040.0102.110210
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ
ՈՐՈՇՈՒՄ
11 փետրվարի 2010 թվականի N 102-Ն
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԱՐՄԱՎԻՐԻ ՄԱՐԶԻ ԱՐՄԱՎԻՐԻ ՔԱՂԱՔԱՅԻՆ ՀԱՄԱՅՆՔԻ
i
(ԲՆԱԿԱՎԱՅՐԻ) ԳԼԽԱՎՈՐ ՀԱՏԱԿԱԳԻԾԸ ՀԱՍՏԱՏԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
(1-ին մաս)
«Քաղաքաշինության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի 10-րդ, 14.3-րդ և 17-րդ հոդվածներին համապատասխան` Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը որոշում է.
1. Հաստատել Հայաստանի Հանրապետության Արմավիրի մարզի Արմավիրի քաղաքային համայնքի (բնակավայրի) գլխավոր հատակագիծը` համաձայն հավելվածի:
2. Հայաստանի Հանրապետության քաղաքաշինության նախարարին` ապահովել գլխավոր հատակագծի իրականացման մոնիթորինգը` համաձայն Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 1999 թվականի դեկտեմբերի 31-ի «Պետական քաղաքաշինական կադաստրի վարման և քաղաքաշինական գործունեության մոնիթորինգի անցկացման կարգը հաստատելու մասին» N 802 որոշմամբ սահմանված կարգի:
3. Հայաստանի Հանրապետության պետական կառավարման մարմինների ղեկավարներին` ճյուղային և համայնքային զարգացման ծրագրերում` սահմանված կարգով ներառել գլխավոր հատակագծի իրականացման համապատասխան միջոցառումները` ըստ առաջնահերթության:
4. Առաջարկել Արմավիրի քաղաքային համայնքի ղեկավարին համայնքի զարգացման ծրագրերում` սահմանված կարգով ներառել գլխավոր հատակագծի իրականացման միջոցառումները` ըստ առաջնահերթության:
5. Սահմանել, որ գլխավոր հատակագծով նախատեսված հողամասերի նպատակային նշանակության փոփոխությունները կատարվում են Հայաստանի Հանրապետության հողային օրենսդրությամբ սահմանված կարգով` ըստ գլխավոր հատակագծով նախատեսված կառուցապատման հերթականության:
6. Սույն որոշումն ուժի մեջ է մտնում պաշտոնական հրապարակմանը հաջորդող օրվանից:
ՍՏՈՐԱԳՐՎԵԼ Է ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՎԱՐՉԱՊԵՏԻ ԿՈՂՄԻՑ
2010 ԹՎԱԿԱՆԻ ՓԵՏՐՎԱՐԻ 15-ԻՆ
Հավելված
ՀՀ կառավարության
2010 թվականի փետրվարի 11-ի
N 102-Ն որոշման
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԱՐՄԱՎԻՐԻ ՄԱՐԶԻ ԱՐՄԱՎԻՐԻ ՔԱՂԱՔԱՅԻՆ ՀԱՄԱՅՆՔԻ (ԲՆԱԿԱՎԱՅՐԻ) ԳԼԽԱՎՈՐ ՀԱՏԱԿԱԳԻԾԸ
Նախաբան
Արմավիրի մարզի Արմավիրի քաղաքային համայնքի (բնակավայրի) գլխավոր հատակագծի
(այսուհետ` Գլխավոր հատակագիծ) նախագիծը, տարածքի հատակագծային կազմակերպման խնդիրներից բխող, հողօգտագործման հետ փոխշաղկապված երկարաժամկետ զարգացման նպատակային հիմնական քաղաքաշինական ծրագրային փաստաթուղթ է:
Գլխավոր հատակագծի հիմնական նպատակը Արմավիրի քաղաքաշինական համալիր զարգացման ռազմավարական ուղղությունների ընտրությունն է: Այն է քաղաքային համայնքի կայուն զարգացումն ապահովող հիմնական քաղաքաշինական ծրագրային փաստաթղթի մշակումը` բնակեցման համար անվտանգ և առողջ կենսոլորտի ստեղծման, բնական և մշակութային ժառանգության պահպանման պայմանների ապահովմամբ: Գլխավոր հատակագծի մշակմամբ համայնքի առջև դրվում են լուծում պահանջող հետևյալ խնդիրները`
- տեղական ներուժի ակտիվացման և ժամանակակից իրական արտաքին հնարավորությունների ներգրավվման միջոցով` համայնքում տնտեսության գերակա առաջատար ճյուղերի ընտրությունն ու տարածքային տեղաբաշխումն, ինչը կապահովի համայնքում աշխատատեղերի շուկայի ձևավորում և կերաշխավորի բնակչության համար զբաղվածության տարատեսակների ընտրության հնարավորությունը,
- համայնքային ինքնակառավարման մարմինների մասնագիտական կատարելագործման և տեխնիկատեխնոլոգիական ապահովվածության մակարդակի բարձրացման միջոցով` քաղաքի սոցիալական ենթակառուցվածքի ու քաղաքային տնտեսության արդիականացում, առողջապահական, կրթական, մարզական և մշակութային, առևտրի ու կենցաղային համակարգերի զարգացում, բնակարանային ֆոնդի արդիականացում, կոմունալ ծառայությունների ժամանակակից տեխնիկական զինվածության ապահովում,
- մարզային տնտեսական համակարգերում Արմավիրի ուրույն նշանակության որոշում և ամրագրում, քաղաքի տեղական տարաբնակեցման համակարգում գերիշխող դերի (կենտրոնի) ամրապնդում, քաղաքամերձ գոտիների և կանաչապատ տարածքների ստեղծում և պատշաճ խնամք,
- համաքաղաքային, տեղական, ինչպես նաև արդյունաբերական նշանակության տրանսպորտաճանապարհային և ինժեներական ենթակառուցվածքների կատարելագործում,
- քաղաքային միջավայրի սանիտարական, հիգիենիկ և հակահամաճարակային որակի միջազգային ստանդարտների հիմնում և պահպանում,
- Էկոլոգիական իրավիճակի բարելավում, շրջակա միջավայրի պաշտպանություն ու բնության պահպանում,
- պատմության, մշակույթի ժառանգության, ազգագրական ավանդույթների պահպանում ու կիրառում սոցիալական կյանքի ակտիվացման, ինչպես նաև դրանց ներգրավում տնտեսական առաջընթացի ապահովման համար:
Տարածքի բնական պայմանների, տեխնածին և սոցիալական գործոնների վերլուծությունն ու գնահատումը վկայում է համապատասխան ներուժի առկայությունը համայնքի /բնակավայրի/ հետևողական զարգացման առաջընթացի ապահովման համար: Սույն գլխավոր հատակագիծը նպատակաուղղված է կանոնակարգելու այդ առաջընթացի տարածքային հատակագծային կազմակերպման խնդիրները:
1. Արմավիրի դիրքը մարզի տարաբնակեցման համակարգում
Արմավիր քաղաքը ՀՀ Արմավիրի մարզի վարչական կենտրոնն է: Այն գտնվում է Երևանից 48 կմ հեռավորության վրա:
Արմավիրի մարզի տարածքը կազմում է 1242 կմ2 կամ 124200 հա: Մարզում կան երեք քաղաքային և իննսուն գյուղական համայնք: Բնակավայրերը, մարզի տարածքում, անհավասարաչափ են բաշխված: Դրանք հիմնականում կենտրոնացված են հարավային մասում, որի եզրով` Արաքս գետի հետագծով, անցնում է ՀՀ պետական սահմանը:
Արմավիր քաղաքը, միջպետական և հանրապետական նշանակության ավտոճանապարհներով, կապված է հանրապետության մայրաքաղաքի, մյուս բնակավայրերի և մարզերի հետ: Քաղաքի հարավային սահմանով անցնում է Երասխ-Երևան-Գյումրի-Այրում երկաթուղին:
Արմավիրը (նախկինում` Հոկտեմբերյան) հիմնադրվել է 1931թ., Նորապատ գյուղի և «Սարդարապատ» կայանի միջև ընկած տարածքում:
Քաղաքի բնակչությունը, «ՀՀ տարաբնակեցման գլխավոր նախագծի» /ՀՀ ՏԳՆ/ առ 01.01.2002 թ. տվյալներով, կազմել է 45.1 հազ. մարդ: Քաղաքապետարանի տվյալներով ներկայումս քաղաքում բնակվում են 40 հազ. մարդ: Մարզի երեք քաղաքներից, բնակչության թվով զիջելով Էջմիածնին, մարզկենտրոնը զբաղեցնում է երկրորդ տեղը:
Մարզի տարաբնակեցման համակարգի քաղաքների թվային բնութագրերը բերված են 1-1 աղյուսակում:
Աղյուսակ 1-1
.________________________________.
|Քաղաքներ | Բնակչության թիվը |
| |_____________________|
| |Հաշվարկային|ըստ |
| |ըստ նախորդ |«ՀՀ ՏԳՆ»,|
| |գլխավոր |2002 թ. |
| |հատակագծի | |
|__________|___________|_________|
|Արմավիր | 60.0 | 45.1 |
|__________|___________|_________|
|Էջմիածին | 83.8 | 65.4 |
|__________|___________|_________|
|Մեծամոր | - | 12.4 |
.________________________________.
