ՀՀ ՎԱՅՈՑ ՁՈՐԻ ՄԱՐԶԻ ՏԱՐԱԾՔԱՅԻՆ ՀԱՏԱԿԱԳԾՄԱՆ ՆԱԽԱԳԻԾԸ (ՋԵՐՄՈՒԿԻ ՆՈՐ ՕԴԱՆԱՎԱԿԱՅԱՆԻ ...

 

040.0103.110210

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ

ՈՐՈՇՈՒՄ

 

11 փետրվարի 2010 թվականի N 103-Ն

 

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՎԱՅՈՑ ՁՈՐԻ ՄԱՐԶԻ ՏԱՐԱԾՔԱՅԻՆ ՀԱՏԱԿԱԳԾՄԱՆ ՆԱԽԱԳԻԾԸ (ՋԵՐՄՈՒԿԻ ՆՈՐ ՕԴԱՆԱՎԱԿԱՅԱՆԻ ՏԱՐԱԾՔԻ ՆԵՐԱՌՄԱՄԲ) ՀԱՍՏԱՏԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

 

«Քաղաքաշինության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի 10-րդ և 17-րդ հոդվածներին համապատասխան` Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը որոշում է.

1. Հաստատել Հայաստանի Հանրապետության Վայոց ձորի մարզի տարածքային հատակագծման նախագիծը (Ջերմուկի նոր օդանավակայանի տարածքի ներառմամբ)` համաձայն հավելվածի:

2. Հանձնարարել Հայաստանի Հանրապետության պետական կառավարման մարմինների ղեկավարներին և առաջարկել տեղական ինքնակառավարման մարմինների ղեկավարներին Հայաստանի Հանրապետության Վայոց ձորի մարզի տարածքում Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ իրենց վերապահված իրավասությունների սահմաններում հողային պաշարների կառավարման գործառույթների իրականացման, ճյուղային պետական նպատակային, տարածքային և սոցիալ-տնտեսական զարգացման ծրագրերի, ինչպես նաև քաղաքաշինական ծրագրային և գոտևորման փաստաթղթերի մշակման ընթացքում հիմք ընդունել Հայաստանի Հանրապետության Վայոց ձորի մարզի տարածքային հատակագծման նախագծով ամրագրված դրույթները:

3. Հայաստանի Հանրապետության քաղաքաշինության նախարարին` ապահովել Հայաստանի Հանրապետության Վայոց ձորի մարզի տարածքային հատակագծման նախագծի հետագա իրականացման ընթացքի նկատմամբ վերահսկողությունը` համագործակցելով Հայաստանի Հանրապետության պետական կառավարման մարմինների ղեկավարների և տեղական ինքնակառավարման մարմինների հետ:

4. Սույն որոշումն ուժի մեջ է մտնում պաշտոնական հրապարակմանը հաջորդող օրվանից:

 

ՍՏՈՐԱԳՐՎԵԼ Է ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՎԱՐՉԱՊԵՏԻ ԿՈՂՄԻՑ

2010 ԹՎԱԿԱՆԻ ՓԵՏՐՎԱՐԻ 15-ԻՆ

 

Հավելված

ՀՀ կառավարության

2010 թվականի փետրվարի 11-ի

N 103-Ն որոշման

 

ՀՀ ՎԱՅՈՑ ՁՈՐԻ ՄԱՐԶԻ ՏԱՐԱԾՔԱՅԻՆ ՀԱՏԱԿԱԳԾՄԱՆ ՆԱԽԱԳԻԾ (ՋԵՐՄՈՒԿԻ ՆՈՐ ՕԴԱՆԱՎԱԿԱՅԱՆԻ ՏԱՐԱԾՔԻ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԱՌՄԱՄԲ)

 

ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ

 

Ներկա փուլի սոցիալ-տնտեսական և դեմոգրաֆիական իրավիճակն առաջնահերթ պահանջ է դրել մշակելու և իրականացնելու նոր, կայացվող պայմաններին համապատասխանող, մարզի իրական հնարավորությունները հաշվի առնող քաղաքաշինական գործունեություն, և փաստաթղթերի մշակման նպատակային ծրագիր, որը կհամապատասխանի մարզի հավասարակշռված և ներդաշնակ զարգացման նպատակներին ու խնդիրներին:

Տարածքային հատակագծման նախագծի հայեցակարգային, սոցիալ-տնտեսական հիմնավորումը նպատակաուղղված է մարզի ներքին պոտենցիալ հնարավորությունների և նախադրյալների բացահայտմանը:

Վայոց Ձորի մարզի տարածքային հատակագծման նախագիծը` Ջերմուկի նոր օդանավակայանի տարածքի ընտրության ներառմամբ, մշակվել է ՀՀ Կառավարության որոշմամբ, ՀՀ քաղաքաշինության նախարարության պատվերով (N ՄԲԱՇՁԲ-08/101-1, 26 դեկտեմբերի 2008թ.):

Մշակվող տարածքային հատակագիծն իրենից ներկայացնում է բարդ, բազմանպատակ նախագիծ, որի հիմնական նպատակը տարածական-տնտեսական գործունեության ճիշտ կազմակերպումն է, տարածաշրջանի ճարտարապետա-հատակագծային կառուցվածքի և ֆունկցիոնալ գոտևորման խնդիրների լուծումը` քաղաքաշինության, արտադրության զարգացմանը նպաստող արդյունավետ պայմանների և բնական միջավայրի, նյութական մշակութային ժառանգության պահպանման ու կատարելագործման ապահովմամբ, բնական, տնտեսական և աշխատանքային ռեսուրսների համալիր և արդյունավետ օգտագործմամբ:

Վայոց Ձորի մարզի կայուն քաղաքաշինական զարգացման նպատակները ներառում են.

- քաղաքային ու գյուղական բնակավայրերի, ուրբանիզացված և միջբնակավայրային տարածքների հավասարակշռված զարգացում և էկոլոգիական վերակառուցում,

- բնակչության բնակության պայմանների մակարդակի բարձրացում,

- սոցիալական ենթակառուցվածքի կատարելագործում` բնակչության ռեկրեացիայի և առողջության կազմակերպման համակարգերի ներառումով,

- էկոլոգիապես անվտանգ արդյունաբերական, տրանսպորտային և ինժեներա-տեխնիկական ենթակառուցվածքների ձևավորում,

- պատմամշակութային ժառանգության օբյեկտների պահպանում վերակենդանացում,

- տարածքների քաղաքաշինական կանոնակարգման միասնական համակարգի ձևավորում` խթանելու ներդրումային գրավչությունը:

Նախագծման համար ուղեցույց են ծառայել հետևյալ օրենսդրական, նորմատիվային և նախագծային փաստաթղթերը, ելակետային նյութերը.

- ՀՀ օրենքը քաղաքաշինության մասին:

- Կարգ ՀՀ տարածքային հատակագծման ուրվագծի և նախագծի մշակման, փորձաքննության, համաձայնեցման, հաստատման և փոփոխման (Հաստատված ՀՀ Կառավարության 08.08.03 N 997-Ն որոշմամբ):

- Նախագծային տարբեր կազմակերպությունների կողմից մշակված մարզի առանձին բնակավայրերի գլխավոր հատակագծերը, քաղաքի տարբեր թաղամասերի գոտիավորման նախագծերը:

- ՀՀ Կառավարության, շահագրգիռ նախարարությունների, ՀՀ Կառավարությանն առընթեր անշարժ գույքի կադաստրի պետական կոմիտեի, Ջրային ռեսուրսների պետական կոմիտեի, ՀՀ Վայոց Ձորի մարզպետարանի, տարբեր կազմակերպությունների` մարզին վերաբերող ելակետային նյութերը, որոշումները, ծրագրային փաստաթղթերը:

- ՀՀ Կառավարությանն առընթեր անշարժ գույքի կադաստրի պետական կոմիտեի` կադաստրային քարտեզները, տեղագրական հանույթները:

- «Հայնախագիծ» ԲԲԸ-ում մշակված և կառավարության կողմից հաստատված

(10.04.03 N 610-Ն) «ՀՀ տարաբնակեցման գլխավոր նախագծի» հիմնադրույթները:

- Մարզի տարածքի մանրամասն սեյսմիկ շրջանացման քարտեզը` մշակված «ԳԵՈՌԻՍԿ» ԳՀԻ-ի կողմից 2009 թ. (համաձայնեցված ՍՊԱԾ-ի կողմից և հաստատված ՀՀ արտակարգ իրավիճակների նախարարի կողմից):

Նախագծում հաշվի են առնված նաև ՍԵՄԱԹ-ի «Հիմնադիր սկզբունքները Եվրոպական մայրցամաքի կայուն զարգացման» և «Հայաստանում Եվրոպական լանդշաֆտային կոնվենցիայի» միջոցառումները և տարածքային պլանավորման փոխկապակցության սկզբունքները, որոնք կարելի է խմբավորել հետևյալ բլոկներով.

. Տնտեսության կայուն զարգացում, որը ներառում է.

- Արդյունաբերական «բազային» կոմպլեքսաստեղծ ճյուղերը,

- Գիտատար արդյունաբերական արտադրությունը,

- Ագրոարտադրական համալիրը,

- Ռեկրեացիոն ոլորտը:

. Քաղաքաշինության կայուն զարգացում, որը ներառում է.

- Բնակելի շինարարությունը,

- Բնակելի-կոմունալ շինարարությունը,

- Լանդշաֆտի ռացիոնալ օգտագործումը:

. Ինժեներական, տրանսպորտային և տեխնիկական ենթակառուցվածքների կայուն զարգացում, որը ներառում է.

- Տրանսպորտային ենթակառուցվածքը,

- Ջրամատակարարման, ջրահեռացման համակարգը,

- Էներգամատակարարման համակարգը,

- Թափոնների ուտիլիզացումը:

. Բնապահպանական միջոցառումների իրականացումը:

Նախագծի մշակմանը մասնակցել են նաև ՀՀ էկոնոմիկայի նախարարության, «Լեռնամետալուրգիայի» ինստիտուտի, ՀՀ առողջապահության նախարարության «Կուրորտաբանության և ֆիզիկական բժշկության» ԳՀԻ-ի, ՀՀ մշակույթի նախարարության պատմության և մշակույթի հուշարձանների պահպանության գործակալության, Հայաստանի պետական տնտեսագիտական համալսարանի Վայոց Ձորի մասնաճյուղի, Վայոց Ձորի մարզպետարանի, Շվեյցարիայի համադաշնության Մենդրիսիոյի ճարտարապետական ակադեմիայի մասնագետները:

 

Վայոց Ձորի մարզի տարածքային հատակագծման նախագիծ

 

.__________________________________________.

|Տատածքային հատակագծման նախագծի իրականացում|

.__________________________________________.

|        .___________________________.

._______________.                            |

| Կառուցողական  |                            |

._______________.                            |

.________________.                            |

|Շրջ. հատակագծման|                            |

|նախանշումների   |                            |

|ներառում        |                            |

|մարզային        |                            |

|զարգացման       |                            |

|ծրագրերում      |                            |

.________________.                            |

._______________________________________________.           |

._______________.|._______________.|._____________.|.___________.   |

|Արդյունաբերական|||Գյուղատնտեսական|||Տրանսպորտային|||Ինժեներական|   |

|ձեռնարկություն-|||ձեռնարկություն-|||ուղիների     |||ենթակառուց-|   |

|ների կառուցում |||ների կառուցում |||կառուցում    |||վածքների   |   |

._______________.|._______________.|._____________.||կառուցում  |   |

|                 |               |.___________.   |

._____________.   .__________.   ._____________.         |

|Առողջարանային|   |Մշակութա- |   |Շրջակա       |         |

|տնտեսության  |   |կենցաղային|   |միջավայրի    |         |

|զարգացում    |   |սպասարկման|   |պահպանություն|         |

._____________.   |զարգացում |   ._____________.         |

.__________.                           |

._____________________________________.

._______________.

|  Կարգավորող   |

._______________.

._______________________.

.______________. .______________.

|Տեղական       | |Նախագծային այլ|

|մարմինների    | |փուլերում շրջ.|

|կողմից ընթացիկ| |հատակագծման   |

|խնդիրների     | |նախանշումների |

|լուծման       | |հաշվի առնում  |

|գործընթացում  | .______________.

|շրջ. հատ.     |    |        ||._______.

|կիրառում      |    |        ||        |

.______________. .__________.|| .______________.

.__________________.     |Արտադրական||| |Ներհամայնքային|

.___________. .____________.  |գոտիների  ||| |միջհամայնքային|

|Դրական     | |Սահմանափակող|  |նախագծում ||| |հողաշինության |

|որոշումներ | |որոշումներ  |  .__________.|| |նախագծեր      |

.___________. .____________.              || .______________.

._____________.         .____.._____________.

| Այլընտրանք  |  .____________.  .___________________.

._____________.  |Քաղաքային,  |  |Ինժեներական        |

.________________.  |գյուղական   |  |ենթակառուցվածքների |

|Քաղաքացիական,   |  |բնակավայրերի|  |զարգացման ուրվագծեր|

|արդյունաբերական,|  |գլխավոր     |  .___________________.

|տրանսպորտային,  |  |հատակագծերի |

|գյուղատնտեսական |  |մշակում     |

|և  այլ տիպի     |  .____________.

|շինարարության   |

|համար տարածքների|

|հատկացում       |

.________________.

 

Գլուխ I
ՏԱՐԱԾՔԻ ՔԱՂԱՔԱՇԻՆԱԿԱՆ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՀԱՄԱԼԻՐ ԳՆԱՀԱՏԱԿԱՆ

 

Հասարակության 90-ական թվականների սոցիալ-տնտեսական ու քաղաքական արմատական փոփոխությունները շոշափելի փոփոխություններ մտցրեցին նաև քաղաքաշինական գործունեության մեջ: Պետությունը դադարեց անշարժ գույքի և ֆինանսական միջոցների միահեծան սեփականատերը լինել, ներկայումս որպես կառուցապատող, ներդրող (այսինքն` քաղաքաշինական գործընթացի առավել ակտիվ մասնակիցներ) են դարձել բազմաթիվ ֆիզիկական և իրավաբանական անձինք: Հետևաբար, ներկայումս` նոր սերնդի քաղաքաշինական փաստաթղթերում հարկ է վերագնահատել իրավական ոլորտները` կանոնակարգելու քաղաքաշինական գործունեությունը (ուղղված քաղաքաշինական գործընթացի կանոնների իրավաբանորեն ամրագրելուն):

 

Վայոց Ձորի մարզ

Տարածքը` 2308 քառ. կմ

Քաղաքային համայնքների թիվը` 3

Գյուղական համայնքների թիվը` 41

Գյուղական բնակավայրերի թիվը` 52:

 

Տարածքի քաղաքաշինական վերլուծության ընթացքում հաշվի են առնված տարածքի քաղաքաշինական կազմակերպման վրա ազդող գործոնները`

. Բնական, աշխարհագրական պայմանները (ռելիեֆային, կլիմայական, լանդշաֆտային, ինժեներաերկրաբանական, սեյսմատեկտոնական),

. Ռեսուրսաապահովվածության (հողային, անտառային, ջրային, հումքային, էներգետիկ ռեսուրսներ) աստիճանը,

. էկոլոգիական պրոբլեմային գոտիները (բնական և տեխնածին արտակարգ իրավիճակներ)

. Ապահովվածությունը տրանսպորտային, սոցիալական, արտադրական ենթակառուցվածքներով,

. Քաղաքաշինական-տնտեսական յուրացվածության աստիճանը (տնտեսական օգտագործման արդյունավետությունը, բնակչության խտությունը, ուրբանիզացիայի աստիճանը, սահմանամերձ տարածաշրջանների առանձնահատկությունները)

Դրանց բարդ փոխկապակցվածությունը և նոր քաղաքական-տնտեսական փուլում այդ գործոններին ներկայացվող փոփոխված պահանջները (արտաքին կապերի, սահմանային գոտու նշանակությունը, սեփականատիրության բազմազանությունը, հողօգտագործման վճարովիությունը, համայնքների ինքնակառավարման խնդիրները, բնակչության թվաքանակի հաշվարկների, զբաղվածության ապահովման խնդիրների փոփոխությունները և այլն) կանխորոշում են տարածքների օգտագործման գերադասելի ուղղությունները:

 

I-1. Բնական, աշխարհագրական, ինժեներաերկրաբանական, սեյսմատեկտոնական

պայմանների վերլուծություն

 

I-1.1. Ռելիեֆային, կլիմայական, լանդշաֆտային պայմանների

վերլուծություն

 

Վայոց ձորի մարզի տարածքը գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության հարավ-արևելյան մասում, հյուսիսից սահմանակից է Գեղարքունիքի, արևելքից` Սյունիքի, արևմուտքից` Արարատի մարզի, հարավ-արևմուտքից` Նախիջևանի ինքնավար հանրապետության, հյուսիս-արևելքից` Ադրբեջանի հետ:

Վայոց ձորի մարզի տարածքն ընդգրկում է Արփա գետի վերին և միջին հոսանքների ավազանները և Նախիջևան գետի վտակ` Ջահուկի ավազանը:

Արփա գետի ավազանն իրենից ներկայացնում է մի լայն ու երկար գոգհովիտ, շրջապատված հյուսիսից` Վարդենիսի, հյուսիս-արևելքից` Ղարաբաղի, հարավից` Վայքի և հարավ-արևելքից` Զանգեզուրի լեռնաշղթաներով: Մարզի տարածքն ընդգրկում է վերը նշված լեռնաշղթաների` դեպի գոգհովիտը ուղղված լանջերը: Գոգհովիտը բաց է միայն արևմուտքում, որտեղ ելք ունի դեպի Միջնարաքսյան միջլեռնային գոգավորությունը:

Տարածքի ռելիեֆի բարձրությունների տատանումները բավականին մեծ են (2600 մ), ցածրագույն կետը (920 մ) Արփա գետի ողողահունում է, բարձրագույնը` (3520 մ) Վարդենիսի լեռնագագաթն է:

Արփա գետի աջափնյա ավազանը տարբերվում է ձախափնյա ավազանից: Աջափնյա ավազանում հիմնականում (մինչև Եղեգիս գետի ստորին հոսանքը) տարածված են լավային լեզվակներ` նեղ և երկար սարահարթերի տեսքով, իսկ ձախափնյա հատվածն իրենից ներկայացնում է խիստ մասնատված, զառիթափ, երբեմն սանդուղքաձև լանջերով լեռնաշղթաներ և լեռնաբազուկներ:

Վայոց ձորի մարզի տարածքի համար բնորոշ են լանջերի ասիմետրիկությունը (հարավային երկար և հյուսիսային կարճ լանջեր): Հարավային լանջերը խիստ կտրտված են, լանջերում տարածված են էրոզիոն և դենուդացիոն պրոցեսները, շատ ակտիվ են սելավները:

Տարածքում առանձնանում է Արփայի աջափնյա վտակ` Եղեգիսի կիրճը` ռելիեֆի մեծ և խորը (մինչև 1300 մ) մասնատվածությամբ:

Հիմնական գետն Արփան է, որը սկիզբ է առնում Վարդենիսի և Զանգեզուրի լեռնաշղթաների միացման կետից (2900 մ) և հոսելով սկզբից հյուսիս-հարավ, հետո արևմտյան ուղղությամբ, Արենի գյուղի շրջակայքից (մարզի տարածքից դուրս) կտրուկ թեքվում է հարավ-արևմուտք` թափվելով Արաքս գետը:

Արփա գետի խոշոր աջափնյա վտակներն են` Եղեգիսը և Հերհերը, և ավելի փոքր, ձախափնյա վտակները` Կապույտը, Գրավը, Տերպը, Մարտիրոսը:

Արփա գետի ջրհավաք ավազանը կազմում է 2040 կմ2, գետը սնվում է ձնաանձրևային և ստորերկրյա ջրերով, հիմնականում գարնանային հոսքով և ամառային վարարումներով, միաժամանակ ձմեռային հոսքի գերակշռությամբ աշնանայինի նկատմամբ:

Արփա գետը Ջերմուկ քաղաքի տարածքում հոսում է նեղ, անդեզիտաբազալտներից կազմված կիրճով: Կետչուտ գյուղի մոտ գետահովիտը լայնանում է, իսկ ավելի ներքև` շատ նեղանում, հետո դարձյալ լայնանում է` ստանալով V-աձև տեսք: Գետահովտի լանջերին պահպանվել են վերողողահունային դարավանդները (տերասաները):

Արփայի աջափնյա խոշոր վտակ Եղեգիսը վերին հոսանքներում հոսում է նեղ կիրճով, Շատին (հին գյուղ) գյուղից ներքև գետահովիտը լայնանում է` տարբեր հատվածներում դիտվում են դարավանդներ (տերրասաններ):

Ստորև ուրվագծում տրված է տարածքի վերլուծության և համալիր գնահատման կառուցվածքային մոդելը.

 

.___________________________________________________.

| ՏԱՐԱԾՔԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԼԻՐ ԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ԳՈՐԾՈՆՆԵՐ |

.___________________________________________________.

|         ._______________.    .__________________.

.______________.   |ԳՅՈՒՂԱՏՆՏԵՍԱԿԱՆ|    |ՌԵԿՐԵԱՑԻԱ (ՀԱՆԳԻՍՏ|

|ԲՆԱԿԵԼԻ       |   |ԱՆՏԱՌԱՅԻՆ ԵՎ   |    |ԵՎ ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅՈՒՆ|

|ՇԻՆԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆ|   |ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ   |    .__________________.

.______________.   ._______________.              |

.__________________.    .________________________________.

|ԻՆԺԵՆԵՐԱԵՐԿՐԱԲԱՆԱ-|    | ՖԻԶԻԿԱ-ԵՐԿՐԱԲԱՆԱԿԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐ  |

|ԿԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐ     |    .________________________________.

.__________________.   .______________.  .________________.

.__________________.   |ԱԳՐՈԿԼԻՄԱՅԱԿԱՆ|  |ՖԻԶԻԿԱԿԼԻՄԱՅԱԿԱՆ|

|ՇԻՆԱՐԱՐԱԿԼԻՄԱՅԱԿԱՆ|   |ՊԱՅՄԱՆՆԵՐ     |  |ՊԱՅՄԱՆՆԵՐ       |

|ՊԱՅՄԱՆՆԵՐ         |   .______________.  .________________.

.__________________.          |                    |

.__________________.          |                    |

|ՖԻԶԻԿԱԿԼԻՄԱՅԱԿԱՆ  |          |                    |

|ՊԱՅՄԱՆՆԵՐ         |          |                    |

.__________________.          |                    |

._________________________________________________________.

|                   ՀՈՂԱԲՈՒՍԱԿԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐ                |

._________________________________________________________.

._________________. .______________________. ._________________.

|ՋՐԱՅԻՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐ| |ՋՐԱՅԻՆ ԵՎ ՄԵԼԻՈՐԱՑԻԱՅԻ| |ՋՐԱՅԻՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐ|

._________________. |ՊԱՅՄԱՆՆԵՐ             | ._________________.

|           .______________________. ._________________.

|                     |              |ՌԵԿՐԵԱՑԻՈՆ       |

|                     |              |ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐ       |

|                     |              ._________________.

.______________________________________________________________.

|                   ԱՆՏԱՌԱՅԻՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐ                       |

.______________________________________________________________.

.______________________________________________________________.

|                    ՀԻՄՔԱՅԻՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐ                       |

.______________________________________________________________.

 

._____________________. .__________________. ._________________.

|ՀԱՄԱԼԻՐ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄ    | |ՀԱՄԱԼԻՐ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄ | |ՀԱՄԱԼԻՐ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄ|

|ԸՍՏ ԲՆԱԿԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԻ| |ԸՍՏ ՀԱՏԱԿԱԳԾԱՅԻՆ  | |ԸՍՏ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐՈՎ |

._____________________. |ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԻ        | |ԱՊԱՀՈՎՎԱԾՈՒԹՅԱՆ  |

| |                 .__________________. ._________________.

| |                     |             ._________|_.  |

| | ._________________________________________. | |  |

| |_|ՏԱՐԱԾՔԻ ԱՊԱՀՈՎՎԱԾՈՒԹՅՈՒՆԸ ՏՐԱՆՍՊՈՐՏՈՎ    |_| |  |

| | ._________________________________________. | |  |

| | ._________________________________________. | |  |

| |_|ՔԱՂԱՔԱՅԻՆ ԿԵՆՏՐՈՆՆԵՐԻ ԱՊԱՀՈՎՎԱԾՈՒԹՅՈՒՆԸ  |_| |  |

| | |ՏՐԱՆՍՊՈՐՏՈՎ                              | | |  |

| | ._________________________________________. | |  |

| | ._________________________________________. | |  |

| |_|ՏԱՐԱԾՔԻ ԱՊԱՀՈՎՎԱԾՈՒԹՅՈՒՆԸ ԻՆԺԵՆԵՐԱԿԱՆ    |_| |  |

| | |ԵՆԹԱԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔՆԵՐՈՎ                      | | |  |

| | ._________________________________________. | |  |

| | ._________________________________________. | |  |

| |_|ՍԱՆԻՏԱՐԱՀԻԳԻԵՆԻԿ ԵՎ ԲՆԱՊԱՀՊԱՆԱԿԱՆ        |_| |  |

| | |ՊԱՅՄԱՆՆԵՐ                                | | |  |

| | ._________________________________________. | |  |

| | ._________________________________________. | |  |

| ._|ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ԵՎ ԼԱՆԴՇԱՖՏԱՅԻՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐ |_. |  |

|   ._________________________________________.   |  |

|   ._________________________________________.   |  |

|   |ՀԱՄԱԼԻՐ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄ ԸՍՏ ԱՆՏՐՈՊՈԳԵՆ         |   |  |

|   |ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԻ                               |   |  |

|   ._________________________________________.   |  |

|         |             |     ._____________|_____.  |

._____________________. ._________________. ._______________________.

|ՀԱՄԱԼԻՐ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄ    | |ՀԱՄԱԼԻՐ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄ| |ՀԱՄԱԼԻՐ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄ      |

|ԲՆԱԿԵԼԻ ՇԻՆԱՐԱՐՈՒԹՅԱՆ| |ԳՅՈՒՂԱՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ| |ՌԵԿՐԵԱՑԻՈՆ-ԶԲՈՍԱՇՐՋԱՅԻՆ|

|ՀԱՄԱՐ                | |ՀԱՄԱՐ            | |ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱՐ   |

._____________________. ._________________. ._______________________.

 

.Մարզի կլիմայական լանդշաֆտային պայմանները բարդ են: Վայոց ձորի ռելիեֆի բարձրությունների տատանումները բավականին մեծ են` 2600 մ, ցածրագույն կետը (920 մ) Արփայի հովտում է, իսկ բարձրագույն կետը` (3520 մ) Վարդենիսի լեռնագագաթն է` համանուն լեռնավահանի վրա: Այստեղ առանձնանում է լեռնային երեք գոտի` ցածրադիրը (մինչև 1400 մ), միջին բարձրության (1400-2800 մ) և բարձրադիրը (2800 մ-ից բարձր): Յուրաքանչյուր գոտուն հատուկ են իրեն բնորոշող լանդշաֆտները:

Սույն նախագծում լանդշաֆտները դիտվում են որպես

- մարդու գործունեության միջավայր,

- ռեսուրսային (ռեսուրսներ պարունակող և ռեսուրսներ արտադրող) համակարգ,

- գենոֆոնդի պահպանման համակարգ,

- էսթետիկական ընկալման աղբյուր

.Մարդու ակտիվ գործունեության միջավայրը ռելիեֆային տեսանկյունից ընդգրկում է Արփա գետի և դրա վտակների հովիտները, հովիտների տարբեր թեքության լանջերը, փոքրաթեք սարահարթերը, գետի դարավանդները (տերասաները), 920 մետրից մինչև, հիմնականում, 2000-2100 մետրը, որոշ տեղերում` մինչև 2300 մ նիշերը: Այս գոտում են գտնվում բոլոր բնակավայրերը և մշակովի գյուղատնտեսական հողերը: Այս գոտում տարածված են կիսաանապատային (մինչև 1400 մ), չոր տափաստանային (մինչև 1800 մ), լեռնաանտառային (700-2300 մ) և լեռնատափաստանային (1800-2300 մ) լանդշաֆտները:

- Կիսաանապատային լանդշաֆտները (մինչև 1400 մ) ձգվում են նեղ (1.0-1.5 կմ) և երկար (16 կմ) շերտով` ընդգրկելով Արփա գետի մերձհունային մասը (Նախիջևանի սահմանից մինչև Մալիշկա գյուղը): Այս գոտու համար բնորոշ են ջերմաստիճանի օրական մեծ տատանումները, ինտենսիվ հողմահարումը` քարաբեկորների առաջացումով, որոնք կամ կուտակվում են թույլ թեքություն ունեցող լանջերում, կամ հոսում մինչև ստորոտները և այնտեղ կուտակվում, ինչի հետևանքով այս գոտու բոլոր լանջերը մերկ են և ժայռոտ:

Կլիման այստեղ չոր և խիստ ցամաքային է, չափավոր ցուրտ ձմեռով և շոգ ամառով, սառնամանիքները տևում են ընդամենը 4-5 ամիս` նոյեմբերի կեսերից մինչև ապրիլի կեսերը: Մթնոլորտային տեղումների տարեկան քանակը չի անցնում 400 մմ-ից, հիմնականում անձրևների տեսքով, ընդ որում առավելագույնը դիտվում է գարնանը (մայիսին 4 մմ): Հորդ անձրևներն առաջացնում են հեղեղներ: Այստեղ հաստատուն ձյունածածկույթ չի ձևավորվում, երբեմն գոյանում է ոչ այնքան հաստ ձյունաշերտ (1-2 ամիս):

Կիսաանապատներում հողառաջացման պայմանները հիմնականում անբարենպաստ են: Բացառություն են կազմում Արփայի ողողահունը և դարավանները (տերրասաները), որոնք ծածկված են մարգագետնային ոռոգելի հողերով, իսկ քարքարոտ լեռնալանջերին կան թույլ զարգացած գորշ և բաց գորշ հողեր` մինչև 0.5 տոկոս հումուսի պարունակությամբ:

- Չոր տափաստանային լանդշաֆտները ձգվում են մինչև 1700-1800 մ բարձրության լեռնալանջերը: Չոր տափաստանային լանդշաֆտները մարզի արևմուտքում ընդգրկում են Արփա գետի լանջերը` 8 կմ լայնությամբ, նեղանում են մինչև 2 կմ` Վայք քաղաքի մոտ, դեպի հյուսիս` Եղեգիս-Սուլեմա գետերի հովտով հասնում են մինչև Քարագլուխ գյուղը: Տարածված են նաև Ջահուկ գետի հովտում (մինչև 1700 մ բարձրությամբ):

Չոր տափաստանային լանդշաֆտների ռելիեֆն ունի հետևյալ ձևերը.

ա) Բեդլենդները (անկանոն դասավորություն ունեցող բազմաթիվ ձորակներ` վատ հողեր) տարածվում են Արփայի աջափնյա մասում` մինչև 1450 մետրը,

բ) Չոր մերկացած լեռները տարածված են Արփայի ձախ ափում` 1.5-2.0 կմ շերտով,

գ) Թեք սարահարթերը տարածված են Աղավնաձոր և Գլաձոր գյուղերի շրջակայքում:

Չոր տափաստանային լանդշաֆտների կլիման չոր ցամաքային է` չափավոր ցուրտ ձմեռներով և տաք ամառներով, օդի միջին ջերմաստիճանը հունվարին -4.4 oC է, օգոստոսին` 24.0 oC, տեղումների տարեկան քանակը 500 մմ է:

- Լեռնաանտառային, լեռնատափաստանային լանդշաֆտները կազմում են մի ամբողջական պայտաձև շերտ` ձգվելով գետահովտի լանջերին 1400-2300 մ և ավելի բարձրություններում: Ռելիեֆն այստեղ (հարավում` Վայքի լեռնաշղթան, հյուսիսում` Թեք սարը, հյուսիս-արևմուտքում` Վարդենիսի լեռնաբազուկները, արևմուտքում` Մուրադ սարի սարահարթը և Ղարաբաղի լեռնավահանի մի մասը) կազմված է բեկորային, լերկացած լեռնաբազուկներից, սանդուղքաձև, ալիքավոր լանջերից, սարահարթերից, որոնք խիտ և խոր էրոզիոն մասնատման են ենթարկվել: Այս գոտում խիստ զարգացած են սելավները, որոնք տեղափոխում են մեծ քանակությամբ քարաբեկորներ:

- լեռնաանտառային լանդշաֆտները տարածված են առանձին կղզիների ձևով` (700 մ մինչև 2300 մ) Արփայի հովտում, Եղեգիս և Սուլեմա գետերի հովիտներում:

Այս լանդշաֆտների կլիման բարեխառն ցուրտ ցամաքային է, համեմատաբար խոնավ ամառով: Մթնոլորտային տեղումների քանակը 600-700 մմ է: Օդի միջին ջերմաստիճանը հունվարին` -8.1 oC, հուլիս ամսին` 15.1 oC, օդի նվազագույն ջերմաստիճանը` -35 oC:

Այստեղ շատ են հանքային աղբյուրները (Ջերմուկ, Կեչուտ, Ազատեկ, Եղեգիսի հովտում` Գետիկվանքը և այլն), շատ են նաև ոչ հանքային աղբյուրները:

Լեռնատափաստանային լանդշաֆտը բարձրանում է մինչև 2300-2400 մետր նիշերը: Այս լանդշաֆտին բնորոշ է բարեխառն ցուրտ լեռնային կլիման` երկարատև և ցուրտ ձմեռով: Ռելիեֆի փակ գոգավորություններում այն դաժան է` հաճախ կրկնվող սառնամանիքային եղանակներով: Այստեղ գոյանում է կայուն ձյունածածկույթ` 50-70 սմ հաստությամբ, պահպանվում է 4 ամիս: Սառնամանիքային օրերի թիվը կազմում է 150-180 օր: Մթնոլորտային տեղումների քանակը 500-600 մմ է (300-350 մմ տաք և 200-250 մմ ցուրտ ժամանակաշրջանում):

Լեռնատափաստանային լանդշաֆտներում հիմնականում տարածված են շագանակագույն հողեր, ինչպես նաև սևահողեր և լեռնամարգագետնային հողեր:

. Մարդու պասիվ գործունեության միջավայրը (անբարենպաստ տարաբնակեցման համար) ընդգրկում է 2200-2300 մետրից բարձր` մինչև 3500 մ տարածները: Այդ տարածքները հիմնականում օգտագործվում են որպես ամառային արոտներ: Այստեղ լանդշաֆտները 3 տիպի են` լեռնատափաստանային, ալպյան մարգագետիններ և լեռնային տունդրա:

- Լեռնատափաստանային լանդշաֆտները կազմում են համատարած շերտ` բարձրանալով մինչև 2400 մ:

- Ալպյան լանդշաֆտները Վայոց ձորի մարզում իրենցից ներկայացնում են զառիթափ լանջերով և շատ նեղ ալիքավոր լեռնակատարներով լեռներ (Վայքի և Զանգեզուրի լեռնաշղթա) կամ ընդարձակ, աստիճանաձև լավային ծածկույթներ (Ղարաբաղի և Վարդենիսի լեռներ):

Ալպյան լանդշաֆտների կլիման ցուրտ է, անսառնամանիք օրերի թիվը 50-70-ից չի անցնում: Ձմեռը սովորաբար սկսվում է հոկտեմբերի վերջին կամ նոյեմբերի սկզբին (միջին ջերմաստիճանը -6 oC), իսկ հունվարին`-10 oC մինչև -13 oC, բացարձակ նվազագույն ջերմաստիճանը` -39 oC: ՈՒժեղ են քամիները (6.0-6.5 մ/վրկ), հաճախ լինում են ձնաբքեր, կայուն ձյունածածկույթը պահպանվում է մինչև հունիսի կեսերը: Ձնածածկույթի բարձրությունը հասնում է 6-7 մ (հիմնականում գոգավորություններում):

Գարունն աչքի է ընկնում չոր-ցուրտ եղանակներով, իսկ ամառը` բարեխառն տաք եղանակներով: Մթնոլորտային տեղումները բավականին առատ են` 800-900 մմ:

Գիշերը ջերմաստիճանն իջնում է 0 oC-ից ցած, մեծ է նաև օրական ամպլիտուդան (20-22 oC):

Ալպյան լանդշաֆտներում շատ ուժեղ է ֆիզիկական և քիմիական հողմահարումը, որի հետևանքով մանրացած բեկորները ծածկվում են սև և կարմիր գույնի փայլով (անապատային այրվածք), որը երկաթի և մանգանի միացությունների առկայության հետևանք է:

Ռելիեֆի մանր և մեծ գոգավորություններում կուտակվում են մթնոլորտային տեղումներ` առաջացնելով 1-2 մ խորությամբ, 50-200 մ տրամագծով լճակներ, որոնք ամռանը վեր են ածվում ճահիճների: Այդ լճակները տարածվում են Արփա գետի վերին հոսանքների սահմաններում` Մուրադսարի արևելյան մասում:

Ալպյան լանդշաֆտներին բնորոշ են նաև ալպյան գորգերը, որոնք մեծ տարածում ունեն մարզի հյուսիսում և հյուսիս-արևելքում:

- Լեռնային տունդրայի լանդշաֆտները տարածված են բարձր լեռնագագաթներում (3400 մետրից բարձր) և ստվերոտ գոգավորությունների շրջանում` փոքրիկ կղզիների տեսքով: Այստեղ խիստ աղքատ է հողաբուսական ծածկը և կենդանական աշխարհը:

Լեռնային տունդրայի կլիման խիստ դաժան է, անսառնամանիք օրերի թիվը 30-50-ից չի անցնում: Ձյունը հզոր շերտ է կազմում և պահպանվում է ավելի քան 6 ամիս, իսկ գոգավորություններում` ամբողջ տարին:

Լեռնային տունդրայում հողային ծածկույթ համարյա չկա: Լեռնային տունդրան հարուստ է չինգիլներով, որոնք լեռնալանջերին հսկայական շերտեր են առաջացնում:

Այսպիսով, մարդու ակտիվ գործունեության միջավայրի կլիմայական-լանդշաֆտային պայմանների վերլուծության արդյունքում կարելի է անել հետևյալ եզրահանգումները:

. Կիսաանապատային լանդշաֆտների (մինչև 1400 մ) տարածման շրջան

- Բարենպաստ են բնակեցման և գյուղատնտեսական օգտագործման համար Արփայի ողողահունը և դարավանդները (տերրասաները), որոնք ծածկված են մարգագետնային ոռոգովի հողերով:

- Սահմանափակ բարենպաստ է չոր, խիստ ցամաքային կլիման, ամառային ամիսների հարաբերական խոնավությունը, որը տատանվում է 33-43% և մթնոլորտային տեղումների տարեկան փոքր քանակը (398 մմ):

- Անբարենպաստ են բնակեցման և գյուղատնտեսական օգտագործման համար Արփայի ողողահունը շրջապատող մերկ և ժայռոտ լեռնալանջերը, որոնք ծածկված են քարային թափվածքներով և ցրոններով:

. Չոր տափաստանային լանդշաֆտների տարածման շրջան (1400-1800 մ)

- Բարենպաստ են բնակության և գյուղատնտեսական օգտագործման համար Աղավնաձորի և Գլաձորի թեք սարահարթերը, ինչպես նաև Ջահուկ գետի ավազանը (Խաչիկ գյուղի շրջակայքը), որոնք հիմնականում ծածկված են լեռնաշագանակագույն հողերով, որոնք նպաստավոր են հացահատիկային կուլտուրաների մշակման համար:

- Սահմանափակ բարենպաստ է չոր ցամաքային կլիման` ջերմաստիճանի օրական մեծ տատանումներով:

- Անբարենպաստ է գյուղատնտեսական օգտագործման և բնակեցման տեսակետից ռելիեֆի բեդլենդային տիպը, որը տարածված է Արփայի աջափնյա մասում (1300-1450 մ): Բեդլենդները անկանոն դասավորություն ունեցող, ճյուղավորված ոչ խոր, բայց թեք ձորակներով մասնատված տեղանքներ են:

. Լեռնա-անտառային լանդշաֆտների տարածման շրջանը (700-2300 մ) հանդես է գալիս կղզյակների ձևով, հիմնականում Արփա գետի հովտում` Ջերմուկ քաղաքի, Եղեգիս, Սուլեմա, Դարբ գետերի գետահովիտներում:

- Բարենպաստ են առողջարանների կազմակերպման համար,

- Բարենպաստ են կլիմայաբուժության և ձմեռային սպորտի կազմակերպման համար:

. Լեռնատափաստանային լանդշաֆտների տարածման շրջան (1400-2100-2200 մ)

- Բարենպաստ են բնակության և գյուղատնտեսական օգտագործման համար լավային սանդուղքաձև տարածքները և ալիքավոր սարահարթերը, որոնցից ձգվում են լավային առանձին լեզվակները (Հերհեր, Մալիշկա, Մուրադսար և այլն):

- Բարենպաստ են ձմեռային պայմանները (ձյան 50-70 սմ շերտ` 4 ամսյա տևողությամբ) ձմեռային սպորտի և հանգստի համար:

- Անբարենպաստ են գյուղատնտեսական օգտագործման համար ուղղորդ և շատ թեք լանջերը` էրոզիոն մերկացած ռելիեֆով (սրածայր ժայռոտ կատարներ), սահող տեղամասերը, լեռան ստորոտների դելյուվիալ նստվածքները (կոները):

. Մարդու պասիվ գործունեության միջավայրն ընդգրկում է հետևյալ լանդշաֆտները` ալպյան մարգագետիններ և լեռնային տունդրա (2300-3500 մ), ինչպես նաև լեռնատափաստանային լանդշաֆտների 2200-2800 մ նիշերը:

- Անբարենպաստ են բնակության համար,

- Սահմանափակ բարենպաստ են գյուղատնտեսական օգտագործման համար: Հիմնականում օգտագործվում են որպես լեռնային ամառային արոտներ:

Տարբեր լանդշաֆտների միջինացված կլիմայական պայմանների աղյուսակները տրված են հավելված 1-ում:

 

I-1.2. Ինժեներաերկրաբանական, սեյսմատեկտոնական պայմանների

վերլուծություն

 

. Ինժեներաերկրաբանական պայմանների տեսանկյունից` Վայոց ձորի մարզի տարածքը բաժանվում է 2 մասի.

