներն ու ցանկը սահմանելու միջոցով:
4.6. Առողջապահության ոլորտ
157. Առողջապահության համակարգում կոռուպցիոն ռիսկերը հատկապես շոշափելի են առողջապահական համակարգի կառավարման, ֆինանսավորման, բժշկական որակյալ ծառայությունների մատուցման գործում: Բուժհաստատություններում ներքին կառավարման ցածր արդյունավետությունը, անբավարար թափանցիկությունը և վերահսկողության մեխանիզմների անկատարությունը, պետության կողմից տրամադրված ֆինանսների ոչ նպատակային օգտագործումը ստեղծում են կոռուպցիոն դրսևորումների առաջացման նպաստավոր պայմաններ:
158. Ըստ ՀՀ Ազգային վիճակագրական ծառայության տնային տնտեսությունների ընտրանքային հետազոտության տվյալների, թե պոլիկլինիկաներում և հիվանդանոցներում, հիվանդները կատարում են «ոչ ֆորմալ» վճարումներ: Ըստ ՏԶԿ/ԹԻ 2006 թ. իրականացրած կոռուպցիայի ընկալման վերաբերյալ հարցման արդյունքների` առողջապահությունը զբաղեցրել է առաջին տեղը երեք առավել կոռումպացված ոլորտների և ծառայությունների շարքում: Հարցման արդյունքներով պարզվել է, որ 50 000 ՀՀ դրամից ցածր ամսական միջին եկամուտ ունեցող անձինք որպես առաջին ամենակոռումպացված ոլորտ առավել հաճախ նշել են առողջապահությունը: Քաղաքացիների` բժշկական օգնություն և սպասարկում ստանալու իրավունքին առնչվող առավել տարածված բողոքներն առնչվում են անվճար կամ արտոնյալ պայմաններով դեղեր ձեռք բերելու, պետության կողմից երաշխավորված անվճար բժշկական օգնություն տրամադրելու կարգին և այլն:
159. Առողջապահական հիմնական ծառայությունների փաթեթն ավելի ծավալուն է պետական բյուջեի իրական հնարավորությունների համեմատ: Բուժման ընթացիկ գներն չեն արտահայտում իրական ծախսերը, հող են ստեղծում ոչ պաշտոնական վճարումների համար: Պետական պատվերի շրջանակներում իրականացվող բժշկական օգնության և սպասարկման գների ոչ պատշաճ հիմնավորվածությունն ազդում է նաև բուժհաստատություններում վճարովի առողջապահական ծառայությունների գների ձևավորման վրա: Հիվանդանոցների հետ կնքվող պայմանագրերում սկսած 2000 թ.-ից կիրառվում է սահմանափակ բյուջեի սկզբունքը, որն ուղղված է առաջին հերթին բուժհիմնարկներում պետության պարտքերի կուտակման և հավելագրումների գործընթացի կասեցմանը: Այդուհանդերձ, խնդիրը դեռևս պատշաճ կերպով կարգավորված չէ, ինչը համապատասխան պաշտոնյաներին հաճախ հայեցողական որոշումների կայացման հնարավորություն է ընձեռում: Լրացուցիչ պետական ֆինանսավորում ստանալու ակնկալիքով, պետական պատվերի սահմանափակ բյուջեն արհեստականորեն հաճախ ուռճացվում է, ինչը հիմք է հանդիսանում պետական պատվերի կատարողականի հավելագրումների համար: Ավելին, պետական առողջապահական գործակալության (ՊԱԳ) և բուժհիմնարկների միջև կնքվող պայմանագրում նախապես սահմանվում է տվյալ հիմնարկի տարեկան սահմանափակ բյուջեն, որից ավելի այդ բուժհիմնարկը չի կարող ֆինանսավորվել ՊԱԳ-ի կողմից: Նման մոտեցման արդյունքում պետության կողմից երաշխավորված և բուժհաստատությունների կողմից մատուցված բուժօգնության որոշ ծավալներ չեն փոխհատուցվում պետության կողմից, ինչը խաթարում է բուժհաստատությունների գործունեության հաշվետվողականությունը:
160. Վճարովի բժշկական ծառայությունների դաշտը գրեթե կանոնակարգված չէ: Վճարովի բուժօգնության գները և դրանց մատուցման կարգը սահմանում են բուժհաստատությունները: Վճարովի ծառայությունների գնագոյացումը միտված է ստվերային եկամուտների մեծացմանը:
161. Բուժօգնության որակի գնահատման և վերահսկման չափորոշիչների բացակայությունն հանգեցնում է թերի բուժման, անփոփոխ բուժման ելքով դեպքերի, որոնց ֆինանսավորումը կատարվում է ընդհանուր սկզբունքներով: Բնակչության անբավարար իրազեկությունը հիվանդի ծախսային բեռի ավելացման լուրջ նախադրյալ է: Իր իրավունքներին, մասնավորապես պետական պատվերով բուժման ծավալներին, անիրազեկ հիվանդը ավելի հաճախ է «ոչ պաշտոնական» վճարումներ կատարում:
162. Բժշկական հաստատություններում կադրերի ընտրության մրցութային կարգը դեռևս պատշաճ ձևով ներդրված չէ, ինչը բարենպաստ պայմաններ է ստեղծում կադրերի հայեցողական ընտրության և հովանավորչության համար: Բժշկական անձնակազմի օպտիմալ թվաքանակի հաշվարկման համար անհրաժեշտ մեթոդաբանության ու նորմատիվների բացակայության պատճառով հաստիքային ցուցակների ուռճացվածությունը և պետական լիազոր մարմնի կողմից հաստիքանախահաշվային կարգապահության նկատմամբ անբավարար վերահսկողությունը լրացուցիչ կոռուպցիոն ռիսկեր են ստեղծում: Բուժանձնակազմի պաշտոնական ցածր աշխատավարձերը էականորեն նպաստում են ոչ պաշտոնական վճարումների երևույթի արմատավորմանը:
163. ՀՀ դեղագործության ոլորտում կոռուպցիոն ռիսկեր առկա են դեղերի շրջանառության տարբեր օղակներում: Դեղերի ստվերային շրջանառության տեսակարար կշիռը դեղերի ընդհանուր շրջանառության մեջ գնահատվում է 50-80%-ի սահմաններում: Հատկանշական է, որ տնային տնտեսությունների կողմից դեղագործական ապրանքների ձեռքբերման ծավալը 5,65 անգամ գերազանցել է դրանց մանրածախ առևտրով զբաղվող կազմակերպությունների կողմից ցույց տրված վաճառքի ծավալներին: Թեև հատուկ նշանակության դեղորայքի գնումները և բաշխումն իրականացվում են կենտրոնացված կարգով, այդուհանդերձ, սահմանված չեն կենտրոնացված գնումներով ձեռք բերվող դեղերի պահանջարկի որոշման սկզբունքներն ու կարգը: Դեղերի կենտրոնացված գնումների համակարգը բավարար չափով թափանցիկ չէ: Թերի է նաև մրցույթում հաղթող կազմակերպությունների կողմից դեղերի մատակարարման պայմանագրային պարտավորությունների կատարման հանդեպ պատշաճ վերահսկողության համակարգը: Հիմնական դեղերի ցանկի վերանայման պարբերականությունը կարգավորված չէ և իրականացվում է հայեցողական սկզբունքով: Մարդասիրական օգնության խողովակներով ստացված դեղերի վերաբաշխման մեխանիզմները հստակ չեն: Դեղերի և բժշկական նշանակության այլ ապրանքների ստացման, պահպանման, հաշվառման և բաշխման կարգի անկատարությունն անհնարին է դարձնում դեղորայքի շարժի լիարժեք վերահսկումը: Հիվանդանոցներում բժիշկների կողմից հիվանդներին նշանակված դեղորայքի 26%-ը ձեռք են բերվում հիվանդների կողմից` նույնիսկ հիվանդանոցում այդ դեղերի առկայության պարագայում: Պետպատվերով բուժվող հիվանդները, բացառությամբ առաջին անհրաժեշտության դեղերի, բժիշկների կողմից նշանակված մնացած դեղերը ձեռք են բերում ինքնուրույն: Հիվանդանոցներում առկա է պիտանելիության ժամկետը լրացած դեղերը և բժշկական պարագաները հիվանդների վրա դուրս գրելու հնարավորություն: Ներհիվանդանոցային դեղաշրջանառության