Համաձայն ՀՍՄ-ի /1/ տեղեկատվական-վերլուծական պարբերականի տվյալների, Արմավիրի մարզի քաղաքների բնակչության զբաղվածության բաշխվածությունը, ըստ տնտեսության ոլորտների (%), ներկայացված է 1-2 աղյուսակում:
Աղյուսակ 1-2
._________________________________________________.
|Ոլորտներ |Արմավիր|Էջմիածին|Մեծամոր|
|________________________|_______|________|_______|
|Արդյունաբերություն | 1,5 | 7,0 | 25,0 |
|________________________|_______|________|_______|
|Գյուղատնտեսություն | 0,0 | 36,0 | 0,0 |
|________________________|_______|________|_______|
|Ծառայություններ/առևտուր | 80,0 | 42,0 | 38,0 |
|________________________|_______|________|_______|
|Շինարարություն | 0,0* | 5,0 | 5,0 |
|________________________|_______|________|_______|
|Այլ | 18,5 | 10,0 | 23,0 |
._________________________________________________.
*/տես «Հայաստանի Սոցիալական Միտումները» տեղեկատվական-վերլուծական
պարբերականի տվյալներ, ՀՍՄ, 04 էջ 18, աղյուսակ 4
Տնամերձ հողամասերում և տնային տնտեսությամբ զբաղվածությունը Արմավիրում կազմում է բարձր տեսակարար կշիռ (14%), որն ավելի մեծ է, քան Էջմիածնում (9.9%) կամ Մեծամորում (5.4%):
Արմավիրի բնակչության ճնշող մեծամասնությունը բնակվում է առանձնատներում (համապատասխանաբար, բնակելի կառուցապատումը ներկայացված է հիմնականում 1-2 հարկանի առանձնատներով` կից հողամասերով):
Արմավիրի տնային տնտեսությունների 92%-ն ունեն կենտրոնացված ջրամատակարարում և ջրահեռացում: Ջեռուցման համակարգը չի գործում (նույնը վերաբերում է մարզի գրեթե բոլոր համայնքներին): Արմավիր քաղաքում, ինչպես նաև մարզի մյուս բնակավայրերում, շարունակվում է գազաֆիկացման վերականգնումը: Հեռախոսակապով ապահովված է բնակավայրերի մոտ 65%:
Տեղանքի բացարձակ նիշերը տատանվում են 800-ից 840 մ ծ բ: Տարածքում տեղ-տեղ հանդիպում են ճահճային հողակտորներ` գետերի ջրի արտահոսքի առաջացման հետևանքով:
Շրջանի խոշորագույն գետը Արաքսն է, իր Սելավ-Մասարա, Սևաջուր և այլ վտակներով:
Արարատյան հարթավայրը, որին վերաբերում է և Արմավիրի մարզի տարածքը, հանրապետության ամենամեծ կլիմայական գոտին է և հանդիսանում է Հայկական բարձրավանդակի ցածրադիր և պարփակ մասերից մեկը: Կլիման չոր է, խիստ մայրցամաքային, բնորոշվում է սառը ձմեռներով և շոգ ամառներով, ինչպես նաև արևափայլի երկարատևությամբ (տարեկան` միջինը 2600 ժամ): Ձմեռը, այս տարածքում, բնութագրվում է չոր, քիչ ձյունոտ և ցուրտ եղանակներով: Գարունը երկարատև է, տաք, խոնավ: Ամառը նույնպես երկարատև է, շոգ, չոր, պարզ եղանակների գերակշռությամբ: Աշունը բնորոշվում է երկարատև չոր, մեղմ և արևոտ եղանակով:
Ամսեկան միջին տեղումները կազմում են 10 մմ, հարաբերական խոնավությունը հաճախ լինում է 30%-ից ցածր: Տեղումների տարեկան քանակությունը կազմում է 200-300 մմ.:
Արմավիր քաղաքը զբաղեցնում է թույլ հավասարաչափ թեքությամբ տարածք:
Արմավիրի տարածաշրջանին բնորոշ են սելավային երևույթները, որոնք առավել հաճախ դիտվում են գարնանը և անձրևային եղանակներին: Մարզի տարածքը հարուստ է տուֆի և բազալտի պաշարներով:
Քաղաքի տարածքի ինժեներաերկրաբանական, հիդրաերկրաբանական և սեյսմիկ բնութագրերը հանգամանորեն ներկայացված են 3.1.4 բաժնում:
Արմավիր քաղաքը հանրապետության գյուղատնտեսական արտադրության կենտրոններից մեկն է:
2. Նախորդ գլխավոր հատակագծի իրացման վերլուծություն
Արմավիր (Հոկտեմբերյան) քաղաքի համար մինչ օրս մշակվել է չորս գլխավոր հատակագիծ:
Առաջինը` 1929 թ. կազմվել է ակադեմիկոս Ալեքսանդր Թամանյանի կողմից, որի հատակագծման հիմքում դրվել է քաղաք-այգու գաղափարը: Այս գլխավոր հատակագծի հորինվածքի կենտրոնում դրված էր 1200 մ երկարությամբ, հարավ-արևմուտքից դեպի հյուսիս-արևելք ձգվող զբոսայգին, որի շուրջ տեղաբաշխվում էին հասարակական շենքերը: Այն սկիզբ էր առնում «Սարդարապատ» երկաթուղային կայանի մուտքից և ավարտվում էր կանաչ պուրակներով շրջապատված կիսաշրջանաձև հրապարոկով:
Զբոսայգու երկու կողմերում տեղաբաշխված էին երկայնական և լայնական փողոցները, որոնց շնորհիվ ստեղծվում էր ուղղանկյուն կանոնավոր ցանց, իսկ կենտրոնական հրապարակի շուրջ ստեղծվող կամարաձև փողոցները ամփոփում էին քաղաքի հատակագիծը:
Բնակելի կառուցապատումը պետք է իրականացվեր անհատական, մեկ-երկու հարկանի տներով, իրենց կից հողամասերով, ուր նախատեսվում էր օժանդակ կառույցների տեղադրում, նաև պտղատու ծառերի տնկարկ:
Հենց թամանյանական հատակագծի լուծումն է հանդիսանում այսօրվա Արմավիր քաղաքի կենտրոնական հորինվածքային միջուկը:
1948-ին Դ. Խոյեցյանի կողմից կազմվել է հաջորդ, թվով երկրորդ, գլխավոր հատակագիծը:
Երրորդը` մշակվել է տաս տարի անց, 1958-ին, ճարտարապետ Ռ. Գրիգորյանի կողմից, մինչև 1980 թ. հաշվարկային հեռանկարով և 220 հազար մարդ բնակչության նախագծային թվով:
Դ. Խոյեցյանի և Ռ. Գրիգորյանի մշակած գլխավոր հատակագծերը նախատեսում էին բնակավայրի սահմանափակ տարածքային աճ: Համաձայն այս նախագծերի, պետք է իրացվեին քաղաքամերձ հողատարածքները, նոր թաղամասերի ստեղծման համար: 1948 և 1958 թթ. հատակագծերով սկիզբ դրվեց առաջին գլխավոր հատակագծով ստեղծված փողոցային կանոնավոր ցանցի որոշակի խախտմանը: Նոր փողոցային ցանցն աստիճանաբար ձեռք բերեց անկանոն և անհամաչափ ուրվագծեր: Քաղաքի տարածքային զարգացման (բնակելի կառուցապատման) համար օգտագործվեցին դեպի հյուսիս, ինչպես նաև երկաթուղուց հարավ ընկած հողամասերը:
Վերջին` չորրորդ գլխավոր հատակագիծը մշակվել է «Հայպետնախագիծ» ինստիտուտում 1974 թ.: Այս պահին արդեն քաղաքը իրենից ներկայացնում էր զարգացած ենթակառուցվածքով բնակավայր: Հարկ է նշել, որ քաղաքը բուռն զարգացում է ապրել սկսած 1920-ական թվականներից: Եթե 1922 թ. բնակչության թիվը կազմում էր 128 մարդ, ապա 1926-ին այն դարձել էր 533 մարդ, 1939-ին` 5.6 հազ. մարդ, իսկ արդեն 01.01.1973-ի տվյալներով այն կազմում էր 27.6 հազար մարդ: Այսպիսով, շարունակվում էր քաղաքի բնակչության թե' բնական և թե' մեխանիկական աճը:
Այսօր Արմավիրը պատկանում է Հայաստանի փոքր քաղաքների թվին և ունի 40 հազ. բնակիչ:
Արմավիրի քաղաքաստեղծ գործոններից է տարածքի հարավ-արևմտյան սահմանով անցնող Այրում-Երևան-Երասխ երկաթուղային ճանապարհը: Երկաթգծից դեպի հարավ գտնվում է Նորապատ գյուղը, մի շարք արտադրական ձեռնարկություններ և պահեստային տնտեսությունը:
Քաղաքի արդյունաբերական կառույցների գերակշռող մասը տեղադրված է տարածքի հարավ-արևելյան մասում:
ՈՒսումնասիրելով քաղաքի վերջին 25 տարիների զարգացման ընթացքը` կարելի է եզրակացնել, որ այն իրականացվել է գլխավոր հատակագծերին համապատասխան: 1974 թվականին մշակված գլխավոր հատակագծի նախնական տարբերակը (կազմված 1972-ին) նախատեսում էր տարածքային զարգացում հյուսիսային և հյուսիս-արևելյան ուղղություններով: Սակայն հողի իրացման խնդրի բարդության պատճառով, կապված բարձր ճնշման գազատարի և բարձրավոլտ էլեկտրահաղորդման գծերի տեղափոխման հետ, այն չիրականացվեց: Ավելի ուշ մշակված (1974-ին) տարբերակը նախատեսեց, որպես քաղաքի զարգացման առաջնային ուղղություն, արևմտյան հատվածի 150 հա հողատարածքը, ինչը հետագայում հաստատվեց քաղաքի գործադիր մարմինների կողմից` համապատասխան փաստաթղթերով: Նույն նախագծով 2000 թ. հա բնակչության հաշվարկային թիվը նախատեսված էր 60 հազար մարդ, իսկ բնակչության ֆոնդը` 720 հազար մ2:
Պետք է նշել, որ 1970-ական թվականներից Արմավիր (այն ժամանակ` Հոկտեմբերյան) քաղաքը իրենից ներկայացնում էր համանուն շրջանի վարչական կենտրոն:
Բնակչության զբաղվածության հիմնական ոլորտներն են եղել գյուղատնտեսությունն ու գյուղատնտեսական արտադրությունները: Քաղաքում գործող արտադրական ձեռնարկությունների կազմում, հինգը, զբաղվելով գյուղատնտեսական մթերքի մշակմամբ, ապահովում էին համախառն արտադրանքի ծավալի 57%: Քաղաքի արդյունաբերական ոլորտը ներկայացնում էին հաստոցաշինական գործարանը, «Հայկոպի» գինու կոմբինատը, գարեջրի, պահածոների, հացի, կոնյակի և կաթի գործարանները: Քաղաքում գործում էին կույրերի միավորման ուսումնաարտադրական կոմբինատը, տպարանը, կենցաղային սպասարկման կոմբինատը, «Հայգյուղտեխնիկայի» շրջանային միավորումը, մանածափաթեթավորման արտադրամասը և որմնանյութերի տրեստը: Ընթանում էր պահածոների համար ապակե տարայի, գազի սարքավորումների, ֆուրնիտուրի և կահույքի գործարանների շինարարությունը:
Քաղաքի շինարարական ոլորտը ներկայացնում էին յոթ կազմակերպություններ: Երեք ձեռնարկություններ ապահովում էին նյութերի մթերման և պահեստավորման ոլորտը:
Զբաղեցնելով բարենպաստ դիրք քաղաքի տրանսպորտային ոլորտում` գործում էին մեկական երկաթուղային և ավտոտրանսպորտային ձեռնարկություններ:
Երրորդ կարգին պատկանող Հոկտեմբերյանի երկաթուղային կայարանը, ունենալով վեց հիմնական և երեք օժանդակ ուղիներ, 1971թ. իրականացրեց 249.4 հազ.տ բեռնափոխադրում: Տարեկան ուղևորների հոսքը կազմեց 75.6 հազ. մարդ:
Ավտոտրանսպորտային ձեռնարկությունը շահագործում էր 176 ավտոմեքենա, որից 113 բեռնատար, 43 ավտոբուսներ և 20 մարդատար: Տարեկան ընդհանուր բեռնափոխադրման ծավալը կազմում էր 6686 հազ. տոննա/կիլոմետր, իսկ ուղևորափոխադրումը` 320 հազ. մարդ: Ոլորտում զբաղված աշխատողների թիվը կազմում էր 922 մարդ:
Քաղաքի վարչական, մշակութային և կենցաղային ոլորտներում զբաղված էին շուրջ 350 մարդ: Գործում էին 19 մսուր-մանկապարտեզ, 7 միջնակարգ և 1 յոթնամյա (գիշերօթիկ) դպրոց և 3 ուսումնարան: Մշակութալուսավորչական ցանցը կազմված էր մշակույթի տան, կինոթատրոնի, 3 գրադարանի և երաժշտական դպրոցի հաստատություններից: Գործում էր մարզադպրոց:
Առողջապահական ոլորտի կազմակերպությունները սպասարկում էին ամբողջ վարչական շրջանի բնակչությանը: Քաղաքում գործում էր մեկ` 250 մահճակալով հիվանդանոց ու 30 մահճակալով ինֆեկցիոն հիվանդանոց, 32 մահճակալով քիթ-ականջ-կոկորդի բաժանմունք և 38 մահճակալով մանկական ինֆեկցիոն բաժին, շտապ բուժօգնության և սանիտարահամաճարակային կայանները, պոլիկլինիկան և դեղատունը: Բուժմիավորման ծառայողների անձնակազմը հասնում էր 500 մարդու:
Հասարակական սննդի օբյեկտներից քաղաքում գործում էին մեկ ռեստորան, երեք ճաշարան, մի շարք բուֆետներ, առևտրի ցանցում` 1 հանրախանութ, 20 մթերային, 17 արդյունաբերական, 7 խառը ապրանքների խանութներ, 20-ից ավելի կրպակներ:
Քաղաքում կար 56 տեղանոց 1 հյուրանոց, 100 տեղանոց բաղնիք և 500 կգ (հերթափոխում չոր սպիտակեղեն) հզորությամբ լվացքատուն: Պետական բնակելի ֆոնդը կազմում էր 36.5 հազ. մ2, ուր ապրում էր 4838 բնակիչ: Մեկ բնակչի բնակելի մակերեսով միջին ապահովվածությունը կազմում էր 7.55 մ2/մարդ: Անհատական բնակարանային ֆոնդի կազմում ընդգրկված էր 117.65 հազ. մ2 մակերես, որտեղ ապրում էր շուրջ 21.16 հազ. մարդ: Անհատական բնակարանային ֆոնդում մեկ բնակչի միջին ապահովվածությունը կազմում էր 5.56 մ2/մարդ:
Ներկայացված վերջին ցուցանիշները վկայում են նոր բնակելի շինարարության
իրականացման խիստ պահանջի մասին:
Նկ. 1 Քաղաք Արմավիր, կենտրոնական հրապարակ, Մշակույթի տուն, 1955 թ., ճարտ.` Ռազմիկ Ալավերդյան
-------------------------
ԻՐՏԵԿ - նկարը չի բերվում
Այս տարիներին քաղաքն ուներ ձևավորված ճանապարհային ցանց, որի միջոցով իրականացվում էր ինչպես ներքաղաքային, այնպես էլ արտաքին հաղորդակցությունը:
Քաղաքի զարգացման ընթացքում առաջանում էին մի շարք նոր խնդիրներ: Բնակչության աճի տեմպին չէր համապատասխանում բնակելի ֆոնդի, նախադպրոցական և կրթական համակարգի, ինչպես նաև սպասարկման ոլորտի զարգացումը:
Քաղաքի տարածքը 1973 թ. կազմում էր 629 հա, որից բնակելի մասը 522.0 հա: Արդյունաբերության տարածքները զբաղեցնում էին 107.0 հա: Քաղաքն ակնհայտորեն սպառել էր իր տարածքային պաշարները:
Արդեն 1972 թ. ձեռնարկվեց նոր (չորրորդ) գլխավոր հատակագծի մշակումը, որով նախատեսվում էր քաղաքի տարածքային զարգացման համար հյուսիսային և հյուսիս-արևելյան տարածքների ընդգրկում: Սակայն այս առաջարկությունը չընդունվեց, քանի որ, ինչպես վերը նշված էր այստեղով անցնում էին էլեկտրահաղորդման բարձր լարման օդային գծերը և բարձր ճնշման գազատարը: Հաշվի առնելով աշխատավորների դեպուտատների Հոկտեմբերյանի շրջանային սովետի գործադիր կոմիտեի առ 25 հոկտեմբերի 1973 թ. նո. 04-40 տեղեկանքում ներկայացված հիմնավորումը` քաղաքի արևմտյան մասում 150.0 հա տարածքի գյուղատնտեսության համար ոչ պիտանի լինելու մասին «Հայպետնախագիծ» ինստիտուտը 1974 թ. մշակեց Հոկտեմբերյան քաղաքի նոր գլխավոր հատակագիծը:
«Հայկական ՍՍՀ մինչև 2000 թ. զարգացման գլխավոր ուրվագծին» համապատասխան, որը մշակված էր 1967-70 թթ., «Հայպետնախագծի» կողմից Հոկտեմբերյան (Արմավիր) քաղաքին վերագրված էր Երևանի ազդեցության գոտում գտնվող արդյունաբերաագրարային մասնագիտացման, երկրորդ աստիճանի շրջանային նշանակության կենտրոնի դերը:
«Հայպետնախագիծ» ինստիտուտի կողմից 197 4թ. մշակված Հոկտեմբերյան քաղաքի գլխավոր հատակագծով նախատեսվեց բնակչության կրկնակի աճ` 29.0 հազարից մինչև 60.0 հազ. մարդ 2000 թ.: Քաղաքի տարածքային զարգացումը պետք է իրականացվեր արևմտյան կողմում գտնվող գյուղատնտեսության համար անօգտագործելի հողերի հաշվին:
Արդյունաբերական ոլորտի զարգացումը նախատեսվում էր մեքենաշինության և
շինարտադրության ճյուղերի մասնաբաժինը ավելացնելու շնորհիվ:
Բնակելի կառուցապատման տարածքների աճը նախատեսվում էր 600 հա-ից` հասցնել մինչև 945 հա, որոնցից 221 հա գյուղատնտեսության մեջ անօգտագործելի հողերի և 124.0 հա գոյություն ունեցող անտառային զանգվածի տարածքի հաշվին:
Քաղաքի գործառական գոտևորումը բխում էր գոյություն ունեցող իրավիճակից: Բնակելի կառուցապատման տեղաբաշխումը սանիտարական տեսակետից պետք է բավարարեր բարենպաստ լինելու պայմանը: Արդյունաբերական և կոմունալ-պահեստային ձեռնարկությունները, ամփոփելով երկաթուղուն հարակից հարավային և հարավ-արևելյան մասը, պետք է կազմեին Հոկտեմբերյանի արդհանգույցը: Այսպիսով, քաղաքի ամբողջ տարածքը 836 հա-ից աճում էր մինչև 1248 հա:
Քաղաքի հասարակական կենտրոնը պետք է շարունակեր ձևավորվել բնակելի տարածքի կենտրոնական մասում: Սակայն նոր իրացվող տարածքների մասում նախատեսվեց ևս մեկ հասարակական կենտրոնի ստեղծում: Հասարակական կենտրոնների, ուսումնական համալիրների և անտառայգու համար նախատեսվեց 350 հա տարածք:
Բնակարանային ֆոնդի զարգացումը նախատեսվեց լայնածավալ պետական բազմաբնակարան շենքերի կառուցման միջոցով: Այն գոյություն ունեցող 160.2 հազ. մ2-ուց պետք է աճեր 4.5 անգամ` 2000 թ.-ին` կազմելով 720.0 հազ. մ2: Բնակելի մակերեսով մեկ մարդու միջին ապահովվածության (6.0 մ2/մ) աճը նախատեսվում էր 2000-ին կրկնապատկել` հասցնելով մինչև 12.0 մ2:
Կենտրոնական մասում գտնվող մանր պահեստային տնտեսությունների և ավտոտնտեսությունների տարածքների իրացման հաշվին նախատեսվում էր կենտրոնական հատվածի մասնակի վերակառուցում:
Ճանապարհային ցանցի զարգացումը ծրագրվում էր արտաքին և ներքին կապերի վերակարգավորման միջոցով: Քաղաքի տարածքով անցնող Երևան-Գյումրի (այն ժամանակ` Լենինական) համամիութենական նշանակության ավտոմայրուղին առաջարկվում էր տեղափոխել` հյուսիսից շրջանցելով Մեծամոր, Ժդանով (ներկայումս Մայիսյան) և Լուկաշին բնակավայրերը, իսկ դեպի «Սարդարապատ»-ի հուշահամալիրը տանող ճանապարհը փոխարինել նոր` հարավային շրջանցող ավտոճանապարհով: Այս միջոցառումները նպատակաուղղված էին քաղաքի տարածքից տարանցիկ ավտոտրանսպորտային հոսքերի հեռացմանը: Արտաքին և ներքին կապերի կարգավորման նպատակով 1974 թ. գլխավոր հատակագծով նախատեսվեց` Գայի փողոցի հետագիծը, շարունակելով դեպի հյուսիս-արևելք, հասցնել մինչև Երևան-Գյումրի նոր նախատեսվող ավտոմայրուղին` այսպիսով ապահովելով Հոկտեմբերյանի կրկնակի կապը հանրապետության արևմտյան և հյուսիսային շրջանների հետ:
Ներքին ճանապարհային ցանցի զարգացման ծրագիրը լրացվեց դեպի նոր իրացվող
տարածքները տանող ճանապարհների և դրանց հյուսիսային հատվածների կառուցմամբ (շրջանցելով բնակելի զանգվածները):
Գլխավոր հատակագծի կազմում նախատեսվեց տարածքի ինժեներական նախապատրաստման` ուղղաձիգ հատակագծման, մակերևութային ջրերի հեռացման, ինչպես նաև հակասելավային միջոցառումներ: Լուծված էր նաև աճող քաղաքի ջրամատակարարման և ջրահեռացման, ոռոգման ցանցերի զարգացման, նաև էլեկտրամատակարարման, գազամատակարարման և ջերմամատակարարման խնդիրները: Նախատեսվեց և իրականացվեց կեղտաջրերի մաքրման կառույցների շինարարությունը, Մեծամորից 3.5 կմ հարավ գտնվող տարածքում, որոնք պետք է ապահովեին նաև Մեծամոր քաղաքի կեղտաջրերի մաքրումը:
Քաղաքից հյուսիս` Թալին տանող ճանապարհից արևելք, նախատեսվեցին տարածքներ գերեզմանոցի, իսկ դրանից հյուսիս` աղբավայրի համար` պահպանելով սանիտարական նորմերը:
Հայկական ՍՍՀ աշխատավորների, դեպուտատների, Հոկտեմբերյանի քաղաքային սովետի գործադիր կոմիտեն 1974 թ. օգոստոսի 30-ի նո.16 արձանագրության 1 կետով ամրագրեց գլխավոր հատակագծի հավանություն տալու որոշումը: Արձանագրվեցին մի շարք «խիստ անհրաժեշտ» առաջարկություններ և լրացումներ, որոնք վերաբերում էին` Երևանյան փողոցին հարակից տարածքից ավտոտնտեսությունների տեղափոխման, քաղաքի մուտքի կարգավորման, ջրամատակարարման համակարգում նո.1 պոմպակայանի հզորացման, քաղաքի հետագա տարածքային զարգացման համար հյուսիս-արևելյան մասում տարածքների նախանշման և այլ աշխատանքներին: Ելնելով շրջանի բնակլիմայական պայմաններից` առաջարկվեց քաղաքի հարավային մասում նախատեսել արհեստական լճակի ստեղծում:
Արևմտյան տարածքների քաղաքաշինական իրացման համար, նույն 1974-ին, «Հայնախագիծ» ինստիտուտը մշակեց մանրամասն հատակագծման նախագիծ: ՄՀՆ նախատեսվեց լայնածավալ բնակարանային շինարարություն: Կառուցապատումը նախատեսվում էր իրականացնել 4-5 հարկանի բազմաբնակարան բնակելի շենքերով` գործող տիպային նախագծերով:
70-ական թվականների կեսից մինչև 90-ականների սկիզբը, համապատասխան 1974թ. գլխավոր հատակագծին և ՄՀՆ-ին, արևմտյան մասում` 130 հա տարածքում, սկսվեց քաղաքի խոշոր բնակելի շրջանի շինարարությունը: Այն լայնածավալ էր և ընթանում էր արագ տեմպերով: Տարածքում կառուցվեցին 48-ից ավելի 5 հարկանի բազմաբնակարան բնակելի շենքեր: Շահագործման հանձնվեց շուրջ 2000 բնակարան:
Կառուցվեցին հանրակրթական դպրոցներ, մանկապարտեզներ, հիվանդանոց և ուսումնարաններ: Իրականացվեց ճանապարհային ցանցի նշահարումն ու մասնակի շինարարությունը, ջրամատակարարման, ջրահեռացման, ջեռուցման և էլեկտրամատակարարման ցանցերի ու դրանց կառույցների ստեղծումը: 90-ական թվականների սկզբից դադարեց պետական շինարարական աշխատանքները: Շենքերի որոշ մասը մնաց անավարտ: Տարածքի տարբեր մասերում բազմաթիվ հողահատվածներ տարիներ շարունակ անօգտագործելի են մնացել մինչ օրս:
Նկ. 2 Քաղաք Արմավիր. 2006 թ. Արևմտյան բնակելի զանգված. կառուցապատման հատված
-------------------------
ԻՐՏԵԿ - նկարը չի բերվում
Հետագայում կատարվեցին որոշ հողահատկացումներ տնամերձ անհատական կառուցապատման համար: Արևմտյան բնակելի շրջանի 1974 թ. ՄՀՆ տեխնիկատնտեսական ցուցանիշները ներկայացված են ստորև բերված 2-1 աղյուսակում:
Աղյուսակ 2-1
._________________________________________________________________.