- Տարածքի հյուսիսային մասը (Արփա գետի վերին հոսանքը` մինչև Կեչուտ գյուղը, Վարդենիսի լեռնաշղթայի հարավային լանջերը, Եղեգիս գետի վերին հոսանքը) կազմում է հրաբխային լեռնազանգվածների ինժեներաերկրաբանական ռեգիոնի մի մասը:

Արփա գետի վերին հոսանքի ավազանը հիմնականում կազմված է լավաների հզոր շերտերից, որոնք ունեն սարահարթի տեսք: Սարահարթը կտրտված է խոր կիրճերով: Լայն տարածում ունեն քարահոսքերը, քարացրոնները (չինգիլները) և փլվածքները:

Վարդենիսի լեռնաշղթայի հարավային լանջերն ունեն մեծ թեքություններ, ընդգրկում են բարձրլեռնային և միջինլեռնային մասնատված տարածքները և օգտագործվում են հիմնականում որպես արոտներ:

Գեոդինամիկ պրոցեսներից տարածված են քարացրոնները, փլվածքները, քարահոսքերը, հեղեղները (տես գծագիր 5.2):

- Տարածքի մնացած մասերը (Արփա գետի և վտակների հովիտները, հովիտը հյուսիսից շրջափակող Վայոց Ձորի, հարավից` Զանգեզուրի լեռնաշղթայի արևմտյան լանջերը) մտնում են Զանգեզուրի ինժեներաերկրաբանական ռեգիոնի մեջ: Բացարձակ բարձրությունները տատանվում են 1300-2800 մ: Լեռնալանջերը ենթարկվում են ինտենսիվ հողմահարման, որի հետևանքով առաջացել է հեղեղատների խիտ ցանց:

Արփա գետի վերին հոսանքի հովիտն իրենից ներկայացնում է նեղ և խոր կիրճ, Վայք քաղաքի շրջակայքում հովիտը լայնանում է, իսկ փոքր թեքության լանջերին դիտվում են դարավանդներ (տերրասաներ): Հոսանքով ավելի ներքև գետահովիտը նեղանում է և վերածվում է նեղ, ասիմետրիկ կիրճի, որտեղ լայն տարածում ունեն փլվածքները և քարահոսքերը: Վերջինները վնաս են հասցնում ավտոմայրուղուն:

Գետի ողողահունը և դարավանդները կազմված են ալյուվիալ նստվածքներից (խիճ, գլաքար, խոշոր բեկորային ապարներ` ավազային ներփակումներով, որոնց հզորությունը հասնում է մինչև 50 մ-ի):

Այս ինժեներաերկրաբանական ռեգիոնում գեոդինամիկ պրոցեսներից տարածված են փլուզումները, ափերի լվացումները, հեղեղները, սահքերը և կարստերը:

Փլուզումները, քարահոսքերը հիմնականում տարածված են Արփա գետի և վտակների կիրճերում: Դրանք խիստ վտանգավոր են Շատին գյուղի (նախկին) և Ջերմուկի շրջակայքում:

Հեղհեղաբեր են Եղեգիս, Հերհեր և Արփայի մյուս փոքր վտակները:

Սահքերը տարածված են Ռինդ, Գետափ, Թառաթումբ, Եղեգիս, Հորբատեղ, Գողթանիկ, Գնիշիկ, Մարտիրոս գյուղերի շրջակայքում: Խոշոր սահքեր են` Մարտիրոս և Ռինդ գյուղերի սահքերը, որտեղ սահող շերտերի հզորությունը 50 մ-ից մեծ է:

Կարստերը տարածված են Արփա գետի հովտի կրաքարային ապարներում (օրինակ Արենի գյուղի շրջակայքում, Վայոց ձորի լեռների ցածր լանջերին տարածված են քարացրոններ` 12-13 մ երկարությամբ, 5-9 մ խորությամբ, 3-4 մ բարձրությամբ):

. Հիդրոերկրաբանական պայմանները

Մարզի տարածքում տարածված են ջրաթափանցիկության տարբեր կառուցվածք ունեցող ապարներ, որոնց հետ կապված են աղբյուրների բնույթը.

- Ծակոտկեն ջրաթափանցիկության ապարներ (փխրուն-բեկորային ապարներ), որոնց հետ կապված են շատ փոքր դեբիդ ունեցող (մինչև 0.1 լ/վրկ) սեզոնային տիպի աղբյուրներ:

- Ճեղքավոր, ծակոտկեն ջրաթափանցիկության ապարներ (ավազաքարեր, մերգելներ, կոնգլոմերատներ), որոնց հետ կապված են հիդրոկարբոնատային-սուլֆատային և քլորիդային-սուլֆատային աղբյուրներ (Արփա գետի ստորին հոսանքները):

- Ճեղքավոր ջրաթափանցիկության ապարներ (անդեզիտո-բազալտներ), որոնք առաջացնում են գրունտային ջրերի հզոր հորիզոններ` դուրս գալով երկրի մակերես խոշոր աղբյուրների տեսքով (Ջերմուկ քաղաքի և Մալիշկա գյուղի շրջակայքում): Այս տիպի ապարների հետ կապված են նաև հանքային ջրերի ելքերը (Ջերմուկ, Սայաթ-Նովայի, Պուճուրգետի, Բուգուրջայի, Գետիկվանքի, Բուլաքարակի, Դայլախլուի):

(Հանքային ջրերի մանրամասն նկարագրությունը տրված է «ռեկրեացիոն ռեսուրսներ» ենթաբաժնում):

Ինժեներաերկրաբանական և հիդրոերկրաբանական պայմանների վերլուծության արդյունքում կարելի է անել հետևյալ եզրահանգումները.

- Կառուցապատման համար բարենպաստ են լավային սարահարթը (Ջերմուկի շրջակայքը), Աղավնաձորի և Զառիթափի թեք սարահարթերը, ինչպես նաև Արփա գետի ու դրա վտակների հովիտները:

. Սեյսմատեկտոնական պայմանները:

Սեյսմատեկտոնական պայմանները տրված են «Գեոռիսկ» գիտահետազոտական ընկերությունում մշակված «Վայոց Ձորի մարզի տարածքի մանրամասն սեյսմիկ շրջանացման» 1:100000 մասշտաբի քարտեզի տվյալներով:

ՈՒսումնասիրելով տարածքի սեյսմիկ վտանգը, վերջնական քարտեզը կազմվել է առանձին մանրամասն մոդելների համար` հավանական եղանակով ստացված սեյսմիկ վտանգի արժեքների միջինացման հիման վրա: Ըստ սեյսմիկ վտանգի միջինացման արժեքների քարտեզի` (100 տարի ժամանակահատվածի համար) և առավելագույն հորիզոնական արագացումը չգերազանցված 90% հավանականությամբ, հաշվի են առնված նաև տարածքի սահմաններից 100 կմ շառավղով հեռավորության վրա գտնվող բոլոր սեյսմածին գոտիների ազդեցությունները:

Գրունտների առավելագույն արագացումները մարզի տարածքում տատանվում են 0.2 g - 0.5 g: Ամենաբարձր արագացումները (0.5 g) գրանցված են մարզի արևմտյան (Գառնու տեկտոնական խզվածքի հարևանությամբ) և արևելյան ծայրամասերում (Փամբակ-Սյունիք-Սևան խզվածքի հարևանությամբ), մարզի կենտրոնական մասում գրունտի առավելագույն արագացումները հիմնականում գտնվում են 0.2 g - 0.3 g տիրույթում:

 

Եզրահանգումներ

 

- մինչև 0.3 g - բարենպաստ շինարարության համար (ծախսերի նվազագույն չափ)

- 0.3-0.4 g - սահմանափակ բարենպաստ (շինարարական ծախսերի թանկացումով)

- 0.4 g-ից բարձր անբարենպաստ (շինարարական շատ մեծ ծախսեր` մարզի արևմտյան և հարավ արևելյան ծայրամասերը):

 

. Գեոդինամիկ պրոցեսներ

Գեոդինամիկ պրոցեսներից տարածված են սողանքները, քարահոսքերը, հեղեղները:

Ակտիվ սողանքները տարածված են Ռինդ, Չիվա, Գնիշիկ, Մարտիրոս, Զառիթափ գյուղերի շրջակայքում: Սողանքներ կան նաև Արփա գետի վտակների լանջերին` հեռու բնակավայրերից, որոնք կարող են վնաս հասցնել գյուղատնտեսությանը:

Քարահոսքերը տարածված են Շատին գյուղի շրջակայքում և Ջերմուկ տանող հին ճանապարհի լանջերին:

Լանջերին ակտիվ պրոցեսները (մակերևութային հոսք, հողմահարում), որոնք կարող են առաջացնել գեոդինամիկ շարժումներ, տարածված են Ելփին, Չիվա, Ռինդ, Զառիթափ, Մարտիրոս, Կապույտ, Կեչուտ, Գնիշիկ գյուղերի և դրանց շրջակա տարածքներում և Եղեգիս վտակի ողողահունի լանջերին (տես տարածքի «համալիր գնահատականը» գծագիրը): Հեղեղաբեր են Արփայի աջափնյա և ձախափնյա վտակները:

Անբարենպաստ են շինարարության համար ակտիվ սահքերի տեղամասերը (Ռինդ, Գնիշիկ, Մարտիրոս), որոնք պահանջում են թանկ շինարարական-նախապատրաստական աշխատանքներ:

 

I-2 Ռեսուրսապահովվածություն

 

I -2.1.Բնական ռեսուրսները և դրանց յուրացվածության միտումները

 

Մարզի տնտեսական և քաղաքաշինական զարգացման կանխատեսումների համար խիստ կարևորվում է ռեսուրսային պոտենցիալի գնահատումը և դրանց օգտագործման ռացիոնալ ուղիների կանխորոշումները: Գնահատման արդյունքում կարելի է կանխորոշել տարածքի քաղաքաշինական-տնտեսական յուրացման հեռանկարները` միաժամանակ առանձնացնելով քաղաքաշինական գործունեության սահմանափակման տարածքները:

 

I-2.1.1.Հողային ռեսուրսներ

 

Մարզի ընդհանուր տարածքը կազմում է 2308 կմ2: Մարզի ռելիեֆի բարձր լեռնային տիպը` խիստ մասնատված է գետերով, վտակներով, հեղեղատներով, 2000 մ-ից բարձր տարածքները գերակշռությունը, ջրբաժանների հարաբերական մեծ բարձրությունները հովիտների նկատմամբ, ինժեներական, տրանսպորտային ենթակառուցվածքների և դրանց սանիտարական գոտիների առկայությունն ավելի բարենպաստ տարածքներում փոքրացնում են գյուղատնտեսական հողօգտագործման` հատկապես դաշտավարության, մասշտաբները:

Ըստ վերջին հողային հաշվեկշռի (01.07.2008)` մարզի հողային ֆոնդը բաշխված է հետևյալ կերպ.

 

.________________________________________________.

|Նպատակային նշանակությունը           |  տարածքը  |

|                                    |    հա     |

|____________________________________|___________|

|Գյուղատնտեսական                     |  209258.1 |

|____________________________________|___________|

|Բնակավայրերի                        |   5036.17 |

|____________________________________|___________|

|Արդյունաբերության, ընդերքօգտագործման|    552.04 |

|և  այլ արտադրական նշանակության      |           |

|____________________________________|___________|

|Էներգետիկայի, տրանսպորտի, կապի,     |   448.898 |

|կոմունալ ենթակառուցվածքներ          |           |

|____________________________________|___________|

|Հատուկ պահպանվող տարածքներ          |   1173.18 |

|____________________________________|___________|

|Հատուկ նշանակության                 |      33.6 |

|____________________________________|___________|

|Անտառային                           |  13240.06 |

|____________________________________|___________|

|Ջրային                              |   1040.95 |

|____________________________________|___________|

|Պահուստային                         |      -    |

|____________________________________|___________|

|Ընդամենը                            |230782.9979|

.________________________________________________.

 

Գյուղատնտեսական հողային ֆոնդ

 

Մարզի հողային ֆոնդում մեծ տեսակարար կշիռ են կազմում գյուղատնտեսական նշանակության հողերը, որոնք կազմում են մարզի տարածքի 90.67%-ը: Գյուղատնտեսական հողատարածքներում մեծ տոկոս են կազմում արոտները (52%): Մարզի հողային ֆոնդում մեծ տեսակարար կշիռ (մոտ 40-42%) կազմում են թեք և զառիթափ լեռնալանջերը: Գյուղատնտեսական հողատեսքերից մշակվում է միայն 8.4%-ը (վարելահողերը` 16.2 հազ.հա բազմամյա տնկարկներ` 1.29 հազ.հա): Հիմնականում մշակվում են կիսաանապատային և լեռնատափաստանային լանդշաֆտները:

 

Վայոց ձորի մարզի գյուղատնտեսական հողատեսքերի բաշխվածության

դիագրամ (հազ. հա)

 

----------------------------

ԻՐՏԵԿ - դիագրամը չի բերվում

 

Ըստ սեփականության ձևերի մարզի սահմաններում համայնքային սեփականություն են համարվում 133.1 հազ.հա հողատարածք, պետական սեփականության` 7.97 հազ.հա:

Գյուղատնտեսական հողատեսքերն օգտագործվում են ոչ արդյունավետ, ռելիեֆային բարդ պայմանների հետևանքով ենթարկվում են էրոզացման: Բացարձակ բարձրությունների և ռելիեֆի խիստ կտրտվածությունը, բեդլենդների առկայությունը որոշակի բարդություններ են ստեղծել ոռոգման ցանցի զարգացման համար:

Գյուղատնտեսական հողերի օգտագործման վրա բացասական ազդեցություն են գործում օգտագործվող հողերի մասնատվածությունը, գյուղացիական տնտեսությունների մեծ քանակը:

Մարզի հողային ֆոնդն` ըստ նպատակային նշանակության, հողատեսքերի, գործառնական նշանակության և սեփականության սուբյեկտների տրված է հավելված 2-ում:

Գյուղատնտեսական նշանակության հողերի յուրացման միտումները

Գյուղատնտեսական հողերի տարածքները առ 01.01.2004 դրությամբ կազմել են 157342 հա (առանց քաղաքային համայնքների գյուղատնտեսական հողերի), որի 66,2%-ը` այլ հողատեսքերը (ոռոգման բացակայության, քարքարոտ լինելու և այլ պատճառներով): 01.07.2008 թվականի դրությամբ պատկերը հետևյալն է` 209258.1 հա (որից 5689.29 հա` քաղաքային համայնքների գյուղատնտեսական նշանակության հողատեսքերը), որից այլ հողատեսքերը` 37.2%: Ինչպես տեսնում ենք հողերի փոփոխության դինամիկայից, այլ նշանակության հողատեսքերի որոշ մասը վերափոխվել է գյուղատնտեսական հողերի (ի հաշիվ ոռոգման, մելիորացման):

Մարզում մշակվող հողատարածքների սակավության պատճառով յուրացվում են նաև մեծ թեքության լանջեր, կտրտված ռելիեֆով, սելավավտանգ, ողողվող, ջրածածկման ենթակա հողամասեր, որի հետևանքով ուժեղանում է հողերի դեգրադացիան և ինտենսիվանում են սողանքային երևույթները:

Վայոց Ձորի մարզում գյուղատնտեսության համար պիտանի հողերը բավականին ցածր կարգ ունեն. հողերի գրեթե կեսը 5-րդ կարգի է: Բարձր կարգի (1-ին և 2-րդ) հողերը կազմում են ընդհանուրի միայն 5,8%-ը: Սրա հիմնական պատճառը մարզի ոռոգելի տարածությունների սակավությունն է, կտրտված ռելիեֆը և գյուղատնտեսության կազմակերպման անկատարությունը, մշակման ցածր տեխնոլոգիան: Բուսաբուծության ավելի ցածր ցուցանիշները պայմանավորված են մարզի բարդ և կտրտված ռելիեֆով, հողերի էրոզացվածությամբ և գյուղատնտեսական նշանակության հողերի սակավությամբ:

Նման իրավիճակն իր արտացոլումն է գտել գրեթե բոլոր մշակաբույսերի բերքատվության ցուցանիշներում: Վայոց Ձորի մարզում հացահատիկային, բանջարանոցային, բոստանային, ինչպես նաև պտղի և խաղողի բերքատվության ցուցանիշները զգալիորեն ցածր են Հայաստանի միջին ցուցանիշներից:

 

Ստորև աղյուսակում ներկայացված են մարզի գյուղատնտեսական հողատեսքերը:

 

Վայոց ձորի մարզի գյուղատնտեսական հողատեսքերի ցուցանիշներն` ըստ 2008 թթ-ի հաշվեկշռի տվյալների

 

.____________________________________________________________________.

|Անվանումը               |                   2008                    |

|                        |___________________________________________|

|                        |Տարածքը հա|Հողատեսքերի|Մարզի տեսակարար     |

|                        |          | տեսակարար |կշիռը               |

|                        |          | կշիռը, %  |հանրապետությունում %|

|________________________|__________|___________|____________________|

|Վարելահողեր             |  16203.8 |    7.7    |        17.9        |

|________________________|__________|___________|____________________|

|Բազմամյա տնկարկներ      |   1356.8 |    0.6    |         4.0        |

|________________________|__________|___________|____________________|

|Խոտհարքներ              |   4930.5 |    2.4    |        29.8        |

|________________________|__________|___________|____________________|

|Արոտավայրեր             | 108942.1 |   52.1    |        16.0        |

|________________________|__________|___________|____________________|

|Այլ հողատեսքեր          |  77760.0 |   37.2    |        13.3        |

|________________________|__________|___________|____________________|

|Ընդամենը գյուղատնտեսական| 209193.3 |    100    |        16.5        |

|հողատեսքեր              |          |           |                    |

.____________________________________________________________________.

 

Ստորև աղյուսակում ներկայացված է մարզում տարբեր մշակաբույսերի զբաղեցրած տարածքների աճի դինամիկան 2005-2008 թթ. ընկած ժամանակահատվածում:

 

.____________________________________________________________.

|    |Անվանումը             |2005 |   2006   |  2007   |2008 |

|____|______________________|_____|__________|_________|_____|

| 1  |հացահատիկ. և          | 3261|   2196   |  1838   | 2575|

|    |հատիկաընդեղենային     |     |          |         |     |

|    |մշ.ցանք.տարած.հա      |     |          |         |     |

|____|______________________|_____|__________|_________|_____|

| 2  |Խաղողի տնկարկների     |  852|  873/716 | 936/737 |  925|

|    |տարածությունը հա      |     |          |         |     |

|____|______________________|_____|__________|_________|_____|

| 3  |Պտղատու և  հատապտղատու| 1939| 1848/1654|2149/1839| 2155|

|    |տնկարկների տարած.հա   |     |          |         |     |

.____________________________________________________________.

 

Ինչպես երևում է աղյուսակից, մարզում մինչև 2007 թ. գրեթե 2 անգամ նվազել են հացահատիկային և հատիկաընդեղենային մշակաբույսերի ցանքատարածությունները, քանի որ հիմնականում մշակվում են անջրդի վարելահողերի վրա /70%/, որտեղ չի կիրառվում ցանքաշրջանառություն ու լիարժեք պարարտացում, ցածր է հողի բնական բերրիությունը, որի արդյունքում բերքատվությունը ցածր է և տնտեսապես ոչ շահավետ, ու թեև 2007-2008 թթ. նկատվել է աճի որոշակի միտում, այնուհանդերձ 2005-ի նկատմամբ նկատվում է նվազում 22%-ով:

Սեփականաշնորհումից հետո բազմամյա տնկարկների տարածությունները մի շարք պատճառներով (էլեկտրաէներգիայի հովհարային անջատումներ, ջրհան կայանների աշխատանքի խափանումներ) մարզում կրճատվեցին: Սակայն 2006-2007 թթ.-ին երկու խոշոր ինքնահոս (Կեչուտ - Ազատեկ - Զեդեա, Եղեգիս - Աղավնաձոր - Ելփին) ջրատարների շահագործումից հետո բարելավվեց ոռոգման ջրի մատակարարումը և աստիճանաբար չորացած տարծքներում սկսեցին հիմնվել պտղատու և խաղողի այգիներ: ՈՒստի, նկատվում է խաղողի ու պտղատու տնկարկների զբաղեցրած տարածքների ավելացման միտում, ինչը հավաստում է դրանց մեծացման նպատակահարմարությունը հացահատիկային մշակաբույսերի զբաղեցրած տարածքների նկատմամբ (հաշվի առնելով նաև վերջիններիս մշակման արդյունավետությանը չնպաստող մարզի ռելիեֆի կտրտվածությունը):

Գյուղատնտեսական հողերի արդյունավետ օգտագործման առաջնահերթ միջոցառումներն են`

- գյուղատնտեսական արժեքավոր հողերի մելիորատիվ վիճակի բարելավում,

- միջբնակավայրային ճանապարհային ցանցի ստեղծում և բարելավում,

- միջհամայնքային միավորումների, ֆերմերային տնտեսությունների ստեղծում,

- ինտենսիվ յուրացված գոտիներում գյուղատնտեսական հողերի ոչ գյուղատնտեսական նպատակներով հատկացումների արգելում,

- խախտված հողերի վերականգնում:

 

Բնակավայրերի հողերը և դրանց յուրացման միտումները

 

Վայոց Ձոր մարզի երեք քաղաքների (համայնքների) (Եղեգնաձոր, Վայք, Ջերմուկ) տարածքներն ըստ ՀՀ 2006 թ. հողային հաշվեկշռի, զբաղեցնում են 8862.2 հա (1063.4 հա` բնակավայրերի): 2004-2007 թթ. ընթացքում ՀՀ քաղաքաշինության նախարարության պատվերով մշակվել են մարզի քաղաքների գլխավոր հատակագծերը, կանխորոշելով դրանց տարածքային և տնտեսական զարգացման ռազմավարական ուղղությունները: Հիմնվելով «ՀՀ տարաբնակեցման գլխավոր նախագծի» հիմնադրույթների վրա, վերջիններիս համար սահմանվել է տարածքային աճի սահմանափակում` կանխելու գյուղատնտեսական հողերի հետագա յուրացումը քաղաքաշինական նպատակներով, քաղաքների հետագա զարգացումը նախատեսելով ներքին պահուստների հաշվին: Գյուղատնտեսական նշանակության հողերի հնարավոր յուրացումը հիմնականում նախատեսվել է տնամերձերով սակավահարկ շինարարության համար: Նախագծային առաջարկությունների հիմքում դրվել է քաղաքների հատակագծային կառուցվածքի կատարելագործումը` մարդու համար բարեկեցիկ կենսոլորտի ձևավորմամբ, ինչպես նաև քաղաքների տրանսպորտային մատչելիության գոտում գտնվող հումքային, ռեկրեացիոն, գյուղատնտեսական ռեսուրսների համատեղ, արդյունավետ օգտագործումը` շրջակա միջավայրի պահպանության, ինժեներական նախապատրաստման միջոցառումների իրականացման երաշխիքներով:

 

Անտառային ֆոնդի հողեր

 

Վայոց ձորի մարզի անտառտնտեսության մասնաճյուղի ընդհանուր տարածքը (ըստ 1983 թ. կատարված անտառշինության վերջին հաշվառման արդյունքների) կազմել է 15829 հա, որից անտառածածկ` 7495 հա` ներառյալ 1991 թ. ՀՀ նախարարների խորհրդի հունիսի 24-ի թիվ 421 որոշմամբ անտառտնտեսության հողային հաշվեկշռին ավելացված նախկին կոլխոզ-սովխոզային անտառների տարածքը (2386 հա):

2005 թ.-ից հետո ընդունված որոշումներից հետո, 01.07.2008 թ ՀՀ հողային ֆոնդի առկայության և բաշխման հաշվետվության համաձայն մարզի անտառտնտեսության տարածքը կազմում է 13238.9 հա:

Վայոց ձորի մարզում անտառները տարածված են միջին լեռնային գոտում: Այդ գոտուն բնորոշ լեռնաանտառային լանդշաֆտը հանդես գալիս առանձին կղզիների ձևով Արփա գետի հովտում` Ջերմուկ առողջարանի, Զիրակ ավերակ գյուղի շրջանում, Դարբ, Եղեգիս, Սուլեմա գետահովիտներում, Կալադարա գետի ավազանում (700-2300 մ բարձրություններում):

Անտառը Արփայի ավազանում ազոնալ է: Լեռնատափաստանային գոտում անտառը հանդես է գալիս նույն բարձրությունների վրա, լեռնահովիտներում ձգվում է լանջերին` նեղ ու երկար պուրակների ձևով: Անտառային լանդշաֆտը հանդիպում է նաև գետահովիտներում, որը պայմանավորված է լանջերի կողմնադրությամբ և միկրոկլիմայական առանձնահատկություններով:

Անտառների հողերը համեմատաբար թույլ են զարգացած, քան հանրապետության այլ շրջաններում: Այստեղ հանդես են գալիս լեռնաանտառային գորշ հողեր, որոնք քիչ հումուս են պարունակում, ունեն թույլ կառուցվածք, զուրկ են կրայնացումից:

Անտառները հիմնականում ներկայացված են բնաշվային ծագում ունեցող ցածրաբուն, միջին տարիքի կաղնուտներով և գիհու նոսր անտառներով: Կաղնուտներում հանդիպում են նաև այլ ծառատեսակներ` բոխի, թեղի, հացենի, լորենի:

Անտառը բաղկացած է սաղարթավոր ծառատեսակներից, որոնց մեջ տիրապետում է կաղնին, կա նաև բոխի, գերիմսատի, ցախակեռասի և մասրենու թփեր: Ծառերը հիմնականում գաճաճ են:

Վայոց ձորի անտառային բուսականության մի այլ տիպը` գիհուտն է, որը կազմված է ավելի չորասեր ու բաց գույնի բներ ունեցող թփերից և բնորոշ է չոր լեռնալանջերի համար: Այս նոսրանտառի համար բնորոշ թուփը գիհին է (Iuniperus polycarpos): Արփայի հովտում, Սարավան և Հարթավան գյուղերը շրջակա լեռնալանջերին, Մարտիրոս գյուղից հարավ, Արենի գյուղի շրջանում, Հերհեր գյուղից հյուսիս տարածված են գիհուտները: Այդ նոսրանտառները կազմված են գիհուց, թխկուց (Acer ibericum), ցախակեռասենուց (Lonicere caucasica), տանձենուց (Purus Salicifolia), չմենուց (Cotoneaster integerrima), նշենուց (Auygdalus fenzliano) և այլն:

Գիհուտների բազմաթիվ մնացորդները գտնվում են խոտա-թփուտային խմբավորումների վերափոխման տարբեր աստիճանի վրա:

Ջերմուկ քաղաքում և շրջակայքում զգալի տարածքներ են զբաղեցնում սոճենու և եղևնու անտառմշակույթները:

Անտառտնտեսական աշխատանքներն իրականացվում են Ջերմուկի անտառտնտեսության կողմից, որի տնօրինման տակ գտնվող անտառային տարածքը կազմում է շուրջ 2268 հա, այդ թվում 1247 հա անտառածածկ: Վայոց Ձորի մարզի անտառտնտեսությունը բաղկացած է 7 անտառպետություններից` Եղեգիսի (2847.35 հա, որից 897.2 հա անտառածածկ), Արենիի (779.38 հա, որից 149.0 հա անտառածածկ), Արտավանի (1389.0 հա, որից 613.2 հա անտառածածկ), Սարավանի (795.53 հա, որից 498.0 անտառածածկ), Հերհերի (3691.75 հա, որից 2070.0 հա անտառածածկ), Ջերմուկի (2268.0 հա, որից 1247.0 հա անտառածածկ), Սյունիքի (1859.0 հա, որից 1089.2 հա անտառածածկ): Շուրջ 400 հա զբաղեցնում է Ջերմուկի անտառպարկը:

Ջերմուկի լեռնային անտառներն ունեն բացառիկ բնապահպանական /հողապահպան, ջրապահպան, կլիմայակարգավորիչ, առողջարարական/ և կուրորտային նշանակություն, այդ պատճառով դասվում են 1 խմբի: Այդ խմբին պատկանող անտառներում արգելվում էին գլխավոր օգտագործման հատումները:

Անտառվերականգնման և ընդլայնման նկատառումներից ելնելով ստեղծվել են տնկարաններ` Ջերմուկի մերձակայքում (1 հա), որտեղ աճեցվում են սոճենիներ, և 2000 մ2 Եղեգնաձորի մերձակայքի ժամանակավոր տնկարանում` ընկուզենի, տանձենի, ծիրանենի: Ներկայումս, պետ. անտառի հողերի բաց տարածքներում (բացատներ, արոտներ) իրականացվում են անտառատնկումներ (1 հա-ի վրա 6000 սոճենու սերմնաբուսակ):

 

 

I-.2.2. Հատուկ պահպանվող տարածքներ

Վայոց ձորի մարզի բնության հատուկ պահպանվող տարածքները (ԲՀՊՏ)

 

Արգելավայրեր. Արգելավայրերը հիմնականում կազմավորվել են դեռևս 1950-70-ական թվականներին:

Համաձայն «Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի (ՀՕ-211-Ն, ընդունված 27.11.2006 թ)` պետական արգելավայրերը` գիտական, կրթական, պատմամշակութային, տնտեսական արժեք ներկայացնող տարածքներ են, որտեղ ապահովվում են էկոհամակարգերի և դրանց բաղադրիչների պահպանությունը և բնական վերարտադրությունը:

Արգելավայրերին տրված է Հայաստանի բնական համալիրների և դրանց հատկապես արժեքավոր բաղադրամասերի պահպանության, բուսակենդանական աշխարհի գենոֆոնդի բարելավման և վերարտադրության, ինչպես նաև տարածքի տնտեսական և բնա-էկոլոգիական հարաբերությունների հավասարակշռությունն ապահովելու ֆունկցիաներ:

Հայաստանի Հանրապետությունում պետական արգելավայրի տարածքում արգելվում է ցանկացած գործունեություն, որը խախտում է արգելավայրի էկոհամակարգերի կայունությունը կամ սպառնում է հատուկ պահպանության կարիք ունեցող էկոհամակարգերի, բուսական և կենդանական աշխարհի ներկայացուցիչների, գիտական կամ պատմամշակութային արժեք ունեցող օբյեկտների պահպանությանը:

Յուրաքանչյուր պետական արգելավայրի խնդիրները և ռեժիմի առանձնահատկությունները սահմանվում են տվյալ պետական արգելավայրի կանոնադրությամբ:

Վայքի Ջերմուկի տարածաշրջանը (Արփա և Հերհեր գետահովիտների վերին հոսանքները) Հայաստանի բնաշխարհի եզակի անկյուններից է, որն առանձնանում է հարուստ և յուրօրինակ կենսաբազմազանությամբ, երկրաբանական ու լանդշաֆտային համալիրների և դրանց առանձին բաղադրիչների ու օբյեկտների բնապահպանական, գիտաճանաչողական, առողջապահական և ռեկրեացիոն բարձր արժեքներով: Դրա վկայությունը այս հատվածում տարբեր ժամանակներում կազմակերպված «Ջերմուկ» և «Ջերմուկ հիդրոլոգիական» երկու արգելավայրերի առկայությունն է.

«Ջերմուկ» արգելավայրը կազմավորվել է Մինիստրների Սովետի 1958 թ. սեպտեմբերի 13-ի Պ-341 որոշմամբ` Ջերմուկի անտառտնտեսության բազայի վրա, զբաղեցնում է 3865 հա տարածք և գտնվում է Արփա գետի վերին հոսքում` 2000-2500 մ բարձրության վրա: Պահպանության օբյեկտներն են կաղնու անտառները` կազմված կաղնի խոշորառէջ (Quercus macranthera) տեսակից ու տանձենու մի շարք էնդեմիկ ծառատեսակներից, իսկ կենդանական աշխարհից` առաջավորասիական հովազը, հայկական մուֆլոնը, բեզոարյան այծը, գորշ արջը, վարազը և այն:

«Ջերմուկ» ջրաբանական (հիդրոլոգիական) արգելավայրը կազմավորվել է ՀՍՍՀ Մինիստրների խորհրդի 1981 թ. մարտի 23-ի թիվ 148 որոշմամբ`18000 հա տարածքի վրա, որի սահմանը Արփա գետի ջրբաժան գծով անցնում է ակունքից մինչև եզրափակման կետը` Ջերմուկ առողջարանի հիդրոլոգիական կետը: Արգելավայրի սահմանագծի երկարությունը կազմում է 60 կմ, որը հյուսիսից և արևելքից անցնում է Ադրբեջանի սահմանագծով: Գտնվում է Արփա գետի վերին հոսանքում: Պահպանության օբյեկտն է հանքային ջրերի տաք աղբյուրների սնման ավազանները:

Արգելավայրի պահպանությունն իրականացնում է ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարության «Հայանտառ» ՊՓԲԸ Ջերմուկի անտառտնտեսությունը:

Հերհերի նոսրանտառային. Կազմավորվել է 1958 թվականին` 6140 հա տարածության վրա: Գտնվում է Արփա գետի վտակ Հերհեր գետի ավազանում` 1600-1800 մ բարձրության վրա: Պահպանության օբյեկտն է քսերոֆիտ լեռնատափաստանային բուսականությունը` ներկայացված գիհու նոսր անտառների և տրագականտային գազերի զանգվածներով:

Եղեգնաձորի. Կազմավորվել է 1971 թվականին` 4200 հա տարածության վրա: Գտնվում է Վայքում, Արփա գետի աջափնյա վտակ Եղեգիս գետի ավազանում`1200-2800 մ բարձրության վրա: Չնայած արգելավայրը կազմակերպվել է կենդանական աշխարհի պահպանության համար, բայց Եղեգիս գետի կիրճը բացառիկ հետաքրքրություն է ներկայացնում նաև բուսաբանական տեսակետից: Այս կիրճում աճում են մի շարք էնդեմիկ կամ հազվագյուտ տեսակներ` գրանցված նախկին ԽՍՀՄ և Հայաստանի Կարմիր գրքերում: Դրանցից են` սմիրնիոպսիս հայկական, տերեփուկի տարբեր տեսակներ, որձաքիստ բոխի և այլն:

 

._____________________________________________________________________.

|NN|ԲՀՊՏ-ի անվանումը   |Կարգավիճա-|Հիմնադրման|Զբաղեցրած   |Պահպանման  |

|  |                   |կը        |տարեթիվը  |տարածքը (հա)|օբյեկտը    |

|  |                   |          |          |և  տեղադիրքը|           |

|__|___________________|__________|__________|____________|___________|

| 1|Հերհերի նոսրուտային|արգելավայր|13.09.1958|6139, Արփա  |Ռելիկտային |

|  |(Եղեգիսի           |          |ՀՍՍՀ ՄՍ   |գետի աջափնյա|ծառակերպ   |

|  |անտառտնտեսություն) |          |որոշում   |վտակ Հերհերի|գիհու նոսր |

|  |                   |          |NՊ 341    |ավազանի     |անտառները  |

|  |                   |          |          |1400-2000 մ |և  տանձի   |

|  |                   |          |          |բարձրության |մնացորդային|

|  |                   |          |          |վրա         |այգին,     |

|  |                   |          |          |            |տրագանտա-  |

|  |                   |          |          |            |ռային      |

|  |                   |          |          |            |գազերը     |

|__|___________________|__________|__________|____________|___________|

| 2|Ջերմուկի (Ջերմուկի |արգելավայր|13.09.1958|3865, Արփա  |Կաղնու     |

|  |անտառտնտեսություն) |          |ՀՍՍՀ ՄՍ   |գետի ավազանի|անտառները, |

|  |                   |          |որոշում   |1100-2800 մ |Հայկական   |

|  |                   |          |341       |բարձր. վրա  |մուֆլոնը,  |

|  |                   |          |          |            |Բեզոարյան  |

|  |                   |          |          |            |այծը, արջը,|

|  |                   |          |          |            |Առաջավոր-  |

|  |                   |          |          |            |ասիական    |

|  |                   |          |          |            |հովազը     |

|__|___________________|__________|__________|____________|___________|

| 3|Ջերմուկի ջրաբանական|արգելավայր|23.03.1981|18000, Արփա |«Ջերմուկ»  |

|  |                   |          |ՀՍՍՀ ՄԽ   |գետի վերին  | հանքային  |

|  |                   |          |148       |հոսանքներում| ջուրը     |

|  |                   |          |որոշում   |            |           |

|__|___________________|__________|__________|____________|___________|

| 4|Եղեգիսի (Եղեգնաձորի|արգելավայր|16.11.1971| 4200, Արփա |Բեզոարյան  |

|  |անտառտնտեսություն) |          |ՀՍՍՀ ՄՍ   | գետի       |այծ,       |

|  |                   |          |որոշում 37| աջափնյա    |Հայկական   |

|  |                   |          |          | վտակ Եղեգիս|մուֆլոն,   |

|  |                   |          |          | գետի ավազան|Առաջավոր-  |

|  |                   |          |          | 1200-2800 մ|ասիական    |

|  |                   |          |          | բարձր. վրա |հովազ,     |

|  |                   |          |          |            |վայրի      |

|  |                   |          |          |            |ցորենի մեծ |

|  |                   |          |          |            |բազմազանու-|

|  |                   |          |          |            |թյուն      |

._____________________________________________________________________.

 

Արգելավայրերի մի մասը գործում է ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարության ենթակայությամբ, բացառությամբ «Ջերմուկի ջրաբանական» արգելավայրի, որի գերատեսչական պատկանելությունը դեռևս քննարկման փուլում է: Մարզի տարածքում բնապահպանական նորմերի և պահանջների կատարումը իրականացվում է ԲՊ նախարարության վերահսկողության ներքո:

Հաստատման գործընթացի մեջ են Վայոց ձորի մարզում «Գնիշիկ» և «Ջերմուկ» ազգային պարկերի ձևավորման փաթեթները (տես գծագիր 5):

 

I-2.3. Ջրային ռեսուրսները և դրանց յուրացվածության միտումները

 

Մարզի ջրային ռեսուրսները կազմավորվում են մակերևութային հոսքից և ստորերկրյա ջրերից: Մարզով հոսող Արփա գետը պատկանում է Արաքսի ավազանին: Մարզի գետային ցանցի խտության գործակիցը 1.20 է, այսինքն ունի զարգացած գետային ցանց, որն ավելի բարձր է, քան Սևանի ավազանի գետային ցանցի խտությունը: Գետային ցանցի խտությունը հիմնականում պայմանավորված է ռելիեֆային պայմաններով:

Արփա գետը սնվում է ձնհալքի, անձրևաջրերով (57.0%) և ստորերկրյա ջրերով (43.0%): Ջրհավաք ավազանը կազմում է 2148 կմ2, տարեկան հոսքը կազմում է 715.0 մլն.մ3 (50% ապահովածությամբ), 508.1 մլն.մ3 (95% ապահովածությամբ):

Մարզի հրաբխային լեռնաշխարհում ձևավորված ստորերկրյա ջրերը բեռնաթափվում են խոշոր աղբյուրների ձևով, որոնք մեծ նշանակություն ունեն ջրամատակարարման համար:

 

Մակերևութային հոսքը (75% ապահովվածությամբ) և ստորերկրյա ջրային

ռեսուրսները (95% ապահովվածությամբ)

 

.________________________________________________________________.

|Մարզը |Մակերևութային  հոսք|տես.կշիռ  |Ստորերկրյա ջրեր|տես.կշիռ  |

|      |                   |հանրապ.   |               |հանրապ.   |

|      |                   |կտրվածքում|               |կտրվածքում|

|______|___________________|__________|_______________|__________|

|Վայոց |մլն.մ3/  |մ3/տարի  |    %     |   %   |մ3/տարի|     %    |

|ձոր   |տարի     |         |          |       |       |          |

|      |_________|_________|__________|_______|_______|__________|

|      | 692.92  |  21.97  |   4.75   | 42.5  |  1.35 |    1.0   |

.________________________________________________________________.

 

Մարզում հաշվված և հաստատված են Արփա գետի ավազանի և դրա վտակների միջին հոսանքների աջափնյա մասի (Հեր-հերի և Մալիշկայի աղբյուրներ) ստորերկրյա ջրերի պաշարները, որոնք կազմում են 41.375 հազ.մ3/օր, Գոստունի աղբյուրները` 6.601 հազ.մ3/օր և Յոթնաղբյուրի աղբյուրները` 68.861 հազ.մ3/օր «A» կատեգորիայով:

Այսպիսով, ստորերկրյա ջրերի հաշված պաշարները մարզում կազմում են 116.839 հազ.մ3/օր կամ 1352.3 լ/վրկ որը կազմում է հանրապետության ստորերկրյա ջրերի հաշված պաշարների ընդամենը 1.2%-ը:

Մարզի բնակավայրերի ջրամատակարարման համար հիմնականում օգտագործված են աղբյուրների ջրերը (Բազմաղբյուրի, Սպիտակաղբյուրի և բազմաթիվ տեղական աղբյուրների), ընդամենը` 308 լ/վրկ: Հաշված պաշարների շատ քիչ մասն է օգտագործված ջրամատակարարման համար, ընդամենը` 22%-ը: Հաշված պաշարները կազմում են 1352.3 լ/վրկ:

 

I-2.4. Ռեկրեացիոն ռեսուրսները և դրանց յուրացվածության միտումները

 

Վայոց ձորի մարզի ռեկրեացիոն ռեսուրսները (հանքային ջրեր, բուժիչ ցեխեր, կլիմայաբուժություն, ձմեռային հանգիստ և սպորտ, պատմամշակութային հուշարձաններ) օգտագործվել են ոչ բավարար` տարածքների քաղաքաշինական կազմակերպման համընդհանուր լուծումների բացակայության պայմաններում (ինտենսիվ յուրացված գոտիներում հանգստացողների անկազմակերպ կուտակումներ, տարածքների ոչ ռացիոնալ օգտագործում` ռեկրեացիոն օբյեկտների փոքր տարողունակությամբ, ճանապարհային թույլ ցանցի, պատմամշակութային հուշարձանների տրանսպորտային անբարենպաստ մատչելիությամբ):

. Բալնեոլոգիական ռեսուրսներ

Մարզը հարուստ է ռեկրեացիոն ռեսուրսներով: Առաջին հերթին պետք է նշել բալնեոլոգիական ռեսուրսները (հանքային ջրեր): Հանքային ջրերի հիմնական խմբերն են` Ջերմուկի, Արփիի, Սայաթ-Նովայի, Պուճուր-գետի, Կեչուտի, Հորբատեղի, Հեր-հերի հանքավայրերը:

Ջերմուկի հանքավայրի ջրերը ածխաթթվային, սիլիկատային տաք ջրեր են մեծ խորությունների վրա, բարձրանում են տեկտոնական ճեղքերով և վերևի հորիզոններում, ջրերի ելքերի մոտ առաջացնում են բարձր ջերմաստիճանային անոմալիաներ: Ջերմուկի հանքավայրում կա հանքային ջրերի երկու ելք, որտեղ ջրերը ամենամեծ ճնշումն և ջերմաստիճանն ունեն: Մեկը` սարահարթի տեղամասում (ջերմաստիճանը մինչև 63 oC), մյուսը` մյուսը` կիրճում (ջերմաստիճանը մինչև 55 oC): Ջերմուկի հանքային ջրերը բարձր ջերմաստիճանային (t-32-64 oC), թույլ թթվային չեզոք (pH-6.8-7.5), հիդրոկարբոնատային-սուլֆատա-նատրիումային, սիլիկատային, թույլ ածխաջրածնային, թույլ հանքայնացված (3.9-4.7 գ/լ): Նման է Կարլովի Վարի (Չեխիա), Ժելեզնովոդսկի (Ռուսաստանի դաշնություն), Իստի-սու (Ադրբեջան): Ջերմուկի ջրերը խորքային հորիզոններում բնորոշվում են բարձր գազայնությամբ (CO2 3.5-7.7 գ/լ), բայց ելքերի մոտ բարձր ջերմաստիճանի պատճառով CO2-ի մեծ մասը անջատվում է առանձին գազի տեսքով, լուծված վիճակում շատ քիչ քանակ է մնում` կախված ջերմաստիճանից (0.4-1.1 գ/լ): Ջերմուկի ջրերը պիտանի են բալնեոլոգիական բուժման, շշալցման, բուժիչ խմելու նպատակներով:

Եթե Ջերմուկի հանքային ջրերը մինչև երկրի մակերես դուրս գալը սառեցվեն հատուկ ջերմափոփոխիչներում կամ ելքից հետո լրացուցիչ հագեցվեն ածխաթթու գազով, ինչպես այդ արվում է Կարլովի Վարում, Ջերմուկի հանքային ջրերը կարող են օգտագործվել որպես կոնդիցիոն ածխաջրածնային ջրեր (նման Կարլովի Վարիի ջրերին):

Ջերմուկի բազմատարյա ռեժիմային ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ ջրերի ռեժիմը և քիմիական կազմը տարվա բոլոր սեզոններին կայուն է: Հաշվված և հաստատված պաշարները կազմում են 1.469 հազ.մ3/օր «A» կատեգորիայով, որից օգտագործվում է 9.45 լ/վրկ կամ 0.817 հազ.մ3/օր, իսկ մնացորդը կազմում է 7.55 լ/վրկ կամ 0.652 հազ.մ3/օր:

Նշված պաշարները կարող են լրիվ բավարարել առողջարանի և շշալցման պահանջները: Հանքային ջրերից մեծ քանակությամբ անջատվող CO2 գազը կարելի է օգտագործել շշալցման գործում, ինչպես նաև բալնեոլոգիական նպատակների հանքային ջրերը լրացուցիչ CO2 գազով հագեցնելու համար:

Սայաթ-Նովայի (Դարա-Յուրտ) խմբի հանքային ջրերը գտնվում են Ջերմուկ քաղաքից 4.5 կմ հարավ-արևմուտք: Այդ տեղամասում կան տրավերտինների մեծ կուտակումներ և հանքային ջրերի բազմաթիվ ելքեր: Այդ հանքային ջրերը քլորիդային-հիդրոկարբոնատային, նատրիում-կալցիումային (Հանքավանի տիպի) կազմի են, հանքայնացումը` 7.0-9.2 գ/լ, ջերմաստիճանը 20-30 oC (տաք): Հաստատված պաշարները կազմում են 6.0 լ/վրկ կամ 0.518 հազ.մ3/օր «B» կատեգորիայով:

Պուճուրգետի հանքավայրը գտնվում է պուճուրգետի երկու ափերին և կիրճում, ձգվում է մոտ 6.5 կմ (Կեչուտ գյուղից մինչև Զիրակ գյուղի ավերակները):

Կան հանքային ջրերի 2 ելքեր` ներքին և վերին: Ներքին ելքի ջրերը հիդրոկարբոնատային-սուլֆատային, նատրիում-կալցիումային (Ջերմուկի տիպի), հանքայնացումը` 4.4-8.1 գ/լ: Վերին ելքի ջրերը հիդրոկարբոնատային-քլորիդային, կալցիում-նատրիումային (ծակվերիի տիպի), հանքայնացումը` 3.2-3.6 գ/լ, սառը (մինչև 13 oC): Պաշարները հաշված չեն, բոլոր ելքերի դեբիտը` 1.7 լ/վրկ կամ 146.9 մ3/օր:

Կեչուտի խմբի ջրերի ելքերը գտնվում է Ջերմուկից 4 կմ հարավ, Կեչուտ գյուղի ծայրամասում:

Պուճուրգետի և Կեչուտի խմբի ջրերի ռեսուրսները մեծ են, անհրաժեշտ է կատարել հետախուզական աշխատանքներ պաշարների հաշվման նպատակով:

Արփիի հանքավայրը գտնվում է Վայքի շրջակայքում, ջրերը հիդրոկարբոնատային-սուլֆատ-քլորիդային, նատրիում-մագնեզիումային, ջերմաստիճանը 17.0-18.5 oC, հանքայնացումը` 3.0-4.0 գ/լ, պաշարները` 5.0 լ/վրկ կամ 0.432 հազ.մ3/օր «B» կատեգորիայով:

. Կլիմայաբուժության պայմանները.