մեխանիզմի անկատարության արդյունքում, դեղորայքային բուժման տեխնոլոգիական խախտումները, հաճախ դրսևորվում են բժշկի կողմից ներկայացված դեղորայքի չտրամադրման, ավել կամ պակաս տրամադրման դեպքերով: Անվճար կամ արտոնյալ պայմաններով դեղերի տրամադրման գործընթացը անկատար է նաև ամբուլատոր-պոլիկլինիկական հաստատություններում: Օգտագործման համար ոչ պիտանի դեղերի պարտադիր ոչնչացման կարգը դեռևս ընդունված չէ: Արդյունքում, 1998 թ-ից մինչ օրս հանրապետությունում կուտակվել է շուրջ 150 տոննա ժամկետանց դեղորայք, ինչը զանազան չարաշահումների հնարավորություններ է ստեղծում:
164. Պետության կողմից երաշխավորված անվճար բժշկական օգնության և սպասարկման շրջանակներում հանրապետության ամբողջ տարածքում բնակչության բոլոր խմբերի համար երաշխավորվում է արտահիվանդանոցային անհետաձգելի շտապ բուժօգնություն և հոսպիտալացում` ընդհանուր բժշկական (գծային), ֆելդշերական բրիգադաների, ինչպես նաև սանիտարական ավիացիայի կանչերի միջոցով: Շտապ բժշկական օգնության մեկ կանչի համար սահմանված գինն իրատեսական չէ, ինչը հաճախ հանգեցնում է բնակչության կողմից կատարվող ոչ պաշտոնական վճարումների: Սահմանափակ բյուջեի շրջանակներից դուրս իրականացված կանչերը որոշակի ռիսկի տոկոսը (5%) գերազանցելու դեպքում պետության կողմից չեն ֆինանսավորվում, ինչը հանգեցնում է պետական միջոցների անարդյունավետ օգտագործման և ոչ պաշտոնական վճարումների, իսկ ցածր կատարողականի դեպքում` պայմանագրային ծավալներին համապատասխանեցնելու նպատակով մեծացնում փաստացի կանչերի հնարավոր հավելագրումների ռիսկը: Հստակ սահմանված չեն բնակչության առանձին (հատուկ) խմբերում չընդգրկված անձանց` անհետաձգելի բժշկական օգնություն պահանջող հիվանդություններն ու վիճակները, ինչը հայեցողական որոշումների և տարամեկնաբանությունների լայն դաշտ է ստեղծում:
165. Ամբուլատոր-պոլիկլինիկական (ԱԱՊ) համակարգում սկսած 2006թ. հունվարի 1-ից բնակչության բոլոր խավերի բժշկական օգնությունը և սպասարկումն ամբողջությամբ մատուցվում է պետական պատվերի շրջանակներում: Այդուհանդերձ, ԱԱՊ օղակում առկա են բուժօգնության դիմաց ոչ պաշտոնական վճարումների ռիսկեր, հատկապես` որակյալ բուժօգնություն ստանալու ակնկալիքով: ԱԱՊ համակարգում դիտարկման արդյունքների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ անվճար կամ արտոնյալ պայմաններով դեղերի հատկացումը կարգավորող հիմնական փաստաթղթում առկա բացթողումներն ու թերությունները կոռուպցիոն ռիսկեր են պարունակում: Առողջապահության բյուջեով հաստատված ֆինանսական միջոցների ոչ ռիթմիկ ֆինանսավորման հետևանքով առաջանում են խոցելի խմբերի դեղորայքի օրինական պահանջների մերժման դեպքեր: Անվճար կամ արտոնյալ պայմաններով դեղերի ձեռք բերման համար ֆինանսական սահմանաքանակների հաշվարկման հիմքում ընկած է ոչ թե իրական կարիքը, այլ տարածքային սպասարկվող մեկ բնակչի հաշվով ֆիքսված չհիմնավորված արժեքը: Բժշկի նշանակումները ՀՀ հիմնական դեղերի ցանկին համապատասխանեցնելու պահանջը ցանկի ներկա պահանջներին չբավարարելու պարագայում դեղորայքի օրինական պահանջների մերժման հիմնական պատճառն է:
-------------------------------------------------------------
ԻՐՏԵԿ- շարունակությունը հաջորդ մասերում