|Հ/հ|Տարածքներ | Հա | % |
|___|_______________________________________|______________|______|
|1 |Բնակելի զանգվածի տարածքը, այդ թվում` | 130.0 | 100|
|___|_______________________________________|______________|______|
|2 |բնակելի բազմաբնակարան կառուցապատման | 74.9 | 57.7|
|___|_______________________________________|______________|______|
|3 |դպրոցների և մանկապարտեզների | 13.3 | 10.25|
|___|_______________________________________|______________|______|
|4 |գիշերօթիկի | 2.1 | 1.51|
|___|_______________________________________|______________|______|
|5 |ուսումնարանի | 3.0 | 2.3|
|___|_______________________________________|______________|______|
|6 |սպասարկման օբյեկտների | 16.0 | 12.3|
|___|_______________________________________|______________|______|
|7 |ընդհանուր օգտագործման կանաչապատ | 7.0 | 5.4|
|___|_______________________________________|______________|______|
|8 |մարզական հրապարակների և կառույցների | 2.5 | 1.92|
|___|_______________________________________|______________|______|
|9 |փողոցների և հրապարակների | 7.2 | 5.54|
|___|_______________________________________|______________|______|
|10 |անհատական օգտագործման ավտոհանգրվանների | 4.0 | 3.08|
|___|_______________________________________|______________|______|
| | | | |
|___|_______________________________________|______________|______|
|11 |Բնակելի ֆոնդի խտությունը | 2600 մ2/հա | |
|___|_______________________________________|______________|______|
|12 |Բնակչությունը |33.0 հազ. մարդ| |
|___|_______________________________________|______________|______|
|13 |Բնակ. շենքերի տիպերը | I A - 450 | |
|___|_______________________________________|______________|______|
|14 |Հարկայնությունը | 5 հարկ | |
._________________________________________________________________.
Արևմտյան բնակելի շրջանը բաժանված էր երկու թաղամասերի` հյուսիսային և հարավային: 1975-1991 թթ. իրականացվեց հարավային թաղամասի մասնակի շինարարությունը:
3. Արմավիրի քաղաքային համայնքի (բնակավայրի) տարածքի համալիր
վերլուծություն և գնահատում
3.1 Բնական պայմաններ
3.1.1 Կլիմայական բնութագիր
Արարատյան հարթավայրը հանդիսանում է հանրապետության ամենամեծ կլիմայական գոտին: Այն իրենից ներկայացնում է Հայկական Լեռնաշխարհի առավել ցածր և պարփակված մասերից մեկը: Գոտու, ինչպես նաև քաղաքի, կլիմային բնորոշ առանձնահատկությունը` խիստ մայրցամաքային լինելն է, ջերմաստիճանի և օդի խոնավության տարեկան և օրեկան մեծ տատանումներով:
Օդի միջին ջերմաստիճանը, oC, ըստ ամիսների
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII տարի
Արմավիր
-5.1 -2.5 4.5 11.9 17.3 21.5 25.7 25.2 20.2 13.1 5.5 -1.6 11.3
Բացարձակ նվազագույն ջերմաստիճանը` -33oC, բացարձակ առավելագույնը` +41 oC, միջին առավելագույն ջերմաստիճանը` +18oC:
Քաղաքի տարածքը գտնվում է Անդրկովկասի առավել չոր, երաշտային շրջաններից մեկում: Տարվա ընթացքում տեղումների գումարային միջինը կազմում է 271 մմ, օրական առավելագույն քանակը 38 մմ:
Օդի հարաբերական խոնավությունը ըստ ամիսների, %
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
Արմավիր
77 69 64 56 56 49 44 46 50 62 74 78
Միջին հարաբերական խոնավությունը ժամը 13-ի դրությամբ կազմում է` ամենացուրտ ամսին` 66%, ամենաշոգ ամսին` 30%:
Արարատյան հարթավայրի և շրջակա լեռնաշղթաների միջև ջերմային կոնտրաստները առաջացնում են լեռնահարթավայրային ուժեղ քամիներ, հատկապես ամռանը, իսկ ձմռանը հարթավայրի սահմաններում դիտվում է թույլ քամի առանց հողմի: Առանձին դեպքերում քամու արագությունը հասնում է 15-20 մ/վ:
Քամու միջին արագությունը ըստ ամիսների, մ/վ
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII տարի
Արմավիր
0.7 1.2 1.4 1.6 1.5 1.4 1.7 1.4 1.2 0.9 0.7 0.5 1.2 Արմավիրում ձմեռը ցուրտ է, չոր, քիչ ձյունոտ: Ձնեծածկով օրերի միջին թիվը 45, ձմեռվա ընթացքում ծածկույթի միջին բարձրությունը 10 սմ: Գարունը տևական չէ, տաք է, հիմնականում խոնավ և սկզբում առանձնանում է փոփոխականությամբ: Գարնանային սառցակալումները, միջին տվյալներով, կրճատվում են ապրիլի սկզբի 2-րդ տասնօրյակին: Ամառը տևական է, շոգ, չոր, պարզ եղանակի գերակշռմամբ: Ամառային ամիսների միջին ջերմաստիճանը 24.2 oC, առավելագույնը` +41 oC: Զգալի են նաև օրական տատանումները: Ցերեկային ժամերին հարաբերական խոնավությունը իջնում է մինչև 30%: Աշունը չոր է, տևական և փափուկ, արևային, տաք և չոր եղանակի գերակշռմամբ:
3.1.2 Կենսաբազմազանություն, բուսական և կենդանական աշխարհ
3.1.2.1 Բուսական աշխարհ
Բուսական աշխարհը ներկայացված է Երևանյան ֆլորիստական շրջանի, ավազակավային մայր ապարների վրա բաց և մուգ դարչնային հողերի վրա զարգացած չոր տափաստանային լանդշաֆտային գոտուն բնորոշ բուսականության տեսակներով:
Այստեղ, համաձայն Ա. Մաղաքյանի հետազոտությունների, գրանցված է մոտ 130 բուսատեսակ, որոնցից որպես դոմինանտ կարելի է նշել հովվափողազգիներից (ALISMATACEAE)` հովվափող լանցետային (ALISMA LANCEOLATUM), սովորական նետախոտը (SAGITARIA SAGITTIFOLIA L.), եռատերև նետախոտը (SAGITARIA TRIFOLIA L.), հովանոցազգիներից` ակտոնոլեմ խոշորաբաժակը (ACTINOLEMA MACROLEMA), աննշմարակող անհարթապտուղը (APHANOPLEURA TRACHISPERMA), երնջակ Վանատուրի (ERINGIUM VANATURII), աստղածաղիկազգիներից` վարդատերեփուկ մուշկայինը (AMBERBOA MOSCHATA), խոզանափուշ բարակը (CAUCINIA TENELLA), կանգար տուրնեֆորի (GUNDELLA TURNEFORTII), կաթնուկ Թախտաջյանի (LACTUCA TAKHTADZHIANII), խաչածաղկավորներից` ISATIS ORNITORHYNCHUS (լրջուն թռչնակտուց), ցախակեռասազգիներից` SAMBUCUS TIGRANII (կտտենի, թանթրվենի Տիգրանի), մեխակազգիներից` ACANTHOPHYLLUM PUNGENS (փշատերևուկ ծակող), ALLOCHRUSA BUNGEI (ալոխրուլա բունգեի), DIANTHUS LIBANOTIS (մեխակ Լիբանանի), թելուկազգիներից` BIENERTIA CYCLOPTERA (բիեներցիա շուրջաթև), SALSOLA TAMAMSCHJANAE (օշան Թամամջյանի), SPINACIA TETRONDA (սպանախ քառաեզ), լոբազգիներից` ASTRAGALUS PARADOXUS (գազ տարօրինակ), TRIGONELLA CAPITATA (հացհամեմ գլխիկավոր), ֆրանկենազգիներից` FRANKENIA PULVERULENTA (ֆրանկենիա փոշապատ), բորակաթուփազգիներից` NITRARIA SCHOBERI (բորակաթուփ շոբերի), հացազգիներից` AEGILOPS CRASSA (այծակն հաստ), TRITICUM ARARAICUM (ցորեն Արարատյան), կարմրանազգիներից` TAMARIX (կարմրան), TANARIX OCTANDRA (կարմրան ութառեզանի), զուգատերևազգիներից` TETRADICLIS TANELLA (տետրադիկլիս բարալիկ) և այլն:
Մարդու գործունեության զարգացմանը զուգընթաց (հողերի գյուղատնտեսական օգտագործում, անասունների արածացում, անտառահատում, ոռոգում և այլն) որպես կանոն կրճատվում է լանդշաֆտային գոտու տեսակների ինչպես կազմը, այնպես էլ քանակը` ընդհուպ մինչև որոշ տեսակների իսպառ վերացումը: Մասնագետների կարծիքով այսօր պահպանության կարիք ունի ֆլորայի տեսակների կեսը:
Ստորև` 3.1.2.1-1 աղյուսակում ամփոփված են նկարագրվող տարածքում պահպանության կարիք ունեցող տեսակները: Աղյուսակը կազմված է ՀԽՍՀ Կարմիր Գրքի հիման վրա, որում գրանցված բուսատեսակների քանակը կազմում է 387 տեսակ, ինչը տեսակների ընդհանուր քանակի` 3500 նկատմամբ կազմում է 11%):
Աղյուսակում բերված է նաև յուրաքանչյուր տեսակի պահպանության կարգավիճակը ըստ Կարմիր Գրքում կատարված դասակարգման (1- անհետացման վտանգի տակ գտնվող, 2-հազվագյուտ, 3-կրճատվող):
Պահպանության կարիք ունեցող ֆլորայի տեսակները
Աղյուսակ 3.1.2.1-1
.____________________________________________________________________.