Կլիմայաբուժույան պայմանները տրված են «Կուրոլոգաբանության և ֆիզիկական բժշկություն» ԳՀԻ մշակումների համաձայն, ըստ որի կլիմայաբուժության օպտիմալ պայմանները որոշված են քամու, օդի ջերմաստիճանի և խոնավության համատեղ ազդեցությամբ մարդու օրգանիզմի վրա (էկվիվալենտ-էֆեկտիվ ջերմաստիճան` ԷԷՋ և ռադիացիոն էկվիվալենտ-էֆեկտիվ ջերմաստիճան` ՌԷԷՋ, որտեղ հաշվի առնված նաև ռադիացիոն ռեժիմը և ԷՋ-ն` էֆեկտիվ ջերմաստիճան առանց քամու):

Կլիմայաբուժության պայմանները ստորաբաժանվում են`

ԷԷՋ-ն < 8 oC - ցուրտ

ԷԷՋ-ն 9-16 oC - ինդեֆերենտ (չեզոք)

ԷԷՋ-ն 17-22 oC կոմֆորտային

ԷԷՋ-ն >23 oC գերտաքացում

Վայոց ձորի մարզի Եղեգնաձորի և Վայքի տարածաշրջանների ռելիեֆային և լանդշաֆտա-կլիմայական պայմաններն իրարից տարբերվում են: Այդ պատճառով կլիմայաբուժության պայմանների վերլուծությունը տրվում է ըստ տարածաշրջանների:

Եղեգնաձորի տարածաշրջանը, բացառությամբ Եղեգիս վտակի վերին հոսանքների, աչքի է ընկնում շոգ, չոր ամառով և չափավոր ցուրտ, քիչ ձնածածկույթով ձմեռով: Կլիման կոնտինենտալ է, տարեկան ջերմաստիճանի` մոտ 300 ամպլիտուդայով: Արևափայլի տևողությունը կազմում է 2600 ժամ տարեկան:

Արփա գետի հովտում ձյան հաստատուն ծածկույթ չի առաջանում, իսկ բարձր լեռնային շրջաններում (Եղեգիս վտակի միջին, վերին հոսանքի ավազան) ձյունը պահպանվում է երկար, իսկ ձյան ծածկույթը հասնում է 2 մ-ի: Ձմռանը եղանակային ռեժիմը փոփոխական է: Թթվածնի կշռային պարունակությունը 270 գր/մ3:

Ամառը շոգ է, չոր, ջերմաստիճանի օրեկան մեծ տատանումներով: Հուլիս-օգոստոս ամիսների ընթացքում ոչ մի օր չի դիտվում «ամպամած եղանակային» տիպ: Ըստ տաք և շատ չոր եղանակային տիպը (միջին օրական ջերմաստիճանը բարձր 22 oC) և տաք, չոր եղանակային տիպը դիտվում է ամռան ամիսներին, յուրաքանչյուր ամիս 16-17 օր: Օդի հարաբերական խոնավությունն ամռան ամիսներին իջնում է 30-35%, օդում թթվածնի քանակությունը` 230 գ/մ3:

Կլիմայաբուժության ժամանակահատվածը Եղեգնաձորի տարածաշրջանում (բացառությամբ Եղեգիսի վերին և միջին հոսանքի ավազանի) սկսվում է մայիսի կեսերից և շարունակվում է մինչև հոկտեմբեր: Ամռան ամիսներին ԷԷՋ-ն չի իջնում 12 oC-ից: Գերակշռում են «գերտաքացման» պայմանները (ԷԷՋ-ն > 22 oC), այսինքն ստեղծվում է կլիմայաբուժության դիսկոմֆորտային պայմաններ: Օրվա երկրորդ կեսին սկսվող քամիները թուլացնում են շոգը: Այդ պատճառով առաջարկվում է օդաբուժության լոգանքներ ընդունել ոչ թե ժամը 13-ին, այլ առավոտյան և հետճաշյա ժամերին:

Մայիսին ԷԷՋ «ինդեֆերենտ» զոնայում (9-16 oC) դիտվում է 21 օր, իսկ «կոմֆորտային» օդային լոգանքների պայմանները դիտվում են 7 օր:

Հունիս-սեպտեմբեր ամիսներին օդաբուժության «կոմֆորտային» լոգանքների քանակը աճում է (հունիսին`19, օգոստոսին`21, սեպտեմբերին`19 օր), «գերտաքացման» լոգանքները հուլիսին դիտվում են 12 օր:

Արևաբուժության ՌԷԷՋ արժեքների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ հիմնականում առաջանում են «կոմֆորտային» և «գերտաքացման» պայմաններ, որոնք կարելի է ընդունել մայիսի երկրորդ տասնօրյակից մինչև հոկտեմբերը ներառյալ: Արևի ճառագայթային էներգիայի բացասական ազդեցությունից խուսափելու համար առաջարկվում է կլիմայաբուժության տաղավարներում տեղադրել համապատասխան սարքավորումներ (պտտվող ստենդներ, այլ յուրահատուկ սարքեր` օդի մասնիկի տեղաշարժ ստեղծելու համար):

Ստորև բերվում են օդաբուժության և արևաբուժության պայմանները բնութագրող աղյուսակները:

 

Եղեգնաձոր

 

Օդաբուժության օդերևութաբանական պայմանները

 

.____________________________________________________________________.

|Էկվիվալենտ-էֆեկտիվ ջերմաստիճանը (ԷԷՋ) |Էֆեկտիվ ջերմաստիճանը (ԷՋ)    |

|        քամու առկայությամբ            |    առանց քամու              |

|______________________________________|_____________________________|

|ամիսներ  | < 80 | 9-160|17-220 | >230 |< 80 | 9-160 | 17-220 | >230 |

|_________|______|______|_______|______|_____|_______|________|______|

|մայիս    |12%-3 |68%-21|20%-7  |  -   |  -  |49%-15 | 51%-16 |  -   |

|         |օր    |օր    |օր     |      |     |օր     | օր     |      |

|_________|______|______|_______|______|_____|_______|________|______|

|հունիս   |3%-1  |31%-10|61%-19 |  -   |  -  |12%-3  |73%-23  |15%-4 |

|         |օր    |օր    |օր     |      |     |օր     |օր      |օր    |

|_________|______|______|_______|______|_____|_______|________|______|

|հուլիս   |  -   |4%-1  |53%-18 |43%-12|  -  |2%-0 օր|36%-12  |62%-19|

|         |      |օր    |օր     |օր    |     |       |օր      |օր    |

|_________|______|______|_______|______|_____|_______|________|______|

|օգոստոս  |  -   |5%-1  |65%-21 |30%-9 |  -  |   -   |39%-12  |61%-19|

|         |      |օր    |օր     |օր    |     |       |օր      |օր    |

|_________|______|______|_______|______|_____|_______|________|______|

|սեպտեմբեր|  -   |31%-9 |62%-19 |7%-2  |  -  |9%-2 օր|77%-24  |14%-4 |

|         |      |օր    |օր     |օր    |     |       |օր      |օր    |

|_________|______|______|_______|______|_____|_______|________|______|

|հոկտեմբեր|17%-5 |67%-21|16%-5  |  -   |5%-1 |60%-19 |35%-11  |  -   |

|         |օր    |օր    |օր     |      |օր   |օր     |օր      |      |

.____________________________________________________________________.

 

Արևաբուժության օդերևութաբանական պայմանները

 

.____________________________________________________________________.

|Ռադիացիոն-էկվիվալենտ-էֆեկտիվ          |Ռադիացիոն-էֆեկտիվ            |

|ջերմաստիճանը (ՌԷԷՋ) քամու առկայությամբ|ջերմաստիճանը(ՌԷՋ) առանց քամու|

|______________________________________|_____________________________|

|ամիսներ  | < 80 | 9-160| 17-220| >230 |< 80 | 9-160 | 17-220 | >230 |

|_________|______|______|_______|______|_____|_______|________|______|

|մայիս    |8%-8  |60%-19|28%-9  |4%-1  |  -  |47%-14 |48%-16  |5%-1  |

|         |օր    |օր    |օր     |օր    |     |օր     |օր      |օր    |

|_________|______|______|_______|______|_____|_______|________|______|

|հունիս   |  -   |26%-8 |57%-19 |17%-3 |  -  |8%-2 օր|78%-25  |14%-3 |

|         |      |օր    |օր     |օր    |     |       |օր      |օր    |

|_________|______|______|_______|______|_____|_______|________|______|

|հուլիս   |  -   |  -   |50%-15 |51%-16|  -  |   -   |41%-14  |59%-17|

|         |      |      |օր     |օր    |     |       |օր      |օր    |

|_________|______|______|_______|______|_____|_______|________|______|

|օգոստոս  |  -   |3%-1  |61%-19 |36%-11|  -  |   -   |33%-10  |67%-21|

|         |      |օր    |օր     |օր    |     |       |օր      |օր    |

|_________|______|______|_______|______|_____|_______|________|______|

|սեպտեմբեր|  -   |25%-8 |60%-18 |15%-4 |  -  |4%-1 օր|75%-24  |21%-5 |

|         |      |օր    |օր     |օր    |     |       |օր      |օր    |

|_________|______|______|_______|______|_____|_______|________|______|

|հոկտեմբեր|10%-3 |58%-18|20%-6  |12%-4 |2%-0 |57%-18 |38%-12  |3%-1  |

|         |օր    |օր    |օր     |օր    |օր   |օր     |օր      |օր    |

.____________________________________________________________________.

 

. Վայքի տարածաշրջանի ռելիեֆային կլիմայական պայմանները հիմնականում տարբերվում են Եղեգնաձորի տարածաշրջանից: Արփա գետի միջին հոսանքի ավազանի (Վայքի շրջակայքում) կլիման չոր ցամաքային է, նման Եղեգնաձորի տարածաշրջանին:

Արփա գետի վերին հոսանքում (1800-2200 մ) փոխվում է լանդշաֆտա-կլիմայական պայմանները: Ստորև բերվում է Ջերմուկ բարձրլեռնային առողջարանի լանդշաֆտա-կլիմայական պայմանները:

Ձմեռը սկսվում է նոյեմբերի կեսերից, երբ օդի միջին օրեկան ջերմաստիճանը կայուն կերպով իջնում է 0 oC-ից: Մեծանում է ցածր եղանակների կրկնվածության տոկոսը, գոյանում է կայուն ձյունածածկույթ: Ձմեռն արևոտ է, երկարատև, ձնառատ, անհողմ: Կայուն ձնածածկույթը գոյանում է դեկտեմբերի առաջին տասնօրյակին և պահպանվում մինչև ապրիլի կեսերը: Ձյունածածկույթի առավելագույն բարձրությունը փետրվարին կազմում 60-75 սմ:

Ձմռանը եղանակային ռեժիմը կայուն է` 13 օր ամսվա մեջ գերակշռում է չափավոր ցուրտ եղանակի տիպը (օդի միջին օրեկան ջերմաստիճանը -2.5-ից -12.5 oC): Դիտվում են ֆոնային քամիներ և առաջանում են «տաքացումով» եղանակներ (օդի ջերմաստիճանը անցնում է 0 oC), որոնք հունվարին և փետրվարին տևում են 12 օր:

Ջերմուկի եղանակային պայմանները շահավետորեն տարբերվում են նույն բարձրության վրա գտնվող մյուս շրջանների պայմաններից (Սևանի ավազան, Արագածոտն, Շիրակի բարձրադիր գոտիներ): Ջերմուկի ֆիզիկա-աշխարհագրական դիրքը խոչընդոտում է արկտիկական օդային զանգվածների ներխուժմանը, որի հետևանքով զգալի ցուրտ եղանակի տիպը (օդի միջին օրեկան ջերմաստիճանը -12.5 oC-ից -22.5 oC) ունի ցածր կրկնվածություն և դիտվում է ամիսը ընդամենը 8 օր:

Չնայած տեղանքի զգալի բարձրությանը, թթվածնի պարունակությունը մթնոլորտային օդում բարձր է 239 գ/մ3:

Գարուն: Հանրապետության տարածքում եղանակային պայմանների բնույթով մարտը համարվում է գարնան առաջին ամիսը: Բացառություն է կազմում Ջերմուկը, որտեղ ծովի մակերևույթից զգալի բարձրությունը, բնական ընդարձակ անտառածածկույթի առկայությունը և ծածկող մակերևույթի յուրահատկությունը խոչընդոտում են գարնանամուտը` ուշացնելով այն 20-25 օրով:

Գարնան սկզբում (մարտի վերջին և ապրիլի սկզբին) «տաքացումներով» եղանակների հաճախակի կրկնվածությունը (22 օր) բերում է ձյան ծածկույթի ինտենսիվ հալեցմանը: Քանի որ գործող առողջարանային շենքերը, պոլիկլինիկան, հանքային ջրերի ըմպելասրահը տեղակայված են առողջարանի առավել հարթ տարածքում, նախագծման ժամանակ անհրաժեշտ է հաշվի առնել ձյան ինտենսիվ հալեցման փաստը, որը կարող է հանգեցնել անցանկալի երևույթների:

Առողջարանի լանդշաֆտի ֆիզիկա-աշխարհագրական պայմանների առանձնահատկությունները բերում են լեռների և հովիտների անհավասարաչափ տաքացմանը, ինչը և նպաստում է տեղական շրջանառության զարգացմանը (լեռնա-հովտային քամիներ), և օրվա երկրորդ կեսին ակտիվանում է քամու ռեժիմը: Գարնանը հաճախ իրար են հաջորդում արևային և ամպամած եղանակները, և եղանակային ռեժիմը կրում է փոփոխական բնույթ:

Ամառը սկսվում է մայիսի երրորդ տասնօրյակից և դիտվում մինչև սեպտեմբերը ներառյալ (132 օր): Ամառը արևոտ է, տաք, երբեմն չափավոր շոգ, համեմատաբար չոր, թույլ քամու ռեժիմով (օրվա երկրորդ կեսին): Եղանակների ամառային ռեժիմն առանձնանում է շատ շոգ, շատ չոր (միջին օրեկան ջերմաստիճանը 22.5 oC բարձր) եղանակների իսպառ բացակայությամբ, ինչը դիտվում է որպես բարենպաստ եղանակային պայմաններ: Գերակշռում են արևային անհողմ չափավոր խոնավ եղանակի տիպերը, որոնք դիտվում են 15 օր հուլիսին և 20 օր օգոստոսին: Ամռան առաջին կեսին անձրևոտ և ամպամած եղանակներ դիտվում են 10 օր մայիսին և 6 օր հունիսին, իսկ երկրորդ կեսին նկատվում է այդ տիպի եղանակների կրկնելիության զգալի նվազում (ամիսը 3-4 օր): Անձրևոտ եղանակն ուղեկցվում է ամպրոպներով, ինչը հանդիսանում է օդի բնական իոնիզատոր:

Թթվածնի պարունակությունը մթնոլորտում համեմատած նույն բարձրության վրա գտնվող հանրապետության մյուս շրջանների, բավականին բարձր է` 218 գ/մ3 ինչը բացատրվում է լանդշաֆտա-միկրոկլիմայական պայմաններով և ընդարձակ անտառաշերտի առկայությամբ:

Ջերմուկի բարձրլեռնային կլիման, հանդիսանալով շրջակա միջավայրի հիմնական գործոններից մեկը, կուրորտային բուժման համալիրում գրավում է իր առաջատար տեղը: Ջերմուկը գտնվում է բարձրլեռնային անտառային գոտու չոր արևադարձային զոնայում` չափավոր տաք, չափավոր խոնավ ամառ և չափավոր ցուրտ, արևային ձմեռ: Տեղանքի զգալի բարձրությունը, օդի թափանցիկությունը և համեմատական չորությունը նպաստում են արևափայլի բացառիկ առատությանը: Տարվա ընթացքում բացակայում է ուլտրամանուշակագույն ռադիացիան, որն ունի տարեկան դրական բալանս: Արևափայլի տարեկան տևողությունը կազմում է 2409 ժամ, առավելագույնը` հունիս-հուլիսին (277-318 ժամ), նվազագույնը` փետրվարին (103 ժամ): Արևային ուղիղ ճառագայթման ինտենսիվությունը կեսօրին մոտենում է «արևային հաստատունին»: Տարվա ընթացքում պարզ օրերով եղանակի քանակը կազմում է 84, ամպամած` 105, փոփոխական ամպամածությամբ` 176 օր:

Օդի միջին տարեկան ջերմաստիճանը հավասար է 4.1 oC, ավելի քան հանրապետության մյուս բարձրալեռնային շրջաններում: Չնայած տեղանքի զգալի բարձրությանը և հանրապետության ցամաքային կլիմային, Ջերմուկն առանձնանում է կլիմայի կոնտինենտալության ցածր ցուցանիշներով: Օդի ջերմաստիճանի տարեկան ամպլիտուդը կազմում է 23.7 oC: Մթնոլորտային տեղումների քանակը զգալի է` տարեկան 802 մմ, իսկ առավելագույնը` 554 մմ-տարվա տաք սեզոնում: Հարաբերական խոնավությունն ունի ավելի հարթ ընթացք, տատանվում է 62%-ից (օգոստոսին) մինչև 72% (հունվարին):

Քամիների գերակայող ուղղությունը հարավային և հարավ-արևելյան է: Ձմռանն անհողմ եղանակներին կրկնվածությունն ունի առավելագույն արժեք` 50-70%, ամռանը 10-12%: Քամու միջին տարեկան արագությունը 2 մ/վրկ, ձմռանը`0.7-1.5 մ/վրկ, ամռանը` 3.0-3.5 մ/վրկ):

Ռադիացիոն պայմանները, շրջանառության պրոցեսները ծածկող մակերևույթի հետ համատեղ ստեղծում են եղանակային տիպերի բազմազանություն, որոնց բազմամյա սեզոնային ռեժիմը նկարագրվում է հավելված 1-ում:

. Կլիմայաբուժության օդերևութաբանական պայմանների վերլուծությունը:

Ջերմուկում կլիմայաբուժությունը ձմռանը ստանում է հատուկ նշանակություն, քանի որ ձմեռային կլիմայաբուժությունը հիմնականում կոչված է օրգանիզմի կոփմանը և հիվանդությունների կանխարգելմանը: Ցուրտ եղանակի ցածր ինտենսիվության ժամանակ արևոտ և անհողմ պայմաններում խորհուրդ է տրվում երկար մնալ մաքուր օդում` ներառելով խաղեր, զբոսանքներ, տերենկուր (դոզավորված քայլք), սպորտային միջոցառումներ: Ձմեռային կլիմայաբուժություն կազմակերպելու համար պիտանի է ամսեկան 20-25 օր: Նախագծման աշխատանքների ժամանակ նպատակահարմար է կառուցվելիք շենքերի վերնահարկերը և տանիքներն օգտագործել ակտիվ կլիմայաբուժության և վերանդային` արևային լոգանքներ ընդունելու նպատակով:

Ջերմուկի ռելիեֆի առանձնահատկությունները, լանդշաֆտի բազմազանությունը իրական նախադրյալներ են ստեղծում սահնակա-դահուկային սպորտային միջոցառումներ կազմակերպելու համար:

Ձմեռային հանգստի հիմնական ձևերն են` դահուկասպորտային, բուժական- սպորտային միջոցառումները: Հաշվարկված և որոշված են դահուկա-սահնակային սեզոնի սկիզբը, վերջը և տևողությունը` հաշվի առնելով 10 սմ ձյան ծածկույթի առկայությունը հարթ կամ թույլ թեքություն ունեցող ռելիեֆի համար (թեքությունը 8-100 պակաս): Դահուկային սեզոնը Ջերմուկում /2066 մ/ սկսվում է նոյեմբերի 25-ին, ավարտվում է ապրիլի 15-ին, տևում է 140 օր: Դահուկային սեզոնի սկզբի և վերջի ուղղահայաց գրադիենտը (փոփոխականություն) կազմում է` միջինը 5-6 օր ամեն 100 մ-ի համար, այսինքն ամեն 100 մ բարձրանալով դահուկային սեզոնը սկսվում է 5 օր շուտ և ավարտվում 6 օր ուշ: Հետևաբար դահուկային սեզոնի տևողությունը ավելանում է 11-12 օրով: Հարթավայրերում (ձախափնյա տարածքների ընդարձակ անտառային զանգվածների հարևանությամբ) դահուկային սեզոնը տևում է մոտավորապես 3-4 ամիս: Սարերի զառիթափ լանջերը, որոնց թեքությունը 300-ից ավելի է, ունեն նվազագույն հնարավորություններ դահուկա-սահնակային միջոցառումներ կազմակերպելու համար: Արփայի վերին հոսանքի հովտում ձյան ծածկույթը բավականին կայուն է:

Կլիմայաբուժության ձմեռային համալիրի մեջ կարելի է ընդգրկել ջրային պրոցեդուրաներ փակ լողավազաններում` տաք հանքային կամ գետի տաքացրած ջրով:

Ջերմուկը բոլոր պարամետրերով շահավետորեն տարբերվում է հանրապետության մյուս շրջաններից: Այնտեղ կարելի է անցկացնել դահուկա-սպորտային միջոցառումներ, դոզավորված կլիմայաբուժություն հատուկ տաղավարներում, բուժական դոզավորված քայլք և այլն:

Լեռների հյուսիսային լանջերին` 2000-3000 մ բարձրության վրա, հաճախակի դիտվում են մեծ ձնակույտեր, որոնք գոյանում են ձնաբուքերի հետևանքով: Դրանք պահպանվում են մինչև հունիսի վերջը: Բարենպաստ տեղադրության դեպքում` դրանք կարող են օգտագործվել դահուկային և սահնակային զբոսանքների համար` նույնիսկ ամռան սկզբում:

Ջերմուկի եղանակային դասերի կրկնվածության, օդաբուժության, արևաբուժության պայմանների աղյուսակները տրված են հավելված 3-ում:

Արևաբուժության կոմֆորտային պայմանները սկսվում են հունիս ամսից և շարունակվում մինչև սեպտեմբեր ամիսը` տատանվելով 14-ից մինչև 20 օր, իսկ քամու ազդեցությունը տարբեր միջոցառումներով վերացնելուց հետո պայմանները բարելավվում են` սկսվելով մայիս ամսից (10 օր) մինչև սեպտեմբեր ամիսը (23 օր): Վայոց ձորի մարզում (Ջերմուկի բարձրլեռնային սարահարթը, Եղեգիսի հովտի լանջերը) կան բարենպաստ պայմաններ` ձմեռային հանգստի և սպորտի կազմակերպման համար:

Ստորև բերված աղյուսակում` ըստ բացարձակ բարձրության գոտիների տրված են դահուկային սեզոնի սկիզբը, վերջը և տևողությունը.

 

.___________________________________________________________

|Բարձրու-|          Սկիզբը        |         Վերջը          |

|թյունը. |________________________|________________________|

|ծովի    |միջինը|հարավ.  |հյուսիս |միջինը|հարավ.  |հյուսիս |

|մակերե- |      |լանջերին|լանջերին|      |լանջերին|լանջերին|

|վույթից |      |        |        |      |        |        |

|(մ)     |      |        |        |      |        |        |

|________|______|________|________|______|________|________|

|  1800  |22.XII|   8.I  |  6.XII |21.III|  6.III |  5.IV  |

|________|______|________|________|______|________|________|

|  1900  |17.XII|   2.I  |  2.XII |27.III| 11.III | 13.IV  |

|________|______|________|________|______|________|________|

|  1950  |15.XII| 31.XII |  30.XI |29.III| 13.III | 15.IV  |

|________|______|________|________|______|________|________|

|  2000  |11.XII| 25.XII |  27.XI | 1.IV | 16.III | 17.IV  |

|________|______|________|________|______|________|________|

|  2100  | 7.XII| 20.XII |  24.XI | 7.IV | 23.III | 22.IV  |

|________|______|________|________|______|________|________|

|  2200  | 1.XII| 10.XII |  20.XI |13.IV | 30.III | 26.IV  |

|________|______|________|________|______|________|________|

|  2300  | 24.XI|  1.XII |  17.XI |21.IV |   9.IV |   2.V  |

|________|______|________|________|______|________|________|

|  2400  | 19.XI|  25.XI |  13.XI |26.IV |  16.IV |   6.V  |

|________|______|________|________|______|________|________|

|  2500  | 15.XI|   2.XI |  10.XI |  3.V |  24.IV |  11.V  |

|________|______|________|________|______|________|________|

|  2600  | 11.XI|  16.XI |   7.XI |  8.V |    1.V |  16.V  |

|________|______|________|________|______|________|________|

|  2700  |  7.XI|  12.XI |   3.XI | 17.V |    9.V |  22.V  |

|________|______|________|________|______|________|________|

|  2800  |  4.XI|   8.XI |   1.XI | 21.V |   15.V |  27.V  |

|________|______|________|________|______|________|________|

|  2900  |  1.XI|   4.XI |   28.X | 29.V |   22.V |  4.VI  |

|________|______|________|________|______|________|________|

|  3000  |  28.X|   1.XI |   25.X | 5.VI |   30.V | 10.VI  |

.___________________________________________________________

 

._________  _________________________.

|Բարձրու-|  |        Վերջը           |

|թյունը. |  |________________________|

|ծովի    |  |միջինը|հարավ.  |հյուսիս |

|մակերե- |  |      |լանջերին|լանջերին|

|վույթից |  |      |        |        |

|(մ)     |  |      |        |        |

|________|  |______|________|________|

|  1800  |  |  89  |   57   |  120   |

|________|  |______|________|________|

|  1900  |  | 100  |   68   |  132   |

|________|  |______|________|________|

|  1950  |  | 104  |   72   |  136   |

|________|  |______|________|________|

|  2000  |  | 110  |   81   |  141   |

|________|  |______|________|________|

|  2100  |  | 121  |   93   |  149   |

|________|  |______|________|________|

|  2200  |  | 133  |  110   |  157   |

|________|  |______|________|________|

|  2300  |  | 148  |  129   |  166   |

|________|  |______|________|________|

|  2400  |  | 158  |  142   |  174   |

|________|  |______|________|________|

|  2500  |  | 169  |  155   |  182   |

|________|  |______|________|________|

|  2600  |  | 178  |  166   |  189   |

|________|  |______|________|________|

|  2700  |  | 191  |  178   |  200   |

|________|  |______|________|________|

|  2800  |  | 198  |  188   |  207   |

|________|  |______|________|________|

|  2900  |  | 210  |  199   |  219   |

|________|  |______|________|________|

|  3000  |  | 220  |  210   |  228   |

._________  _________________________.

 

Այսպիսով, Ջերմուկում կան բոլոր պայմանները ձմեռային հանգստի և սպորտի համար (զգալի ցուրտ եղանակների բացակայությունը, ձյան կայուն ծածկույթը (բարձրությունը մինչև 92 սմ), դահուկային սեզոնի տևողությունը` XII ամսից մինչև IV ամիսը):

 

Պատմամշակութային ժառանգություն

Պատմական ակնարկ

 

Վայոց Ձորի վերաբերյալ տեղեկությունները վերաբերում են Քարե դարի ժամանակաշրջանին: Արփա գետի միջին ու ստորին գետափերին հայտնաբերվել են նախնադարյան մարդու բնակավայրերի հետքեր: Ըստ Վենետիկի Ակադեմիայի պատվավոր անդամ, Մխիթարյան միաբանության հայ պատմագիր Ղևոնդ Ալիշանի ծագումնաբանական վերլուծության` Վայոց Ձորի անվանումը կապված է 735 թ. ահեղ երկրաշարժի հետ, որը տևել է 40 օր` «Երկիրն ահեղ դողոցով անդունդներից բարձրանում էր վեր և այնտեղ, իբր ծովի ալիք, փշրվում էր: Լեռները տապալվում էին, պատերը հիմքից քանդվում, տներն ու գեղեցիկ ապարանքները բնակիչների համար դառնում էին գերեզման: Կտրվում էին աղբյուրները, կորչում էին գետերը, գետինն ամեն տեղ դողում էր: Մարդկանց ձայնը լսվում էր անդունդներում և սգում «Վայ Ձոր», որտեղ կորան 10000 մարդ, այդ պատճառով էլ կոչվեց «Վայոց Ձոր»:

Վայոց Ձորով են անցել Դվին-Պարտավ և Դվին-Շաղաթ միջնադարյան ճանապարհները (պատմական ակնարկը մանրամասն տրված է հավելված 4-ում):

 

Պատմության և մշակույթի հուշարձաններ

 

Վայոց ձորի մարզը հարուստ է պատմամշակութային հուշարձաններով, որոնք տարբեր են ըստ կառուցման ժամանակաշրջանի (Ք.ԾԱ 2-1 հազարամյակ մինչև 19-րդ դար): Ավելի բազմազան են IX- XIII դարերի հուշարձանները (եկեղեցիներ, վանքային համալիրներ, խաչքարեր, բնակատեղիներ, ամրոցներ, կամուրջներ և այլն):

Մարզի հուշարձանների թիվը հասնում է 1373-ի, որից 341 պահպանության միավորներ են (ըստ ՀՀ պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների պետական ցուցակի): Հուշարձանների պահպանվածության աստիճանները շատ տարբեր են` սկսած ավերակներից մինչև լավ պահպանվածները (ցանկը տրված է հավելված 5-ում):

Վայքի տարածքում, Արփա գետի արևմտյան մասում է գտնվում Պասկևիչի կամուրջը (նրա կողմից վերանորոգված է 1827 թ.), հս-արևելքում Երևան-Ջերմուկ ճանապարհի ձախ կողմում գտնվում են հին բնակավայրի ավերակներ:

Ջերմուկի և նրա հարևան Կեչուտ գյուղի մոտ գտնվող ավերակներում պահպանված վիմագիր արձանագրությունները փաստում են, որ Ջերմուկը ժամանակին հանդիսացել է Սյունյաց և Օրբելյան իշխանական տոհմերի ամառանոցային նստավայր-բուժավայրը: Այդ է հաստատում նաև այն, որ Ջերմուկից 10-12 կմ դեպի հարավ-արևմուտք Սյունյաց իշխանուհի Սոփիան կառուցել է Գնդեվանքը:

Ջերմուկում պահպանվել են ամրոցի պարիսպի փլատակները` անտաշ որձաքարերով և առանց շաղախի շարվածքով: Քարաշեն լոգանքատեղիները վկայում են այն մասին, որ Ջերմուկի հանքային ջրերը հնուց օգտագործվել են բուժիչ նպատակներով:

Մարզում էքսկուրսիոն առումով առավել նշանակալի հուշարձանները և մշակութային օբյեկտները ներկայացված են հավելված 6-ում:

Պատմամշակութային և ճարտարապետական հուշարձանների հագեցվածությամբ Վայոց Ձորի մարզը կարելի է համարել հանրապետության ամենահարուստներից մեկը: Սակայն մարզում առկա մի շարք երկրաբանաֆիզիկական երևույթները լուրջ անհանգստություն են պատճառում: Սելավները, քարահոսքերը, փլուզումները, հողի էրոզիաները վտանգում են հուշարձանների պահպանությունը: Պետք է նշել, որ դրանք հիմնականում անտրոպոգեն բնույթ են կրում (առաջանում են մարդու գործունեության հետևանքով` ոռոգում, ճանապարհաշինություն, ենթակառուցվածքներ` թեք լանջերի վրա): Այդ պատճառով անհրաժեշտ է ամեն կոնկրետ դեպքում կատարել մանրակրկիտ հետախուզական ուսումնասիրություն և համապատասխանաբար անցկացնել տարածքների ինժեներական նախապատրաստման աշխատանքներ:

Պատմամշակութային հուշարձանների, լանդշաֆտի վերականգնումը և դրանց ընդգրկումը միասնական հատակագծային կառուցվածքի մեջ պետք է նպաստի նաև համայնքի ֆինանսական բարելավմանը` զբոսաշրջիկների ներգրավման ճանապարհով:

Նախագծով պատմամշակութային հուշարձաններն ընդգրկված են ռեկրեացիոն գոտիների և զբոսաշրջային երթուղիների համակարգում (տես. «ռեկրեացիայի հեռանկարային զարգացումը» ենթագլխում):

 

Բնության հուշարձաններ

 

Բնության հուշարձաններ են գիտական, պատմամշակութային և գեղագիտական առանձնահատուկ արժեք ներկայացնող բնական օբյեկտներ:

Երկրաբանական հուշարձաններ են համարվում ուշադրության արժանի թանկարժեք և հազվագյուտ, հիմնականում անձեռակերտ, բնական գոյացումներն ու լանդշաֆտները, որոնք ձևավորվել են երկրաբանական զանազան պրոցեսների արդյունքում և ունեն գիտական, ուսումնաճանաչողական և գեղագիտական արժեք:

Հրաբխային ծագման հուշարձաններ

Վայոցսար (Դալիկ) հրաբուխը - Վայոցսար հրաբուխը Կովկասի ամենահետաքրքիր և գեղեցիկ հանգած հրաբուխներից է, գտնվում է Կարմրաշեն գյուղից ոչ հեռու: Շրջակա տարածքում հրաբուխն իշխող տեղ է գրավում, նրա կանոնավոր ձևի հատված կոնը տեսանելի է մարզի բոլոր կողմերից, իսկ բացարձակ բարձրությունը 2581 մ է: Հրաբուխից ժայթքած հիմնականում անդեզիտային կազմի լավաների մակերեսը մոտ 80 քառ.կմ է: Խառնարանը ձագարաձև է, տրամագիծը 400 մետրից ավելի է, իսկ խորությունը` մոտ 150 մ: Խառնարանի հատակում զուլալ աղբյուրակ կա: Տեղի բնակիչներն այստեղից ոչ հեռու մատուռ են կառուցել: Հրաբուխն արտանետել է անդեզիտաբազալտային լավաների 5 հոսքեր, որոնցից ամենաերկարը ձգվում է 16 կմ դեպի հարավ` մինչև Արփա գետի հունը: Պայթյուններն ու լավայի արտահոսումները հաջորդել են իրար, ինչի վկայությունն են մի քանի սանտիմետրից մինչև 1 մ չափեր ունեցող բազմաթիվ ռումբերը:

Բազմաթիվ հետաքրքիր, առանձին դեպքերում էլ իրենց գեղեցկությամբ ու ձևերի կանոնավորությամբ եզակի բնական երկրաբանական հուշարձաններից են սյունաձև բազալտներն ու անդեզիտաբազալտները: Այդպիսի երկրաբանական հուշարձաններից է «Սատանայի բերդ», էրոզիոն ժայռ-մնացուկը Արփա գետի կիրճում` Վայք-Ջերմուկ հին ճանապարհին:

Անանուն (Սմբատասար հրաբուխի «լավաթափը») լավային հոսք - Արփա գետի ավազանում, գետի աջ վտակներից մեկի ափերին, Շատին և Եղեգիս գյուղերի շրջանում, միջնադարյան ճարտարապետական հուշարձանի` V-X դարերի Սմբատաբերդ ամրոցի մոտ երևում է Սմբատասար ոչ մեծ հանգած հրաբուխը:

Եղեգիս գետի կիրճում, Շատին գյուղի մոտ դիտվում են չորրորդական հասակի լավաների խիստ հետաքրքիր մերկացումներ: Գյուղից մի փոքր վերև, գետի աջ ափին գտնվում է անդեզիտային լավաների երկար ու նեղ (մոտ 200 մ) հոսքի վերջնամասը:

Գնիշիկ գետը կավճի հասակի կրաքարերում բաց է արել նեղ ու խոր գետահուն: Գետի հունով ձորակով դեպի վեր շարժվելով` կարելի է հասնել Նորավանք:

Արփա գետի կիրճում, Երևան-Ջերմուկ հին ճանապարհին, Կեչուտի ջրամբարից 2 կմ դեպի հարավ գտնվում է մոտ 8 մ բարձրությամբ մի ժայռ` բնության կերտած արձան` սաղավարտ դրած առնական մարտիկի կողապատկերի նմանությամբ, որն ի պատիվ առասպելացած փառապանծ զորավարի կոչվում է «Վարդան Մամիկոնյան»: Արձանը կազմված է կայնոզոյի (էոցենի) հասակի պինդ տուֆափշրաքարերից, այն Ջերմուկ քաղաքի տեսարժան վայրերից է և պահպանվում է պետության կողմից:

Գեղատեսիլ մնացուկ-ժայռերը` էոցենի հասակի հրաբխածին-բեկորային ապարներում, կարելի է տեսնել Երևան-Ջերմուկ հին ճանապարհով անցնելիս` դա «Պահակային աշտարակն» է Արփա գետի կիրճում` Գնդեվազ գյուղի դիմաց:

Կարստային քարանձավներ և տրավերտիններ - Ստորգետնյա ջրերի գործունեության բնորոշ և հրաշալի երևույթներից են կարստային քարանձավները, որոնք գոյանում են հիմնականում կրաքարային զանգվածներում: Դրանք կապված են իրար հետ նեղ ու ցածր անցումներով կամ լայն սրահներով: Մեծ թվով քարանձավներին բնորոշ է շթաքարերի ու պտկաքարերի, ինչպես նաև պատերին կուտակված հազվագյուտ հոսանստվածքային ձևերի առաջացումը կամարներից կաթող ջրի շնորհիվ, որոնք միանում են իրար ու կազմում սյուներ: Քարանձավների պատերին գոյանում են նաև բողբոջաձև, կճեպաձև, սնկանման, ողկույզաձև հոսակուտակումներ:

Առավել հայտնի են և առավել կամ պակաս հետազոտված Վայոց Ձորի մարզի քարանձավները: Դրանցից ամենահետաքրքիրն են «Մագիլ», «Արջի» և «Մոզրով» կարստային քարանձավները, որոնք գտնվում են Եղեգնաձոր մարզկենտրոնից ոչ հեռու և մատչելի են զբոսաշրջիկների այցելության համար:

Սողանքներ - Գրունտային ջրերի և գրավիտացիոն ուժերի ազդեցության ամենանենգ երևույթը սողանքն է: Խոշոր երկրաշարժածին սողանքի ակնառու օրինակ կա Վայոց Ձորի մարզի Հարթավան գյուղի մոտակայքում:

Բեկվածքներ - Բեկվածքները կամ խզվածքային խախտումները, լեռնային ապարների քայքայման պրոցեսի արտահայտումն են: Բեկվածքի ակնառու օրինակ կարելի է տեսնել Երևան-Մեղրի խճուղուց ոչ հեռու` Ելփին գյուղի արևմտյան ծայրամասում: Այստեղ մոտ 10 մ բարձրությամբ զառիթափի ձևով մերկանում է Գառնի-Ելփինի բեկվածքի հարթությունը: Այն առաջացել է կավճի ժամանակաշրջանում ու շարունակում է ակտիվ մնալ ներկայումս:

Ամբարտակային տեկտոնական լճեր - Առավել մատչելի վայրը, ուր կարելի է պարզ տեսնել և ուսումնասիրել նման գոյացումը, Ելփին գյուղից 2 կմ դեպի հյուսիս-արևմուտք գտնվող տեղամասն է:

Զանազան մանր ձևերից առավել հաճախ են հանդիպում դայկաները:

Արփա գետի կիրճում, Ջերմուկ քաղաքը տանող հին ճանապարհին, Գնդեվազ գյուղից 1-1,5 կմ դեպի հյուսիս-արևելք, ամրոցի փլատակների դիմաց, մնացուկ ժայռի մեջ երևում է ձևով կատարյալ մի դայկա` մոտ 80 մ բարձրությամբ:

Նկարագրված մերկացումից 3 կմ ավելի հեռու, ճանապարհի ձախ կողմում երևում է պորֆիրիտային կազմի ևս մեկ դայկա:

Հանքային աղբյուրներ - Ջերմուկի հանքային ջրերը հայտնի են բուժիչ հատկություններով դեռևս պատմական ժամանակներից: Քաղաքի շրջակայքը հարուստ է քաղցրահամ ու հանքային ջրերի եզակի աղբյուրներով: Ջերմուկում շատրվանում է ջերմաստիճանների լայն տիրույթ ունեցող հանքային աղբյուրների մի խումբ, բնական ելքերում 13-ից մինչև 35 oC, իսկ մինչև 50 մ խորությամբ փորված հորատանցքերում` 55 oC:

Ջրվեժներ - Ծոփքի ջրվեժը գտնվում է Ջերմուկում: Գետի կիրճի աջ կողմից Արփան է թափվում քաղցրահամ աղբյուրների միախառնվելուց գոյացած Ջերմուկ գետակը: Նրա գետաբերանում առաջացել է 84 մ բարձրությամբ վեհաշուք մի ջրվեժ: Այն ճեղքում է բազալտների լավային հոսքը` ստեղծելով քարայրներ ու խորշեր:

Բնագունեղ քարերի հանքավայրեր -Հասպիսը բավականին լայն տարածում ունի Վայոց Ձորում: Ոչ պակաս դեկորատիվ արժեք ունեն Վայքի գունավոր խառնաքարերը: Դրանք տարածված են Արփա գետի կիրճում:

(Բնության հուշարձանների ամբողջական ցանկը տրված է հավելված 7-ում):

Տեսարժան վայրեր

Բացի ճարտարապետական ու բնության հուշարձաններից մարզը հետաքրքիր է իր բարդ ռելիեֆով և բազմապիսի լանդշաֆտով: Մարզում առկա են հանգած հրաբուխներ` խորը խառնարաններով, ինչը ևս ուշագրավ է զբոսաշրջիկների համար:

Վերնաշեն գյուղից 500 մ հյուսիս-արևելյան ուղղությամբ, Արենի գյուղի մոտակայքում, գերեզմանոցի մոտ` քարերի մեջ, ողջ տարվա ընթացքում` անկախ եղանակից, կա սառույց: Հետաքրքիրն այն է, որ Վերնաշենում, սառույցից մի քանի քայլի վրա խաղողի այգի է և անգամ ամենաշոգ եղանակին, երբ հասնում է խաղողը, հարևանությամբ բնակիչները քարերի տակից սառույց են հանում: Մարզի բնակիչները հնուց գիտեն այդ վայրի մասին և անհրաժեշտության դեպքում օգտագործում են սառույցը տարբեր նպատակներով: Աշխարհում նման տեղեր շատ քիչ կան և արդարացիորեն կարելի է դիտարկել այն որպես բնության զարմանալի երևույթ: Ակնհայտ է, որ անհրաժեշտ է ուսումնասիրել այս երևույթը և կազմակերպել դրա պահպանումը:

 

I-.2.5. Հումքային ռեսուրսները և դրանց յուրացվածության միտումները

 

Վայոց ձորի մարզը հարուստ է մետաղական և ոչ մետաղական օգտակար հանածոներով (մանրամասն տրված է գծագրում, իսկ օգտագործման հեռանկարները` արդյունաբերության զարգացման հայեցակարգում` երկրորդ գլխում):

Մետաղական օգտակար հանածոներից պետք է նշել

. Բազմամետաղային հանքավայրեր, որոնցից ամենախոշորը Գլաձորի (Գազմայի) հանքավայրն է` հաշվված և հաստատված արդյունաբերական նշանակության պաշարներով (նախապատրաստվում է շահագործման): Հայտնի են նաև Ագարակաձորի, Եղեգիսի, Վերնաշենի, Թեքսարի Արջիձորի և այլ հանքավայրեր, որոնք ունեն ուսումնասիրվածության տարբեր աստիճաններ:

. Ոսկի-բազմամետաղային հանքավայրեր, որոնցից ամենախոշորը Ազատեկի հանքավայրն է` հաշվված և հաստատված արդյունաբերական նշանակության պաշարներով: Պաշարները հաստատվել են 1974 և 1996 թթ.: Նախատեսվում է շահագործման: Հայտնի են Կաքավասարի, Արենի, Կապուտսարի հանքավայրերը, որոնք ունեն հեռանկարներ: Ըստ հեռանկարային է Կաքավսարի արծաթի մեծ Կաքավսարի հանքավայրը:

. Խոշոր ոսկու հանքավայր է հայտնաբերված 2700-2900 մ բարձրությունների վրա (Ամուլսարի ոսկեբեր քվարցիտների հանքավայրը), որի արդյունաբերական պաշարները հաստատվել են 2009 թվականին:

. Մարզում հայտնի են նաև պղինձ-մոլիբդենային (Վերնաշենի, Գոստունի, Ելփինի, Մուրադսարի և այլն), սնդիկի (Մարտիրոսի, Զանգակատան, Սերսի), մանգանի (Խնձորուտի, Հորադիսի,Մարտիրոսի, Կարմրաշենի, Գողթանիկի), ալյումինի հումքի (Խաչիկ) հանքավայրերը, որոնք ունեն ուսումնասիրության տարբեր աստիճաններ և պահանջում են հետազոտությունների մեծ ծավալ: Այդ տեսանկյունից շատ հեռանկարային են Ելփինի քվարցիտների (սիլիկատային հումք), Եղեգիսի հովտի բազմամետաղային, պղինձ-մոլիբդենային, Խաչիկի այլումինի հումքի, միներալային ներկերի հանքավայրերը:

Հայաստանի բնապահպանության նախարարության տվյալներով Վայոց Ձորի մարզում հայտնաբերվել և մասամբ շահագործվում են Արփիի սիլիկատային և տուֆ-ֆելզիտի, Ագարակաձորի գրանիտի, Արենիի տրավերտինի, Մամարզայի մարմարի, Վայքի գրանոդիորիտների, Մարտիրոսի տուֆ-ֆելզիտների հանքավայրերը, Գանձակի և Կարմրաշենի ավազահանքերը:

Մարզը հարուստ է նաև հանքային ջրերով` Ջերմուկի խումբը, Արփայի, Հորբատեղի,Հեր-հերի հանքավայրեր (մանրամասն տրված է «ռեկրեացիոն ռեսուրսներ» ենթագլխում):

 

I-3. Տարածքի վերլուծությունն ըստ հատակագծային պայմանների

Տարածքի քաղաքաշինական-տնտեսական յուրացվածության վերլուծություն և

գնահատական

 

Տարածքային տարբեր միավորների քաղաքաշինական-տնտեսական յուրացվածության աստիճանի որոշման, տարաբնակեցման համակարգի անհամամասնությունների բացահայտման և հետագա կատարելագործման նպատակով վերլուծության են ենթարկվել քաղաքաշինական հիմնակմախքի տարրերը (քաղաքային, գյուղական բնակավայրերը, միջբնակավայրային տարածքները` ընդգրկելով ռեսուրսները, ռեկրեացիոն տարածքները, գյուղատնտեսական հողատեսքերը, ինժեներական խոշոր ենթակառուցվածքները, դրանք կապող տրանսպորտային մայրուղիները):

Մարզի տարածքը քաղաքաշինական-տնտեսական տեսանկյունից յուրացվել է անհավասարաչափ: Հիմնականում յուրացվել են ավտոմայրուղիներին հարող տարածքները, գետահովիտների լայնացված ողողահուները, գետահովիտների փոքր թեքություն ունեցող լանջերը` մինչև 2000-2100 մ նիշերը: Անհավասարակշռված տարաբնակեցման պատճառներից է նաև լանդշաֆտների բազմազանությունը, խիստ թեք, մերկացած ժայռերի, բեդլենդների («վատ հողեր») առկայությունը, տարածքի խիստ կտրտվածությունը (1.0-1.6 կմ/կմ2, որոշ տեղերում մեծ 1.6 կմ/կմ2), սահմանամերձ տարածքների առկայությունը, գյուղատնտեսական արժեքավոր հողերի տեղակայվածությունը ցածրադիր գոտիներում, դրանց փոքր տեսակարար կշիռը գյուղատնտեսական հողատեսքերում, ռեսուրսների ոչ ռացիոնալ օգտագործումը, բնակավայրերի տարբեր տրանսպորտային մատչելիությունը միջպետական ճանապարհներից և մարզկենտրոնից, բնակչության միջին կշռային խտությունների տարբերությունները, ինժեներական ենթակառուցվածքներով ապահովվածության աստիճանը:

 

Առանձնացվել են հետևյալ հիմնական գործառնական գոտիները.

 

. Ինտենսիվ տնտեսական-քաղաքաշինական յուրացվածության գոտիներ` շրջակա միջավայրի առավելագույն թույլատրելի արհեստական ձևափոխմամբ:

. Թույլ տնտեսական-քաղաքաշինական յուրացվածության և շրջակա միջավայրի համեմատաբար աննշան արհեստական ձևափոխմամբ:

. Սահմանափակ տնտեսական յուրացվածության և շրջակա միջավայրի առավելագույն պահպանման գոտի:

Նախագծման ընթացքում վերոնշյալ յուրացումը մանրամասնեցվել է, սահմանելով լրացուցիչ ենթագոտիներ, օր.` գերադասելի քաղաքաշինական յուրացման, գերադասելի գյուղատնտեսական յուրացման, անտառային կամ ձկնային տնտեսություն, ռեկրեացիոն կամ առողջարանային գործունեության զարգացման, բնական լանդշաֆտի պահպանական գոտիներ (յուրաքանչյուրը որպես վերոնշյալ հիմնական գոտիների ենթագոտի):

Քանի որ տարածքների նկատմամբ առկա են տարբեր ոլորտների հետաքրքրությունները, ուստի հատակագծային-տարածքային խնդիրների լուծումները տրված են ողջ տարածքի վերլուծությամբ` ըստ տնտեսության բոլոր ճյուղերի շահերի հաշվառման` բնական ռեսուրսների առավել արդյունավետ շահագործման և բնական միջավայրի պահպանման հաշվառմամբ: Վերլուծությամբ բացահայտվել են և առանձնացվել տարածքներ` հեռանկարային քաղաքաշինական, գյուղատնտեսական և ռեկրեացիոն յուրացման համար:

Մարզի տարածքը ըստ քաղաքաշինական-տնտեսական յուրացվածության աստիճանի բաժանվում է հետևյալ գոտիների.

 

.__________________________________________.

|Գոտիներ            |տարածքը ք.կմ|տես.կշ.  |

|                   |            |մարզի    |

|                   |            |կտրվածքով|

|                   |            |%        |

|___________________|____________|_________|

|Ինտենսիվ յուրացված |   137.4    |   6.0   |

|___________________|____________|_________|

|Թույլ յուրացված    |  934.65    |  40.5   |

|___________________|____________|_________|

|Ռեկրեացիոն,        |     528    |  23.0   |

|բնապահպանական      |            |         |

|___________________|____________|_________|

|Տարաբնակեցման համար|  708.83    |  30.5   |

|անբարենպաստ        |            |         |

.__________________________________________.

 

Ինտենսիվ յուրացված գոտում են տեղակայված մարզի 3 քաղաքները` Եղեգնաձոր, Ջերմուկ, Վայք և Արենի, Աղավնաձոր, Ռինդ, Չիվա, Գլաձոր, Վերնաշեն, Մալիշկա գյուղերը` զբաղեցնելով մարզի տարածքի մոտ 6%-ը, ընդգրկելով մարզի բնակչության 64% -ը, բնակչության խտությունը կազմում է մոտ 200 մարդ/կմ2 վրա: Մարզում մեծ տեսակարար կշիռ ունի թույլ յուրացված գոտին` ողջ տարածքի 40.5%, որտեղ բնակվում է մարզի բնակչության մոտ 36%-ը, բնակչության խտությունը կազմում է 25 մարդ/կմ2:

Աղյուսակի տվյալների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ թույլ յուրացված գոտին ունի ռեզերվային հնարավորություններ բնակչության աճի, բնակավայրերի տարածքային աճի և նոր բնակավայրերի տեղադրման համար:

 

I-3.1. Քաղաքաշինական հիմնակմախքի կետային տարրերի վերլուծություն

 

Բնակչություն

 

Վայոց Ձորի մարզն աչքի է ընկնում բնակչության ոչ միայն ամենափոքր բացարձակ թվով, այլև ամենացածր խտությամբ ՀՀ-ում:

Հնագիտական պեղումներով պարզվել է, որ Վայոց Ձորի տարածքը բնակեցված է եղել բրոնզի դարից սկսած: Բազմիցս ենթարկվել է օտար նվաճողների ասպատակությունների ու ավերածությունների: Եղել են զանգվածային ջարդեր ու բռնագաղթեր: Փոխվել է բնակչության թվաքանակն ու կազմը: Հայ բնակչության առաջին զանգվածային վերադարձը տեղի է ունեցել 1828-1829 թթ.: Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանին միանալուց հետո Պարսկաստանի Խոյ և Սալմաստ գավառներից այստեղ հիմնադրված հայ ընտանիքները ավելացրին մարզի բնակչության քանակը:

Դիտարկելով բնակչության աճի դինամիկան, գալիս ենք եզրակացության, որ մարզի քաղաքային համայնքներում նկատվել է որոշակի բնական աճ` 1988-1999 թթ., և զգալի նվազում` 1999-ից մինչև 2001 թ., գլխավորապես արտագաղթի հաշվին: Եվ դարձյալ նկատվում է բնակչության աճի միտում` 2009 թ. 01.01 դրությամբ:

Պետք է նշել, որ որոշ գյուղական համայնքներում նկատվում է առկա բնակչության գերազանցում` մշտականի նկատմամբ, ինչը բացատրվում է նշված բնակավայրերում ամառանոցային թաղամասերի և ոչ մշտական բնակչության առկայությամբ: Այսինքն, մարզի գյուղական բնակչության 1.3 տոկոսը կազմում է ոչ մշտական բնակչությունը. այն է` բնական աճին զուգընթաց առկա է նաև որոշակի մեխանիկական աճ:

Ոչ մշտական բնակչությունը կենտրոնացած է հետևյալ համայնքներում` Արփի, Բարձրունի, Գետափ, Գլաձոր, Եղեգիս, Թառաթումբ, Խնձորուտ, Կարմրաշեն, Հերմոն, Շատին, Վարդահովիտ գյուղական բնակավայրերում:

Վայոց Ձորի մարզի բնակչությունն ըստ ՀՀ վիճ. վարչության տրամադրած տվյալների առ 01.09.2008 թ դրությամբ կազմում է 55.7 հազ մարդ, քաղաքային բնակչությունը` 19.3 հազ. մարդ, գյուղական բնակչությունը` 36.4 հազ մարդ: Համայնքների թիվը կազմում է 44, որից քաղաքայինը` 3, գյուղականը` 41 (գյուղերի քանակը 52), ընդհանուր բնակավայրերի թիվը կազմում է 55:

Ստորև աղյուսակում ներկայացվում է մարզի բնակչության աճի դինամիկան 1975-2009 թ. դրությամբ` ըստ տարածաշրջանների.

 

.______________________________________________.

|NN|Բնակավայրեր անվանումը|Բնակչության քանակը   |

|  |                     |(մարդ)               |

|  |                     |_____________________|

|  |                     |1975 | 1999 | 2009   |

|______________________________________________|

|             Եղեգնաձորի տարածաշրջան           |

|______________________________________________|

| 1|ք. Եղեգնաձոր         | 5751| 11700| 10528  |

|__|_____________________|_____|______|________|

| 2|գ. Գլաձոր            | 2023|  2621|  2668  |

|__|_____________________|_____|______|________|

| 3|գ. Վերնաշեն          | 1098|  1518|  1312  |

|__|_____________________|_____|______|________|

| 4|գ. Ագարակաձոր        |  772|  1318|  1417  |

|__|_____________________|_____|______|________|

| 5|գ. Մալիշկա           | 3802|  5099|  5292  |

|__|_____________________|_____|______|________|

| 6|գ. Գետափ             | 1567|  2033|  2355  |

|__|_____________________|_____|______|________|

| 7|գ. Արենի             | 1297|  1826|  1811  |

|__|_____________________|_____|______|________|

| 8|գ. Ելփին             | 1325|  1295|  1394  |

|__|_____________________|_____|______|________|

| 9|գ. Չիվա              |  943|   913|   965  |

|__|_____________________|_____|______|________|

|10|գ. Ռինդ              | 1374|  1631|  1516  |

|__|_____________________|_____|______|________|

|11|գ. Խաչիկ             | 1028|  1045|  1047  |

|__|_____________________|_____|______|________|

|12|գ. Քարագլուխ         |  766|   878|   909  |

|__|_____________________|_____|______|________|

|13|գ. Սալլի             |  291|   238|   247  |

|__|_____________________|_____|______|________|

|14|գ. Թառաթումբ         |  571|   572|   643  |

|__|_____________________|_____|______|________|

|15|գ. Հորս              |  540|   336|   303  |

|__|_____________________|_____|______|________|

|16|գ. Աղնջաձոր          |  511|   449|   485  |

|__|_____________________|_____|______|________|

|17|գ. Շատին             | 1579|  1554|  2013  |

|__|_____________________|_____|______|________|

|18|գ. Եղեգիս            | 1044|   500|   505  |

|__|_____________________|_____|______|________|

|19|գ. Արտաբույնք        | 1027|  1036|  1154  |

|__|_____________________|_____|______|________|

|20|գ. Հորբատեղ          |  207|   290|   264  |

|__|_____________________|_____|______|________|

|21|գ. Հերմոն            |  698|   173|   171  |

|__|_____________________|_____|______|________|

|22|գ. Վարդահովիտ        |  235|   274|   235  |

|__|_____________________|_____|______|________|

|23|գ. Գողթանիկ          |  839|   247|   220  |

|__|_____________________|_____|______|________|

|24|գ. Աղավնաձոր         | 1707|  2051|  2091  |

|__|_____________________|_____|______|________|

|25|գ. Արփի              |  770|  1123|  1218  |

|__|_____________________|_____|______|________|

|26|գ. Գնիշիկ            |  115|   127|   204  |

|__|_____________________|_____|______|________|

|  |Ընդամենը             |31880| 40847| 40967  |

|______________________________________________|

|                Վայքի տարածաշրջան             |

|______________________________________________|

| 1|ք. Վայք              | 3328|  7700|  6924  |

|__|_____________________|_____|______|________|

| 2|ք. Ջերմուկ           | 5236|  9000|  7925  |

|__|_____________________|_____|______|________|

| 3|գ. Կեչուտ            |  895|  1016|Ջերմուկի|

|  |                     |     |      |կազմում |

|__|_____________________|_____|______|________|

| 4|գ. Ազատեկ            |  577|   631|   527  |

|__|_____________________|_____|______|________|

| 5|գ. Փոռ               |  121|   156|   195  |

|__|_____________________|_____|______|________|

| 6|գ. Արտավան           |  435|   408|   295  |

|__|_____________________|_____|______|________|

| 7|գ. Հեր-Հեր           |  839|   725|  1004  |

|__|_____________________|_____|______|________|

| 8|գ. Գնդեվազ           |  975|  1029|   963  |

|__|_____________________|_____|______|________|

| 9|գ. Գոմք              |  206|   237|   271  |

|__|_____________________|_____|______|________|

|10|գ. Զեդեա             |  270|   155|   207  |

|__|_____________________|_____|______|________|

|11|գ. Ախտա              |  421|   -  |   -    |

|__|_____________________|_____|______|________|

|12|գ. Կապույտ           |  376|   -  |   -    |

|__|_____________________|_____|______|________|

|13|գ. Զառիթափ           | 1522|  1427|  1537  |

|__|_____________________|_____|______|________|

|14|գ. Կարմրաշեն         |  221|   203|   212  |

|__|_____________________|_____|______|________|

|15|գ. Մարտիրոս          |  935|   603|   664  |

|__|_____________________|_____|______|________|

|16|գ. Սարավան           |  363|   274|   241  |

|__|_____________________|_____|______|________|

|17|գ. Նոր Ազնաբերդ      |  153|   166|   138  |

|__|_____________________|_____|______|________|

|18|գ. Սերս              |  360|   192|   230  |

|__|_____________________|_____|______|________|

|19|գ. Բարձրունի         |  522|   412|   393  |

|__|_____________________|_____|______|________|

|20|գ. Խնձորուտ          |  601|   514|   472  |

|__|_____________________|_____|______|________|

|  |Ընդամենը             |18356| 24848| 22198  |

.______________________________________________.

 

Ըստ աղյուսակի տվյալների` բնակչության աճի դինամիկայի վերլուծության, մարզի բնակավայրերից Եղեգնաձորի տարածաշրջանում կայուն նվազման միտում է նկատվում Հորս, Եղեգիս, Հերմոն, Գողթանիկ գյուղերում, Վայքի տարածաշրջանում` Արտավան, Սարավան, Նոր Ազնաբերդ, Բարձրունի, Խնձորուտ բնակավայրերում:

Եղեգնաձորի տարածաշրջանի բնակչությունը առ 01.01.2009 թ. կազմում է 35.9 հազար մարդ, ընդ որում Եղեգնաձոր քաղաքում բնակվում է բնակչության 22.8%-ը, մնացածը կազմում է գյուղական բնակչությունը, որոնցից Մալիշկայում` 5292 մարդ, Գլաձորում` 2667 մարդ, 7 գյուղ ունի 1001-2000 մարդ և 15 գյուղ` 1-1000 բնակիչ: Ստորև տրվում է գյուղական բնակավայրերի դասակարգումն ըստ բնակչության թվի.

 

._______________________________________________.

|N |Բնակավայրի |         Բնակչությունը          |

|  |անվանումը  |________________________________|

|  |           |1-1000|1001-2000|2001-3000 >3000|

|_______________________________________________|

|                 Եղեգնաձորի տարածաշրջան        |

|_______________________________________________|

| 1|Ագարակաձոր |      |   1417  |         |     |

|__|___________|______|_________|_________|_____|

| 2|Ազատեկ     |  527 |         |         |     |

|__|___________|______|_________|_________|_____|

| 3|Աղավնաձոր  |      |   2091  |         |     |

|__|___________|______|_________|_________|_____|

| 4|Արտաբույնք |      |   1154  |         |     |

|__|___________|______|_________|_________|_____|

| 5|Աղնջաձոր   |  485 |         |         |     |

|__|___________|______|_________|_________|_____|

| 6|Արտավան    |  295 |         |         |     |

|__|___________|______|_________|_________|_____|

| 7|Գետափ      |      |         |   2355  |     |

|__|___________|______|_________|_________|_____|

| 8|Գլաձոր     |      |         |   2687  |     |

|__|___________|______|_________|_________|_____|

| 9|Գնիշիկ     |  204 |         |         |     |

|__|___________|______|_________|_________|_____|

|10|Գողթանիկ   |  220 |         |         |     |

|__|___________|______|_________|_________|_____|

|11|Ելփին      |      |   1394  |         |     |

|__|___________|______|_________|_________|_____|

|12|Եղեգիս     |  505 |         |         |     |

|__|___________|______|_________|_________|_____|

|13|Թառաթումբ  |  643 |         |         |     |

|__|___________|______|_________|_________|_____|

|14|Խաչիկ      | 1047 |         |         |     |

|__|___________|______|_________|_________|_____|

|15|Հերմոն     |  171 |         |         |     |

|__|___________|______|_________|_________|_____|

|16|Հորբատեղ   |  264 |         |         |     |

|__|___________|______|_________|_________|_____|

|17|Հորս       |  303 |         |         |     |

|__|___________|______|_________|_________|_____|

|18|Մալիշկա    |      |         |         | 5292|

|__|___________|______|_________|_________|_____|

|19|Շատին      |      |   2013  |         |     |

|__|___________|______|_________|_________|_____|

|20|Չիվա       |  965 |         |         |     |

|__|___________|______|_________|_________|_____|

|21|Ռինդ       |      |   1516  |         |     |

|__|___________|______|_________|_________|_____|

|22|Սալլի      |  247 |         |         |     |

|__|___________|______|_________|_________|_____|

|23|Վարդահովիտ |  235 |         |         |     |

|__|___________|______|_________|_________|_____|

|24|Վերնաշեն   |      |   1312  |         |     |

|__|___________|______|_________|_________|_____|

|25|Քարագլուխ  |  909 |         |         |     |

|__|___________|______|_________|_________|_____|

|26|Ընդամենը   | 7020 |  10897  |   5042  | 5292|

._______________________________________________.

 

Բնակչության դեմոգրաֆիական կազմը (համաձայն Վայոց Ձորի մարզի վիճակագրական վարչության տրամադրած տվյալների) տրված է հավելված 8-ում:

 

Տարաբնակեցում.

Մարզում, ինչպես հանրապետության ողջ տարածքում, ձևավորվել է տարաբնակեցման երկու հիմնական ձև` քաղաքային և գյուղական:

Մարզում առկա 3 քաղաքային համայնքները ձևավորում են բազմակենտրոն համակարգ:

Ըստ «ՀՀ տարաբնակեցման գլխավոր նախագծի» հիմնադրույթների քաղաքային համայնքները դասակարգված են ըստ բնակչության թվի`

- փոքրագույն (0.5-5.0 հազ մարդ)

- փոքր (5.0-20.0 հազ մարդ)

- միջին (20.0-50.0 հազ մարդ)

- մեծ (50.0-100.0 հազ մարդ)

- խոշոր (100.0-500.0 հազ մարդ)

- խոշորագույն (>500.0 հազ մարդ)

 

Եղեգնաձոր քաղաքը (մարզկենտրոն) համարվում է պատմական Սյունիքի հնագույն բնակավայրերից մեկը և գտնվում է Երևանից 110 կմ հեռավորության վրա: Բնակչություն թվաքանակը, ըստ ՀՀ 2001 թ. մարդհամարի արդյունքների, կազմել է 8187 մարդ:

Վայք քաղաքը (նախկին Ազիզբեկով) գտնվում է Երևանից 135 կմ հեռավորության վրա: Բնակչություն թվաքանակը, ըստ ՀՀ 2001 թ. մարդհամարի արդյունքների, կազմել է 6024 մարդ:

Ջերմուկ քաղաքը գտնվում է 2070 մ բարձրությամբ լավային սարավանդի վրա, հեռավորությունը Երևանից 170 կմ է: Բնակչություն թվաքանակը, ըստ ՀՀ 2001 թ. մարդհամարի արդյունքների, կազմել է 5394 (առանց Կեչուտ գյուղի) մարդ:

Վայոց Ձորի մարզի 3 քաղաքները դասվում են «փոքր»-ի կարգին (Եղեգնաձոր-8.2 հազ. մարդ, Ջերմուկ-6.2 հազ. մարդ, Վայք- 5.9 հազ. մարդ` 01.01.2009 թ. դրությամբ): Քաղաքային համայնքների բնակչությունը կազմում է մարզի բնակչության 34.6%-ը:

Գյուղական համայնքների 65.9 %-ը (27 համայնք) փոքր չափի են (0.1-1.0 հազ. մարդ): Այդ համայնքներն են Ազատեկ, Աղնջաձոր, Արին, Արտավան, Բարձրունի, Գնիշիկ, Գողթանիկ,Գոմք, Գնդևազ, Եղեգիս, Զեդեա, Թառաթումբ, Խնձորուտ, Կարմրաշեն, Հեր-Հեր, Հերմոն, Հորբատեղ, Հորս, Մարտիրոս, Նոր Ազնաբերդ, Չիվա, Սալլի, Սարավան, Սերս, Վարդահովիտ, Փոռ, Քարագլուխ:

Գյուղական համայնքներից միջին չափի են (1.0-2.0 հազ. մարդ) 26.8% 11 համայնք` Աղավնաձոր, Արենի, Արտաբույնք, Արփի, Ելփին, Զառիթափ, Շատին, Խաչիկ, Ռինդ, Վերնաշեն:

Մեծ համայնքներն են (2.0-3.0 հազ. մարդ) Գետափ, Գլաձոր, որոնք կազմում են գյուղական համայնքների 4.9 %-ը: Խոշոր համայնք է (> 3.0 հազ.մարդ) Մալիշկան, կազմում է գյուղական համայնքների 2.4%-ը:

Փոքր չափի համայնքներում բնակվում է գյուղական բնակչության 28.8%-ը: Միջին չափի գյուղական համայնքներում բնակվում է գյուղական բնակչության 41.3%-ը: Մեծ չափի համայնքներում բնակվում է գյուղական բնակչության 17.3%-ը: Խոշոր չափի գյուղական համայնքներում բնակվում է բնակչության 12.6%-ը:

1939-ից մինչ օրս մարզում լքվել են մի շարք բնակավայրեր, այդ թվում Գեղարչին, Առինջ, Աչխաչ, Օղբին, Հորադիս, Բոլորաբերդ, Գանձակ, Ամաղու, ՈՒղեձոր, Ախտա, Կապույտ, Կալասար, Արատես, Սևաժայռ, Գետիկվանք, ինչը բացատրվում էր հիմնականում ճանապարհային ցանցի անկատարությամբ, վերջին տարիներին` նաև տնտեսական վիճակի վատթարացմամբ և ընդհանուր արտագաղթի հետ կապված: Մարզում լքված բնակավայրերի թիվը 18-ն է: Բնակավայրերի կառուցվածքային փոփոխությունների դինամիկան վկայում է փոքր բնակավայրերի կրճատման կամ խոշորացման միտումի մասին:

Գյուղամիջյան ճանապարհները ներկայումս գտնվում են անբարեկարգ վիճակում, ինչը զգալիորեն ազդում է ինչպես ամենօրյա, այնպես էլ աշխատանքային, տնտեսական, ռեկրեացիոն գործունեության դյուրին կազմակերպման վրա:

Հաշվի առնելով բնակավայրերի տեղակայվածությունը բարձր նիշերի վրա և դրանց ցրված տեղաբաշխումը, առկա ճանապարհային ցանցը չի բավարարում արդի պահանջներին, ինչի համար նախագծի «Տրանսպորտային ենթակառուցվածքների հեռանկարային զարգացումը» բաժնում տրված են առաջարկներ` ցանցի կատարելագործման ուղղությամբ:

Ստորև աղյուսակում տրված է գյուղական համայնքների դասակարգումը և տեսակարար կշիռները մարզի կտրվածքով (հաշվարկները տրված են ըստ մշտական բնակչության թվաքանակի` մարզի վիճ. վարչության տրամադրած 01.01.2009 թ. տվյալների).

 

._____________________________________________________.

|Գյուղական         |Համայնքների թիվը|Համայնքների բնակ.|

|համայնքներն ըստ   |________________|_________________|

|բնակչության թվի   |Տես. կշիռը      |% մարզի կտրվածքով|

|(հազ.մարդ)        |մարզի կտրվածքով |                 |

|__________________|________________|_________________|

|փոքր (0.1-1.0)    |    26/63.5     |    11.2/29.3    |

|__________________|________________|_________________|

|միջին (1.0-2.0)   |    11/26.8     |    16.5/43.5    |

|__________________|________________|_________________|

|մեծ (2.0-3.0)     |      3/7.3     |     5.0/13.3    |

|__________________|________________|_________________|

|խոշոր (3.0-ից մեծ)|      1/2.4     |    5.29/13.9    |

|__________________|________________|_________________|

|Ընդամենը          |     41/100     |    37.99/100    |

._____________________________________________________.

 

I-3.2.Քաղաքաշինական հիմնակմախքի գծային տարրերի վերլուծություն և

գնահատական

 

Մարզի տարածքը գնահատվել է ըստ հաղորդակցության ուղիների ապահովվածության, ջերմամատակարարման, ջրահեռացման, էներգամատակարարման պայմանների բարենպաստության աստիճանի:

 

I-3.2.1.Տարածքի վերլուծությունն ըստ հաղորդակցության ուղիներով

ապահովվածության

 

Մարզի տարածքը գտնվում է հաղորդակցության ուղիներով ապահովվածության սահմանափակ բարենպաստ գոտում:

Մարզի տարածքով անցնում են Երևան-Երասխ-Վայք-Գորիս-Մեղրի (Մ-2) և Սևան-Մարտունի-Գետափ (Մ-10) միջպետական ճանապարհները: Սահմանափակող գործոն է Վայք քաղաքը շրջանցող ճանապարհի բացակայությունը: Միջպետական ճանապարհների երկարությունը մարզի սահմանում կազմում է 113 կմ:

Հանրապետության նշանակության ճանապարհներն են` Արենի-Խաչիկ-Գնիշիկ-Եղեգնաձոր (70 կմ) մոտեցում Նախիջևանի սահմանին (4.6 կմ), մոտեցում Նորավանքի հուշարձանին (8.1 կմ) Հ-40 ավտոճանապարհները, Միջպետական ճանապարհ Մ-2-Զառիթափ-Նախիջևան (26.6 կմ) Հ-41, Միջպետական ճանապարհ Մ-2-Գնդեվազ-Ջերմուկ-Ադրբեջան սահման (49.1 կմ) Հ-42 և Միջպետական ճանապարհ Մ-2-Ջերմուկ (24.3 կմ) Հ-43 ճանապարհները: Հանրապետական նշանակության ճանապարհների ընդհանուր երկարությունը 200.1 կմ:

Մարզի տարաբնակեցված տարածքի տրանսպորտային ապահովվածությունը միջպետական ճանապարհներով կազմում է 9.2%, իսկ հանրապետական նշանակության ճանապարհներով` 25.1%: Տարաբնակեցման համար պիտանի տարածքում մարզկենտրոնից 1.5 ժ տրանսպորտային մատչելիության գոտում են գտնվում մարզի տարաբնակեցված տարածքի 90.5%-ը, 1.0 ժամվա մատչելիության գոտում` 69.0%, 0.5 ժամվա մատչելիության գոտում` 12%-ը:

Մարզի տեղական նշանակության ճանապարհային ցանցը թույլ է զարգացած: Սահմանամերձ տարածաշրջանի բնակավայրերը կապը միջպետական նշանակության ճանապարհի հետ մեկ ուղղությամբ է: Անհրաժեշտ է ցանցի կատարելագործում` միջբնակավայրային օղակային կապերի և կրկնակված ճանապարհների նախագծմամբ և կառուցմամբ:

«ՀՀ տարաբնակեցման գլխավոր նախագծով» նախատեսված է Երևան-Երասխ-Վայք-Սիսիան-Քաջարան երկաթգիծը, որն անցնում է Ջերմուկ տանող ավտոճանապարհին զուգահեռ: Ջերմուկ քաղաքի գլխավոր հատակագծով (2006 թ.) նախատեսված է Ջերմուկի օդանավակայանի համար նոր տարածքի ընտրություն (գոյ.ուն.-ի իրացմամբ):

 

I-3.2.2. Տարածքի վերլուծությունն ըստ ինժեներական

ենթակառուցվածքներով ապահովվածության

 

Մարզի տարածքում կենտրոնացված ջրամատակարարում ունեն Ջերմուկ, Վայք և Եղեգնաձոր քաղաքները:

Գյուղական բնակավայրերի ջրամատակարարումը կարգավորված չէ, քանի որ այդ բնակավայրերի ջրամատակարարումը իրականացվում է տեղական աղբյուրներից: Կապտաժները և ջրամատակարարման ցանցերը հիմնականում չեն համապատասխանում սանիտարական նորմերին, չունեն վարակազերծման կայաններ, օրվա կարգավորիչ ջրամբարներ, կոյուղու ներքին ցանց:

Անբավարար վիճակում է գտնվում մարզի ջրահեռացման համակարգը: Կոյուղացված են միայն Ջերմուկ, Վայք, Եղեգնաձոր քաղաքները: Մարզում չկան մաքրման կայաններ, ինչի հետևանքով կեղտաջրերն` առանց մաքրվելու, լցվում են Արփա գետը:

Մարզի էներգահամակարգն ունի ռեզերվային հզորություններ, որոնք կարելի է օգտագործել նոր շինարարության համար:

Վայոց Ձորի մարզի վարչական տարածքով անցնում են Ջերմուկ-Վայք-Եղեգնաձոր D-325 մմ, Ջերմուկ-Արարատ D-720 մմ և Անգեղակոթ-Ջերմուկ D-530 մմ մայրուղային գազատարներ` 5 գազաբաշխիչ կայաններով (Ջերմուկ, Հեր-Հեր, Վայք, Մալիշկա և Եղեգնաձոր): Գազաֆիկացված են 3 քաղաքները և 9 գյուղական համայնքներ:

Մարզի տարածքով անցնում են բարձրավոլտ էլեկտրագծեր: Մարզի էլեկտրաէներգիայի պահանջն իրականացվում է 3 իջեցնող ենթակայաններով (Եղեգնաձոր, Վայք, Ջերմուկ):

 

I-3.3. Տարածքային ռեսուրսների վերլուծություն և գնահատական

 

Այսպիսով, համադրելով բնական և հատակագծային պայմանների գործոնային վերլուծությունները, որոշվել է տարածքի բարենպաստության աստիճանը քաղաքաշինական-տնտեսական գործունեության համար (գծագիր` «Տարածքի համալիր գնահատական, ֆունկցիոնալ գոտևորում»):

Ռեկրեացիայի համար բարենպաստ են Արփա գետի վերին հոսանքի և Եղեգիս գետի հովիտները:

Գյուղատնտեսության համար (դաշտավարություն) բարենպաստ են Արփա գետի հովիտը և դրա ցածրադիր լանջերը` մինչև Վայք քաղաքը:

Արդյունաբերական շինարարության համար բարենպաստ են հանքահումքային ռեսուրսների խոշոր կուտակման վայրերը:

Գյուղատնտեսության և բնակավայրերի տարածական զարգացման, նոր բնակավայրերի տեղադրման համար բարենպաստ է Արփա գետի ձախափնյա հատվածը:

Գյուղատնտեսության էքստենսիվ զարգացման համար բարենպաստ է տարաբնակեցման համար անբարենպաստ գոտին (ամառային արոտներ):

 

Մարզի տարածքի համալիր գնահատում և ֆունկցիոնալ գոտևորում

 

Տարածքների համալիր գնահատումը տրվել է որպես գումարային գնահատական առանձին գործոնային գնահատականների, որոնք ձևավորվել են` ելնելով տարածքների առանձին բնական և անտրոպոգեն հատկանիշներից:

Տարածքային հատակագծման հիմնական խնդիրներից մեկի` տարածքների ֆունկցիոնալ օգտագործման առավել նպատակահարմար ձևերի նախանշման նպատակով, վերը նշված գործոնային վերլուծության համադրման արդյունքում առանձնացվել են մարզում տարբեր բնույթի շինարարական գործունեության համար համապատասխան տարածքներ, ինչպես նաև տրվել են առաջարկներ (կանխատեսումային) տնտեսության առանձին ոլորտների` գյուղատնտեսական արտադրության զարգացման հեռանկարների ձևավորման, հանգստի և բուժման զանգվածային ձևերի կազմակերպման վերաբերյալ:

Ըստ համալիր բնական պայմանների (տնտեսական գործունեության ուղղվածություն և ինտենսիվություն, արդյունաբերության զարգացում, տարաբնակեցման բնութագիր, ճանապարհային ցանցի խտություն, ինժեներական ենթակառուցվածքներ) Վայոց Ձորի մարզի տարածքը միանման չէ: Այս ներմարզային տարբերությունների վերլուծությունը` մարզի զարգացման պոտենցիալ հնարավորությունների հաշվառումով, հնարավորություն է տալիս առանձնացնել գոտիներ, որոնց սահմաններում տարածքն օժտված է որոշակի պայմաններով, որոնք էլ կանխորոշում են գոտու ֆունկցիոնալ ուղղվածությունը` առանձնացնելով հատվածներ` որպես տնտեսության նախընտրելի ճյուղի օգտագործման (շինարարություն, գյուղատնտեսություն, զանգվածային հանգիստ, անտառտնտեսություն) համար բարենպաստ տարածքներ:

 

Վայոց Ձորի մարզի Վայքի տարածաշրջանի համալիր գնահատման և տարածքների տնտեսական առանձնահատկությունների, ստեղծված հատակագծային իրավիճակի, գյուղատնտեսության ներկա և հեռանկարային կառուցվածքի, արտադրության և տարաբնակեցման գնահատման համակարգի հիման վրա առանձնացվել են.

. Գյուղատնտեսության գերադասելի զարգացման գոտի,

. Բնական լանդշաֆտի պահպանման, անտառների զարգացման, ռեկրեացիայի կազմակերպման գոտի,

. բնակեցման համար անբարենպաստ, գյուղատնտեսության համար սահմանափակ բարենպաստ գոտի

Գյուղատնտեսության գերադասելի զարգացման գոտին ընդգրկում է տարածաշրջանի հիմնական տարածքը` իր մեջ ներառելով Արփա գետի միջին հոսանքի և դրա աջ և ձախ վտակների հովիտները, դրանց` մինչև 1200 մ բացարձակ նիշ ունեցող ցածր և միջին լանջերը (մինչև 2400-2500 մ): Գոտին ընդգրկում է Վայք քաղաքը, ինչպես նաև Արին, Հեր-Հեր, Կարմրաշեն, Գնդեվազ, Կեչուտ, Ազատեկ, Փոռ, Զառիթափ, Արտավան, Մարտիրոս, Սերս, Բարձրունի, Խնձորուտ, Վարդահովիտ, Սարավան, ՈՒղեձոր, Գոմք, Զեդեա բնակավայրերը` իրենց տնտեսություններով: Գյուղատնտեսության զարգացման բարենպաստ գոտում առանձնանում է քաղաքային շինարարության ենթագոտին, որն իր մեջ ներառում է Վայք քաղաքը` իր շրջակա բնակավայրերով: Ենթագոտին զբաղեցնում է տարածաշրջանի մոտ 7%-ը, որտեղ կենտրոնացած է բնակչության 27.7%-ը: Ենթագոտու տարածքում է գտնվում Ազատեկի արդյունաբերական նշանակության պաշարներ ունեցող ոսկու-ծարիրային հանքավայրերը:

Գյուղատնտեսության գերադասելի զարգացման գոտում տեղակայված են նաև հանքային հումքի պաշարներ: Արդյունաբերական նշանակություն ունեն տուֆերը, բազալտները (շինանյութեր), կրաքարերը, կվարցիտները (ցեմենտի, ապակու հումք), դիատոմիտներ (քիմիական հումք):

Տարաբնակեցում- տարածքում տեղակայված 22 բնակավայրերից 16-ը կամ 72%-ը գտնվում են Եղեգնաձոր-Սիսիան մայրուղուց հարավ, մնացած 6-ը (28%)` դեպի հյուսիս: Վայք քաղաքը տեղակայված է 1250 մ-ի վրա, մնացած բնակավայրերը` 1500 մ-ից բարձր: 1926-1959 թթ. շրջանում վերացվել են 13 գյուղական բնակավայր:

Ընդ որում, եթե բնակավայրերի զգալի մասը տեղաբաշխված են քաղաքային համայնքների բարենպաստ (0.5 ժ) և սահմանափակ բարենպաստ (1.0-1.5 ժ) մատչելիության գոտում` զբաղեցնելով ինչպես քաղաքներին հարող, արագընթաց մայրուղու հատող տարածքների խիստ յուրացված և թույլ յուրացված գոտիները, ապա մի շարք բնակավայրեր` թվով մոտ մեկ տասնյակի չափ, տեղակայված են նշված ազդեցության գոտիներից դուրս և կարիք ունեն (համաձայն ՀՀ տարաբնակեցման գլխավոր նախագծի նախանշումների) հենակետային բնակավայրերի ձևավորման:

Գյուղական բնակավայրերի կառուցապատումը ցածրահարկ է, տնամերձ հողամասերով: Բնակելի տները հիմնականում կապիտալ են իրականացված:

Տրանսպորտային մատչելության տեսանկյունից գոտին կարելի է համարել սահմանափակ-բարենպաստ: Գոտու կենտրոնական մասով անցնում է հանրապետական նշանակության Երևան-Վայք-Մեղրի մայրուղային ճանապարհը: Տեղական նշանակության ավտոմոբիլային ճանապարհային ցանցն անբավարար է զարգացած: Գյուղական բնակավայրերը ցրված են: Դրանք հիմնականում տեղակայված են Արփա գետի վտակների հովիտներում, որոնք բաժանված են բարձր ջրբաժաններով և դրանց մեծ մասը չունեն միջգյուղական ճանապարհային կապեր:

Հիմնական տրանսպորտային ավտոմայրուղու (Երևան-Վայք) ազդեցության գոտու լայնությունը բոլոր բնակավայրերի համար տատանվում է 10-35 կմ, իսկ գոտու հիմնական բնակավայրերից մինչև Վայք քաղաքը տրանսպորտային մատչելությունը գերազանցում է 1 ժամը: Տրանսպորտային սպասարկման առումով ամենաբարենպաստ շերտում են գտնվում Վայքը քաղաքը և Ազատեկ, Զառիթափ, Արին բնակավայրերը:

Ռելիեֆի կտրտվածությունը, լանջերի մեծ թեքությունները, դրանց ճեղքվածությունը, էրոզացվածությունը, գետերի նեղ հուները, գեոդինամիկ պրոցեսների առկայությունը (սահքեր, սելավներ, քարահոսքեր), տարածքի բարձր նիշերը` մարդու տնտեսական գործունեության հետ համատեղ, ստեղծում են ինժեներա-շինարարական բարդ պայմաններ և շինարարության համար բարենպաստ տարածքների գրեթե բացակայություն: Ցանկացած տիպի շինարարություն իրականացնելու համար անհրաժեշտ է տարածքի ինժեներական նախապատրաստման համալիր աշխատանքների անցկացում:

Տարածաշրջանի տնտեսության հեռանկարային զարգացման հիմնական ուղղությունները` առկա պայմանների հիման վրա նկատառում են.