|Հ/հ|Բուսատեսակների անվանումը |Պահպանության|
| |___________________________________________________|կարգավիճակ |
| | Լատիներեն | Հայերեն | |
|___|___________________________|_______________________|____________|
| 1|Acorus calamus L. |Խնկեղեգ ճահճային | 1 |
|___|___________________________|_______________________|____________|
| 2|Allium akaka Gmel |Սոխ ակակա | 2 |
|___|___________________________|_______________________|____________|
| 3|Amberboa moschata (h) |Վարդատերեփուկ մուշկային| 3 |
|___|___________________________|_______________________|____________|
| 4|Bienertia cicloptera Bunge |Բիեներցիա շուրջաթև | 1 |
|___|___________________________|_______________________|____________|
| 5|Cicer anatolicum Alef |Սիսեռ անատոլիական | 1 |
|___|___________________________|_______________________|____________|
| 6|Connvolvulus commutatus |Պատատուկ փոփոխական | 2 |
| |Boiss | | |
|___|___________________________|_______________________|____________|
| 7|Diospyros lotus |Խուրմա կովկասյան | 1 |
|___|___________________________|_______________________|____________|
| 8|Ferula persica Willd |Նարդես պարսկական | 2 |
|___|___________________________|_______________________|____________|
| 9|Hedysarum micripterum Bonge|Կուրկուրան մանրաթև | 2 |
|___|___________________________|_______________________|____________|
| 10|Inula aucherana DC |Կղմուխ Օշեի | 1 |
|___|___________________________|_______________________|____________|
| 11|Lactuca Takhtadzani Sosn |Կաթնուկ Թախտաջյանի | 2 |
|___|___________________________|_______________________|____________|
| 12|Linum seljukorum Davis |Կտավատ սելջուկյան | 1 |
|___|___________________________|_______________________|____________|
| 13|Merendera sobolifera |Խլոպուզ ընդյուղակիր | 1 |
| |Fischet C.A. Mey | | |
|___|___________________________|_______________________|____________|
| 14|Orchis laxiflora Lam |Խոլորձ նոսրածաղիկ | 1 |
|___|___________________________|_______________________|____________|
| 15|Astragalus paradoxus |Գազ տարօրինակ | 2 |
.____________________________________________________________________.
3.1.2.2 Կենդանական աշխարհ
Արմավիր քաղաքի և դրա շրջակայքի համար դիտարկվում են միայն ողնաշարավոր կենդանիները, քանի որ Գլխավոր հատակագծով նախատեսված աշխատանքները էական ոչ մի ազդեցություն չեն ունենա անողնաշարավոր կենդանիների վրա:
Նկարագրվող տարածքում տարածված են ցածր բարձրության (մինչև 1000 մ ծովի մակերևույթից բարձր) հարթավայրերին բնորոշ կենդանական աշխարհի ներկայացուցիչներ: Սակայն այստեղ հանդիպում են նաև արտազոնալ բնակավայրերին (քարաթափեր, ցանքեր, այգիներ, բնակավայրեր) բնորոշ տեսակներ: Համաձայն Ս. Դալի հրապարակված տվյալների, այս լանդշաֆտային զոնայում տարածված են 113 տեսակ ողնաշարավոր կենդանիներ (որոնցից 82-ը` հանդիպում են նաև արտազոնալ բնակատեղերում), այդ թվում` 28 (20) կաթնասուն, 67 (41)` թռչուն, 15 (8)` սողուն և 3 (3)` երկկենցաղ: Կաթնասունները առավել կերպով ներկայացված են կրծողներով, 13 որոնց մի մասը վարում է ստորգետնյա կենսակերպ: Թռչունները ներկայացված են բաց տարածքներին բնորոշ տեսակներով: Սողունները և երկկենցաղները փոքրաքանակ են: Գարնան և աշնան սեզոններին այստեղ հանդիպում են բազմաթիվ չվանցող տեսակներ:
Տվյալ տարածքի դոմինանտ և բնորոշ տեսակներից կարելի է նշել Հայաստանում ամենուրեք տարածված Crocidura (սպիտակատամիկ), Vulpes vulpes L. (աղվես), Cricetus auratus Nat. (գերմանամուկ), Mucrotus arvalis Pall. (դաշտամուկ), Perdix perdix L.(կաքավ), Grus grus L. (կռունկ) և այլն:
Տվյալ տարածքին բնորոշ են`
Ողնաշարավոր կենդանիներից` անատամ, եղեգնակատու, կռնչան բադ, ճահճակուղբ, լճագորտ, ժայռային մողես, սովորական լորտու, տնային ճնճղուկ, մոխրագույն ագռավ, կաչաղակ, մոխրագույն առնետ, գայլ, աքիս:
Անողնաշարավոր կենդանիներից` ծովախեցգետին, մրջյուն, մեղու, ճռիկ, մորեխ, կաղամբաթիթեռ, ճանճեր, մոծակներ:
Արմավիր քաղաքային համայնքին բնորոշ էնդեմիկ կենդանիներից է` Հայկական որոր (Larus armeniacus But.):
Մեծամոր քաղաքի մոտակայքում հանդիպում է Արարատյան որդան կարմիր (Porphyrophora hamnielii Brandt):
Տարածքում հանդիպում են նաև որսի կենդանիներ` մշկամուկ, շնագայլ, խեցգետին (վայրի):
Մարդու գործունեության հետ կապված բազմաթիվ պատճառներով (բուսականության վերացում, ոռոգում, ավտոճանապարհների և այլ գծային կառուցվածքների կառուցում, օգտակար հանածոների արդյունահանում և վերամշակում, որսագողություն և այլն) կենդանիների թիվը կրճատվել է և շարունակում է կրճատվել: Կենդանական աշխարհի պահպանության նպատակով դրանց զգալի մասը վերցված է հատուկ պահպանության տակ և գրանցված է Հայաստանի Հանրապետության, նախկին ԽՍՀՄ և Բնության Պահպանության Միջազգային Միության (ԲՊՄՄ) Կարմիր Գրքերում: Ստորև, աղյուսակում բերված են Կարմիր Գրքերում գրանցված կենդանիների տեսակները ըստ պահպանության կարգավիճակի (1-անհետացման վտանգի տակ գտնվող, հազվագյուտ, 2-անհետացող, կրճատվող):
Պահպանության կարիք ունեցող ֆաունայի տեսակները
Աղյուսակ 3.1.2.2 -1
.____________________________________________________________________.