1. Տնտեսության ոչ գյուղատնտեսական ճյուղերի զարգացումը` արդյունաբերության, սպասարկման ոլորտի ձեռնարկություններ, շինարարություն, ռեկրեացիա (Վայքի I գոտի):

2. Գոտում քաղաքային բնակչության մասի զարգացում, որը զբաղված է ոչ գյուղատնտեսական ոլորտում` որպես շրջանի հասարակական-մասնագիտացված կառուցվածքի փոփոխության հիմնական ուղղություն:

3. Գյուղատնտեսության զգալի ինտենսիվացում:

4. Կենցաղ-մշակութային սպասարկման ցանցի ձևավորում` շրջանի բնակչության պահանջների նոր մակարդակին ու կառուցվածքին համապատասխան:

. Բնական լանդշաֆտի պահպանման, անտառների զարգացման, ռեկրեացիայի կազմակերպման գոտին ընդգրկում է Արփա գետի վերին հոսանքի ավազանը: Գոտու սահմանը հարակից է Երևան-Ջերմուկ ավտոմայրուղուն` խոշոր անտառային զանգվածների ընդգրկումով: Բացարձակ նիշերը տատանվում են 2000-2500 մ սահմաններում: Գոտին ունի հետևյալ ռեկրեացիոն ռեսուրսները` անտառային զանգվածներ, հանքային աղբյուրներ, խորը ձորերով գեղատեսիլ ռելիեֆ, միջլեռնային սարահարթեր:

Անտառային զանգվածները պատկանում են առաջին խմբին և ունեն կարևոր ջրապաշտպան, ջրակարգավորիչ, հակաէրոզիոն, հողապաշտպանիչ առողջարանային նշանակություն: Անտառային զանգվածները հիմնականում տեղակայված են խիստ թեք, մասնատված լանջերին: Անտառների մոտ 80%-ը գտնվում է 21-350 թեքությամբ լանջերին, ինչով և կանխորոշվում է անտառի բարձր բնապահպանական դերը: Հեռանկարում նախատեսվում է ավելացնել անտառային զանգվածների մակերեսը:

Ռեկրեացիոն առումով գոտին բաժանվում է 2 ենթագոտու` 1. երկարատև հանգստի և բուժման գոտի, 2. կարճատև հանգստի գոտի:

1. Երկարատև հանգստի և բուժման գոտին ընդգրկում է Ջերմուկ քաղաքն ու դրա շրջակա տարածքը: Ենթագոտին հարուստ է ստորերկրյա տաք (33-58 oC), ածխաթթվային, սուլֆատա-հիդրոկարբոնատային և նատրիումային ջրերով, որոնք կիրառվում են խմելու-բուժիչ և բալնեոլոգիական բուժման նպատակներով: Նշված ջրերի պաշարները կարող են ամբողջովին բավարարել առողջարանի հեռանկարային պահանջարկը: Հնարավոր է ավելացնել այս ջրերի պաշարները` Ջերմուկ քաղաքից հարավ-արևմուտք և հարավ-արևելք ընկած հանքային ջրերի աղբյուրների հաշվին:

Տրանսպորտային մատչելիության և սպասարկման տեսանկյունից ենթագոտին բարենպաստ է: Ջերմուկ առողջարանի կապը մայրաքաղաքի հետ իրականացվում է Երևան-Վայք-Ջերմուկ հանրապետական նշանակության ավտոմայրուղու միջոցով:

Ջրապահովվածությամբ ենթագոտու տարածքը բարենպաստ է խմելու ջրամատակարարման նպատակով: Ենթագոտում կան չկապտաժավորված շատ աղբյուրներ:

Էներգամատակարարման տեսանկյունից ենթագոտին ևս կարելի է համարել բարենպաստ, քանի որ գոտու տարածքի հեռավորությունը հիմնական էներգասարքավորումներից և ենթակառուցվածքներից չի գերազանցում 5 կմ: Առողջարանի հյուսիսային մասով անցնում է բարձր ճնշման գազատարը:

Օդի սանիտարա-հիգիենիկ պայմանները, հողա-բուսական ծածկը, հանքային և խմելու ջրերի որակը բարենպաստ են ռեկրեացիոն հաստատությունների զարգացման համար:

. Բնակեցման համար անբարենպաստ, գյուղատնտեսության համար սահմանափակ բարենպաստ գոտին ընդգրկում է Վարդենիսի և Զանգեզուրի լեռնաշղթաների բարձրլեռնային լանջերին տեղակայված հողերը: Գոտու բացարձակ նիշերը տատանվում են 2500-3500 մ սահմաններում, զբաղեցնում է տարածաշրջանի տարածքի մոտ 24%-ը, օգտագործվում է որպես ամառային արոտավայր:

Վայոց Ձորի մարզի Եղեգնաձորի տարածաշրջանը ֆունկցիոնալ գոտևորման արդյունքում կարելի է ներկայացնել որպես.

. Տարաբնակեցման համակարգի ինտենսիվ յուրացված գոտի, որը բնութագրվում է քաղաքաշինական, արդյունաբերական յուրացվածության, գյուղատնտեսական արտադրության ինտենսիվ զարգացվածությամբ:

Գոտին ընդգրկում է Արփա գետի հովիտը` Եղեգնաձոր մարզկենտրոնով, ինչպես նաև Ելփին, Չիվա, Ռինդ, Աղավնաձոր, Արենի, Արփի, Գետափ, Գլաձոր, Վերնաշեն, Ագարակաձոր, Մալիշկա բնակավայրերը, զբաղեցնում է տարածաշրջանի տարածքի կեսից ավելին: Քանի որ գոտին ընդգրկում է հիմնականում մեծաթիվ բնակչությամբ խոշոր բնակավայրերը, ուստի այստեղ կենտրոնացած է տարածաշրջանի բնակչության մոտ 70 տոկոսը, ինչպես նաև տարածաշրջանի քաղաքային բնակչության զգալի մասը:

Այստեղ զարգացած է ինչպես անասնապահությունը, այնպես էլ խաղողագործություն ու պտղաբուծությունը: Գոտին տալիս է տարածաշրջանի գյուղատնտեսական արտադրության զգալի մասը:

Ծովի մակարդակից բնակավայրերի տեղակայվածությունը հետևյալն է.

1. Մինչև 1300 մ նիշը տեղակայված է 7 բնակավայր` Եղեգնաձոր քաղաքը` 8200 մարդ, և Ագարակաձոր, Արենի, Արփի, Գետափ, Մալիշկա, Չիվա գյուղական համայնքները` 13058 մարդ բնակչությամբ:

2. 1300-ից մինչև 1600 մ նիշը տեղակայված են Աղավնաձոր, Գլաձոր, Ելփին, Եղեգիս, Շատին, Ռինդ, Սալլի, Վերնաշեն գյուղական համայնքները` 8855 բնակչությամբ (8 գյուղ):

3. 1600-ից մինչև 2100 մ նիշը (լեռնային) տեղակայված է 11 գյուղական համայնք` Աղնջաձոր, Արտաբույնք, Գողթանիկ, Գնիշիկ, Թառաթումբ, Խաչիկ, Հերմոն, Հորբատեղ, Հորս, Քարագլուխ, Վարդահովիտ (5635 բնակչությամբ):

Տոկոսային հարաբերությամբ ստացվում է հետևյալ պատկերը.

1. մինչև 1300 մ` 59.5%

2. 1300-1600 մ` 24.8%

3. 1600-2000 մ` 15.7%

Ընդհանուր առմամբ շրջանի բնակավայրերը մեծ չեն, ցրված են մարզի ողջ տարածքով, գլխավորապես գետերի կիրճերի երկայնքով ոչ մեծ լեռնահովիտների վրա` գոյություն ունեցող ճանապարհներին առընթեր:

Եղեգնաձոր մարզային կենտրոնը տեղակայված է տարածաշրջանի գրեթե աշխարհագրական կենտրոնում: Առավել հեռավոր գյուղերը գտնվում են վերջինից 25-60 րոպե հեռավորության վրա: Բացառություն են կազմում հյուսիսում` Հերմոն, Գողթանիկ, Վարդահովիտ և հարավում` Սերս Բարձրունի, Խնձորուտ, Նոր Ազնաբերդ բնակավայրերը, որոնց մատչելիությունը մարզկենտրոնից գերազանցում է նշված ժամանակահատվածը: Կապն իրականացվում է տեղական ճանապարհներով` ասֆալտե կամ գրունտային, խճապատ: Ճանապարհների ծրագծերն անցնում են խիստ կտրտված լեռնային շրջաններով և ձմեռային ժամանակահատվածում հաճախ կտրվում է կապը մարզկենտրոնի հետ: Հեռանկարում նախատեսվում է այդ ժամանակահատվածը նվազեցնել մինչև 1 ժամ, իսկ բնակավայրերի գերակշիռ մասի մատչելիությունը սահմանափակել 0.5 ժամով: Բնակավայրերի կառուցապատումն իրականացվում է մեկ-երկու հարկանի անհատական բնակելի տնամերձ հողամասերով (800-1500 մ2) տներով:

Տարածաշրջանի տնտեսական ուղղվածությունը գյուղատնտեսությունն է (բուսաբուծություն, անասնապահություն), անտառային տնտեսությունը, տեղական արտադրությունը (գյուղատնտեսական մթերքների վերամշակում):

Հաղորդակցության միջոցները` նախատեսված են.

1. հետիոտն, հեծանվային մինչև 5 կմ շառավղով մատչելիությամբ,

2. ավտոմոբիլային` 25 կմ սահմաններում:

Գյուղական փողոցները բարեկարգ չեն, ինժեներական ենթակառուցվածքների վիճակը`անբավարար: Գյուղական բնակավայրերում մշակութա-կենցաղային սպասարկման հաստատությունները սուղ են, սահմանափակվում են հիմնականում ակումբների շենքերով, որոնցից շատերը չեն կիրառվում իրենց հիմնական նշանակությամբ: Առկա են մթերային խանութներ, փոստ, կապ, վարչական հաստատությունները տեղակայված են հարմարեցված կառույցներում: Գյուղատնտեսական և անասնապահական համալիրները տեղակայված են բնակելի կառուցապատման անմիջական մոտիկությամբ:

Հաշվի առնելով բնական ռեսուրսները և ստեղծված իրավիճակը, այս գոտում առաջարկվում է հանքային և ոչ հանքային հումքի բազայի հիման վրա զարգացնել արդյունաբերությունը և գյուղատնտեսությունը:

. թույլ յուրացված գոտին ընդգրկում է մնացած ամբողջ տարածքը` մինչև 2100 նիշը, որտեղ կենտրոնացած է տարածաշրջանի բնակչության մոտ 30 տոկոսը:

Ենթագոտում կան ոչ հանքային նյութերի հանքեր (կրաքար, հանքային ներկեր): Ենթագոտին ապահովված է տեխնիկական և խմելու ջրով: Կապը մարզկենտրոնի հետ իրականացվում է ավտոմոբիլային տրանսպորտի միջոցով:

Ինժեներա-շինարարական պայմանները բարդ են: Բացարձակ նիշերը տատանվում են 1500-2600 մ: Լեռնաշղթաների լանջերը խիստ թեք են, մասնատված հեղեղատներով: Սարերի լանջերին նկատվում են փլուզումներ և քարահոսքեր:

Ամեն կոնկրետ շինարարության համար (ճանապարհներ, կոմունիկացիաներ, առանձին օբյեկտներ) անհրաժեշտ են բարդ ինժեներական նախապատրաստման աշխատանքներ` հաշվի առնելով ֆիզիկաաշխարհագրական պրոցեսները (փլուզումներ, սողանքներ) և ռելիեֆային պայմանները:

Հաշվի առնելով ստեղծված իրավիճակը և բնական ռեսուրսները, այս ենթագոտում առաջարկվում է գյուղատնտեսական արտադրության զարգացումը:

 

Գյուղական տարաբնակեցում

 

Գյուղական տարաբնակեցման զարգացման հեռանկարային ուղղությունների տեսլականը հետևյալն է.

1. Գյուղական բնակելի շինարարության հեռանկարային զարգացում բնակավայրերում` կոմունալ-կենցաղային ենթակառուցվածքի զարգացած ցանցի ձևավորմամբ:

2. Ճանապարհային զարգացած ու հարմարավետ ցանցի ստեղծում` յուրաքանչյուր գյուղի բնակչության համար անմիջական կապ ապահովելով ձևավորված կենտրոնական բնակավայրերի կենցաղ-մշակութային սպասարկման օբյեկտների հետ:

Նշված փոփոխությունների արդյունքում հնարավոր են գյուղական տարաբնակեցման հետևյալ տարբերակները.

1. Պահպանվում են գոտու բոլոր բնակավայրերը, ապահովելով աշխատանքային տեղաշարժեր գյուղատնտեսական արտադրություն ունեցող կենտրոնական բնակավայրերի և լրացուցիչ ֆունկցիաների (սպորտ, արվեստ, արհեստներ և այլն) տեղակայման մյուս բնակավայրերի միջև:

2. Փոքր բնակավայրերը վերածվում են հանգստի բնակավայրերի:

Վերլուծության է ենթարկվել նաև հասարակական-մշակութային օբյեկտների տեղաբաշխվածության առկա վիճակը, ինչի հիման վրա կատարվել է դրանց համալրում` հաշվի առնելով յուրաքանչյուր բնակավայրի մշակութային և հասարակական նվազագույն մակարդակի ապահովման անհրաժեշտությունը:

Կատարվել է գյուղական բնակավայրերի դիֆերենցում` կախված նրանց տնտեսական զարգացումից և դասակարգվել են հետևյալ կերպ.

ա) հիմնական գյուղական բնակավայրեր` արդյունաբերական, գյուղատնտեսական կամ խառը մասնագիտացմամբ,

բ) գյուղեր` մի խումբ գյուղական բնակավայրերի կենտրոններ, որտեղ կկենտրոնանան դրանց խմբի համար կենցաղ-մշակութային սպասարկման հաստատությունները,

գ) գյուղական բնակավայրեր, որոնց բնակչության զբաղվածությունը հիմնականում քաղաքային բնակավայրում է,

դ) հատուկ նշանակության գյուղական բնակավայրեր, որոնք առաջարկվում է ձևավորել որպես հանգստի գոտիների հենակետեր, տրանսպորտային հանգույցներ, կամ պատմամշակութային հիշարժան վայրեր:

Գյուղական բնակավայրերի դասակարգումը կատարվել է առկա վիճակագրական տվյալների հիման վրա` բացահայտելով բնակավայրի առաջատար ֆունկցիան (բնակավայրի վարչական նշանակությունը, արդյունաբերական ձեռնարկությունները, շուկաները, առևտրական կենտրոնները, տեխնիկական կայանները, մշակութային և կենցաղային հաստատությունները` տրված է հիմնական գծագրում), ինչպես նաև կապը տրանսպորտային մայրուղիների հետ: Կենտրոնական ֆունկցիաներով օժտված բնակավայրերի սպասարկման միջին շառավղերը կազմում են մոտ 6 կմ:

Գյուղատնտեսական շրջանների հատակագծման հիմքում դրվել են հետևյալ սկզբունքները.

- գյուղատնտեսության մեջ աշխատանքի առավել բարենպաստ պայմանների ստեղծում,

- տարրական տնտեսական և կենցաղ-մշակութային սպասարկման ապահովում մինչև 3 կմ շառավղով,

- Լրացուցիչ կոմունալ սպասարկման ապահովում մինչև 7 կմ սպասարկման շառավղով:

Արդյունաբերության զարգացման հիմնական ուղղությունները տրված են համապատասխան բաժնում: Նախատեսված են նաև տեղական հումքային ռեսուրսների վրա հիմնված, հատկապես կաթնամթերքների (Եղեգնաձորի պանրի) և պտուղ-բանջարեղենի, գինու: Սպասարկման ոլորտի զարգացումը դիտարկվում է շրջանում զբոսաշրջության համակարգի ձևավորմանը զուգընթաց:

Գյուղատնտեսական արտադրության տեղաբաշխման պայմաններն ընդունվել են շրջանի բնական և տնտեսական-կազմակերպչական առանձնահատկությունների համակողմանի վերլուծության ու հաշվառման արդյունքում:

Խթանելու համար այս կամ այն տարածքի գերադասելի օգտագործումը` լինի դա արդյունաբերական, գյուղատնտեսական կամ բնակչության տարաբնակեցման հավասարակշռման, նպատակահարմար է տրամադրել բազմապիսի խրախուսական միջոցների, արտոնությունների համակարգ:

Քաղաքային բնակավայրերի համար բարենպաստ սանիտարահիգիենիկ պայմանների ապահովման նպատակով առաջարկվում են քամապաշտպան անտառապատումներ` հաշվի առնելով քամիների գերակշիռ ուղղությունները` Եղեգնաձոր քաղաքի համար հյուսիսային և հարավ-արևելյան կողմերում, քանի որ քաղաքի հեռանկարային զարգացումը նախատեսվել է հիմնականում քաղաքի արևելյան ու արևմտյան հատվածներում, գյուղատնտեսական յուրացումը` հյուսիս-արևմտյան մասում` համայնքի առանձին հողատարածքում:

 

I-4. Սահմանամերձ գոտիների և տարածաշրջանի հիմնախնդիրները

 

Համաձայն Հայաստանի Հանրապետության «Պետական սահմանի մասին» օրենքի 19-րդ հոդվածի` Հայաստանի Հանրապետության պետական սահմանագծից մինչև ՀՀ տարածքի խորքը մինչև 5 կմ տարածվող տարածքը կոչվում է սահմանային գոտի, իսկ սահմանային գոտու մի մասը, որը հատում է պետական սահմանին` մինչև 1 կմ լայնությամբ, կոչվում է սահմանային շերտ:

Սահմանային գոտին ձգվում է Վայոց Ձորի մարզի հարավ-արևմտյան, հարավային և հյուսիս-արևելյան մասերով:

Հաշվի առնելով «Հայաստանի Հանրապետության սահմանամերձ տարածաշրջանների զարգացման համալիր ծրագիրը հաստատելու մասին» ՀՀ օրենքը, ինչպես նաև սահմանամերձ մարզերի ռելիեֆային բարդ պայմանները (կտրտվածությունը, մասնատվածությունը, նեղ գետահովիտներում տեղադրված բնակավայրերի փոքր չափերը, տրանսպորտային թույլ կապերի հետևանքով դրանց մեկուսացվածությունը), քաղաքաշինական յուրացվածության առանձնահատկությունները (բնակավայրային թույլ ցանց հենակետային կենտրոնների բացակայության, հարուստ ռեսուրսների օգտագործման ցածր մակարդակ): «ՀՀ տարաբնակեցման գլխավոր նախագծով» (հաստատված ՀՀ կառավարության կողմից 2003 թ.) սահմանամերձ տարածաշրջաններում ընդգրկվել են ավելի շատ բնակավայրեր, քան ընդգրկված է 5 կմ-ոց սահմանային գոտում:

Վայոց ձորի մարզում Հայ-Ադրբեջանական սահմանի երկարությունը կազմում է 69.4 կմ, որի սահմանային շերտում գտնվում է ընդամենը 2 համայնք (Բարձրունին և Խնձորուտը, որոնց բնակչությունը կազմում է ընդամենը 0.9 հազ.մարդ, մարզի բնակչության 1.4%), իսկ սահմանային գոտում գտնվում է 12 համայնք (Բարձրունի, Խնձորուտ, Նոր Ազնաբերդ, Սերս, Խաչիկ, Արենի, Մարտիրոս, Գոմք, Ելփին, Չիվա, Ռինդ,Գնիշիկ, բնակչությունը ընդամենը 9.1 հազ.մարդ` մարզի բնակչության 14.2%):

 

Սահմանային գոտու և սահմանամերձ տարածաշրջանների բնութագիրը

 

._____________________________________________________________

|N |Անվանումը|Մարզի  |Սահմանը     |Սահմանային շերտը (1 կմ)   |

|  |         |բնակչ  |            |__________________________|

|  |         |հազ.   |            |Համայնքները   |Բնակչութ.  |

|  |         |մարդ   |            |(բնակավայրերը)|(հազ.      |

|  |         |       |            |              |մարդ)      |

|  |         |       |            |              |---------- |

|  |         |       |            |              |Տես.կշ.    |

|  |         |       |            |              |մարզում %) |

|__|_________|_______|____________|______________|___________|

| 1|   2     |  4    |   5        |      6       |     7     |

|__|_________|_______|____________|______________|___________|

| 1|Վայոց Ձոր|64.168 |Հայ-        |Բարձրունի     |           |

|  |         |       |Ադրբեջանական|(Վարդահովիտ)  |           |

|__|_________|_______|____________|______________|___________|

|  |         |       |            |Խնձորուտ      |           |

|__|_________|_______|____________|______________|___________|

|  |         |       |Հայ-        | 2 համայնք    | 0.916/1.4 |

|  |         |       |Ադրբեջանական|              |           |

|  |         |       |(Նախիջևան)  |              |           |

|__|_________|_______|____________|______________|___________|

|  |         |       |            |              |           |

|__|_________|_______|____________|______________|___________|

|  |         |       |            |              |           |

|__|_________|_______|____________|______________|___________|

|  |         |       |            |              |           |

|__|_________|_______|____________|______________|___________|

|  |         |       |            |              |           |

|__|_________|_______|____________|______________|___________|

|  |         |       |            |              |           |

|__|_________|_______|____________|______________|___________|

|  |         |       |            |              |           |

|__|_________|_______|____________|______________|___________|

|  |         |       |            |              |           |

|__|_________|_______|____________|______________|___________|

|  |         |       |            |              |           |

|__|_________|_______|____________|______________|___________|

|  |         |       |            |              |           |

|__|_________|_______|____________|______________|___________|

|  |         |       |            |              |           |

._____________________________________________________________

 

._____________ __________________________.

|N |Անվանումը| |Սահմանային շերտը (5 կմ)  |

|  |         | |_________________________|

|  |         | |Համայնքները   |Բնակչութ. |

|  |         | |(բնակավայրերը)|(հազ.     |

|  |         | |              |մարդ)     |

|  |         | |              |----------|

|  |         | |              |Տես.կշ.   |

|  |         | |              |մարզում %)|

|__|_________| |______________|__________|

| 1|   2     | |      8       |    9     |

|__|_________| |______________|__________|

| 1|Վայոց Ձոր| |Բարձրունի     |          |

|  |         | |(Վարդահովիտ)  |          |

|__|_________| |______________|__________|

|  |         | |Խնձորուտ      |          |

|__|_________| |______________|__________|

|  |         | |Նոր Ազնաբերդ  |          |

|__|_________| |______________|__________|

|  |         | |Սերս          |          |

|__|_________| |______________|__________|

|  |         | |Խաչիկ         |          |

|__|_________| |______________|__________|

|  |         | |Արենի         |          |

|__|_________| |______________|__________|

|  |         | |Մարտիրոս      |          |

|__|_________| |______________|__________|

|  |         | |Գոմք (Կապույտ)|          |

|__|_________| |______________|__________|

|  |         | |Ելփին         |          |

|__|_________| |______________|__________|

|  |         | |Չիվա          |          |

|__|_________| |______________|__________|

|  |         | |Ռինդ          |          |

|__|_________| |______________|__________|

|  |         | |Գնիշիկ        |          |

|__|_________| |______________|__________|

|  |         | |12 համայնք    | 9.1/14.2 |

._____________ __________________________.

 

Վայոց Ձորի մարզում սահմանամերձ տարածաշրջաններում ընդգրկվել են թույլ յուրացված գոտու բոլոր բնակավայրերը` ներառելով նաև բարձր լեռնային և լեռնային բնակավայրերը:

Սահմանամերձ գոտու և սահմանամերձ տարածաշրջանների նման ընդգրկումները պայմանավորված են տարածքների նկատմամբ քաղաքաշինական քաղաքականության հիմնական ուղղությունների ընդհանրությամբ: Այդ ուղղություններն են.

. Սահմանամերձ տարածաշրջաններում առաջնահերթ զարգացման ռեժիմի սահմանում` սոցիալ-տնտեսական զարգացման անհամամասնությունների աստիճանական վերացման նպատակով, որը ներառում է.

- Բազմակենտրոն տարածքային զարգացման սկզբունքի կիրառում,

- Բնակավայրային ցանցի զարգացում և կատարելագործում` տարածքային աճով,

- Նոր հենակետային կենտրոնների ստեղծում

- Բնակավայրերի փոխկապակցվածության մեծացման նախադրյալների ստեղծում` միջմարզային, միջհամայնքային տնտեսական միավորումների կազմակերպմամբ, ընդ որում այդ միավորները պետք է դիտարկել որպես միասնական ռազմավարություն ունեցող համալիր` հումքային, ռեկրեացիոն, գյուղատնտեսական ռեսուրսների համատեղ օգտագործմամբ, համընդհանուր տրանսպորտային, ինժեներական ենթակառուցվածքներով,

- Տրանսպորտային, ինժեներական ենթակառուցվածքների զարգացում և կատարելագործում` կրկնակված, բնակավայրերը օղակաձև կապող տրանսպորտային կապերով, էվակուացիոն ելքերի ձևավորումով:

Սահմանային գոտու եվ սահմանամերձ շերտի տարածքները քաղաքաշինական գործունեության հատուկ կարգավորման օբյեկտներ են:

 

Գլուխ II
ՏԱՐԱԾՔԻ ՀԵՌԱՆԿԱՐԱՅԻՆ ՔԱՂԱՔԱՇԻՆԱԿԱՆ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՄԱՆ ԵՎ ԿԱՏԱՐԵԼԱԳՈՐԾՄԱՆ ՈՒՂՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ

 

II -1. Վայոց Ձորի մարզի դեմոգրաֆիական տարողունակությունը

 

Դեմոգրաֆիական տարողունակության հաշվարկի անհրաժեշտությունը բխում է տարածքի կազմակերպման քաղաքաշինական պահանջներից (համապատասխան նպատակաուղղված տեղեկատվություն` տարածքի քաղաքաշինական կազմակերպման և տարաբնակեցման համակարգի գործող մեխանիզմների բացահայտման և հետագա կատարելագործման ուղղությամբ), և բնակչության թվաքանակի կանխատեսումային մեթոդների անիրատեսական լինելու փաստից (օգտագործված են բնակչության թվաքանակի վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության Ազգային Վիճակագրական ծառայության 01.01.2002 թ. տվյալները):

Դեմոգրաֆիական տարողունակությունը բնակչության այն առավելագույն քանակն է, որը կարող է բնակվել տվյալ տարածքում` ամենօրյա կենսական պահանջները տեղական ռեսուրսներով բավարարելու պայմանով` ապահովելով տարածքի էկոլոգիական հավասարակշռությունը:

Դեմոգրաֆիական տարողունակությունը փոփոխական մեծություն է: Գիտատեխնիկական, սոցիալական առաջընթացի, ազգային հարստության համալրման պայմաններում (ջրային պաշարների տարածքային վերաբաշխում, անտառների արդյունավետության բարձրացում, հողի բերքատվության բարձրացում, նոր տարածքների` խիստ թեք լանջերի, խախտված հողերի յուրացում, 2100 մ-ից բարձր տարածքներում բնակության պայմանների ապահովում և այլն) առանձին տարածաշրջանների դեմոգրաֆիական տարողունակությունը կարող է փոփոխվել:

Որպես դեմոգրաֆիական տարողունակության ինտեգրող ցուցանիշ ընդունվում է տարբեր գործոններով հաշվարկված ցուցանիշներից նվազագույնը:

Տարածքների դեմոգրաֆիական տարողունակությունը մարզի տարածքում հաշվարկված է ըստ հետևյալ գործոնների.

. տարածքային հնարավորությունների,

. ստորերկրյա և մակերևութային ջրային պաշարների,

. ռեկրեացիոն ռեսուրսների:

Մասնավոր դեմոգրաֆիական տարողունակությունների (ըստ տարածքային, ջրային և ռեկրեացիոն ռեսուրսների) վերլուծության արդյունքում մարզի համար ընդունված է վերջնական դեմոգրաֆիական տարողունակություն` ըստ նվազագույն ցուցանիշի (տարածքային հնարավորություններ):

sumտ=sum1+sum2

sumտ - տարածքային դեմոգրաֆիական ընդհանուր տարողունակությունը

sum1 - բնակչության քանակն առ 01.01.09 թ.

sum2 - բնակչության հնարավոր աճը` տարածքի տարողունակության առումով

sum2 = S1(yc1-y1)x Kn+ S2(yc2-y2) x Kn

S1 - ինտենսիվ յուրացված գոտու տարածքը

y1 - ինտենսիվ յուրացված գոտու բնակեցման ներկայիս խտությունը

S2 - թույլ յուրացված գոտու տարածքը

yc2 - թույլ յուրացված գոտու բնակեցման սահմանային խտությունը

y2 - թույլ յուրացված գոտու ներկայիս խտությունը

Kn - կարգավորող գործակիցներ

K1 - բարդ ռելիեֆով և ինժեներա-երկրաբանական երևույթներով 0.7-1.0

K2 - տրանսպորտային ինժեներական ենթակառուցվածքների ապահովվածություն 0.3-1.0

K3 - բնապահպանական սահմանափակումներով 0.3-1.0

K4 - սահմանամերձ տարածքների առկայությամբ 0.4-1.0

K5 - բնակավայրերի խտությամբ

 

.__________________________________________________________________

|N/N|Մարզի    |K1 ինտենսիվ/ |K2 ինտ/ |K3 ինտ/ |K4 ինտ/  |K5 ինտ/  |

|   |անվանումը|K1 թույլ յուր|K2 թույ.|K3 թույ.|K4 թույլ.|K5 թույլ.|

|___|_________|_____________|________|________|_________|_________|

| 1.|Վայոց Ձոր|   0.7/0.6   | 0.9/0.6| 0.7/0.6| 0.9/0.8 | 0.3/0.3 |

.__________________________________________________________________

 

.______________  _____________.

|N/N|Մարզի    |  |K միջ.ինտ/  |

|   |անվանումը|  |K միջ թույլ.|

|___|_________|  |____________|

| 1.|Վայոց Ձոր|  |  0.72/0.59 |

.______________  _____________.

 

Դեմոգրաֆիական տարողունակությունը

(ըստ տարածքային հնարավորությունների)

 

.______________________________________________________________________.

|Անվանումը|Մարզի բնակչ. |Տարածքների       |Տարածքի           |Ընդհանուր|

|         |առ 01.01.09 թ|դեմոգրաֆիական    |հավասարակշռված    |հնարավոր |

|         |(հազ. մարդ). |տարողունակություն|տարողունակությունը|աճը (հազ.|

|         |             |(հազ. մարդ)      |(հազ. մարդ)       |մարդ)    |

|         |             |_________________|                  |         |

|         |             |ինտ.    |թույլ   |                  |         |

|         |             |յուր.   |յուր.   |                  |         |

|         |             |գոտի    |գոտի    |                  |         |

|_________|_____________|________|________|__________________|_________|

|Վայոց Ձոր|     55.8    |  52.7  | 165.3  |       218        |  162.2  |

.______________________________________________________________________.

 

Դեմոգրաֆիական տարողունակության հաշվարկն

(ըստ ջրային պաշարների)

 

Հաշվարկը կատարվել է ըստ ստորերկրյա (աղբյուրներ և արտեզյան ավազաններ) և մակերևութային ջրային պաշարների:

ըստ ջրամատակարարման

համար պիտանի ստորերկրյա ջրային պաշարների

 

Dստոր. = sum i x K/ Pն, որտեղ

sumPi - խմելու որակի ջրային պաշարները (Հազ. մ3/օր)

K - կորուստները հաշվի առնող գործակից 0.7

Pն - 1 բնակչի նորմատիվային ջրապահովվածությունը 0.5 մ3/օր

 

._______________________________________.

| N |Անվանումը|Դեմոգրաֆիական            |

|ը/կ|         |տարողունակությունը       |

|   |         |(հազ. մարդ)              |

|___|_________|_________________________|

| 1 |Վայոց Ձոր|116.8 x 0.7 / 0.5 = 163.5|

._______________________________________.

 

ըստ ջրամատակարարման

համար պիտանի մակերևութային ջրային պաշարների

 

Dմակ. = sumPi x K/ Pն, որտեղ

sumPi - մակերևութային հոսքի ջրային պաշարները (հազ. մ3/օր)

K - օգտագործման չափի գործակից 0.1

Pն - 1 բնակչի նորմատիվային ջրապահովվածությունը (0.5 մ3/օր)

 

.________________________________________.

| N |Անվանումը|Դեմոգրաֆիական             |

|ը/կ|         |տարողունակությունը        |

|   |         |(Հազ. մարդ)               |

|___|_________|__________________________|

| 1 |Վայոց Ձոր|1898.2 x 0.1 / 0.5 = 380.0|

.________________________________________.

 

ըստ մակերևութային հոսքի և ստորերկրյա ջրային պաշարների

 

D = Dստոր. + Dմակ.

 

.________________________________________.

| N |Անվանումը|Դեմոգրաֆիական             |

|ը/կ|         |տարողունակությունը        |

|   |         |(Հազ. մարդ)               |

|___|_________|__________________________|

| 9 |Վայոց Ձոր|  163.5 + 380.0 = 543.5   |

.________________________________________.

 

Դեմոգրաֆիական տարողունակությունն ըստ ռեկրեացիոն ռեսուրսների

 

Առավել մանրամասնությամբ հաշվարկենք դեմոգրաֆիական տարողունակություններն ըստ գոյություն ունեցող և բարելավված ռեկրեացիոն ռեսուրսների` օգտվելով հետևյալ բանաձևերից.

sumD=D1+D2 և sumD՛=D՛1+D՛2 որտեղ

sumD-տարածքների ընդհանուր տարողունակությունն ըստ առկա ռեկրեացիոն ռեսուրսների,

D1- տարածքի մասնավոր դեմոգրաֆիական տարողունակությունն ըստ գոյություն ունեցող անտառապատ տարածքների և գետերի ավազաններում հանգստի կազմակերպման ընձեռած հնարավորությունների,

D2- տարածքի մասնավոր դեմոգրաֆիական տարողունակությունն ըստ լողափերին հանգստի կազմակերպման ընձեռած հնարավորությունների,

D1=(((Sx/\(+Sg) xK1x K2x0.5 x 1000)/100xHxK5xM1)xK3xK4, որտեղ`

S - զբոսաշրջային շահագործման առումով առավել արժեքավոր տարածաշրջանի տարածքը (կմ2),

/\ - տարածքի անտառապատվածությունը %-ով (գոյություն ունեցող),

Sg - գետերի ավազանների տարածքները,

K1- տեղանքի ինժեներաերկրաբանական պայմանները հաշվի առնող գործակից (0.3-1.0),

K2 - քաղաքների արվարձանների և ճանապարհներին կից կանաչ գոտիների հանգստի կազմակերպման հնարավորությունները հաշվի առնող գործակից (0.3-0.7),

K3 - բուժման ռեսուրսների առկայությունը հաշվի առնող գործակից (1.05-1.2),

K4 - զբոսաշրջության կազմակերպման ռեսուրսների առկայությունը հաշվի առնող գործակից (1.05-1.2),

K5 - տեղական տարածքային առանձնահատկությունները հաշվի առնող գործակից (0.7-0.8)

H - 1000 բնակչի անհրաժեշտ ռեկրեացիոն տարածքների նորմատիվային ցուցանիշ (2 կմ2),

M1 - անտառում և ջրավազանների ափին հանգստացողների բաշխումը հաշվի առնող գործակից (0.1 շոգ կլիմայի և 0.3 բարեխառն կլիմայի դեպքում):

D2 = 2 x B x C x 1000 x Kափ/ 0.5 x M2 x Kսեյս, որտեղ`

D2 - տարածքի մասնավոր դեմոգրաֆիական տարողունակությունը լողափին հանգստի կազմակերպմամբ (մարդ),

B - լողափի երկարությունը կմ (գոյություն ունեցող),

C - լողափի պիտանելիության գործակից 0.5,

M2 - անտառում և լողափին հանգստացողների բաշխումը հաշվի առնող գործակից (0.1 շոգ կլիմայում և 0.4 բարեխառն կլիմայի դեպքում),

Kափ- ափի լայնությունը հաշվի առնող գործակից (0.3-0.6),

Kսեյս- տարածքի սեյսմակայունությունը հաշվի առնող գործակից (1.0-1.2),

sumD՛ - հեռանկարային ընդհանուր տարողունակությունն ըստ բարելավված ռեկրեացիոն ռեսուրսների,

D՛1 -տարածքի մասնավոր դեմոգրաֆիական տարողունակությունը հեռանկարային անտառապատ տարածքներում և գետերի ավազաններում հանգստի կազմակերպմամբ (մարդ),

/\՛ - տարածքի անտառապատվածությունը %-ով (հեռանկարային),

D՛2-տարածքի մասնավոր դեմոգրաֆիական տարողունակությունը լողափին հանգստի կազմակերպմամբ` բարելավված ռեսուրսներով (մարդ):

B՛ - լողափի երկարությունը կմ (բարելավված),

 

դեմոգրաֆիական տարողունակությունը ըստ ռեկրեացիոն ռեսուրսների

 

._____________________________________________________________________.

|N|Անվանումը|  S | A | A'| Sq |K1 |K2 | K3 |M1 |B |C |M2|  D1  |  D1' |

|_|_________|____|___|___|____|___|___|____|___|__|__|__|______|______|

|1|Վայոց Ձոր|2308|3.3|8.4|10.5|0.5|1.2|1.15|0.2|- |- | -|121000|280000|

._____________________________________________________________________.

.____________  __________________.

|N|Անվանումը|  |D2|  sumD | sumD'|

|_|_________|  |__|_______|______|

|1|Վայոց Ձոր|  |- |121000 |280000|

.____________  __________________.

 

ՀՀ դեմոգրաֆիական տարողունակության ամփոփ աղյուսակ

 

._______________________________________________________________

|N|Անվանումը|Մարզի բնակչ.|Ըստ        |ըստ ջրային   |ըստ        |

| |         |01.01.09 թ  |տարածքային |պաշարների    |ռեկրեացիոն |

| |         |            |հնարավորու-|հաշվարկված-  |ռեսուրսների|

| |         |            |թյունների  |դեմոգրաֆիական|հաշվարկված |

| |         |            |հաշվարկված |տարողունա-   |դեմոգրաֆիա-|

| |         |            |դեմոգրա-   |կութ.        |կան տարո-  |

| |         |            |ֆիական     |             |ղունակութ. |

| |         |            |տարողունա- |             |           |

| |         |            |կությունը  |             |           |

| |         |            |(հազ.      |             |           |

| |         |            |մարդ)      |             |           |

| |         |            |___________|             |           |

| |         |(հազ. մարդ) |տարբերակ 2 |(հազ. մարդ)  |(հազ. մարդ)|

|_|_________|____________|___________|_____________|___________|

|1|Վայոց Ձոր|   55.8     |   218.0   |543.5 (163.5)| 280.0     |

._______________________________________________________________

.____________ ________________________________.

|N|Անվանումը| |Ընդունված     |Բնակչության     |

| |         | |հաշվարկային   |հնարավոր աճը ըստ|

| |         | |դեմոգրաֆիական |տարողունակության|

| |         | |տարողունակութ.|                |

| |         | |              |                |

| |         | |              |                |

| |         | |              |                |

| |         | |              |                |

| |         | |              |                |

| |         | |              |                |

| |         | |              |                |

| |         | |              |________________|

| |         | |(հազ. մարդ)   |%-ով |հազ. մարդ |

|_|_________| |______________|_____|__________|

| |         | |(121.0) 218.0 | 290 |  162.2   |

.____________ ________________________________.

 

 

ՎԱՅՈՑ ՁՈՐԻ ԲՆԱԿԱՆ ԷԿՈՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐԻ ՏԱՐՈՂՈՒՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ

 

Տարածքի էկոլոգիական տարողունակության հարցերում նյութի, էներգիայի և տեղեկատվության փոխանակման պարամետրերի հաշվարկման տեսանկյունից ներկայացվում է մարզի էկոլոգիական տարողունակությունը` համեմատելու քաղաքաշինական պահանջների հաշվառմամբ վերոնշյալ հաշվարկի արդյունքների հետ: Լեռնային պայմաններում, ինչպիսին Վայոց Ձորն է, այդ խնդրի լուծումը դժվարանում է նրանով, որ այստեղ առկա բազմազան էկոլոգիական գործոնների տարբեր համադրումների արդյունքում` ձևավորվել են տարակազմ բնական էկոհամակարգեր: Վայոց Ձորում` էկոլոգիական գործոնների բազմազանությունը, կենսահամակեցությունների ձևավորման և զարգացման համար ստեղծում են տարբեր միկրո պայմաններ: Էկոհամակարգերի տեղաբաշխման հիմնական օրինաչափությունն այստեղ վերընթաց գոտիականությունն է` մի շարք շեղումներով հանդերձ, որոնք պայմանավորված են էկոլոգիական գործոնների բազմապիսի դրսևորման բնույթով: Քննարկվող տարածքում ձևավորված հիմնական բնական էկոհամակարգերը յոթն են` կիսաանապատային (1000-1400 մ), չոր լեռնատափաստանային (1400-1800 մ), լեռնատափաստանային (1800-2300 մ), մարգագետնատափաստանային (2300-2500 մ), լեռնաանտառային (1200-2400 մ), մերձալպյան և ալպյան (2500-3500 մ):

Բոլոր էկոհամակարգերը լինելով հարաշարժ, հանդիսանում են բաց համակարգեր, որոնց տարրերը փոխկապված են նյութի, էներգիայի և տեղեկատվության հոսընթացով: Վայոց Ձորի բնական էկոհամակարգերում նյութի, էներգիայի և տեղեկատվության շրջապտույտի քանակությունն ու արագությունը հաշվարկված է հատուկ մաթեմատիկական մեթոդով, իսկ ստացված արդյունքները յուրաքանչյուր էկոհամակարգի համար ստուգված է կոնկրետ դիտարկումների միջոցով, որով պարզվել է կենսաարդյունավետության և սնման շղթայում էներգիայի հոսընթացի կատարված հաշվարկների հավաստիությունն ու ստացված ցուցանիշների իսկությունը (տես հավելված 9):

Միավոր տարածքում` սնման շղթայի առանձին սննդային մակարդակների և ամբողջ էկոհամակարգի կենսաէներգիայի մասին տվյալների համաձայն (աղ. 1), կատարվել է Վայոց Ձորի բնական էկոհամակարգերի արժեքային գնահատում: Վայոց Ձորի բնական էկոհամակարգերի կենսաբաղադրիչի էներգետիկ արժեքի գումարային մեծությունները (sum(I)) բերված են աղյուսակ 1-ում: Ստացված արդյունքներից ակնհայտ է դառնում բնական էկոհամակարգերի միջավայրաստեղծ կարևոր նշանակությունը, օրինակ, յուրաքանչյուր քառակուսի մետր անտառային տարածքի կենսանյութի էներգետիկ արժեքը 17.4 դոլլար է վերականգնման արագությունը` 12.5 տարի, հավասարակշռության խախտման դեպքում կորուստը կազմում է շուրջ 217.5 դոլլար (1 հա համար` 2175000 դոլլար), իսկ կիսաանապատում` համապատասխանաբար կորուստը կազմում է 38.8 դոլլար (1 հա համար` 388000 դոլլար):

Վայոց Ձորի բնական էկոհամակարգերի էկոլոգիական տարողունակությունը որոշելու համար հաշվարկվել է կենսահամակեցությունների մարդածին ծանրաբեռնվածության չափն ըստ կենսազանգվածի օգտագործման թույլատրելի քանակության: Ընդունելով` մեկ մարդուն անհրաժեշտ սննդի օրական միջին միջազգային չափաքանակը 2385 կկալ, ստանում ենք Վայոց Ձորում յուրաքանչյուր բնակչին անհրաժեշտ հողատարածքի մեծությունը, որը հավասար է շուրջ 1.1 հա: Կազմելով հարաբերություն Վայոց Ձորի բնական էկոհամակարգերի զբաղեցրած ընդհանուր մակերեսի և յուրաքանչյուր բնակչին անհրաժեշտ հողատարածքի մեծության միջև, ստացվում է բնակչության օպտիմալ թվաքանակը` 173 հազ.մարդ, որը կարող է պահել հիշյալ տարածքն առանց բնական միջավայրի էկոլոգիական հավասարակշռության խախտման:

 

ՎԱՅՈՑ ՁՈՐԻ ԲՆԱԿԱՆ ԷԿՈՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐԻ ՏԱՐՈՂՈՒՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆՆ ԸՍՏ ՋՐԱՊԱՀՈՎՎԱԾՈՒԹՅԱՆ

 

Յուրաքանչյուր բնակիչ, տարվա ընթացքում, միջին հաշվով օգտագործում է 650 մ3 ջուր (ֆիզիոլոգիական պահանջմունքների բավարարման համար օրական օգտագործվում է 2-ից 3 լիտր ջուր, տարեկան շուրջ 1 մ3): Մեծ քանակությամբ ջուր օգտագործվում է գյուղատնտեսության մեջ (69%) գլխավորապես ոռոգման համար, ջրի 23%-ն օգտագործվում է արդյունաբերության մեջ, 6%-ը ծախսվում է կենցաղային և 2%-ը այլ նպատակներով: Օգտագործելով բնակչության ջրապահովվածության չափանիշները և Վայոց Ձորի ջրառեսուրսային ներուժի տվյալները, հաշվարկված է ուսումնասիրվող տարածքի բնակչության աճի և ջրապահովվածության կապն ու ծանրաբեռնվածության հնարավոր վիճակը (նկար), որտեղ հստակ արտահայտված է բնակչության աճի և ջրապահովվածության հակադարձ կապը: Բնակչության աճի և ջրապահովվածության կորերի հատումն այն սահմանային վիճակն է, որից սկսած նկատվում է ջրասակավություն, իսկ բնակչության թվաքանակն այդ մակարդակում համարվում է օպտիմալը մոտ 200000 մարդ:

 

Վայոց Ձորի ջրապահովվածության կախվածությունը բնակչության թվաքանակից:

 

----------------------------

ԻՐՏԵԿ - դիագրամը չի բերվում

 

ՎԱՅՈՑ ՁՈՐԻ ԷԿՈՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐԻ ՏԱՐՈՂՈՒՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆՆ ԸՍՏ ՀՈՂԱՏԱՐԱԾՔՆԵՐԻ

 

Հողերի էկոլոգիական տարողունակության և բնակչության տարածքային հարմարավետության թույլատրելի մեծությունը որոշվում է հողահանդակների կառուցվածքով և մարդածին ազդեցության բնույթով:

Բնատարածքի պահպանության կարևոր ցուցանիշ է ծառայում բնակչության խտությունը, ըստ որի Վայոց Ձորը հանրապետական ցուցանիշների համեմատ նոսր է բնակեցված: Բայց, Վայոց Ձորի բնակչությունը խիստ անհամաչափ է տեղաբաշխված, ցածր լեռնային գոտում (1000-1400 մետր) կենտրոնացված է բնակչության 51%-ը, իսկ միջին լեռնային գոտու ստորին ենթագոտում (1400-2000 մետր)` 49%-ը: Հետևաբար ցածր լեռնային գոտում բնակչության խտությունը կազմում է 110 մարդ/կմ2, իսկ միջին լեռնային գոտու ստորին ենթագոտում` 35 մարդ/կմ2: 2009 թ վիճակագրական տվյալների համաձայն Վայոց Ձորի բնակչության թիվը եղել է 55.8 հազար մարդ:

Ներկայումս, Վայոց Ձորում յուրաքանչյուր բնակչի հասնում է մոտ 13607 մ2 գյուղատնտեսական հողատարածություն, ընդ որում 3840 մ2 վարելահող, 518 մ2 բազմամյա տնկարկ, 570 մ2 խոտհարք, 8679 մ2 արոտավայր` մեկ մարդու հաշվով ընդհանուր հողատարածությունը կազմում է 41214 մ2, եթե այդ մակերեսից հանվի բնապահպանական, ջրային և անտառային կառուցվածքի հողերը, ապա յուրաքանչյուր բնակչին բաժին կհասնի 39357 մ2 հողատարածք:

Մարդու առաջնային պահանջմունքների բավարարման համար անհրաժեշտ է որոշակի նվազագույն տարածություն (տես հավելված 9): Հիմք ընդունելով նշված չափանիշները, Վայոց Ձորի համար կստացվի տարածքային հարմարավետության տեսական ցուցանիշն ըստ հողատեսքերի և դրանց համապատասխան բնակչության թվաքանակի:

Ստացված արդյունքը ցույց է տալիս Վայոց Ձորի բնական էկոհամակարգերի մարդածին ծանրաբեռնվածության թույլատրելի մակարդակն ըստ հողատիպերի հարմարավետության ցուցանիշի, որի համաձայն բնակչության թիվը չպետք է գերազանցի 230 հազարը, այսինքն յուրաքանչյուր բնակչին բաժին կհասնի 10000 մ2 տարածք:

 

ՎԱՅՈՑ ՁՈՐԻ ԷԿՈՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐԻ ԴԵՄՈԳՐԱՖԻԱԿԱՆ ՏԱՐՈՂՈՒՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ

 

Վայոց Ձորի ժողովրդագրական (դեմոգրաֆիական) տարողունակության գնահատումը կատարված է ելնելով բնական էկոհամակարգերի թույլատրելի ծանրաբեռնվածությունից, քանի որ հասարակության կայուն զարգացումը հնարավոր է ապահովել միայն բնական միջավայրի հավասարակշիռ վիճակի պահպանման դեպքում: Կատարված հաշվարկները ցույց են տալիս, որ ըստ բնական էկոհամակարգերի ժողովրդագրական տարողունակության Վայոց Ձորի բնակչության թույլատրելի թվաքանակը կազմում է 173 հազ. մարդ: Եթե հիմք ընդունվի հողատիպերի հարմարավետության ցուցանիշին համապատասխան բնակչության թիվը, ապա Վայոց Ձորի բնակչությունը չպետք է գերազանցի 230 հազարը: Երբ հաշվի է առնվում բնակչության ջրաապահովվածության լավագույն չափաքանակը, ապա բնակչության թիվը կազմում է 200 հազար: Այստեղից հետևում է, որ 200 հազար բնակչությունը համապատասխանում է միջավայրի էկոլոգիական տարողունակության առավելագույն սահմանին: Տվյալ դեպքում բնակչության 173 հազարը լավագույն խտության տատանման նվազագույն կետն է, իսկ 230 հազարը` առավելագույն: Աճի լավագույն մակարդակը հանդիսանում է 100 հազարը:

 

II-2. Տարածքի գործառնական գոտիավորումը և հատակագծային պայմանների

բարելավման միջոցառումներ

 

Վայոց Ձորի մարզի հատակագծային կառուցվածքը պայմանավորված է մարզի ռելիեֆային պայմաններով` խիստ կտրտվածությամբ, հիմնական կոմպոզիցիոն առանցքի` Արփա գետի և հարակից` տարաբնակեցման համար համեմատաբար նպաստավոր տարածքների առկայությամբ, և Արփա գետի վտակների մերձակայքում նմանատիպ տարածքների տեղադրությամբ:

Տարաբնակեցման բնութագիրը, ընդհանուր առմամբ, գծային-խմբավորված է: Պատմականորեն բնակավայրերը ձևավորվել են Արփա գետի և դրա վտակների կիրճերի երկայնքով, ինչով էլ պայմանավորված է նշված հատակագծային կառուցվածքը:

Որպես հատակագծային միջուկ, իր գերակշռող պոտենցիալով առանձնանում է Եղեգնաձորը և նրա շրջակայքի բնակավայրերը (ինտենսիվ յուրացված գոտին), որը ուղիղ և հակադարձ հատակագծային-ֆունկցիոնալ կապերով կազմակերպում է Վայք, Ջերմուկ քաղաքային համայնքների, և մնացած գյուղական համայնքների հատակագծային կառուցվածքը:

Մարզի հեռանկարային հատակագծման կառուցվածքը և բնակավայրերի հատակագծային զարգացումը պայմանավորված է տարածքի գոյություն ունեցող քաղաքաշինական-տնտեսական յուրացվածության աստիճանով, սեյսմատեկտոնական, ինժեներաերկրաբանական, բնապահպանական սահմանափակումներով, ինչպես նաև հաշվարկված դեմոգրաֆիական տարողունակությամբ (218.0 հազ. մարդ):

Վայոց Ձորի մարզով են անցնում միջպետական նշանակության Երևան-Մեղրի-Իրանի սահման (Հյուսիս-Հարավ ուղղությամբ) և Երևան-Գորիս-Ստեփանակերտ սահման (Արևմուտք-Արևելք ուղղությամբ) մայրուղիների հատվածները:

1. Քաղաքաշինորեն-տնտեսապես ինտենսիվ յուրացված գոտին, ըստ քաղաքաշինական հեռանկարային զարգացման ռեժիմի, բաժանվել է 2 ենթագոտու.

ա. Բնական միջավայրի առավելագույն պահպանման և զարգացման սահմանափակման ռեժիմով ենթագոտին ընդգրկում է Եղեգնաձոր, Վայք, Ջերմուկ քաղաքները և հարակից գյուղերը (տես գծ.): Այդ ենթագոտու բնակավայրերի համար առաջադրվում է տարածքային զարգացման (ի հաշիվ հարակից գյուղատնտեսական հողերի) սահմանափակման ռեժիմ: Քաղաքների զարգացումը սահմանափակվում է գլխավորապես գոյություն ունեցող սահմաններում` միաժամանակ ապահովելով քաղաքաշինական միջավայրի հուսալիությունն ու կայունությունը (բնապահպանական միջոցառումների համալիրի իրագործմամբ):

Մերձքաղաքային տարածքներում պահպանվում է գյուղատնտեսությունը: Առաջարկվում է հատուկ վերահսկողության ռեժիմ գյուղատնտեսական հողատեսքերի մշակման և պարարտացման ընթացքում (առավելագույնս օգտագործելով վնասատուների ոչնչացման բիոլոգիական մեթոդները, պարարտանյութերի օգտագործման օպտիմալ դոզաների որոշում, պահպանման պայմանների ապահովում):

բ. Բնական միջավայրի չնչին վերափոխման, զարգացման որոշակի սահմանափակման ռեժիմով ենթագոտին զբաղեցնում է ինտենսիվ յուրացված գոտու արևմտյան հատվածը (տես գծ.):

Ենթագոտում առկա են պղնձի, սնդիկի և կվարցիտի հանքավայրեր, որոնց շահագործումը և հումքի համալիր և անթափոն մշակումը կնպաստի տնտեսության զարգացմանը:

2. Առաջնահերթ զարգացման և բնական միջավայրի առավելագույն վերափոխման ռեժիմ է առաջարկվում թույլ յուրացված գոտում (տես գծ.): Գոտին ընդգրկում է Արփա գետի հովիտը երիզող լեռնաշղթաների ցածր լեռնալանջերը (մինչև 2000-2100 մ):

Թույլ յուրացված գոտու` դեպի Սելիմի լեռնանցք տանող ճանապարհի եզրին առաջարկվում է ձևավորել նոր բնակավայր` ցածրարժեք գյուղատնտեսական հողերի վրա: Նոր բնակավայրը առաջարկվում է զարգացնել որպես զբոսաշրջության կենտրոն` Մարտունի-Եղեգնաձոր ճանապարհի բարձրադիր հատվածներում (բարձր մակարդակի կացարաններ, սպասարկման համակարգ, էկոլոգիապես առավելագույն կայուն և բարենպաստ միջավայր): Նմանատիպ հենակետային բնակավայր է առաջարկվում նաև Գնիշիկ բնակավայրի մերձակայքում: Գոտու բոլոր գյուղական բնակավայրերի համար առաջարկվում է տարածքային աճ և բնակչության աճ, ինչպես նաև ինժեներական և տրանսպորտային ենթակառուցվածքի զարգացում և կատարելագործում: Գոտու գերակշիռ օգտագործումը գյուղատնտեսությունն է: Նախատեսված է գյուղատնտեսության զարգացում (հողերի ոռոգում, արոտների ջրարբիացում), գյուղատնտեսական արտադրանքի մեծացում և գյուղատնտեսական արտադրության վերականգնում (բուրդ, միս, կաթ, կաթնամթերք և այլն): Գոտում նախատեսվում է զարգացնել նաև ռեկրեացիոն ճյուղը (ջրաբուժություն, կլիմայաբուժություն, տուրիզմ, լեռնադահուկային սպորտ), որոնց համար առանձնացվել են տեղամասեր, ինչպես նաև նախանշվել են ռեկրեացիոն կենտրոնները (տես գծ.): Նախատեսվում է նաև արդյունաբերության զարգացում` հիմնականում հումքային պաշարների առաջնային մշակում գյուղական բնակավայրերում:

3. Տարաբնակեցման համար անբարենպաստ գոտում (2000-2100 մ բարձր տարածքները) առաջարկվում է ամառային արոտների օգտագործման վերահսկման ռեժիմ: Հաշվի առնելով, որ այս գոտում են գտնվում ձմեռային հանգստի և սպորտի կազմակերպման համար բարենպաստ տարածքները, այստեղ նույնպես առանձնացվել են ռեկրեացիոն տեղամասերը: Ճանապարհների անբարենպաստ կլիմայական պայմաններով տեղամասերում առաջարկվում է հերթափոխային-էքսպեդիցիոն բնակավայրերի ստեղծում` ռեկրեացիոն ճյուղի սպասարկման համար (տես գծ.):

Բոլոր գոտիների յուրացման գործընթացում առանձնակի կարևորություն է տրվում դրանցում առկա կամ նախատեսվող բնության հատուկ պահպանվող տարածքների, դրանց պահպանման գոտիների (տարածք, որի ստեղծման նպատակն է սահմանափակել (մեղմացնել) բացասական մարդածին ներգործությունը բնության հատուկ պահպանվող տարածքների էկոհամակարգերի, կենդանական ու բուսական աշխարհի ներկայացուցիչների, գիտական կամ պատմամշակութային արժեք ունեցող օբյեկտների վրա) պահպանմանը, դրանց նկատմամբ մոնիթորինգի իրականացմանն ու բարելավման միջոցառումների իրականացմանը` ապահովելով դրանց պահպանության ռեժիմները համաձայն ՀՀ օրենսդրության պահանջների` բացառությամբ սահմանված թույլատրելի օգտագործման ձևերի:

 

II-3. Գյուղատնտեսության և ագրոպարենային համակարգի հեռանկարային

զարգացման հնարավորությունները

 

Խորհրդային տարիներին ձևավորված գյուղատնտեսությունն, անտարակույս, այդ ժամանակահատվածում ուներ ինչպես արժանիքներ, այնպես էլ թերություններ, որոնք էությամբ բնորոշ էին խորհրդային պլանային էկոնոմիկային: Խիստ կանոնակարգված գյուղատնտեսական քաղաքականությունը չէր նպաստում տեղական ավանդական մշակաբույսերի աճեցմանը և բացասաբար էր անդրադառնում բնության, մասնավորապես հողերի, վիճակի վրա: Ընդ որում, արդյունավետության բարձրացման հաշվին հաճախ տուժում էին ապրանքների այլ արժեքավոր հատկանիշները:

Հողօգտագործման էքստենսիվ զարգացումը ստիպում էր օգտագործել որպես վարելահող նույնիսկ թեք լեռնալանջերը` խախտելով բնական էկոհամակարգերը, առաջացնելով հողերի էրոզիա և արգավանդ հողերի լվացում: Նույն էքստենսիվ զարգացումը անասնաբուծության բնագավառում առաջացնում էր անասունների գերարածեցում, որը հանգեցնում էր արոտավայրերի և հողերի դեգրադացիայի: Չհիմնավորված գյուղական ճանապարհների և անասունների տեղափոխման ուղիների անցկացումը, ջրամբարների կառուցումը նպաստում էին հողերի էրոզիայի նոր օջախների առաջացմանը:

Բարեփոխումների արդյունքում ձևավորված գյուղացիական տնտեսություններում արտադրությունը հիմնականում վարվում է էքստենսիվ եղանակով` փոքր ծավալներով և նվազ արդյունավետությամբ: Եթե երկրագործության ոլորտում վերջին տարիներին նկատվում է ինտենսիվացման միտումներ, ապա անասնաբուծության ոլորտում առայժմ գերակշռում են ավանդական տեխնոլոգիաները, որոնք ապահովում են ապրանքայնության ցածր մակարդակ:

Մարզի բնակչության զբաղվածության ամենամեծ տոկոսը բաժին է ընկնում գյուղատնտեսությանը: Գյուղատնտեսական հողատեսքերը ընդգրկում են մարզի ընդհանուր տարածքի 90,6%-ը:

Համաձայն հողային ֆոնդի հաստատված կառուցվածքի Վայոց Ձորի գյուղատնտեսական նշանակության հողերը կազմում են 33%, անտառային հողերը` 3.7%, այլ զբաղված հողերը` 63.3%: Ըստ համայնքների գյուղատնտեսական հողատեսքերի բաշխումը տրված է նախագծի գրաֆիկական մասում:

Մակերևույթի մասնատվածությունը, ֆիզիկական ակտիվ հողմահարումը, զառիկող լանջերի գերակշռությունը և մի շարք այլ գործոններ սահմանափակել են համատարած բնույթի հողային ծածկոցի ձևավորումը և դրա զանգվածային օգտագործումը տնտեսության մեջ:

Մարզում հացահատիկի և հատիկաընդեղենային մշակաբույսերի ցանքատարածությունները վերջին տարիներին նվազել են, ուստի Մարզի սոցիալ-տնտեսական զարգացման ծրագրով նախատեսվում է յուրաքանչյուր տարածաշրջանում հացահատիկ արտադրող մեծ համայնքներում /Խաչիկ, Գնդեվազ/ ունենալ կազմակերպված սերմնաբուծական տնտեսություններ: Ծրագրավորվել է 2011-12 թթ.-ին մարզում հիմնել 230 հա պտղի և 180 հա խաղողի նոր այգիներ:

Մարզի գյուղատնտեսության արտադրության մեջ գերակա ճյուղ է համարվում անասնաբուծությունը (արտադրվող գյուղմթերքների մեջ անասնապահության արտադրանքն ունի ապրանքայնության ավելի բարձր մակարդակ, քան բուսաբուծության արտադրանք), ինչի զարգացմանը նպաստում են ընդարձակ արոտավայրերի առկայությունը և որի տեսակարար կշիռը համախառն արդյունքի մեջ կազմում է 63.0%: Անասնագլխաքանակը 2005 թ. նկատմամբ նվազում է, ինչը կանխելու, ինտենսիվ տոհմային անասնաբուծություն զարգացնելու նպատակով անհրաժեշտ է նոր ձևավորվող ֆերմերային տնտեսություններին տրամադրել երկարաժամկետ ցածր տոկոսադրույթներով վարկեր և երկու տարածաշրջաններում ստեղծել գյուղատնտեսական կենդանիների արհեստական սերմնավորման կայաններ` հաշվի առնելով նաև վերոնշյալ պահանները` լանդշաֆտների բեռնվածության ցուցանիշների ապահովման ուղղությամբ:

Անասնապահության մեջ կարևոր տեղ է զբաղեցնում այծաբուծությունը: Այծաբուծության զարգացումն առանձնակի թափ է ստացել 1999 թ. և միտված է այծի պանրի արտադրությանը, որի առջև վերջին տարիներին բացվել են արտահանման լուրջ հնարավորություններ:

 

Բնակավայրերի դասակարգումն ըստ գյուղատնտեսական հողերի տարածքների

 

.________________________________________________________________.

|N |Բնակավայրի      |Գյուղատնտեսական հողերի տարածքները, հա/%     |

|  |անվանումը       |____________________________________________|

|  |                |մինչև  1000|1001-2000|2001-3000 |3000-ից մեծ|

|__|________________|___________|_________|__________|___________|

| 1|Եղեգնաձորի      |  Արփի     |  Գետափ  | Աղնջաձոր |Ագարակաձոր |

|  |տարածաշրջան (26 |___________|_________|__________|___________|

|  |բնակավայր)      | Հորբատեղ  |  Եղեգիս |Արտաբույնք| Աղավնաձոր |

|  |                |___________|_________|__________|___________|

|  |                |           |Եղեգնաձոր| գողթանիկ |  Արենի    |

|  |                |___________|_________|__________|___________|

|  |                |           |Թառաթումբ|  Հերմոն  |  Գլաձոր   |

|  |                |___________|_________|__________|___________|

|  |                |           |  Սալլի  |   Հորս   |  Գնիշիկ   |

|  |                |___________|_________|__________|___________|

|  |                |           |         |  Շատին   |  Ելփին    |

|  |                |___________|_________|__________|___________|

|  |                |           |         |   Չիվա   |  Խաչիկ    |

|  |                |___________|_________|__________|___________|

|  |                |           |         |Քարագլուխ |  Մալիշկա  |

|  |                |___________|_________|__________|___________|

|  |                |           |         |          |   Ռինդ    |

|  |                |___________|_________|__________|___________|

|  |                |           |         |          |Վարդահովիտ |

|  |                |___________|_________|__________|___________|

|  |                |           |         |          | Վերնաշեն  |

|___________________|___________|_________|__________|___________|

|Ընդամենը բնակավայր |    2      |    5    |     8    |     11    |

|___________________|___________|_________|__________|___________|

|2 |Ջերմուկի տարածք |           |         |          |  Գնդևազ   |

|  |                |___________|_________|__________|___________|

|  |                |           |         |          |  Ջերմուկ  |

|___________________|___________|_________|__________|___________|

|Ընդամենը բնակավայր |           |         |          |      2    |

|___________________|___________|_________|__________|___________|

| 3|Վայքի           |   Վայք    |Նոր      | Բարձրունի|   Ազատեկ  |

|  |տարածաշրջան (17 |           |Ազնաբերդ |          |           |

|  |բնակավայր)      |___________|_________|__________|___________|

|  |                |           |   Փոռ   |   Զեդեա  |    Արին   |

|  |                |___________|_________|__________|___________|

|  |                |           |         |   Սերս   |  Արտավան  |

|  |                |___________|_________|__________|___________|

|  |                |           |         |          |    Գոմք   |

|  |                |___________|_________|__________|___________|

|  |                |           |         |          |  Զառիթափ  |

|  |                |___________|_________|__________|___________|

|  |                |           |         |          | Խնձորուտ  |

|  |                |___________|_________|__________|___________|

|  |                |           |         |          | Կարմրաշեն |

|  |                |___________|_________|__________|___________|

|  |                |           |         |          |  Հեր-Հեր  |

|  |                |___________|_________|__________|___________|

|  |                |           |         |          |  Մարտիրոս |

|  |                |___________|_________|__________|___________|

|  |                |           |         |          |  Սարավան  |

|___________________|___________|_________|__________|___________|

|Ընդամենը բնակավայր |    1      |    2    |    3     |     11    |

|___________________|___________|_________|__________|___________|

|Ամբողջը մարզում 45 |   3/6.7   |  7/15.6 |  11/24.4 |  24/53.3  |

|բնակավայր/%        |           |         |          |           |

.________________________________________________________________.

 

Ինչպես երևում է աղյուսակից, մարզում զգալի % են կազմում (կեսից ավելին) 3000 հա-ից մեծ գյուղատնտեսական հողատարածքներ ունեցող բնակավայրերը:

Վայոց Ձորի մշակվող հողատեսքերի (վարելահող և բազմամյա տնկարկ) հիմնական բաժինը կազմում են շագանակագույն հողերը, սևահողերը և ալյուվիալ գետահովտային հողերը, որոնց օգտագործման տոկոսը հանդիսանում է ամենից բարձրը, մանավանդ վերջին երկուսինը (31.91% և 30.29%), որոնք ջրով համեմատաբար լավ են ապահովված` սևահողերը մթնոլորտային խոնավությամբ, իսկ ալյուվիալ գետահովտային հողերում լավ է զարգացած ոռոգման ցանցը: Շագանակագույն հողերը, չնայած գյուղատնտեսական բարենպաստ հատկություններին (ունեն ՖԱՃ *-ի և գումարային ջերմաստիճանի բարձր ցուցանիշներ), համեմատաբար քիչ են օգտագործվում (18.79%) բնական խոնավության պակասի և ոռոգման բացակայության պատճառով:

Մարգագետնատափաստանային ու լեռնամարգագետնային հողերը թեպետ զգալի տարածություններ են գրավում և խոնավությամբ էլ ապահովված են, սակայն շատ քիչ են օգտագործվում (4.01% և 1.89%), մանավանդ այդ գոտիների վերին սահմանի մոտ, որտեղ հողօգտագործումը զգալի դժվարությունների հետ է կապված` ջերմային ռեսուրսների անբավարարության և շատ տեղերում էլ քարքարոտության պատճառով: Ավելի նպատակահարմար է համարվում դրանց օգտագործումն անասնապահության կերի բազայի ապահովման համար:

Մարզի բնակլիմայական պայմանները ցածրադիր և միջին գոտում նպաստավոր են բանջարաբուծության, խաղողագործության և պտղաբուծության համար, իսկ բարձրադիր գոտին` հացահատիկի, կերային մշակաբույսերի ու անասնապահության համար:

Անտառային դարչնագույն հողերը նույնպես քիչ են օգտագործվում (6.15%), այդտեղ մշակովի տարածությունների ընդարձակման հարց չի դրվում, ելնելով անտառները պահպանելու անհրաժեշտությունից:

Վայոց Ձորի ագրոէկոհամակարգերի կենսաէներգետիկ ներուժը որոշվել է հիմք ընդունելով հողահանդակների ստացած ՖԱՃ *-ի մեծությունները, քանի որ արեգակնային էներգիայի հոսքի ներգործությամբ բնամարդածին էկոհամակարգերում կատարվող ֆոտոսինթեզի շնորհիվ է կուտակվում կենսազանգված, հետևաբար ագրոէկոհամակարգերի գործառույթը կախված է էներգիայի հոսքից և էկոհամակարգում նյութերի շրջապտույտից: Բայց, քանի որ ագրոէկոհամակարգերը բարձր մակարդակի

*-ֆոտոսինթեզի ակտիվ ճառագայթում

բաց համակարգեր են (յուրաքանչյուր տարի բերքի միջոցով հողահանդակներից հեռացվում է մեծ քանակությամբ քիմիական տարրեր), հետևաբար նրանց բնառեսուրսային ներուժը ճշգրիտ գնահատելու համար օգտագործվել է վեգետացիոն ժամանակահատվածում հողահանդակների ստացած ՖԱՃ-ի քանակությունը, որը համեմատաբար հաստատուն մեծություն է ի տարբերություն հողերի բերրիության (մանրամասն տես հավելված 10-ում):

Աղյուսակ 1:

 

.___________________________________________________________________.

|Կողմնադրությունները |        Բարձրաչափական գոտիները մետրով         |

|                    |______________________________________________|

|                    | 1000-1400| 1400-2000| 2000-2500| 2500 և  ավել|

|                    |__________|__________|__________|_____________|

|                    |ՖԱՃ  | Fp | ՖԱՃ | Fp | ՖԱՃ | Fp | ՖԱՃ  |  Fp  |

|____________________|_____|____|_____|____|_____|____|______|______|

|Հյուսիսային         | 1607| 164| 1927| 205| 1022| 122|  808 |  109 |

|____________________|_____|____|_____|____|_____|____|______|______|

|Հարավային           | 372 | 30 | 1392| 120| 2507| 246| 2339 |  266 |

|____________________|_____|____|_____|____|_____|____|______|______|

|Արևելյան  և         | 2815| 276| 3996| 416| 3019| 351| 5113 |  673 |

|արևմտյան            |     |    |     |    |     |    |      |      |

|____________________|_____|____|_____|____|_____|____|______|______|

|Հյուսիս արլ. և  արմ.| 2475| 248| 9814|1022|10804|1256| 3966 |  536 |

|____________________|_____|____|_____|____|_____|____|______|______|

|Հարավ արլ. և  արմ.  | 6783| 595|23506|2176|13389|1366| 11447| 1363 |

|____________________|_____|____|_____|____|_____|____|______|______|

|Գումարային արժեքը   |14052|1313|40635|3939|30741|3341| 23673| 2947 |

.___________________________________________________________________.

 

Վեգետացիոն ժամանակաշրջանում ՖԱՃ-ի ռեսուրսների քանակությունը և համախառն արդյունավետության սահմանային մեծությունը (Fp) Վայոց Ձորի բարձրաչափական գոտիների տարբեր կողմնադրությունների վրա (կկալ): 1_ ՖԱՃ-ի և Fp-ի ցուցանիշները *10.10:

 

Սովորաբար գյուղատնտեսական մշակաբույսերի համախառն արդյունավետության մոտ 50%-ը վերածվում է մաքուր առաջնային արդյունավետության, որի 0.5 մասը տնտեսական բերքն է, իսկ հացահատիկային բույսերի մոտ այն կազմում է 0.3 մասը: Ֆոտոսինթեզի համախառն արդյունավետության ներուժի լիարժեք օգտագործման դեպքում, Վայոց Ձորում կստացվի 12500 կկալ/մ2 տնտեսական բերք, որն ըստ յուրաքանչյուր բնակչին հասնող վարելահողի չափաբաժնի ցուցանիշի կկազմի 35*10.6 կկալ, այն դեպքում, երբ մեկ մարդուն անհրաժեշտ է տարեկան մոտ 87*10.4 կկալ: Հետևաբար գյուղատնտեսական մշակաբույսերի բերքատվության բարձրացման գործում` նախապատվությունը տալով, ցանքաշրջանառությանը, բույսերի հանքային սնուցման և ջրային հաշվեկշռի հարցերի լուծմանը, անհրաժեշտ է հետևողականորեն հաշվի առնել նաև յուրաքանչյուր լեռնալանջի հարուստ բնական ռեսուրսներից մեկի` ՖԱՃ-ի էներգիայի լիարժեք օգտագործումը:

Տարածքի տարողունակության և կենսահամակեցությունների կայունության պահպանման ամենակարևոր հարցերից մեկն է նաև բնական կերահանդակների թույլատրելի ծանրաբեռնվածության որոշումը: Բնական կերահանդակների տարողունակության որոշման համար մեծ նշանակություն ունեն երկու գործոն` բնատարածքների առաջնային արդյունավետությունը և մաքուր արդյունավետության օգտագործելի բաժինը: Վայոց Ձորի բնական կերահանդակների առաջնային արդյունավետությունը հաշվարկվել է ըստ բնական էկոհամակարգերի համապատասխան ցուցանիշների (աղ.1), հաշվի առնելով բույսերի ստորգետնյա և վերգետնյա մասերի հարաբերությունը: Բնական կերահանդակների մաքուր արդյունավետության օգտագործելի բաժինը կազմում է միայն 45-75%-ը, իսկ մնացած մասն անասունների կողմից ոչ ուտելի տեսակներ են: Բնական կերահանդակների լավագույն օգտագործումը համարվում է չափավոր ինտենսիվությամբ արածեցումը, որի ժամանակ անասունների կողմից օգտագործված բուսազանգվածը չպետք է գերազանցի 70-75%-ը, որպեսզի բույսերը նորմալ աճեն, զարգանան անընդմեջ ու ապահովեն էկոհամակարգի կայունությունը: Օրինակ, մաքուր արդյունավետության 1/3-ի չափով օգտագործման դեպքում արոտավայրերի որակը բարձրանում է, իսկ էկոլոգիապես վտանգավոր դրսևորումների (հատկապես անապատացման) հավանականությունը նվազում: Դրանից ելնելով որոշվել է արոտավայրերի օգտագործման թույլատրելի ծանրաբեռնվածությունը (աղ.2) (տես հավելված 10):

 

Աղյուսակ 2

.____________________________________________________________________.

|Բնական կերահանդակները|   P   |  PD   | PK  | TA  | Կով |Ոչխար| Ձի և |

|                     |(կգ/հա)|(կգ/հա)|     |(օր) |     |     | խոզ  |

|_____________________|_______|_______|_____|_____|_____|_____|______|

|Կիսաանապատ           |  720  |  540  | 207 | 240 | 0,22| 0,48| 0,29 |

|_____________________|_______|_______|_____|_____|_____|_____|______|

|Չոր լեռնատափաստան    | 1200  |  900  | 345 | 220 | 0,39| 0,87| 0,52 |

|_____________________|_______|_______|_____|_____|_____|_____|______|

|Լեռնատափաստան        | 1440  | 1080  | 414 | 200 | 0,52| 1,15| 0,69 |

|_____________________|_______|_______|_____|_____|_____|_____|______|

|Մարգագետնատափաստան   | 1760  | 1320  | 506 | 180 | 0,70| 1,56| 0,94 |

|_____________________|_______|_______|_____|_____|_____|_____|______|

|Անտառամարգագետնային  | 1800  | 1350  | 518 | 180 | 0,72| 1,60| 0,96 |

|_____________________|_______|_______|_____|_____|_____|_____|______|

|Մերձալպյան           | 1520  | 1140  | 437 | 160 | 0,68| 1,52| 0,91 |

|_____________________|_______|_______|_____|_____|_____|_____|______|

|Ալպյան               |  960  |  720  | 276 | 120 | 0,58| 1,28| 0,77 |

.____________________________________________________________________.

 

Բնական էկոհամակարգերի 1 հա տարածքի հաշվով արոտավայրերի թույլատրելի ծանրաբեռնվածությունը Վայոց Ձորում:

P - առաջնային արդյունավետությունը, PD - առաջնային արդյունավետության օգտագործման թույլատրելի քանակը, PK - բուսազանգվածը կերամիավորով, TA - արոտային շրջանի տևողությունը:

 

Այսպիսով, Վայոց Ձորի բնական կերահանդակների տարողունակությունը թույլ է տալիս, որ յուրաքանչյուր բնակիչ, ըստ տարածքի հարմարավետության չափանիշի իր բաժին 3200 մ2-ի արոտավայրից ստանա 47*10.4 կկալ էներգիա, որն ավելացնելով վարելահողից ստացված էներգիայի քանակությանը` 35*10.6, կստացվի ագրոէկոհամակարգերի ներուժի լիարժեք օգտագործման դեպքում, մեկ մարդու հաշվով ստացվելիք տարեկան էներգիայի ամբողջ քանակությունը` 3547*10.4 կկալ: Այն դեպքում, երբ յուրաքանչյուր մարդու օրգանիզմի ֆիզիոլոգիական գործառնույթի համար տարեկան պահանջվում է շուրջ 87*10.4 կկալ էներգիա, իսկ էներգիայի մնացած մասն արտահայտում է հասարակության տնտեսական շահույթը, հետևաբար բարեկեցության աստիճանն ու կենսամակարդակը:

Մարզի գյուղատնտեսության զարգացման գլխավոր նպատակն է բուսաբուծության և անասնաբուծության ճյուղերի հետևողական ինտենսիվացումը, ինչի համար նպատակահարմար է հնարավորինս նպաստել հողերի կոնսոլիդացիայի գործընթացին, ինչը կստեղծի ցանքաշրջանառությունների հնարավորություններ, ավելացնել ոռոգելի հողատարածքները, աջակցել տրակտորային-մեխանիզացիոն պարկի վիճակի բարելավմանն ու թարմացմանը, աջակցել սերմացուների, պարարտանյութերի և բուժանյութերի սելեկցիայով, ներկրմամբ և արտադրությամբ զբաղվող կազմակերպությունների աշխատանքներին, ստեղծել միջհամայնքային գյուղատնտեսական մթերքների վերամշակման ձեռնարկություններ, մարզում խրախուսել հողերի խոշորացումը և գյուղացիական տնտեսությունների միավորումը, ապահովել գյուղատնտեսության ոլորտում իրականացվող միջոցառումների մասին բնակչության իրազեկումը:

Ամբողջ մարզի տարածքում կարևոր հիմնախնդիր է հակակարկտային կայանների գործունեության վերականգնումը:

Մարզում առկա է խաղողագործության ոլորտը` որպես ապրանքային արտադրություն, զարգացնելու հսկայական ներուժ: Խաղողի հիմնական տարածքները կենտրոնացած են Եղեգնաձորի տարածաշրջանի ցածրադիր գոտիներում` ողջ մարզի խաղողի աճեցման տարածքների մոտ 60%-ը տեղակայված է մասնավորապես Աղավնաձոր, Արենի և Մալիշկա գյուղերում:

Գինեգործությունը ավանդաբար եղել և այժմ էլ հանդիսանում է Վայոց Ձորի մարզի առաջատար ճյուղերից մեկը: Գինեգործությունը հատկապես տարածված է ցածրադիր և միջին գոտիներում, որտեղ զարգացած է խաղողագործությունը, հիմնականում Եղեգնաձորի տարածաշրջանում: Արենի, Աղավնաձոր, Գետափ, Մալիշկա, Վերնաշեն, Արփի և այլ գյուղերի տնտեսությունների մինչև 50%-ը զբաղվում է գինու արտադրությամբ տնային պայմաններում: Վայոց Ձորի մարզում շշալցված գինու արտադրությամբ զբաղվում են 9 ընկերություններ` «Արենի գինու գործարան», «Քիմլեյ» (Արենի), «Գետափի գինու գործարան»(Գետափ), «Գինեթաս», «Քարանձավ» (Արփի), «Գինեքար», «Մեծ Սյունիք» (Աղավնաձոր), «Գետնատուն» (Եղեգնաձոր), «Վայք Գրուփ» (Վայք):

Պտղի վերամշակումը ևս ավանդաբար զարգացած է եղել Վայոց Ձորի մարզում: Եղեգնաձորի պահածոների գործարանը մթերում էր այդ տարածաշրջանում արտադրվող պտուղ-բանջարեղենը: Ներկայումս այն բարեկարգվել և վերանորոգվել է, սակայն չկան սարքավորումներ:

1990-ական թթ. Վայոց Ձորի մարզի տարածքում` Մալիշկա և մի քանի այլ գյուղերում, հիմնվել են չիրանոցներ: Ներկայումս չեն գործում, թեև ունեն զարգացման մեծ ներուժ:

Վայոց Ձորի մարզում կաթնամթերքի և պանրի արտադրության ոլորտը ներկայացված է այծի կաթի վերամշակման 4 և կովի կաթի վերամշակման 1 ընկերություններով` Ոսկե Այծ Պլյուս (Գողթանիկ), Սելիմ (Սալլի), Սպիտակ Աղբյուր (Խաչիկ), Վայոց Ձոր (Գոմք), Վերնաշեն Կաթ (Վերնաշեն), Ջերմուկ Բլյու (Ջերմուկ), որոնք ներկայումս օգտագործում են իրենց նախագծային հզորությունների 7-80 %:

Մարզի տարածքի 9 համայնքներում կազմավորվել են կաթի մթերման կետեր, որոնց գործունեությունը ղեկավարվում է նույն համայնքներում այծաբույծ տնտեսություններից կազմված սպառողական միավորումների կողմից: Այսօր արտադրվող այծի պանրի մեծ մասը արտահանվում է արտերկիր (Ռուսաստան, ԱՄՆ):

Վայոց Ձորի մարզում գործում են 4-5 ձկնաբուծական ընկերություններ, որոնցից միայն երկուսն են զբաղվում ձկնաբուծությամբ` Ջերմուկ համայնքի տարածքում գտնվող «Ջերմուկ Ձուկը» և «Արևաձուկը»:Գրեթե բոլոր բուծարանները տեղակայված են Արփա գետի վրա կամ մոտակայքում և օգտագործում են գետի քաղցրահամ ջուրը: Բուծվող հիմնական տեսակը «Ջերմուկի կարմրախայտ»-ն Է:

Մեղվապահության ոլորտը Վայոց Ձորի մարզում ունի լավ ավանդույթներ, ինչը պայմանավորված է մարզի բնական պայմաններով և բուսածածկույթով: Այս ոլորտում ներգրավված են շուրջ 410 գյուղացիական տնտեսություններ, այն է` Վայոց Ձորի մարզի գյուղացիական տնտեսությունների 3,2%-ը, թեև առկա են իրացման դժվարություններ:

Գյուղատնտեսության զարգացումը խթանելու նպատակով առաջարկվում է ստեղծել հավելյալ փոքրածավալ վերամշակող (պտղի համար) ձեռնարկություններ և պահեստային կայաններ, Եղեգնաձորի տարածաշրջանում, համայնքի այլ հողերի վրա առաջարկվում է մեծածախ տոնավաճառային գոտու կազմակերպում` բերքահավաքի ժամանակահատվածում ամենշաբաթյա մեծածախ տոնավաճառների կազմակերպմամբ (հեռանկարում հաշվի առնելով նաև ե/գ կայարանի նախատեսում):

ՀՀ գյուղատնտեսության նախարարության կողմից մշակված ռազմավարության հիմնական ուղղությունները` տնտեսության շուկայական կողմնորոշման հետևողական խորացման և ագրարային հատվածի առանձնահատկություններով պայմանավորված պետական աջակցության քաղաքականության արդյունքում, ռազմավարության իրականացման վերջնահատվածում գյուղատնտեսության ոլորտի զարգացման տեսլականը հետևյալն է.

. ընտանեկան ֆերմերային տնտեսությունների և առևտրային գյուղատնտեսական կազմակերպությունների հիմքի վրա` շուկայական կողմնորոշում և բարձր մրցունակություն ունեցող, տնտեսության մյուս հատվածների հետ հորիզոնական կապերով կոոպերացված արտադրություն,

. երկրի պարենային անվտանգության շահերի և ագրոպարենային արտադրանքների արտաքին առևտրի հարաբերական առավելության սկզբունքների իրատեսական համադրումով` բնակչության կայուն պարենային ապահովում և ագրովերամշակող հատվածի գյուղատնտեսական հումքի պահանջարկի բավարարում,

. աշխատանքի արտադրողականության աճի հաշվին գյուղատնտեսությունում համախառն արտադրանքի ավելացման ապահովում, գյուղատնտեսության մեջ զբաղվածների թվաքանակի կրճատման կոմպենսացումը, գյուղական բնակավայրերում զգալի զբաղվածություն ապահովումը նախատեսել գյուղատնտեսության սպասարկման և ոչ գյուղատնտեսական գործունեության բնագավառներում,

. արտադրված գյուղատնտեսական հումքի զգալի մասը կվերամշակվի գյուղական համայնքներում ձևավորված և գործունեություն ծավալող փոքր ու միջին ձեռնարկատիրության սուբյեկտների միջոցով:

Գյուղատնտեսական նշանակության հողհանդակների օգտագործման ռեժիմը նախատեսում է միջոցառումների լայն համալիր կիրառում, որն ընդգրկում է`

Ագրոտեխնիկական միջոցառումներ

- ցանքաշրջանառության կիրառում,

- ցածր արտադրողականության վարելահողերի մելիորացում բարելավում (քարերի հավաքում),

- խորը հերկ երեք տարին մեկ անգամ,

- պարարտանյութերի օգտագործման չափաբաժինների պահեստավորում, պահեստների կառուցում` ըստ սանպահպանման նորմերի պահանջների,

- վնասատուների դեմ պայքարի կենսաբանական մեթոդների կիրառում

Մարգագետինների հողաբարելավման միջոցառումներ

- արոտների բարելավում, ջրարբիացում,

- անասունների արածեցման, քանակների և ժամկետների որոշում,

- հեռագնա արոտներում ճանապարհային ցանցի կարգավորում,

- մոլախոտերի, վնասակար և թունավոր բուսատեսակների ոչնչացում:

Ջրատեխնիկական միջոցառումներ

- լեռնային առուների կառուցում,

- ձյունապահ վահանների ստեղծում:

Անտառտնտեսության հողերում նախատեսվում է`

- անտառածածկ տարածքների բարենպաստ պայմանների ստեղծում,

- գոյություն ունեցող անտառների բոնիտետի բարելավում:

 

Վայոց Ձորի մարզի գյուղատնտեսության նախընտրելի մասնագիտացումը և

գլխավոր ճյուղերը (համախառն արտադրանքի կառուցվածքով)

 

.____________________________________________________________________.

|Մարզի     |Մինչև  ագրարային   |Ներկայիս վիճակը   |Հեռանկարային      |

|անվանումը |բարեփոխումները     |                  |մասնագիտացումը    |

|__________|___________________|__________________|__________________|

|    1     |         2         |        3         |       4          |

|__________|___________________|__________________|__________________|

|Վայոց Ձոր |Տավարաբուծություն, |Մսակաթնային       |Մսակաթնային       |

|          |ոչխարաբուծություն, |տավարաբուծություն,|տավարաբուծություն,|

|          |ծխախոտագործություն,|պտղաբուծություն:  |պտղաբուծություն,  |

|          |խաղողագործություն, |                  |ոչխարաբուծություն:|

|          |պտղաբուծություն:   |                  |                  |

.____________________________________________________________________.