|Հ/հ|Կենդանիների անվանումը |Գրանցման |
| | |Կարմիր գրքի |
| | |անվանում |
| |__________________________________________________|_____________|
| |Լատիներեն | Հայերեն |ՀՀ |ԽՍՀՄ|ԲՊՄՄ|
|___|___________________________|______________________|___|____|____|
| 1|Erinaceus auritas Gmelin |Լայնականջ ոզնի | 1 | - | - |
|___|___________________________|______________________|___|____|____|
| 2|Rhinolophus euryales |Հարավային պայտաքիթ | 1 | 1 | - |
|___|___________________________|______________________|___|____|____|
| 3|Rhinolophus Mehelyi |Մեհելիի պայտաքիթ | 2 | - | - |
|___|___________________________|______________________|___|____|____|
| 4|Myotis nattereri Kuhl. |Նատերերի արաքսյան | 1 | - | - |
| | |գիշերային չղջիկ | | | |
|___|___________________________|______________________|___|____|____|
| 5|Miniopterus schreibersi |Սովորական երկարաթև | 1 | 1 | - |
| |Kuhl. |չղջիկ | | | |
|___|___________________________|______________________|___|____|____|
| 6|Vormela peregusna peregusna|Հարավռուսական խայտաքիս| 1 | 1 | - |
| |Guld. | | | | |
|___|___________________________|______________________|___|____|____|
| 7|Pelecanus onocrotalus |Վարդագույն հավալուսն | 1 | - | - |
| |Linneaus | | | | |
|___|___________________________|______________________|___|____|____|
| 8|Phalacrocorax pygmaeus |Փոքր ձկնկուլ | 2 | - | - |
| |Linneaus | | | | |
|___|___________________________|______________________|___|____|____|
| 9|Egretta alba Linneaus |Մեծ սպիտակ տառեխ | 1 | - | - |
|___|___________________________|______________________|___|____|____|
| 10|Plagadis falcinellus |Քաջահավ | 2 | - | - |
| |Linneaus | | | | |
|___|___________________________|______________________|___|____|____|
| 11|Anser anser Linneaus |Մոխրագույն սագ | 2 | - | - |
|___|___________________________|______________________|___|____|____|
| 12|Circaetus gollicus gollicus|Եվրոպական օձակեր | 1 | 1 | - |
| |Gmelin | | | | |
|___|___________________________|______________________|___|____|____|
| 13|Falco vespertinus |Սովորական մանրաբազե | 1 | 1 | - |
| |vesoertinus | | | | |
|___|___________________________|______________________|___|____|____|
| 14|Haematopus ostralegus |Կտցար-կաչաղակ | 2 | - | - |
| |longipes Buturlin | | | | |
|___|___________________________|______________________|___|____|____|
| 15|Aquila heliacal sovigni |Սովորական բլրային | 1 | 1 | - |
| | |արծիվ | | | |
.____________________________________________________________________.
3.1.3 Օգտակար հանածոներ
Արմավիրի քաղաքային համայնքի վարչական տարածքի սահմաններում որևէ օգտակար
հանածոների հանքեր չկան: Տարածքում չի բացահայտվել նաև որևէ հանածոների երևակումներ: Տես ՀՀ բնապահպանության նախարարության 03.02.2006 թ. N 6-35/16 գրությունը:
3.1.4 Արմավիր քաղաքի տարածքի ինժեներաերկրաբանական պայմանները
Արմավիր քաղաքի տարածքի սեյսմիկ միկրոշրջանացման քարտեզի կազմման համար, համաձայն տեխնիկական առաջադրանքի, կատարվել են դաշտային երկրաֆիզիկական հետազոտություններ:
Դաշտային աշխատանքներում ընդգրկվել են երկրաֆիզիկական հետազոտությունների համալիր` սեյսմիկ զոնդավորման եղանակով գործիքային գրանցումներ, բարձր հաճախականության միկրոսեյսմերի գրանցումներ: Գրանցված կետերի տեղադիրքը ներկայացված է գրաֆիկական հավելված 1-ում:
Արմավիր քաղաքի տարածքի ինժեներաերկրաբանական պայմանները` համաձայն տեխնիկական առաջադրանքի, ներկայացված են պատվիրատուի կողմից տրամադրված արխիվային նյութերի հիման վրա:
3.1.4.1 Ֆիզիկաաշխարհագրական բնութագիրը
Արմավիր քաղաքը գտնվում է Արարատյան դաշտավայրի հյուսիս-արևմտյան մասում: Գեոմորֆոլոգիական տեսակետից դաշտավայրի այդ մասը իրենից ներկայացնում է նախալեռնաթեքվածքային, թույլ ալիքաձև հարթավայր:
Քաղաքի տարածքի ռելիեֆը հարթ է, աննշան, հյուսիս-արևելքից դեպի հարավ-արևմուտք բավական հավասարաչափ թեքվածությամբ: Թույլ թեքությամբ բլրաթմբերը առանձնացնում են գոյություն ունեցող բնակելի շրջանը արդյունաբերականից:
Հյուսիսում` քաղաքից դեպի հյուս-արևելք, տարածքը իրենից ներկայացնում է հրաբխային սարահարթ, հատված ձորակներով, ոչ խորը կիրճերով, որոնք հանդիսանում են մթնոլորտային տեղումների կոլլեկտորներ: Ծայրամասային արևելյան և հյուսիս-արևմտյան մասերում տարածքը ընդունում է բլրակային բնույթ: Շրջանի գլխավոր ջրային երակը հանդիսանում է Սելավ-Մաստարա գետը, որն ունի սեզոնային բնույթ և բացառապես սնվում է հալոցքային և անձրևային ջրերով: Գետը գործում է միայն ինտենսիվ ձնհալերի և վարար տեղումների ժամանակ: Այն սկիզբ է առնում Արագած լեռան հարավ-արևմտյան լանջից, դուրս է գալիս Արարատյան հարթավայր և թափվում է Սև-Ջուր գետը: Սելավ-Մաստարա գետն են թափվում բազմաթիվ` Բազմաբերդի, Թալիշ-Շամիրամի և այլ վտակներ: Նրանք նույնպես ցուցաբերում են խիստ սեզոնային բնույթ:
Մեծ Հոկտեմբերյան ջրանցքից 3 կմ դեպի հյուսիս ստեղծվել է հողապատնեշ, որը Թալիշի սելավի նյութերը ուղղում է դեպի հարևան ձորակ: Վերջինս անցնում է նկարագրվող տարածքի արևելյան կողմով, հատում է Հոկտեմբերյան ջրանցքը և թափվում է Մաստարա գետը տարածքի սահմաններից դուրս: Սելավ-Մաստարա ավազանում սելավային վարարումների կրկնելիությունը տարին մեկ, կամ երկու տարին մեկ անգամ է:
3.1.4.2 Երկրաբանալիթոլոգիական կառուցվածքը
Արմավիրի շրջանի երկրաբանական կառուցվածքում մասնակցում են վերին պլիոցենային և պլեյստոցենային բազալտները, տուֆերը և տուֆաբրեկչիաները, որոնք ծածկույթների ու հոսքերի տեսքով տեղադրված են երրորդական հասակի նստվածքային հաստաշերտերի վրա և ծածկված են ավելի երիտասարդ ալյուվիալ-պրոլյուվիալ-դելյուվիալային նստվածքներով:
Քաղաքի տարածքում տարածված են չորրորդական հասակի ալյուվիալ-պրոլյուվիալ նստվածքները, մինչև 40 մ հզորությամբ, որոնց տակ բազալտային լավաները և տուֆաավազներն են:
Ալյուվիալ-պրոլյուվիալ նստվածքների հաստաշերտում առանձնանում են հիմնականում հետևյալ տարատեսակները. կավավազներ, ավազակավեր, ավազներ, կոպճամանրախճային նստվածքներ:
Վերը նշված բոլոր տարատեսակները բնութագրվում են բարդ միահյուսվածքներով, շերտադարսմամբ, կամ էլ աստիճանաբար անցումով մի ֆացիալ տարատեսակից` մյուսին: Նրանք չունեն տարածական տեղադրման հաստատունություն և շերտերի հերթականության օրինաչափություն:
Հանդիպում են փոշենման, խտացված և սպիտակահողերի տիպի կավավազներ: Նրանք քիչ թե շատ պարունակում են մանրախիճ, կոպիճ և տարահատիկ ավազ: Սպիտակահողային կավավազները սուֆոզիոն անկայուն են: Խտության տեսակետից կավավազները փոփոխական են: Հանդիպում են պնդացած ենթաշերտեր, իսկ որոշ շերտեր գտնվում են փխրուն հոսուն վիճակում: Ավազակավերի մեջ, կախված հատիկաչափական կազմից, առանձնանում են ծանր, միջին և թեթև տարատեսակները:
Բոլոր տարատեսակները հաճախ պարունակում են մանրախճի և կոպիճի միացություններ: Հաճախ հանդիպում են փոշենման ավազակավեր, որոնք անցնում են կավավազների, պարունակում են ավազների ենթաշերտեր և ոսպնյակներ: Ծանր ավազների շարքում հանդիպում են թեթև մոխրանման ավազներ: Որոշ ենթաշերտեր ներկայացված են մաքուր, լավ որակի ավազներով, իսկ որոշները վատ որակի են, ունեն փոշենման տարրերի խառնուրդներ կամ էլ մանրախճի և կոպիճի միացություններ, որոնց պարունակությունը տատանվում է մեծ սահմաններում:
Մանրախճակոպճային նստվածքները խիստ տարբերվում են տարակազմությամբ: Խոշորահատիկ ֆրակցիան ներկայացված է տարբեր մեծության մանրախճով, մանր և միջին կոպիճով:
Հանդիպում է նաև խոշոր կոպիճ: Բեկորները կազմված են բազալտներից, տուֆերից, հազվադեպ խարամներից: Նրանք հիմնականում լավ հղկված են և ունեն կլոր ձև:
Լցանյութը ներկայացված է տարահատիկ ավազներով, կավավազով: Լցանյութի քանակը նույնպես տատանվում է մեծ սահմաններում, սովորաբար գրունտների ընդհանուր ծավալի 20-45%-ի չափով:
Մանրախճակոպճային գոյացությունները պատկանում են խոշորաբեկորային գրունտներին:
Արմատական ապարներից շրջանում տարածված են բազալտները և տուֆերը: Բազալտները բնութագրվում են ինտենսիվ ճաքճքվածությամբ և հողմնահարմամբ: Տուֆերը և տուֆավազները քիչ խախտված են: Լավաների որոշ մասը մեծաբեկորային է:
3.1.4.3 Հիդրոերկրաբանական պայմանները
Արմավիրի շրջանը հիդրոերկրաբանական տեսակետից գտնվում է Արարատյան արևելյան ջրավազանում: Ստորերկրյա ջրերը պատկանում են լճագետային գոյացություններին և ճաքճքված անդեզիտա-բազալտներին: Ստորերկրյա ջրերի սնուցումը իրականանում է հիմնականում Արագած սարի հարավային լանջերից հոսող գետերի ենթահունային ջրերի հաշվին, ինչպես նաև միջլավային ջրերի հոսքի միջոցով: Ճնշումնային հորիզոնը տեղադրված է 150-200 մ հասնող հավասար խորություններում, ունի բացասական ճնշում (հոսք): Քաղաքի և շրջանի տարածքում հանդիպում են նաև գրունտային ջրեր: Նրանք պատկանում են ալյուվիալ-դելյուվիալ, պրոլյուվիալ նստվածքներին և սնվում են մակերևույթային հոսքի, մթնոլորտային տեղումների, ենթահունային ջրերի և արտեզյան հորատանցքերի արտանետման ջրերից: Նրանք քաղաքի տարածքում հիմնականում հանդիպում են 6-7 մ խորը, իսկ տեղ-տեղ մինչև 5-5.5 մ (հավելված 4):
Գրունտային ջրերը առավելագույն մակարդակի հասնում են ապրիլ-մայիս ամիսներին, իսկ նվազագույնի` օգոստոս-նոյեմբեր ամիսներին:
Ջրի քիմիական անալիզի
Աղյուսակ 3.1.4.3-1
._________________________________________________________
|Հ/Հ|Լաբոր.|Նմուշի |Փորվածքի |Նմուշի |Անալիզի |Չոր |pH |
| |համարը|վերցման|խորութ- |վերցման |կատարման|մնա- | |
| | |տեղը, |յունը մ |ամսաթիվը|ամսաթիվը|ցորդը| |
| | | | | | |մգ/լ | |
| | | | | | | | |
| | | | | | | | |
| | | | | | | | |
| | | | | | | | |
|___|______|_______|_________|________|________|_____|___|
| 1| 83 |հոր. | 4.5 | 5.11.81| __»»__ | 316 |7.9|
| | |27 | | | | | 8 |
|___|______|_______|_________|________|________|_____|___|
| 2| 84 |հոր. | 8.5 |___»»___| __»»__ | 364 |7.5|
| | |69 | | | | | 3 |
|___|______|_______|_________|________|________|_____|___|
| 3| 85 |հոր. | 7.3 |___»»___| __»»__ | 306 |8.2|
| | |64 | | | | | 6 |
|___|______|_______|_________|________|________|_____|___|
| 4| 86 |հոր. | 7.5 |___»»___| __»»__ | 376 |7.8|
| | |63 | | | | | 6 |
|___|______|_______|_________|________|________|_____|___|
| 5| 10 |հոր. | 4.8 |23.12.83| __»»__ | 918 |7.9|
| | 3 |65 | | | | | 2 |
|___|______|_______|_________|________|________|_____|___|
| 6| 10 |հոր. | 4.5 |___»»___| __»»__ | 894 |8.2|
| | 4 |67 | | | | | 3 |
|___|______|_______|_________|________|________|_____|___|
| 7| 10 |հոր. | 5.2 |___»»___| __»»__ | 1074|8.1|
| | 5 |68 | | | | | 2 |
._________________________________________________________
.____ ____________________________________________________________.
|Հ/Հ| | ԱՆԻՈՆՆԵՐ |
| | |___________________________________________________________|
| | | Ալկալիականությունը | Cl- | SO42- |
| | |_____________________________| | |
| | | CO32- | HCO3- | | |
| | |______________|______________|______________|______________|
| | |մգ/ |մգ/լ|% |մգ/ |մգ/լ|% |մգ/ |մգ/լ|% |մգ- |մգ/լ|% |
| | |էկվ | |էկվ |էկվ | |էկվ |էկվ | |էկվ |էկվ | |էկվ |
|___| |____|____|____|____|____|____|____|____|____|____|____|____|
| 1| |0.14| 11 | 3.1|2.78| 170|61.0|0.80| 28 |17.5|0.84| 40 |18.4|
| | | | | | | | | | | | | | |
|___| |____|____|____|____|____|____|____|____|____|____|____|____|
| 2| |0.34| 10 | 7.3|2.22| 136|47.8|0.96| 34 |20.7|1.12| 54 |24.2|
| | | | | | | | | | | | | | |
|___| |____|____|____|____|____|____|____|____|____|____|____|____|
| 3| |0.34| 10 | 6.9|1.94| 118|39.3|0.96| 34 |19.4|1.70| 82 |34.4|
| | | | | | | | | | | | | | |
|___| |____|____|____|____|____|____|____|____|____|____|____|____|
| 4| |0.34| 10 | 5.9|2.00| 122|40.3|0.88| 32 |17.7|1.74| 84 |35.1|
| | | | | | | | | | | | | | |
|___| |____|____|____|____|____|____|____|____|____|____|____|____|
| 5| |չկա |չկա |չկա |6.00| 366|48.4|2.98|106 |24.0|3.42|164 |27.6|
| | | | | | | | | | | | | | |
|___| |____|____|____|____|____|____|____|____|____|____|____|____|
| 6| |չկա |չկա |չկա |5.12| 312|35.0|3.94|140 |26.9|5.58|268 |38.1|
| | | | | | | | | | | | | | |
|___| |____|____|____|____|____|____|____|____|____|____|____|____|
| 7| |չկա |չկա |չկա |5.94| 362|34.5|3.04|108 |17.7|8.24|396 |47.8|
| | | | | | | | | | | | | | |
.____ ____________________________________________________________.
Ջրի քիմիական անալիզի
Աղյուսակ 3.1.4.3-2
.___________________________________________________________________.
| ԿԱՏԻՈՆՆԵՐ |Կոշտությունը մգ/էկվ |
|______________________________________________|____________________|
| Ca2+ | Mg2+ |Na++K+ |Ընդհա-|Առանձ-|Հաստա-|
|______________|_____________|_________________|նուր |նացվ. |տուն |
|մգ/ |մգ/|% էկվ|մգ- |մգ/|% |մգ/էկվ|մգ/լ|% էկվ| | | |
|էկվ |լ | |էկվ |լ |էկվ | | | | | | |
|____|___|_____|____|___|____|______|____|_____|______|______|______|
|1.04| 22| 22.8|0.32| 70| 4| 3.16 | 72 | 69.2| 1.36 | 1.36 | |
|____|___|_____|____|___|____|______|____|_____|______|______|______|
|0.56| 10| 12.1|0.16| 34| 2| 3.92 | 90 | 84.5| 0.12 | 0.12 | |
|____|___|_____|____|___|____|______|____|_____|______|______|______|
|0.96| 20| 19.4|0.44| 89| 5| 3.54 | 80 | 71.7| 1.40 | 1.40 | |
|____|___|_____|____|___|____|______|____|_____|______|______|______|
|0.76| 16| 15.3|0.28| 56| 3| 3.92 | 90 | 79.1| 1.04 | 1.04 | |
|____|___|_____|____|___|____|______|____|_____|______|______|______|
|6.76|136| 54.5|2.04| 24|16.5| 3.60 | 82 | 29.0| 8.80 | 6.00 | |
|____|___|_____|____|___|____|______|____|_____|______|______|______|
|6.64|132| 45.4|2.44| 30|16.7| 5.56 |128 | 37.9| 9.08 | 5.12 | |
|____|___|_____|____|___|____|______|____|_____|______|______|______|
|6.88|138| 40.0|2.04| 24|11.8| 8.30 |190 | 48.2| 8.92 | 5.94 | |
.___________________________________________________________________.
------------------------------------------------------------
ԻՐՏԵԿ - շարունակությունը հաջորդ մասերում