 

Տնտեսության զարգացմանը նպաստող ծրագրերի աջակցության խմբի կողմից ընտրված ծրագրերի շրջանակում ներառված են Վայոց Ձորի տարածքում բիզնեսի խթանմանը մեծապես նպաստող ծրագրեր, այն է`

. Մեգա-Արարատ ընկերության, որը գլխավորապես զբաղվում է արտադրում է ուրցի, դաղձի, ալոճի, մասուրի, կանաչ և սև թեյերի արտադրությամբ և վաճառքով: Ընկերությունը ներքին շուկայում իրացնելու է արտադրանքի ընդամենը 10 տոկոսը, իսկ 90 տոկոսն արտահանելու է Ռուսաստան:

Արտադրությունը գտնվում է Վայք քաղաքից 10 կմ հեռավորության վրա, 0,5 հա հողատարածքով:

. «ՎԱՅՔ ԳՐՈՒՊ» ՓԲ Ընկերության` Վայք քաղաքում:

Ընկերությունն արտադրում է գինիներ, պատրաստում ծիրանի չիր, արտահանում ծիրան, կատարում շինարարական աշխատանքներ և ունի ավելի քան 80 հա այգի, որոնցից 46 հա ծիրանի, 23 հա «Արենի» տեսակի խաղող, 4 հա կեռասի, 2 հա դեղձի:

Ընկերության աշխատակիցների քանակը կավելացվի` հասցնելով 146-ի (ներկայիս դրությամբ աշխատում են 27 հոգի):

Մարզում անասնապահության զարգացման հաշվառումով, ինչպես նաև գորգագործական արտադրամասի առկայությունը և հեռանկարում վերջինիս վերագործարկելու հնարավորությունը նկատառում են մարզի տարածքում բրդի, կաշվի մթերման, վերամշակման տարածաշրջանային կետի ձևավորում` համապատասխան արտադրանքների հետագա մշակմամբ (բրդի թել, կաշվե, ոսկրե, եղջյուրե իրերի արտադրություն):

 

II-4. Արդյունաբերության գերակա ճյուղերի զարգացման

հնարավորությունները

 

Գոյություն ունեցող վիճակը

 

Վայոց Ձորի մարզում արդյունաբերական արտադրանքի թողարկման ծավալները վերջին տարիներին ունեն աճի միտում: 1998 թ. համեմատությամբ այս ցուցանիշը մարզում աճել է մոտ 48%-ով:

Եղեգնաձորում խորհրդային իշխանության տարիներին գործում էր 10-ից ավելի արդյունաբերական ձեռնարկություններ: Բացի դրանից քաղաքում կան սննդի և թեթև արդյունաբերության արտադրամասեր, ինչպես նաև գյուղ մթերքների վերամշակման, հացաթխման և գործիքաշինական գործարաններ, գինու և խաղողի վերամշակման գործարանը:

Եղեգնաձորի ռելեների արտադրության գործարանը (ներկայումս «Ռաֆել Գրիգ» ընկերություն) հանդիսանում է Հայաստանում ռելեների արտադրության առաջատարը: Ներկայումս այն ունի ավելի քան 250 աշխատող և թողարկում է ռելեներ, կոնդենսատորներ և այլն: Գործում է նաև «Սարքաշինական գործարանը», որը ևս հիմնվել է խորհրդային ժամանակաշրջանում` 1974 թ.-ին: Ընկերությունն արտադրում է բարձրավոլտ և ցածրավոլտ ինդիկատորներ, մեկուսիչներ և այլն:

Վայքում գործող արտադրական ձեռնարկությունների քանակը 9 է, որոնցից գործող վերամշակող ձեռնարկությունների քանակը` 2-ն է, հանքարդյունահանող` 1: Առկա գործող շինարարական կազմակերպությունների քանակը` 4:

Քաղաքում տեղակայված 9 արդյունաբերական ձեռնարկությունների մեջ մասնագիտացված և ամենածավալունը Հաէլեկտրամեքենա արտադրական միավորումն է,

(որին 01.01.89 թ. դրությամբ բաժին էր ընկնում համախառն արտադրանքի 43,5% և արդյունաբերական արտադրական ձեռնարկությունների անձնակազմի ընդհանուր թվաքանակի 59.6%-ը)` հանրապետության մեքենաշինական մասնաճյուղը, որն իր հերթին

ունի մասնաճյուղեր մարզի տարբեր գյուղերում, դրանք են` «Հայէլեկտրամեքենա» արտադրական միավորում, «Նեյրոն» արտադրական միավորում, «Բոլիտ» գործարան (ներկայումս չեն գործում):

Մարզում գործում են 4-5 ոսկերչական ընկերություններ, որոնք տեղակայված են Եղեգնաձոր, Վայք քաղաքներում և Մալիշկա համայնքում: Նշվածներից երկուսը «Երևանի ոսկերչական գործարանի» մասնաճյուղերն են: Մարզում զարգացած է նաև ադամանդի վերամշակման ոլորտը` հիմնականում ի հաշիվ Մալիշկա գյուղում հիմնված «Lily Ava+» ընկերության: Վերջին տարիներին արձանագրվել է ադամանդների մշակման ծավալների նվազեցում:

 

Մարզում հեռանկարային է նաև բնական քարերի արդյունահանման և վերամշակման ոլորտը, քանի որ տարածքը հարուստ է տարբեր ապարների` տուֆի, ֆելզիտների, մարմարների, գրանիտների, շինարարական ավազի և այլնի հանքերով: Ներկայումս այստեղ գործում են 10-ից ավելի ընկերություններ: Լեռնահանքային արդյունաբերության ցուցանիշները համեմատաբար փոքր են, քանի որ դեռևս ցածր է հանքավայրերի շահագործման ինտենսիվության մակարդակը:

Հանքային ջրերի արտադրությունը մարզի արդյունաբերության ամենազարգացած ճյուղերից մեկն է և կենտրոնացված է գլխավորապես Ջերմուկ քաղաքում: Մարզի տարածքում քիչ թե շատ կանոնավոր գործում են հանքային ջուր արտադրող մոտ 10 ընկերություններ, որից 6-ը` Ջերմուկում, ներառյալ մարզի և հանրապետության 2 խոշորագույն ընկերությունները` «Ջերմուկ Գրուպը» և «Ջերմուկի մայր գործարանը»: Համեմատաբար ավելի փոքր ընկերություններ կան Վայքում, Ագարակաձորում, Արփիում:

Կան նաև քարի մշակման, ինչպես նաև գյուղ մթերքների վերամշակման, հացաթխման և հանքային ջրերի լցման գործարաններ, շինանյութերի, տեղական և տպագրական /պոլիգրաֆիական/ արդյունաբերության ձեռնարկություններ: Սննդի արդյունաբերությունը կազմում է արդյունաբերական արտադրանքի 27.6%-ը: Գործում են պանրի գործարանը, հացի և հանքային ջրերի լցման «Արփի» գործարանները:

Եղեգնաձոր քաղաքի տարածքում գտնվող թռչնաֆաբրիկան, անասնագոմերը գտնվում են կիսաքանդ վիճակում և չեն գործում արդեն շուրջ 20 տարի: Հեռանկարում) նախատեսված է վերջիններս դուրս բերել քաղաքի տարածքից:

 

Ջերմուկում գործող արտադրական ձեռնարկությունների քանակը 15 է, որոնցից գործող վերամշակող ձեռնարկությունների քանակը` 11-ն է, հանքարդյունահանող կազմակերպությունները բացակայում են: Առկա գործող շինարարական կազմակերպությունների քանակը` 3:

Նախատեսվում է արդյունաբերական հանգույցների առավել արդյունավետ շահագործում և վերազինում, վերապրոֆիլավորում և նոր արտադրական ձեռնարկությունների կառուցում:

Փոքր և միջին ձեռնարկատիրության ոլորտում առաջարկվում է խթանել պլաստիկ տարաների արտադրությունը` հանքային ջրերի արտադրության, տակառագործությունը` գինեգործության, տարաների փականների արտադրությունը` պահածոների արտադրության համար (հարակից ոլորտներ): Առաջարկվում է նաև ապակե հուշանվերային տարաների արտադրություն` մեղրի, գինու փոքրածավալ հուշանվերային վաճառքի խթանման նպատակով: խաղողի նման մեծաքանակ մշակման պայմաններում տնտեսապես շահավետ է նաև խաղողի կորիզի յուղի արտադրության կազմակերպման հնարավորությունների օգտագործումը:

Արդյունաբերության գերակա ճյուղերի հեռանկարային զարգացման առաջարկները տրված են համապատասխան բաժնում:

 

II-5. Տնտեսագիտական կանխատեսումներ

 

Նախաբան

 

ՀՀ կառավարությունը ձեռնարկել ու շարունակում է ձեռնարկել համապատասխան միջոցառումներ ուղղված տարածքային անհամաչափություների համահարթեցմանը, որի վառ ապացույցն է տարածքային համաչափ զարգացումը ՀՀ կառավարության ծրագրով գերակա ուղղություն ամրագրելու փաստը: Առանց տարածքային համաչափ զարգացում ապահովելու անհնար է պատկերացնել երկրի տնտեսական առաջընթացը, ինչը կբերի բնակչության կյանքի որակի բարձրացմանը:

Վերը նշվածը կատարելու համար անհրաժեշտ է իրականացնել առանձին առանձին մարզերի ներկա տնտեսական վիճակի վերլուծություն, բացահայտել զարգացման միտումները և կանխատեսել զարգացման հնարավոր սցենարները /հաշվի առնելով նաև նախատեսվող ծրագրերի իրականացման հանգամանքը:

 

Վայոց Ձորի մարզի ներկա տնտեսական վիճակը

 

Աշխատանքի շուկա

 

Բնակչության տնտեսական ակտիվությունը նկարագրող ցուցանիշները խոսում են այն մասին, որ մարզում զբաղվածության մակարդակը աճել է և տնտեսապես ակտիվ բնակչության նկատմամբ 2008 թ. կազմել է 96% 2001 թ. 94.9%-ի փոխարեն: Զբաղվածության մակարդակի դինամիկան ունի հետևյալ պատկերը/`

 

---------------------------

ԻՐՏԵԿ - պատկերը չի բերվում

 

Մարզում զբաղվածների գերակշիռ մասը բաժին է ընկնում գյուղատնտեսությանը: Զբաղվածության ճյուղային կառուցվածքը հետևյալն է`

արդյունաբերության ոլորտ - մոտ 5%

գյուղատնտեսության ոլորտ - մոտ 70%

շինարարության ոլորտ - մոտ 3%

առևտրի և ծառայությունների ոլորտ - մոտ 22%

Չնայած մարզում զբաղվածության բարձր մակարդակին, նման կառուցվածքը նպաստում է բնակչության եկամուտների մակարդակի ցածր լինելուն:

 

Մարզային ՀՆԱ

 

Վայոց Ձորի մարզի ՀՆԱ-ն 2001-2008 թթ ընթացքում գրանցել է աճ և ըստ իրականացրած գնահատումների 38.5 մլրդ դրամից դարձել է 63.1 մլրդ դրամ: Մարզային ՀՆԱ-ի կառուցվածքը նույն ժամանակահատվածում ունի հետևյալ տեսքը`

 

-------------------------------------

ԻՐՏԵԿ - կառուցվածքի տեսքը չի բերվում

 

Արդյունաբերություն

 

Մարզի արդյունաբերական արտադրանքը հանրապետության արդյունաբերական արտադրանքի մեջ բավականին ցածր է, 2008 թ այն կազմել է 0.8%, իսկ մեկ շնչի հաշվով այն կազմում է հանրապետական միջինի 48.4%-ը: Սակայն հարկ է նշել, որ վերջին տարիների ընթացքում մարզում գրանցվել է արդյունաբերական արտադրանքի ծավալի աճ, ինչը բերված է գրաֆիկում:

 

---------------------------

ԻՐՏԵԿ - գրաֆիկը չի բերվում

 

Մարզի արդյունաբերական արտադրանքի մեջ իր գերակշիռ դերն ունի վերամշակող արդյունաբերությունը, մասնավորապես սննդամթերքի և ըմպելիքների արտադրությունը, որը մարզի վերամշակող արդյունաբերության մեջ կազմում է 90%-ից ավելի: Ըստ արտադրության հատվածների 2006 թ մարզն ունեցել է հետևյալ պատկերը`

. լեռնարդյունահանող արդյունաբերություն` 0.5%,

. վերամշակող արդյունաբերություն` 77.3%,

. էլ. էներգիայի, գազի, ջրի արտադրություն և բաշխում 22.2%:

Մարզի արդյունաբերության բնագավառում հիմնականում զարգացած են հանքային ջրերի, խաղողի գինու, ինչպես նաև գյուղատնտեսական մթերքների վերամշակման արտադրությունները: Մարզում առկա են նաև մշակող արտադրության այլ ուղղություններ, ինչպիսիք են ակնագործությունը և ոսկեգործությունը, ռելեների և կենցաղային իրերի արտադրությանը, ինչպես նաև էլեկտրաէներգիայի արտադրությունը (ՀԷԿ-եր), ինչը ունի նաև զարգացման ներուժ:

Մարզի արդյունաբերության մեջ իրենց դերակատարությունն են ունեցել «Ա.Վ.Ա. Պլյուս» ՓԲԸ, «Լիլի ԱՎԱ» ՍՊԸ, «Տարոն» ԲԲԸ, Ռելե ՓԲԸ /Եղեգնաձոր/, «Պլաստիկ» ԲԲԸ, «Բոլիդ» ԲԲԸ «Սարքերի գ-ն» ԲԲԸ ձեռնարկությունները, որոնք ներկայումս կամ լիովին չեն աշխատում, կամ աշխատում են իրենց արտադրական հզորությունների կիսով չափով:

 

Մշակող արդյունաբերություն

 

Ներդրումային գրավչության տեսանկյունից առանձնանում է մշակող արդյունաբերության ճյուղը, որը կազմում է մարզի թողարկված արդյունաբերական արտադրանքի ավելի քան 2/3: Հաշվի առնելով մարզի գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքի ծավալները, ինչպես նաև գյուղատնտեսության վերջին տարիներին արձանագրած հաստատուն աճը (տարեկան շուրջ 10%), կարելի է փաստել, որ մշակող արդյունաբերությունը, մասնավորապես` գյուղմթերքների վերամշակումը հանդիսանում է մարզի տնտեսական զարգացման և գործարար ակտիվության բարձրացման հիմնական գործոններից մեկը: Այս տեսանկյունից հատկապես կարևորվում է մշակող արդյունաբերության ոլորտում գործող այն կազմակերպություններ ներդրումների ուղղումը, որոնք ունեն զարգացման և արտահանման մեծ ներուժ, այսինքն թողարկվող արտադրանքը պետք է լինի մրցունակ ինչպես ՀՀ-ում, այնպես էլ արտերկրում: ՈՒսումնասիրելով ՀՀ Վայոց Ձորի մարզում այս ուղղությամբ առկա հնարավորությունները, կարելի է առանձնացնել հետևյալ ձեռնարկատիրական գործունեության ոլորտները`

. կաթնամթերքի վերամշակում,

. մրգերի վերամշակումը,

. բուսական և մրգային թեյերի արտադրությունը,

. գինեգործությունը,

. տեքստիլ արտադրությունը,

. ձկնաբուծությունը:

 

Հանքահումքային արդյունաբերություն

 

Վայոց Ձորի մարզում զարգացման բավականին ներուժ ունի նաև հանքահումքային ոլորտը (մանրամասն տրված է համապատասխան բաժնում), մասնավորապես բնական քարերի արդյունահանումը:

Մարզում 2008 թ ի դրությամբ հանքարդյունաբերության ոլորտում գործում են 13 ընկերություններ: Սակայն ոլորտի ցուցանիշները համեմատաբար փոքր են, քանի որ ցածր է հանքավայրերի շահագործման ինտենսիվության մակարդակը:

 

._____________________________________________________.

|N |Ձեռնարկության         |Հանքավայրի անվանումը       |

|  |անվանումը             |                           |

|__|______________________|___________________________|

| 1|«Արսքար» ՍՊԸ          |Ջերմուկի բազալտի           |

|__|______________________|___________________________|

| 2|«Վազո» ՍՊԸ            |Խաչիկի տուֆավազաքարի       |

|  |                      |(Գնիշիկի 1 և  2-րդ տեղ.)   |

|__|______________________|___________________________|

| 3|«Հեր-Հեր» ՍՊԸ         |Հեր-Հերի հրաբխ. խարամի     |

|__|______________________|___________________________|

| 4|«Ամպրոպ» ՍՊԸ          |Արենիի դեկորատիվ տրավերտինի|

|__|______________________|___________________________|

| 5|«Վայքի Շիկ» ԲԲԸ       |Մարտիրոսի ֆերզիտային տուֆի |

|__|______________________|___________________________|

| 6|«Վայք» ՍՊԸ            |Վայքի գաբրոսիենիտների      |

|  |                      |(Վայքի տեղ.)               |

|__|______________________|___________________________|

| 7|«Ժայռ» ՍՊԸ            |Արենիի ակխ-ի               |

|__|______________________|___________________________|

| 8|«Արգավանդի տրիկոտաժի  |Սալիի տրավերտինի           |

|  |ֆաբրիկա» ՓԲԸ          |                           |

|__|______________________|___________________________|

| 9|«Նյոլիթա» ՍՊԸ         |Խաչիկի տուֆավազաքարերի     |

|  |                      |/Մոմիկի տեղ./              |

|__|______________________|___________________________|

|10|«Արսքար» ՍՊԸ          |Ջերմուկի հրաբխային խարամի  |

|__|______________________|___________________________|

|11|«Պարսյուն» ՓԲԸ        |Հեր-Հերի հրաբխային խարամ   |

|__|______________________|___________________________|

|12|«Արմենիակ» ՍՊԸ        |Ազատեկի ոսկի               |

|__|______________________|___________________________|

|13|«Ալեքսիս» ՍՊԸ         |Մարտիրոսի ֆելզիտային տուֆ  |

._____________________________________________________.

 

Գյուղատնտեսություն

 

Գյուղատնտեսական համախառն արտադրանքի մեջ մարզի մասնաբաժինը 2008 թ. կազմել է 4.4%, իսկ մեկ շնչի հաշվով գյուղատնտեսական արտադրանքի ծավալը մոտ 2.5 անգամ ավել է հանրապետական միջին ցուցանիշից: Գյուղատնտեսական արտադրանքի ծավալի դինամիկան 2001-2008 թթ ժամանակահատվածում ունի հետևյալ տեսքը`

 

-------------------------

ԻՐՏԵԿ - տեսքը չի բերվում

 

Մարզը գյուղատնտեսական արտադրության մեջ մասնագիտացած է և անասնաբուծական արտադրանքի արտադրության և հիմնական մշակաբույսերի արտադրության ուղղություններով, մասնավորապես պտղի և հատապտուղների ու խաղողի արտադրության: Վերջիններիս արտադրության ծավալները 2008 թ. կազմել այդ արտադրատեսակի հանրապետության ամբողջ արտադրանքի համապատասխանաբար 1.7% և 1.3%-ը:

Հաշվի առնելով գյուղմթերքների իրացման առկա և բացվող հեռանկարները, ինչպես նաև ՀՀ կառավարության կողմից հաստատված «ՀՀ «Զվարթնոց» օդանավակայանին կից ազատ տնտեսական գոտու ստեղծման» հայեցակարգով նախատեսված գյուղատնտեսական մթերքների արտահանման լոգիստիկ կենտրոնի ստեղծումը, Վայոց Ձորի գյուղատնտեսության ոլորտը ունի զարգացման ներուժ, մասնավորապես վերոնշյալ ենթաճյուղերը:

Խաղողագործության զարգացումը պայմանավորված է Արենի խաղողի տեսակի, որպես գինեհումքի պահանջարկի տարեց տարի ավելացմամբ, իսկ պտղաբուծությանը` ծիրանի և դեղձի մթերման և արտահանման ծավալների ավելացմամբ:

 

Շինարարություն.

 

Այս ճյուղի կտրվածքով մարզում 2001-2007 թթ. նկատվել է իրականացված կապիտալ շինարարության ֆիզիկական ծավալների կտրուկ անկում, սակայն 2008 թ. գրանցվել է կտրուկ աճ հասնելով 2001 թ մակարդակին: Հարկ է նշել, որ մարզի շինարարության տեսակարար կշիռն ընդհանուրի մեջ 2008 թ. կազմել է 1.4%:

 

 

Առևտուր և ծառայություններ

 

Ճյուղի հանրապետության ընդհանուր ցուցանիշի մեջ մարզի մասնաբաժինը 2008թ կազմել է 0.5%: Մարզում առևտրի և ծառայությունների ոլորտի ծավալի փոփոխման դինամիկան հետևյալն է`

 

-----------------------------

ԻՐՏԵԿ - դիագրամը չի բերվում

 

Մեկ բնակչին ընկնող մանրածախ ապրանքաշրջանառության և մատուցված ծառայությունների ծավալը հանրապետության միջինի նկատմամբ 2001 թ. կազմել է 16.3%, իսկ 2008 թ. կազմել է 26.5%:

Միայն մանրածախ ապրանքաշրջանառության ծավալը 2008 թ. կազմել է 6.3 մլրդ դրամ 2001 թ. 1.1 մլրդ դրամի փոխարեն, կամ աճել է մոտ 6 անգամ, իսկ մեկ շնչին ընկնող համեմատական ակտիվությունը 2008 թ. կազմել է 34.4% հանրապետության միջինի նկատմամբ:

Բնակչությանը մատուցված ծառայությունները 2008 թ. կազմել է 1.8 մլրդ դրամ 2001 թ. 1.1 մլրդ դրամ, իսկ մեկ շնչին ընկնող համեմատական ակտիվությունը 2008 թ. կազմել է 14.7% հանրապետության միջինի նկատմամբ:

Հարկ է նշել, որ մարզը ունի ռեկրեացիոն և հանգստի կազմակերպման բավականին մեծ ներուժ: Այս առումով մարզի ծառայությունների ոլորտում կարող է մեծ տեղ գրավել նաև զբոսաշրջային ծառայությունները:

 

Զբոսաշրջություն

 

Վայոց Ձորում առկա զբոսաշրջային հարուստ և տարաբնույթ ռեսուրսները մեծ հնարավորություն են ընձեռնում մարզում զարգացնելու զբոսաշրջության հատկապես հետևյալ ուղղությունները`

 

Առողջարանային զբոսաշրջություն

Առողջարանային ռեսուրսներով հարուստ Ջերմուկ քաղաքը առողջարանային և բուժական զբոսաշրջության զարգացման համար ունի մեծ ներուժ: Բնակավայրը հիշատակվում է սկսած 13-րդ դարից: Սակայն չնայած պատմական հարուստ անցյալին, այս օրվա նոր քաղաքի հիմքը դրվել է միայն 1940 թվականին` առաջին առողջարանի շինարարության ավարտով: 1967 թվականին քաղաքը ձեռք է բերել հանրապետական նշանակության քաղաքի, իսկ 1970 թվականին` համամիութենական նշանակության առողջարանի կարգավիճակ:

Ջերմուկի հիմնական զբոսաշրջային գրավչությունը հանքային տաք աղբյուրներն են, որոնք իրենց բաղադրությամբ ու բուժիչ հատկություններով չափազանց մոտ են հայտնի կառլովիվարյան հանքային աղբյուրներին, որտեղ 2008 թվականի վիճակագրական տվյալներով ամսական միջինը 10000 զբոսաշրջիկ է այցելում: Մինչև 64 աստիճանի հասնող այդ տաք ու բուժիչ աղբյուրների թիվը քաղաքի տարածքում հասնում է մի քանի տասնյակի:

Իր բնակլիմայական պայմաններով, ազգային առանձնահատկություններով ու ավանդույթներով և արդեն իսկ զարգացող ենթակառուցվածքներով, քաղաքը լուրջ հեռանկար ունի համաշխարհային հեղինակավոր զբոսաշրջավայրերին այլընտրանքային առողջարանային ու ձմեռային զբոսաշրջային կենտրոն դառնալու և համաշխարհային զբոսաշրջային արդյունաբերության մեջ իր տեղն ու դերն ունենալու համար:

 

Ձմեռային զբոսաշրջություն

Բնակլիմայական պայմանները հիանալի նախադրյալներ են Վայոց Ձորի մարզում և մասնավորապես Ջերմուկ քաղաքում զարգացնելու ձմեռային սպորտաձևերի զբոսարջությունը:

ՀՀ պետական բյուջեից 1,3 միլիարդ դրամի ներդրմամբ Ջերմուկում կառուցվել և 2007 թվականից գործում է միջազգային չափանիշներով նորագույն տեխնոլոգիաներին համապատասխանող ճոպանուղի իր դահուկուղիներով (1200 մ դահուկուղի), որով հանգստացողների ու դահուկորդների համար մատչելի են դարձել ծովի մակերևույթից 2500 մետր բարձրությամբ լեռնալանջերը: 2008 թ. նոյեմբերին շահագործման կհանձնվի նախատեսված երեք սահուղիներից երկրորդը 1500 մ դահուկուղով:

 

Ագրո զբոսաշրջություն և Էկոզբոսաշրջություն

«Մշակութային զբոսաշրջություն և գինու ճանապարհ» Կիևյան նախաձեռնություն ծրագիրը իրականացվում է սկսած 2006 թվականից, որի շրջանակներում վերջնաարդյունքում ստեղծվելու է նոր տարածաշրջանային զբոսաշրջային արդյունք:

Միաժամանակ Կիևյան նախաձեռնությունը` մասնակից երկրների միջև մշակութային համագործակցության տարածաշրջանային ծրագիր է, որը նպաստելու է զբոսաշրջության և գինեգործության ոլորտներում մշակութային փոխանակումների իրագործմանը: Ծրագիրը նպատակաուղղված է մասնակից երկրներում «Գինեգործության և խաղողաբուծության զբոսաշրջության զարգացմանը:

Հայաստանում և մասնավորապես Վայոց Ձորում (Արենի գյուղ) զբոսաշրջության այս ձևի զարգացման համար մեծ ներուժ են հանդիսանում գինեգործության և խաղողաբուծության բնագավառում պահպանված բազմադարյան ավանդույթներն ու ներկա արդյունաբերությունը, խաղողի այգիները:

Վայոց Ձորի բարենպաստ բնակլիմայական պայմանները, հարուստ բնությունը, բուսական ու կենդանական աշխարհը և բնության հուշարձանները մեծ ներուժ են հանդիսանում մարզում էկոզբոսաշրջության (այդ թվում բույսերի ու կենդանիների մասնագիտական դիտում և ուսումնասիրություն) զարգացման համար:

Վայոց Ձորի մարզում առկա են նաև առավել կարևոր զբոսաշրջային գրավչություն ներկայացնող բազմաթիվ պատմամշակութային հուշարձաններ:

Այս հարուստ ժառանգությունը ստեղծում է հնարավորություն ինչպես պատմամշակութային զբոսաշրջության զարգացման, այնպես էլ առողջարանային զբոսաշրջությունը ճանաչողական զբոսաշրջության հետ կոմբինացնելու համար:

 

Վերլուծություն և կանխատեսում

 

Մարզի տնտեսական զարգացումն բնութագրող ցուցանիշներից է մեկ շնչին ընկնող մարզային ՀՆԱ-ն, որը ըստ գնահատումների Վայոց Ձորում 2008 թ կազմել է 818.8 հազար դրամ 2001 թ հետ համադրելի գներով: Ստորև գրաֆիկում բերված է մեկ շնչին ընկնող մարզային ՀՆԱ-ի դինամիկան`

 

-----------------------------

ԻՐՏԵԿ - դիագրամը չի բերվում

 

Քանի որ ՀՆԱ-ն ձևավորվում է տնտեսության ճյուղերում ստեղծված ավելացված արժեքների հանրագումարով, ապա մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ն նույնպես կախված է տնտեսության ճյուղերում իրականացող գործընթացներից:

Այս առումով անհրաժեշտ է բացահայտել մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ի կապը տնտեսության ճյուղերում արտադրության հետ, որի նպատակով իրականացվել է վերլուծություն հիմք ընդունելով 2001-2008 թթ ժամանակահատվածում մարզային ՀՆԱ-ի վրա տնտեսության ճյուղերի ունեցած նպաստը, նույն ժամանակահատվածում մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ի դինամիկան:

Առանձին-առանձին վերլուծելով տնտեսության ճյուղերի և ՀՆԱ-ի կապը տեսնում ենք որ յուրաքանչյուր ճյուղ իր ազդեցությունն ունի ՀՆԱ-ի վրա: Սակայն վերլուծելով բոլոր ճյուղերի միասնական ազդեցությունը տեսնում ենք, որ վերը նշված ժամանակահատվածում Վայոց ձորի մարզի մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ի աճի վրա զգալի ազդեցություն են ունեցել շինարարության և գյուղատնտեսության ճյուղերը, իսկ արդյունաբերության և ծառայությունների ճյուղերի ազդեցությունը նշանակալի չի եղել:

Շինարարության և գյուղատնտեսության ունեցած մեծ ազդեցությունն պայմանավորված է պետության կողմից մարզում իրականացվող շինարարական ծրագրերով և գյուղատնտեսության համեմատական առավելությամբ մյուս ճյուղերի նկատմամբ:

Սակայն երբ դիտարկում ենք մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ի կապը տնտեսության ճյուղերի մարզի ՀՆԱ-ում ունեցած տեսակարար կշիռների դինամիկայի հետ, տեսնում ենք, որ ծառայությունների և արդյունաբերության ոլորտի տեսակարար կշիռը դրական ազդեցություն ունի ՀՆԱ-ի աճի վրա:

Այսինքն ելնելով վերլուծության արդյունքներից և հիմք ընդունելով ներդրումների ներգրավման տեսանկյունից մարզի գրավչությունը անհրաժեշտ է մարզի հետագա զարգացման համար շեշտը դնել այդ ճյուղերի զարգացման վրա` մասնավորապես նախընտրելի է երկու հիմնական ուղղություններով.

. Զբոսաշրջություն

. Մշակող արդյունաբերություն

Հաշվի առնելով վերոգրյալը կանխատեսվել է հետագա զարգացումների երկու սցենար`

 

Սցենար 1

 

Առաջին սցենարը ենթադրում է, որ հետագայում նույնպես կպահպանվի 2001-2008 թթ. ժամանակահատվածի զարգացումների տեմպերը և միտումները: Այս պարագայում ըստ մեր կանխատեսումների 2030 թվականին Վայոց Ձորի մարզի տնտեսական վիճակը բնութագրող ցուցանիշները կունենան հետևյալ պատկերը`

 

.____________________________________________________________________.

|Մեկ շնչին  |արդյունաբե- |գյուղատնտե- |շինարարության|առևտրի  և       |

|ընկնող ՀՆԱ |րության     |սական       |ծավալ /մլրդ. |ծառայությունների|

|/հազ. դրամ/|արտադրանքի  |արտադրանքի  |դրամ/        |ծավալ /մլրդ.    |

|           |ծավալ /մլրդ.|ծավալ /մլրդ.|             |դրամ/           |

|           |դրամ/       |դրամ/       |             |                |

|___________|____________|____________|_____________|________________|

|   4720    |    15.4    |    65.1    |    19.7     |        14.4    |

.____________________________________________________________________.

 

Սակայն աղյուսակում բերված ցուցանիշները այս սցենարի համար ունեն լավատեսական մոտեցում, քանի որ կանխատեսման ժամանակ հաշվի չի առնվել ներկայիս միջազգային ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի գործոնը և այն փաստը, որ կարող է նվազել պետության կողմից իրականացվող շինարարական ծրագրերի ծավալները:

Այս սցենարի դեպքում ճիշտ է բոլոր ցուցանիշներում գրանցվում է աճ, սակայն կարող ենք ասել, որ այդ աճը չի կարող ապահովել «զարգացում»:

 

Սցենար 2

 

Այս սցենարը ենթադրում է որ մարզի հետագա զարգացումները պետք է ընթանան արդյունաբերության և ծառայությունների /մասնավորապես բարձրարժեք ծառայությունների, որոնց ավելացված արժեքը կգերազանցի ծավալի 50%-ը/ զարգացմամբ, այսինքն մարզայի ՀՆԱ-ի ձևավորման գործընթացում պետք է գերակշռի այս ճյուղերը: Նման մոտեցումը պայմանավորված է նաև այն հանգամանքով, որ վերլուծությունները ցույց են տալիս` զարգացած են այն տարածաշրջանները որտեղ բարձր է ուրբանիզացման մակարդակը: Այսինքն անհրաժեշտ է մարզի զարգացմանը նպաստել ոչ գյուղատնտեսական աշխատատեղերի ստեղծմամբ: Այս սցենարը Վայոց Ձորի մարզի հետագա զարգացման համար կարելի է համարել լավատեսական:

Այս սցենարի իրականացման համար արդեն իսկ կան նախադրյալներ, մասնավորապես Ջերմուկի զարգացման ծրագրի իրագործումը և արդյունաբերական ձեռնարկությունների զարգացման նպատակով պետության կողմից իրականացվող աջակցությունը /սեփական կապիտալում ներդրում, ՓՄՁ աջակցություն և այլն/: Առաջինը նախատեսում է մարզում ծառայությունների ոլորտի ծավալը միայն Ջերմուկ քաղաքում հասցնել տարեկան շուրջ 100 մլն ԱՄՆ դոլարի և այդ ոլորտում ապահովելով լրացուցիչ 4000 «որակյալ» աշխատատեղ, իսկ երկրորդը նախատեսում է մարզի արդյունաբերական արտադրանքի տեսակարար կշիռը մարզի ՀՆԱ-ում հասցնել 20%-ի:

Այս սցենարի դեպքում 2030 թվականին մարզի տնտեսական վիճակը բնութագրող ցուցանիշները կունենան հետևյալ պատկերը`

 

.________________________________________________________________.

|Մեկ շնչին  |արդյունաբե- |գյուղատնտե- |շինարարու-  |առևտրի  և    |

|ընկնող ՀՆԱ |րության     |սական       |թյան ծավալ  |ծառայություն-|

|/հազ. դրամ/|արտադրանքի  |արտադրանքի  |/մլրդ. դրամ/|ների ծավալ   |

|մարզի      |ծավալ /մլրդ.|ծավալ /մլրդ.|            |/մլրդ. դրամ/ |

|           |դրամ/       |դրամ/       |            |             |

|___________|____________|____________|____________|_____________|

|   13420   |    17.6    |    70.4    |    30.5    |       30    |

.________________________________________________________________.

 

Ցուցանիշները կանխատեսվել են հաշվի առնելով միայն ծառայությունների ոլորտի ծավալի աճը, իսկ մյուս գործոնների համար ընդունվել է ներկայիս հավասար պայմաններ: Ընդունվել է, որ 2030 թվականին Վայոց Ձորի մարզի ծառայությունների ոլորտի ֆիզիկական ծավալը կկազմի 30 մլրդ դրամ, ինչը այս սցենարի համար համարվում է վատատեսական: Մյուս ճյուղերի ցուցանիշները կանխատեսվել է միայն հիմք ընդունելով ծառայությունների ոլորտի զարգացման ազդեցությունը այդ ճյուղերի վրա:

Այս սցենարի դեպքում զբաղվածության մակարդակի փոփոխությունն աննշան կլինի, սակայն կփոխվի զբաղվածության կառուցվածքը և մարզի բնակչության զգալի մասը զբաղված կլինի ավելի բարձր ավելացված արժեք ստեղծող ճյուղերում:

 

II-6. Տարածքի հատակագծային կազմակերպում, գոտիների քաղաքաշինական

կազմակերպման կատարելագործման ռեժիմները

 

Մարզի տարածքի ինժեներաշինարարական պայմանները բարդ են, բացարձակ նիշերը տատանվում են 1000-2800 սահմաններում, լանջերը թեք են, ձորակներով կտրտված, առկա են անանցանելի տեղամասեր: Ռելիեֆային բարդ պայմաններն ավելի են բարդանում սողանքային քարահոսքերի հատվածների առկայությամբ: Սողանքները կենտրոնացած են Թառաթումբ, Հորբատեղ, Կալասար, Սևժայռ գյուղերի հատվածներում, քարահոսքերը` Շատին գյուղի մոտ: Գետերի վտակները հեղեղաբեր են:

Կառուցապատման համար բարենպաստ տարածքային հնարավորությունները սահմանափակ են և հիմնականում կազմում են Արփա գետի հունի լայնացած մասերը, աջափնյա վտակների հովիտները: Մի շարք բնակավայրեր զուրկ են տարածքային զարգացման հնարավորություններից

Պահուստային տարածքների տեղաբաշխվածությունը տրված է ուրվագծում և ներառում են սահմանափակ պիտանի գյուղատնտեսական հողեր` կառուցապատումը բարդացնող ֆիզիկա-երկրաբանական պրոցեսներով և ռելիեֆային պայմանների հաշվառմամբ: Առանձնացված տարածքներում առաջարկվում է արդյունաբերական և գյուղատնտեսական արտադրությունների տեղաբաշխումը:

 

II-6.1. Տարածքի հեռանկարային ճարտարապետա-հատակագծային կազմակերպումը

 

Նախագծային լուծումների ընտրության ժամանակ հաշվի են առնվել գնահատման հետևյալ չափանիշները և բնութագրերը.

. ճարտարապետագեղարվեստական, տեխնիկատնտեսական, հատակագծային և սանիտարա-հիգիենիկ:

Ճարտ.գեղ.-Կառուցապատման հորինվածքում արժեքավոր լանդշաֆտների ջրային մակերեսների ներառման հնարավորությունը, ծավալատարածական, գունային, սիլուետային լուծումների արտահայտչականությունը, հատակագծային- կառուցապատվող տարածքների կոմպակտությունը, արդյունաբերական ու բնակելի կառուցապատումների հեռանկարային զարգացման համար պահուստային տարածքների ընտրության ժամանակ աշխատանքային տեղաշարժերի վրա նվազագույն ժամանակային ծախսերով, սանիտարա-հիգիենիկ-բնակելի շրջանների տեղակայումն ապահովելով սանիտարապաշտպանիչ գոտիների նկատմամբ գերակշռող քամիների ուղղության հաշվառմամբ, ինսոլյացիայի պայմանների ապահովմամբ, ինչպես նաև վնասակար արտանետումների գոտու նկատմամբ տեղադրության, տեխ.-տնտ-բնակելի և կենցաղ-մշակութային շինարարության, տրանսպորտային, ինժեներական ցանցերի ձգվածության, տարածքի ինժեներական նախապատրաստման վրա ներդրումները:

 

Նախագծային առաջարկներ

 

ՀՀ տարածքային կառավարման նախարարության կողմից մշակման փուլում է գտնվում «Համայնքների խոշորացման և միջհամայնքային միավորումների ձևավորման հայեցակարգը, որի նախանշումների հաշվառմամբ նախագծում տրվել են վերջիններիս տարածական կազմավորմանն առնչվող լուծումների առաջարկներ:

Մարզի տարածքում ներկայումս տարածված տարաբնակեցման ձևը ինքնավարն է, բնութագրված հարևան բնակավայրերի ինչպես միմյանցից որոշակի հեռավորությունների վրա գտնվող և թույլ կապերով միմյանց կապված, այնպես էլ ֆիզիկապես միմյանց մոտ գտնվելով, սակայն առանց միմյանց հետ որևէ կայուն ֆունկցիոնալ կապերի առկայության, ներկայումս բացակայում են հարևան բնակավայրերի միջև որևէ տիպի միջհամայնքային արտադրական, աշխատանքային, կենցաղային ու հանգստի հետ կապված կապերը, որը համայնքների հետագա զարգացման տեմպերն ու մասշտաբները կդարձնի փոխկապակցված:

Զարգացման տարաբնակեցման այս տեսակը առավել նախընտրելի է ու հեռանկարային, քանի որ առանձին համայնքների միջև արտադրական, աշխատանքային կոոպերացման միջոցով ձևավորում են բարենպաստ պայմաններ տարածքների սոցիալ-տնտեսական խնդիրների արդյունավետ լուծման համար:

Տարաբնակեցման միջհամայնքային միավորումների (խմբերի) ձևը ենթադրում է, որ յուրաքանչյուր բնակավայր հանդես է գալիս որպես փոխկապակցված բնակավայրերի ամբողջ հիերարխիայի բաղկացուցիչ, որոնք տարբերվում են ինչպես այդ բնակավայրերի բնույթով, չափերով, կառուցվածքով, այնպես էլ միջբնակավայրային կապերով: Այս հիերարխիական կառուցվածքի հիմնական տարրերն են`

- տեղական ներտնտեսային կամ միջտնտեսային միավորումները` գյուղական փոխկապակցված բնակավայրերի միջև, որոնք միավորվում են աշխատանքային միասնական համակարգով և հասարակական սպասարկման որոշակի մակարդակով,

- շրջանային կամ միջշրջանային միավորումներ` փոխկապակցված բնակավայրերի միջև, որոնք ներառում են գյուղական և քաղաքային բնակավայրեր միավորված միջբնակավայրային սպասարկման կենտրոնով, սպասարկման հաստատություններով:

Որպես միջհամայնքային միավորումներ նկատառվում է տարբեր մեծության ու տնտեսական ուղղվածությամբ քաղաքային ու գյուղական բնակավայրերի նպատակային միավորումը, որոնք միավորված են զարգացած տարածական-արտադրական կապերով, ընդհանուր ինժեներատրանսպորտային ենթակառուցվածքով, սոցիալ-մշակութային սպասարկման միասնական համակարգով և հանգստի միասնական կազմակերպմամբ: Միջհամայնքային միավորումների ձևավորումը հետապնդում է 3 նպատակ` սոցիալական, տնտեսական և բնապահպանական: Սոցիալական խնդիրը կայանում է նրանում, որ ապահովի բնակության համար բարենպաստ պայմաններ միավորման ներսում անհրաժեշտ քաղաքաշինական նախադրյալների ձևավորման հիման և տրամադրելով միավորման շրջանակներում մարդկային գործունեության բոլոր ձևերի ու տեսակների լայն ընտրությունը (աշխատանքի, կյանքի, հանգստի պայմաններ): Նախագծի ընթացքում հիմնական սոցիալական նպատակը կոնկրետացվել է հետևյալ կետերով.

- առավել փոքր բնակավայրերի սոցիալ-մշակութային կենտրոնների հետ,

- աշխատանքային տեղաշարժերի վրա ժամանակի նվազագույն ծախսերով աշխատատեղերի ձևավորում,

- բնակչության կենտրոնացման վայրերի և կարճատև հանգստի համար բարենպաստ վայրերի միջև ռեկրեացիոն կապերի ընդլայնում:

Գլխավոր տնտեսական գործոնը նպատակ է հետապնդում ձևավորել քաղաքաշինական նախադրյալներ տարածքային-արտադրական համալիրների ձևավորմամբ, որը մանրամասնեցվում է հետևյալ կետերով.

- միջհամայնքային արտադրա-տեխնիկական ենթակառուցվածքի զարգացմամբ, որը կնպաստի արդյունաբերական և գիտաարտադրական միավորումների ձևավորմանը, գլխամասային կառույցների մասնաճյուղերի, միջճյուղային սպասարկող կազմակերպությունների, արտադրամասերի ձևավորմամբ,

- ներհամայնքային տրանսպորտային ենթակառուցվածքի կատարելագործում` կապելով հիմնական մայրուղիների հետ,

- բնակավայրերի տարածքային ռեսուրսների օգտագործման արդյունավետության բարձրացում,

- միասնական ինժեներական ենթակառուցվածքի ցանցի ձևավորում` դրանց շահագործման արդյունավետության բարձրացման նպատակով:

Բնապահպանական նպատակը վերոնշյալ նպատակների իրականացումն է բնապահպանական խնդիրների հաշվառմամբ, այն է.

- օդային, ջրային ավազանների մաքրության պահպանումը,

- գեղագիտորեն արժեքավոր բնական լանդշաֆտների դեգրադացիայի կանխումը, ինչպես նաև արժեքավոր գյուղատնտեսական հողերն ու բնապահպանական տարածքները, քաղաքաշինական յուրացումից զերծ պահելը,

- ռեկրեացիոն բեռնվածքների արդյունավետ տեղաբաշխումը միջհամայնքային հանգստի գոտիների միջև` դրանց բնական-լանդշաֆտային առանձնահատկությունների հաշվառմամբ:

Միջհամայնքային միավորումների ձևավորման նախադրյալն է առաջարկվող միավորման շրջանակներում միասնական ֆունկցիոնալ և տնտեսական փոխկապակցված հիմքի առկայությունը: Ընդ որում յուրաքանչյուր բնակավայր կզարգանա ոչ որպես տնտեսական առանձին միավոր, այլ միասնական տնտեսական համալիրի բաղկացուցիչ: Առաջարկի հիմքում ընկած է ոչ թե խոշոր արտադրությունների կազմակերպումը, այլ միմյանց հետ սերտորեն համագործակցող մասնագիտացված ձեռնարկությունները, որոնք կունենան գլխավոր ձեռնարկություն (կենտրոնական բնակավայրում) և մասնագիտացված մասնաճյուղեր (մթերման կետեր)` դրա ազդեցության գոտում (գոյություն ունեցող արտադրական տարածքների վերակազմավորմամբ կամ նորերի հիմնմամբ): Մարզում միջհամայնքային փոխհամագործակցության տնտեսական հիմքում առաջարկվում է դնել գյուղատնտեսական հումքի վերամշակման հաստատությունները, ագրարային-արտադրական համալիրները, շինարարական կազմակերպությունները և տնտեսական ենթակառուցվածքի այլ տարրեր` ուղղված հարակից գյուղատնտեսական գոտու սպասարկման ապահովմանը: Միջհամայնքային միավորումների սոցիալական արդյունավետությունը կապահովվի միջբնակավայրային սոցիալ-մշակութային, հասարակական, ռեկրեացիոն, գիտատեխնիկական, ուսումնական կենտրոնների ցանցի ընդլայնմամբ և մատչելիության բարելավմամբ, ինչպես նաև թույլ յուրացված գոտիներում` ծայրամասային բնակավայրերի բնակչությանը աշխատանքի վայրերի մոտեցմամբ, ինչ կնվազեցնի աշխատանքային տեղաշարժերի վրա ծախսվող ժամանակը:

Փոխկապակցված գյուղական բնակավայրերի միավորումները առաջարկվում է ձևավորել գյուղատնտեսական, անտառտնտեսական, ագրարային-արդյունաբերական ձեռնարկությունների շրջանակներում:

Ներկայումս համայնքային ենթակառուցվածքները, նույնիսկ ամենալավատեսական գնահատումներով, գտնվում են ոչ բավարար վիճակում:

Տարատեսակ կապիտալ ծրագրերի շնորհիվ, կատարվում են որոշակի վերականգնումներ, մասամբ էլ` կապիտալ շինարարություն, որոնք խնդրին չեն տալիս արմատական լուծում և համայնքներն անկարող են ինքնուրույն իրականացնել միջին ու մեծ կապիտալ ծրագրեր: Այսպիսով, համայնքային ենթակառուցվածքների ծերացումն ու վատթարացումը ևս թելադրող գործոն են ի նպաստ վերոնշյալ լուծումների անհրաժեշտություն:

Նկարագրված իրավիճակը, այն է գյուղական համայնքներում հիմնական կենսապահովման ծառայությունների վիճակի վատթարացումը, բերում է գյուղական բնակավայրերից բնակչության լրացուցիչ արտահոսքի, ուստի խնդրի լուծման հրատապությունն ակնհայտ է:

Որպես կենտրոնական բնակավայր ընտրվում է առավել բարձր տնտեսական, տարածքային, տրանսպորտային և սոցիալական զարգացման նախադրյալներով օժտված բնակավայրը: Կենտրոնական բնակավայրի տրանսպորտային հասանելիությունը 20-40 րոպեի սահմաններում է: Տեղական տարաբնակեցման համակարգերի խմբավորումը ձևավորում է տարածաշրջանային տարաբնակեցման համակարգ` Վայք և Եղեգնաձոր տարածաշրջանային կենտրոններով: Տեղական կենտրոնները կունենան առավել բարձր սոցիալ-տնտեսական և մշակութա-կենցաղային գործառույթներ, քան համակարգի մյուս բնակավայրերը: Շրջանային կենտրոնը` Վայքը, կենտրոնացնում է շրջանի կառավարման գործառույթները և պարբերական սպասարկման օբյեկտների համակարգը:

Վայքի տարածաշրջանի քաղաքաշինական, տարածական կոմպոզիցիան հիմնված է ներշրջանային օղակաձև ճանապարհների հենքի վրա` Վայք-Զեդեա-Հորադիս-Խնձորուտ-Բարձրունի-Սերս-Մարտիրոս-Զառիթափ (ներշրջանային նշանակության ճանապարհ), հյուսիսային մասում զարգացում կստանա Զառիթափ-Արտավան-ՈՒղեձոր-Սարավան-Գնդևազ բնակավայրերը միացնող ճանապարհները:

Նշված ներշրջանային օղակաձև ճանապարհների զարգացումը հնարավորություն է ընձեռում տարածաշրջանի բոլոր հատվածների համաչափ զարգացման համար:

Ստորև ներկայացվում է միջհամայնքային միավորումների կառուցվածքի առաջարկի տարբերակ` տարածական կազմակերպման նպատակահարմարության առումով որպես տեղական տարաբնակեցման համակարգեր` դրանց կենտրոնների նախանշմամբ:

Վայքի տարածաշրջան.

1. Վայքի միավորում` ք. Վայք, գ. Արին, գ. Ազատեկ, գ. Փոռ, գ. Զեդեա,

2. Ջերմուկի միավորում` ք. Ջերմուկ (Կեչուտ), գ. Գնդևազ, գ. Արտավան,

3. Հերհերի միավորում` գ. Հեր-Հեր, գ. Կարմրաշեն»

4. Զառիթափի միավորում` գ. Զառիթափ, գ. Գոմք, գ. Խնձորուտ, գ. Նոր Ազնաբերդ, գ. Մարտիրոս, գ. Սերս, գ. Բարձրունի,

Եղեգնաձորի տարածաշրջան.

1. Եղեգնաձորի միավորում` ք. Եղեգնաձոր, գ. Գլաձոր, գ. Վերնաշեն, գ. Ագարակաձոր, գ. Մալիշկա, գ. Գետափ,

2. Արենիի միավորում` գ. Արենի, գ. Ելփին, գ. Չիվա, գ. Ռինդ,

3. Քարագլուխի միավորում` գ. Քարագլուխ, գ. Սալլի, գ. Թառաթումբ, գ. Հորս, գ. Աղնջաձոր,

4. Շատինի միավորում` գ. Շատին, գ. Եղեգիս, գ. Արտաբույնք, գ. Հորբատեղ, գ. Հերմոն, գ. Վարդահովիտ, գ. Գողթանիկ,

5. Աղավնաձորի միավորում` գ. Աղավնաձոր, գ. Արփի, գ. Գնիշիկ:

 

Առաջարկվող կենտրոնների ցուցանիշները (բնակչությունը, տարածքը)

 

.______________________________________________.

|N |Համայնքի   |Տարածքը համայնքի/|Բնակչություն |

|  |անվանումը  |բնակավայրի       |հազ.մարդ     |

|__|___________|_________________|_____________|

| 1|Վայք       |    883.3/294    |     5.9     |

|__|___________|_________________|_____________|

| 2|Հերհեր     |  3821.89/67.92  |    0.212    |

|__|___________|_________________|_____________|

| 3|Զառիթափի   | 4112.21/183.33  |    1.537    |

|__|___________|_________________|_____________|

| 4|Ազատեկի    |  4015.59/94.98  |    0.527    |

|__|___________|_________________|_____________|

| 5|Խնձորուտի  |  6693.38/80.33  |    0.472    |

|__|___________|_________________|_____________|

| 6|Ջերմուկի   |  5336.17/325.4  |     6.3     |

|__|___________|_________________|_____________|

|  |Ընդամենը   | 24862.54/1045.96|    14.95    |

.______________________________________________.

 

II-7. Ռեկրեացիոն համակարգի տարածքային կազմակերպումը

 

Լեռնային շրջանների քաղաքաշինական յուրացումը թելադրված է հարթավայրային տարածքներում գյուղատնտեսական հողերի պահպանման անհրաժեշտությամբ:

Ռազմավարական մեծ նշանակություն և կարևորություն է տրվում զբոսաշրջության տարբեր տեսակների զարգացմանը` որպես տնտեսության զարգացման խթան, քանի որ այս ոլորտը ծառայությունների վաճառքի առավել դինամիկ զարգացող ձևերից մեկն է, ընդ որում զբոսաշրջային արտադրանքը «վաճառվում է» բազմակի անգամ, միաժամանակ մնալով իր տեղում:

Մարզի զբոսաշրջային ռեսուրսները և ներուժը օգտագործվել և օգտագործվում են ոչ արդյունավետ: Ռելիեֆային բարդ պայմանները և տարածքի կտրտվածությունը (բարձր լեռներ, խոր, նեղ գետահովիտներ, ճանապարհային ցանցով ապահովվածության սահմանափակ բարենպաստ պայմաններ, անտառների մեծ տոկոսի տեղադրվածությունը թեք լանջերի վրա) սահմանափակող գործոն են դարձել ռեկրեացիոն ճյուղի զարգացման համար: Զբոսաշրջային գործող երթուղիները, (այդ թվում նաև տարածաշրջանային) անցնում են մարզի տարածքով` ընդգրկելով հատուկենտ բնակավայրեր` ապահովելով բազմօրյա այցելություններից ակնկալվող եկամտի չնչին մասը, ինչը չի կարող նպաստել բարձրլեռնային շրջաններն այդ ոլորտը լիարժեք ընդգրկելու հնարավորությունից և լուծել դրանց թեկուզ մի մասի սոցիալական խնդիրները:

Բաժնի մշակման նպատակն է բացահայտել ՀՀ Վայոց Ձորի մարզի բնակավայրերում զբոսաշրջային համակարգերի զարգացման կարևորությունը տնտեսության առաջընթացի գործում և դրանց կազմակերպման հնարավորությունը:

Բացահայտվել են Վայոց Ձորի մարզի պոտենցիալ հնարավորությունները` զբոսաշրջային գործունեության տարբեր տեսակների զարգացման համար, ձևավորվել են լեռնային զբոսաշրջային համալիրների կազմավորման հիմնական սկզբունքները, որոնք ուղղված են լուծելու երկակի խնդիր`

- բնական զբոսաշրջային ռեսուրսների համալիր օգտագործում` զբոսաշրջային գործունեության բազմազան ձևերի կազմակերպման նպատակով,

- կարևորագույն բնապահպանական խնդիրների իրականացում` լեռնային շրջաններում զբոսաշրջային հանգրվանների ճարտարապետատարածական կազմակերպման կատարելագործումով:

Ներկայացվել են մարզի տարածքի պոտենցիալ հնարավորությունները` արդի սոցիալ-տնտեսական փուլում զբոսաշրջության ավանդական և նոր զարգացող տարատեսակների ձևավորման ու ներդրման համար բարենպաստ պայմանների, ներդրումային դաշտի համար գրավչության չօգտագործված ձևերի բացահայտմամբ` նպաստելով հիմնականում բարձր լեռնային և թույլ զարգացած բնակավայրերի վերականգնմանն ու զարգացմանը:

 

II-7.1. Ռեկրեացիա

 

ՀՀ էկոնոմիկայի նախարարության կողմից (ԱՄՆ ՄԶԳ «Մրցունակ մասնավոր հատված Հայաստանում» ծրագրի (CAPS) հետ համատեղ) 2008 թ. մշակվել է համապարփակ զարգացման ծրագիր (Հիմնական ռազմավարություն և գործողությունների ծրագիր)` Ջերմուկ քաղաքը որպես առողջարանային և ձմեռային զբոսաշրջության կենտրոն ձևավորելու և զարգացնելու վերաեբրյալ:

ՀՀ կառավարության 2009 թ. հուլիսի 16-ի N 29 արձանագրությամբ հավանություն է տրվել Ջերմուկ քաղաքի զարգացման 2009-2012 թվականների ռազմավարությունը` 2008 թ. սեպտեմբերի 18-ի Ջերմուկ քաղաքը որպես զբոսաշրջային կենտրոն հայտարարելու մասին N 1064-Ն որոշմանը համապատասխան (Հավելված 11):

 

ՌԵԿՐԵԱՑԻՈՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐԻ ՁԵՎԱՎՈՐՄԱՆ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԱՅԻՆ ՄՈԴԵԼ

 

.________________________________________________________________.

|Սոցիալ-տնտեսական հարաբերություններ, տնտեսական հնարավորություններ|

.________________________________________________________________.

\/

.___________________.  ._________________________.  .____________________.

|Մարդու կենսաբանական|->|Ռեկրեացիոն գործունեության|<_|Հասարակության       |

|պահանջները         |  |կազմակերպման պահանջներ   |  |սոցիալական պահանջներ|

.___________________.  ._________________________.  .____________________.

\/

._______________________________________________.

|Ռեկրեացիոն գործունեության կազմակերպման մոդելներ|

._______________________________________________.

\/            |            \/

.______________________________. | .________________________________.

|Ռեկրեացիոն գործունեության     | | |Ռեկրեացիոն յուրացման տարածքների |

|ֆունկցիոնալ, սանիտարահիգիենիկ,| | |բնապահպանական հավասարակշռության,|

|գեղագիտական պայմանների        | | |տնտեսական և  տեխնիկական         |

|վերլուծություն                | | |պայմանների վերլուծություն       |

.______________________________. | .________________________________.

\/              \/          |        \/            \/

.___________.  ._____________.   |  .____________.  .____________.

|Բնական     |  |Յուրացված    |   |  |Բնական      |  |Յուրացված   |

|միջավայրում|  |միջավայրում  |   |  |միջավայրում |  |միջավայրում |

.___________.  ._____________.   |  .____________.  .____________.

.______________.           |        .______________.

                  \/                 \/               \/

.____________________________________________________.

|        Ռեկրեացիոն համակարգի կազմակերպման մոդելը    |

.____________________________________________________.

                              \/                   /\     

.______________.          |

| Նախագծում    |   ._____________________.

.______________.   |Մոդելի կանոնակարգում,|

\/            |շինարարության և      |

.______________.   |շահագործման ռեժիմների|

.__________|Շինարարություն|<__|փոփոխություններ      |

|          ._________________.._____________________.

\/              \/           |  |         /\

._________________.  .______________.  |  |    .__________________.

|Բնական միջավայրի |<_|  Շահագործում |<_|__.    |Բնական միջավայրի  |

|փոփոխություններ` |  .______________.  |       |բնապահպանական     |

|առանց            |        |           |       |հավասարակշռության |

|բնապահպանական    |        |           |       |պատահական,        |

|հավասարակշռության|        |           .______>|չնախատեսված       |

|խախտումների      |        .__________________>|խախտումներ        |

._________________.                            .__________________.

                                        

Ստորև նախագծում հաշվի են առնված և մանրամասնեցված, մարզի միասնական ռեկրեացիոն համակարգի ձևավորման գործընթացում դրանց հատակագծային կազմակերպման հնարավորությունները:

Համաձայն ՅՈՒՆԵՍԿՈ-յի տվյալների, ձմռանը հանգստացողների թիվը կրկնապատկվում է յուրաքանչյուր 7 տարին մեկ, ինչը հավաստում է արձակուրդային ժամանակաշրջանի` ամառային և ձմեռային շրջանների բաժանելու միտումը: Այս միտման զարգացումը հնարավորություն է ընձեռում հարթեցնել առկա սեզոնային տատանումները, նվազեցնել տրանսպորտային ենթակառուցվածքների գերբեռնումները «թեժ» ժամանակաշրջանում և ապահովել հանգստի հաստատությունների գործառնման արդյունավետությունը:

Մարզի լեռնային տարածքների պոտենցիալ հնարավորությունները թույլ են տալիս լիարժեքորեն բավարարել ակտիվ հանգստի բազմազան տեսակների, այն է` լեռնային, լեռնադահուկային զբոսաշրջությունն ու սպորտը, ալպինիզմը, ճանաչողական տուրիզմը ոչ միայն տեղական պահանջարկը, այլ նաև միջազգային պահանջարկը:

Լեռնային շրջաններում յուրացման շերտն ընդգրկում է բնական լանդշաֆտների հետևյալ գոտիները`

. 950-2000 մ բացարձակ բարձրությունները (լեռնային անտառարոտների)

. մինչև 2300 մ բացարձակ բարձրությունները (մերձալպիական մարգագետինների)

. մինչև 3000 մ բացարձակ բարձրությունները (ալպիական մարգագետինների)

Լեռնային շրջանների առողջարանային և ռեկրեացիոն արժանիքները գրավում են մարդկանց մեծաքանակ զանգվածներ` միաժամանակ հանդիսանալով ինտենսիվ ուրբանիզացիայի պատճառ, ընդ որում առավել խիստ ռեկրեացիոն բեռնվածքը բաժին է ընկնում լեռնային և մերձալպիական, մասամբ նաև ալպիական գոտիներին, ինչը բերում է բնական լանդշաֆտների քայքայման, բնական միջավայրի սանիտարա-հիգիենիկ հատկանիշների վատթարացման, անտառահատումների, ռեկրեացիոն շրջանների հագեցմանը տեխնիկական համակարգերով, բնակավայրերի և բնակչության բարձր խտություն, ինչը զբոսաշրջության զարգացման որոշակի մակարդակներում կհանգեցնի սպառնալի հետևանքների շրջակա միջավայրի համար: ՈՒստի, որպես քաղաքաշինական կարևոր խնդիր դրվել է աղտոտումից և ոչնչացումից շրջակա միջավայրի պահպանության և առավել եզակի բնական գոտիների «կոնսերվացման» և մյուսների ռացիոնալ օգտագործման խնդիրը (բեռնվածությունների որոշում):

Բնական ռեսուրսներից ռեկրեացիայի զարգացման համար իրենց բարենպաստությամբ մեծ դեր են խաղում.

. լանդշաֆտների բարձրադիր գոտիական բազմազանությունը,

. կլիմայական ռեսուրսները,

. ջրային ռեսուրսները, այդ թվում` հարուստ հանքային ռեսուրսները,

. ռելիեֆի երկրաբանական ու երկրաձևաչափական բարենպաստ պայմանները,

. բուսակենդանական ռեսուրսները,

. բնության հազվագյուտ օբյեկտները (բնության հուշարձանները)

Մարզում ռեկրեացիայի, որպես բնօգտագործման նոր և տնտեսական ու էկոլոգիական առումով արդյունավետ ճյուղ, զարգացման հնարավորությունները պայմանավորված են հետևյալ գործոններով.

. ռեկրեացիոն ռեսուրսների առկայությամբ,

. ավանդական տնտեսական ճյուղերի տարածքային պարփակվածությամբ,

. կապիտալ ներդրումների արագ փոխհատուցմամբ:

Ռեկրեացիոն ինդուստրիայի զարգացումը կնպաստի ոչ միայն տնտեսական շահութաբերության աճին, այլև նոր աշխատատեղերի ստեղծմանը: Այն կխթանի նաև`

. բնակչության կենցաղային, կրթական ու գեղագիտական մակարդակների բարձրացմանը, մշակույթի նոր օջախների, ազգային արվեստի շատ ձևերի զարգացմանը

. տրանսպորտի և ենթակառուցվածքի այլ բնագավառների արագ զարգացմանը

. արտադրական ոլորտ չընդգրկված տարածքների օգտագործմանը և հատկապես բարձր լեռնային լքված գյուղերի տարաբնակեցմանը, որպես զբոսաշրջության սպասարկման կենտրոններ

. ոչ արտադրական ճյուղերի և առևտրի ու սպասարկման այլ ծառայությունների լայն ցանցի ստեղծմանը

. հայկական հնագույն ազգային արհեստների ու տնայնագործության աշխուժացմանը

. գյուղատնտեսության բարելավմանը, ջերմոցային տնտեսությունների ստեղծմանը:

Զբոսաշրջային համակարգերի ընդունված տարատեսակներից մարզի լեռնային շրջաններում առավել կիրառելի են միջուկային-դիսպերսիոն և խմբային կառուցվածքները, քանի որ զբոսաշրջային հետաքրքրության օբյեկտներն այստեղ ցրված են ողջ տարածքով: Ջրամբարների (Կեչուտի, Հերհերի) համար ընդունելի են գծային և գծային-խորքային տեսակները:

Հատակագծային կառուցվածքը հիմքում դնում ենք տրանսպորտային կապերի և հետիոտն զբոսաշրջային երթուղիների ցանցը, որոնցով փոխկապակցվում են զբոսաշրջային համակարգի քաղաքաշինական բաղադրիչները:

Համակարգի հիմքում ընկած է հատակագծային կենտրոնը, որում կենտրոնացած են վարչական և մշակութային նշանակության օբյեկտները: Շրջակա բնակավայրերը զբոսաշրջային կենտրոնների համար կհանդիսանան տարբեր գյուղատնտեսական մթերքների մատակարարներ:

Զբոսաշրջային համակարգի ձևավորման ժամանակ կարևորվել է զբոսաշրջության խթանմանը նպաստող բնական և արհեստական տարրերի` միասնական կոմպոզիցիայի մեջ ընդգրկելու գործոնը, միաժամանակ ապահովելով հետևյալ խնդիրների լուծումը.

- գոյություն ունեցող արժեքավոր լանդշաֆտների և պատմական արժեք ներկայացնող արհեստական միջավայրի պահպանում

- կազմակերպված զբոսաշրջային լանդշաֆտների ստեղծում (անտառայգիներ, պուրակներ), ինչպես նաև զբոսաշրջային երթուղիների-միջանցքների կազմակերպում, որոնք կնպաստեն թե զբոսաշրջային պոտենցիալի մեծացմանը և թե բնապահպանական խնդիրների լուծմանը

- խախտված լանդշաֆտների վերականգնում և զարգացում:

Մարզի ռեկրեացիոն ռեսուրսները առանձնանում են.

. բնական պաշարների հարուստ բազմազանությամբ,

. ինքնատիպությամբ և առողջարարական օգտավետության բարձր արժեքներով,

. տարատեսակ ռեսուրսների տարածքային բաշխվածության մեծ խտությամբ,

. բնական ռեսուրսների և պատմամշակութային արժեքների տարածքային ներդաշնակ զուգորդմամբ:

Ստորև ներկայացվում է մարզում ռեկրեացիայի կազմակերպման գործընթացի կազմակերպումը խթանող բարենպաստ պայմանների բնութագիրը.

 

ՌԵԿՐԵԱՑԻՈՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՄԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԻ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐ

 

.________________________________________________________________________.

|Ռեկրեացիոն    |Գործունեության|Ռեկրեացիոն գործունեության տարբեր տիպերի   |

|գործունեության|տարածական     |կազմակերպման պայմանների բնութագիր         |

|կազմակերպման  |միջավայր      |__________________________________________|

|պայմաններ     |              |ստացիոնար   |զբոսաշրջություն|առողջարանային|

|              |              |հանգիստ     |               |բուժում      |

|______________|______________|____________|_______________|_____________|

|Ֆունկցիոնալ   |Բնական        |Կլիմայական  |Զբոսաշրջության |Բալնեո և     |

|              |              |հարմարավետ  |բնական         |կլիմայաբու-  |

|              |              |պայմաններ   |օբյեկտների     |ժության      |

|              |              |            |առկայություն   |ռեսուրսների  |

|              |              |            |               |առկայություն |

|              |______________|____________|_______________|_____________|

|              |Մշակութային   |Սպասարկման  |զբոսաշրջության |Ենթակառուց-  |

|              |(անտրոպոգեն)  |և           |մշակութային    |վածքների     |

|              |              |գիշերակացի  |օբյեկտների     |համակարգի    |

|              |              |կառուցվածք- |առկայություն   |առկայություն |

|              |              |ների        |               |             |

|              |              |համակարգի   |               |             |

|              |              |առկայություն|               |             |

|______________|______________|__________________________________________|

|Սանիտարա-     |Բնական        |Աղտոտումների, վնասակար միջատների          |

|հիգիենիկ      |              |բացակայություն                            |

|              |______________|__________________________________________|

|              |Մշակութային   |Սահմանային նորմերը գերազանցող             |

|              |(անտրոպոգեն)  |աղտոտումների, աղմուկի բացակայություն      |

|______________|______________|__________________________________________|

|Գեղագիտական   |Բնական        |Բնական լանդշաֆտների ու նրանց              |

|              |              |բաղկացուցիչների գեղագիտական               |

|              |              |արտահայտչություն                          |

|              |______________|__________________________________________|

|              |Մշակութային   |Մշակութային (անտրոպոգեն) լանդշաֆտների ու  |

|              |(անտրոպոգեն)  |նրանց բաղկացուցիչների գեղագիտական         |

|              |              |արտահայտչություն                          |

.________________________________________________________________________.

 

Սահմանափակ կանաչապատ տարածքներում անհրաժեշտ է մեծացնել դրանք ի հաշիվ`

- անօգտագործելի տարածքների կանաչապատման,

- անտրոպոգեն գործունեության արդյունքում ձևախախտված տարածների կանաչապատման,

- պաշտպանիչ անտառաշերտերի ստեղծման:

Կանաչ գոտիների ձևավորման առաջարկների ժամանակ հաշվի են առնվել բնական տարածքների վրա թույլատրելի բեռնվածքները: Ընդ որում հարավային հատվածներում նախատեսվում է փակ տարածքների ձևավորում` տնկարկների 0.5-ից ավելի խտությամբ, որն ապահովում է ճանապարհային ցանցի ու հարթակների ստվերածածկում: Հարավային շրջանների լեռնային հատվածներում նախատեսված է լեռնալանջերի կանաչապատում` մեղմացնելու լեռնահովտային քամիների անբարենպաստ ազդեցությունը, ընդ որում նախատեսվող անտառատնկումներում նախատեսված են արահետներ, բացատներ թեք լանջերի երկայնքով` ձևավորելու սառն օդի հոսք: Հյուսիսային տեղադրության լեռնալանջերին նախատեսված են բաց տարածքներ` տնկարկների 0.3-ից պակաս խտությամբ, ինչն ապահովում է տարածքի լավ ինսոլյացիա, պահպանելով և ձևավորելով ազատ տարածքներ խիտ պարագծային ծառատնկումներով` պահպանելու տարածքը սառը քամիներից:

Բաց տարածքներում` Ջերմուկ քաղաքից հյուսիս-արևմուտք, առաջարկվում է իրականացնել քամապաշտպան ծառատնկումներ: Ռեկրեացիոն և բնապահպանական նկատառումներից ելնելով առաջարկվում է նաև գոյություն ունեցող սոճու պուրակի հենքի վրա դենդրոպարկի ձևավորում: Զբոսաշրջային ուղիները (հետիոտն, հեծանվային, հեծյալ) անց են կացված առավել հետաքրքիր գեղատեսիլ լանդշաֆտներով բնական և պատմամշակութային հուշարձանների տեղադիրքի հաշվառմամբ: Հնարավորության դեպքում դրանք նախատեսվել են օղակաձև: Ջերմուկի հարակից անտառներում նախատեսված են տերենկուրներ` հատուկ, դոզավորված առողջարարական քայլքի համար զբոսուղիներ, որոնք նախատեսված է 50-100 մ-ոց հատվածներով` կախված ֆիզիկական բեռնվածության տարբերություններից` թեթև, միջին և ծանր: Թեթևը` առանց վերելքի, միջինը 5-10% թեքությամբ, և դժվարներ` 10-15% և ավելի թեքություններով:

Գոտիավորելով լանդշաֆտն ըստ բնական, գործառնական և տարածքային ցուցանիշների հնարավոր է դառնում դրանց առավել արդյունավետ օգտագործումը և բազմաբնույթ կազմակերպումը, ապահովելով նաև գեղագիտական ազդեցության բազմազանությունը: Բնական լանդշաֆտների թե ձևափոխումը և թե պահպանումն ուղղակի կապի մեջ են զբոսաշրջային գործունեության կազմակերպման հետ, քանի որ զբոսաշրջային համակարգի ձևավորումը պահանջ է դնում բնական լանդշաֆտների քաղաքաշինական յուրացման (զբոսաշրջային պահանջներից ելնելով), զբոսաշրջային ուղիների և երթուղիների ցանցի կազմակերպման` բնության օբյեկտների, պատմամշակութային և ճարտարապետական հուշարձանների ընդգրկմամբ, դրան զուգընթաց դնելով նաև արժեքավոր բնական հուշարձանների, բնական համալիրների, ռեկրեացիոն անտառների պահպանման պահանջ (դրանց շահագործման ռեժիմի սահմանումով):

Մարզի տարածքում առկա են բնական և արհեստական ջրային մակերեսներ, որոնք արժեքավոր ռեսուրս են հանդիսանում զբոսաշրջային համակարգի ձևավորման գործընթացում` հանդիսանալով զբոսաշրջային առավել մեծ ձգողականության օբյեկտներ, ունենալով մեծ կիրառություն թե ջրային սպորտաձևերի կազմակերպման համար նպաստավոր պայմանների ապահովման գործընթացում, և թե զուտ իրենց առկայությամբ մեղմացնելով միկրոկլիմայական պայմանները, որոնք էլ ստեղծում են նպաստավոր պայմաններ ջրամբարների անմիջական հարևանությամբ կլիմայաբուժության, կիսաթանկարժեք քարատեսակներով քարաբուժության (սթոունաթերապիա) և հանգստի ու զբոսաշրջության այլ տարատեսակների զարգացման համար:

Մարզի տարածքում մեծաքանակ ռելիեֆի դոմինանտային կետերը, որոնք ձևավորում են տեղանքի լանդշաֆտային կոմպոզիցիան, մեծ նշանակություն ունեն զբոսաշրջային երթուղիների ձևավորման մեջ: Խոշոր լեռնաշղթաների առավել արժեքավոր դոմինանտներ են հետևյալ գագաթները, որոնց ներառմամբ էլ տրվել են առավել բարդ երթուղիների առաջարկներ.

 

.___________________________________________________________.

|N |Անվանումը   |Բարձրությունը|N |Անվանումը   |Բարձրությունը|

|  |            |    (մ)      |  |            |    (մ)      |

|__|____________|_____________|__|____________|_____________|

| 1|Վանքասար    |    3078     |15|Արջիսար     |     2609    |

|__|____________|_____________|__|____________|_____________|

| 2|Տերտեր      |    2470     |16|Այծասար     |     2470    |

|__|____________|_____________|__|____________|_____________|

| 3|Ճաղատսար    |    3333     |17|Կարմրակատար |     3055    |

|__|____________|_____________|__|____________|_____________|

| 4|Մուրադսար   |    3214     |18|Գնդևազ      |     2669    |

|__|____________|_____________|__|____________|_____________|

| 5|Կարակայա    |    2727     |19|Ամուլսար    |     2987    |

|__|____________|_____________|__|____________|_____________|

| 6|Թեքսար      |    2898     |20|Փառակատար   |     2528    |

|__|____________|_____________|__|____________|_____________|

| 7|Վայոցսար    |    2586     |21|Բերդաքար    |     2221    |

|__|____________|_____________|__|____________|_____________|

| 8|Գնդասար     |    2878     |22|Անձավասար   |     2733    |

|__|____________|_____________|__|____________|_____________|

| 9|Սաչանլի     |    2946     |23|Գարունք     |     2742    |

|  |(Գնդասար)   |             |  |            |             |

|__|____________|_____________|__|____________|_____________|

|10|Թոխլու      |    2149     |24|Միգասար     |     2243    |

|__|____________|_____________|__|____________|_____________|

|11|Արկատար     |    2681     |25|Օյուգ       |     2472    |

|__|____________|_____________|__|____________|_____________|

|12|Շիշ         |    2410     |26|Հարսնասար   |     2773    |

|__|____________|_____________|__|____________|_____________|

|13|Կանաչկոխ    |    2593     |27|Ծմակիսար    |     1975    |

|__|____________|_____________|__|____________|_____________|

|14|Պահակասար   |    2004     |28|Գնիշիկ      |     2509    |

|__|____________|_____________|__|____________|_____________|

|  |            |             |29|Գանձակ      |     2374    |

.___________________________________________________________.

 

Տրանսպորտային համակարգը (հաղորդակցության ուղիների համակարգեր) դիտարկվել է ինչպես որպես տնտեսության ինքնուրույն ոլորտ, այնպես էլ տարածքի ինժեներական կահավորման կարևորագույն տարրերից մեկը` խիստ կարևորելով հաղորդակցուղիների ցանցի դերը մարզի ռեկրեացիոն համակարգի ձևավորման մեջ: Հանդիսանալով զբոսաշրջային համակարգի կարևորագույն բաղկացուցիչներից մեկը, այն ձևավորվում է համակարգի հատակագծային հիմնակմախքը` գլխավոր և երկրորդական կապերով հատակագծային կառուցվածքի մյուս բաղկացուցիչները` տարածքային (գոտիները) և կետային (բնակավայրեր, զբոսաշրջային հանգրվաններ և այլն) տարրերը: Եվ որքան հարմարավետ, ամուր և ճկուն է կազմակերպված գծային կապերի հիմնակմախքը, այնքան անխափան և արդյունավետ է ողջ համակարգի գործառնությունը:

 

Զբոսաշրջային գոտիների ճարտարապետական և հնագիտական հուշարձանների

ամփոփ ցանկն ու համառոտ նկարագիրը

 

._________________________________________________________________________

|N |Հուշարձանի        |գտնվելու վայրը|ժամանակա-|նշանա-   |անհրաժեշտ      |

|  |անվանումը         |              |շրջանը   |կությունը|աշխատանքները   |

|__|__________________|______________|_________|_________|_______________|

|  |                  |              |         |         |               |

|  |                  |              |         |         |               |

|  |                  |              |         |         |               |

|  |                  |              |         |         |               |

|  |                  |              |         |         |               |

|  |                  |              |         |         |               |

|  |                  |              |         |         |               |

|  |                  |              |         |         |               |

|  |                  |              |         |         |               |

|  |                  |              |         |         |               |

|  |                  |              |         |         |               |

|__|__________________|______________|_________|_________|_______________|

| 1|     2            |    3         |    4    |    5    |    6          |

|________________________________________________________________________|

|                          Եղեգնաձորի գոտի                               |

|________________________________________________________________________|

| 1|Ամաղու-»Նորավանք» |Եղեգնաձ տարած.|13-14 դդ |   Հ     |               |

|  |վանք              |              |         |         |               |

|__|__________________|______________|_________|_________|_______________|

| 2|Ագարակաձոր-կամուրջ|Եղեգնաձ տարած.|  13 դ.  |   Հ     |               |

|  |(Դադալի) Արփա գետի|              |         |         |               |

|  |վրա               |              |         |         |               |

|__|__________________|______________|_________|_________|_______________|

| 3|Աղնջաձորի-Սելիմի  |Եղեգնաձ տարած.| 1232 թ  |   Հ     |               |

|  |քարավանատունը     |              |         |         |               |

|__|__________________|______________|_________|_________|_______________|

| 4|Վերնաշեն-Թանահատ  |Եղեգնաձ տարած.|1290-1340|   Հ     |               |

|  |վանք-Գլաձորի      |              |թթ       |         |               |

|  |համալսարան        |              |         |         |               |

|__|__________________|______________|_________|_________|_______________|

| 5|Վերնաշեն-         |Եղեգնաձ տարած.|  13 դ.  |   Հ     |               |

|  |«Սպիտակավոր» վանք |              |         |         |               |

|__|__________________|______________|_________|_________|_______________|

| 6|Վերնաշեն-         |Եղեգնաձ տարած.|  13 դ.  |   Հ     |               |

|  |«Պռոշաբերդ» վանք  |              |         |         |               |

|__|__________________|______________|_________|_________|_______________|

| 7|Արտաբույնք-       |Եղեգնաձ տարած.| 10-11 դդ|   Հ     |               |

|  |«Սմբատաբերդ»      |              |         |         |               |

|  |ամրոցը            |              |         |         |               |

|__|__________________|______________|_________|_________|_______________|

| 8|Արտաբույնք-»Ցախաց |Եղեգնաձ տարած.| 9-11 դդ.|   Հ     |               |

|  |քար» վանք         |              |         |         |               |

|__|__________________|______________|_________|_________|_______________|

| 9|Արատես-»Արատես»   |Եղեգնաձ տարած.| 10-13 դդ|   Հ     |               |

|  |վանք              |              |         |         |               |

|__|__________________|______________|_________|_________|_______________|

|10|Եղեգիս- «Սուրբ    |Եղեգնաձ տարած.|  13 դ.  |   Հ     |               |

|  |Նշան» եկեղեցի     |              |         |         |               |

|__|__________________|______________|_________|_________|_______________|

|11|Եղեգիս- «Զորաց»   |Եղեգնաձ տարած.|  13 դ.  |   Հ     |               |

|  |եկեղեցի           |              |         |         |               |

|__|__________________|______________|_________|_________|_______________|

|12|Արենի-»Սուրբ      |Եղեգնաձ տարած.| 1321 թ. |   Հ     |               |

|  |Աստվածածին»       |              |         |         |               |

|  |եկեղեցի           |              |         |         |               |

|__|__________________|______________|_________|_________|_______________|

|13|Արենի-կամուրջ Արփա|Եղեգնաձ տարած.|   13 դ. |   Հ     |               |

|  |գետի վրա          |              |         |         |               |

|__|__________________|______________|_________|_________|_______________|

|14|Լեռնանցք-միանավ   |Եղեգնաձ տարած.| 12-13 դդ|         |               |

|  |քարավանատուն      |              |         |         |               |

|__|__________________|______________|_________|_________|_______________|

|15|Խաչիկ-Քարկոփի վանք|Եղեգնաձ տարած.| 9-10 դդ.|   Հ     |               |

|__|__________________|______________|_________|_________|_______________|

|16|Շատին-»Շատին» վանք|Եղեգնաձ տարած.| 10-17 դդ|   Հ     |               |

|__|__________________|______________|_________|_________|_______________|

|17|Եղեգնաձոր-»Քյոշկ» |Եղեգնաձ տարած.|մթա 7 դ- |   Հ     |               |

|  |ամրոց             |              |մթ 5դ.   |         |               |

|__|__________________|______________|_________|_________|_______________|

|18|Վերնաշեն-.Սուրբ   |Եղեգնաձ տարած.| 17 դդ.  |   Տ     |               |

|  |Հակոբ» եկեղեցի    |              |         |         |               |

|________________________________________________________________________|

|                           Վայքի գոտի                                   |

|________________________________________________________________________|

|19|Գնդևազ-»Գնդևանք»  |Վայքի տարած.  |  10 դ.  |   Հ     |համալիրի       |

|  |վանք              |              |         |         |պարիսպների     |

|  |                  |              |         |         |վերականգնում,  |

|  |                  |              |         |         |հողասահքի      |

|  |                  |              |         |         |խնդխրի լուծում`|

|  |                  |              |         |         |դրենաժի        |

|  |                  |              |         |         |օգնությամբ     |

|__|__________________|______________|_________|_________|_______________|

|20|Գնդևազ-»Սուրբ     |Վայքի տարած.  |  1686 թ.|   Տ     |եկեղեցու       |

|  |Աստվածածին»       |              |         |         |վերականգնում   |

|  |եկեղեցի           |              |         |         |               |

|__|__________________|______________|_________|_________|_______________|

|21|Հերհեր-»Սուրբ     |Վայքի տարած.  | 9-13 դդ.|   Հ     |եկեղեցիների    |

|  |Սիոն» վանք        |              |         |         |վերանորոգում,  |

|  |                  |              |         |         |շրջակա տարածքի |

|  |                  |              |         |         |գերեզմանոցի    |

|  |                  |              |         |         |տարածքի        |

|  |                  |              |         |         |բարեկարգում,   |

|  |                  |              |         |         |ընկած խաչքարերի|

|  |                  |              |         |         |կանգնեցում     |

|__|__________________|______________|_________|_________|_______________|

|22|Հերհեր-»Սուրբ     |Վայքի տարած.  | 1298 թ. |   Հ     |վերականգնում,  |

|  |Գևորգ»  եկեղեցի   |              |         |         |վերանորոգում,  |

|  |                  |              |         |         |շրջակայքի      |

|  |                  |              |         |         |բարեկարգում    |

|__|__________________|______________|_________|_________|_______________|

|23|Գոմք-դամբարան     |Վայքի տարած.  | 2-1 հազ.|   Հ     |               |

|__|__________________|______________|_________|_________|_______________|

|24|Մարտիրոս-»Սուրբ   |Վայքի տարած.  |   14 դ. |   Հ     |               |

|  |Աստվածածին»       |              |         |         |               |

|  |քարանձավային վանք |              |         |         |               |

._________________________________________________________________________

 

_________________________________________________________________________.

|հուշարձանին մոտեցող ճանապարհի  |թողունա- |հուշարձանի          |հուշար-  |

|և  ավտոկայանատեղիների վիճակը   |կությունը|այցելության և       |ձանի     |

|_______________________________|         |դիտարկման           |մերձա-   |

|  ճանապարհ     |ավտոկայանատեղի |         |տևողությունը        |կայքում  |

|_______________|_______________|         |____________________|թանգարանի|

|բարե-|ան-  |չկա|բարե-|ան-  |չկա|         |տարվա  |օրվա  |դի-  |առկայու- |

|կարգ |բարե-|   |կարգ |բարե-|   |         |եղանակը|ընթաց-|տարկ-|թյունը   |

|     |կարգ |   |     |կարգ |   |         |       |քում  |ման  |         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |այցե- |տևո- |         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |լութ- |ղութ-|         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |յուն- |յունը|         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |ների  |     |         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |ժամերի|     |         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |քանակը|     |         |

|_____|_____|___|_____|_____|___|_________|_______|______|_____|_________|

|  7  |  8  | 9 | 10  | 11  |12 |   13    |  14   |  15  |  16 |   17    |

|________________________________________________________________________|

|                                Եղեգնաձորի գոտի                         |

|________________________________________________________________________|

|  +  |     |   |  +  |     |   |  1440   |շուրջ- |  8 ժ.| 20 ր|         |

|     |     |   |     |     |   |         |տարյա  |      |     |         |

|_____|_____|___|_____|_____|___|_________|_______|______|_____|_________|

|     |  +  |   |     |     | + |   960   | IV-XI |  8 ժ.| 15 ր|         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |      |     |         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |      |     |         |

|_____|_____|___|_____|_____|___|_________|_______|______|_____|_________|

|  +  |     |   |     |  +  |   |  1440   | IV-XI |  8 ժ.| 20 ր|         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |      |     |         |

|_____|_____|___|_____|_____|___|_________|_______|______|_____|_________|

|  +  |     |   |  +  |     |   |  1080   |շուրջ- |  6 ժ.| 30 ր|    +    |

|     |     |   |     |     |   |         |տարյա  |      |     |         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |      |     |         |

|_____|_____|___|_____|_____|___|_________|_______|______|_____|_________|

|     |  +  |   |     |     | + |   960   | IV-XI |  8 ժ.| 15 ր|         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |      |     |         |

|_____|_____|___|_____|_____|___|_________|_______|______|_____|_________|

|     |     | + |     |     | + |  1440   | IV-XI |  8 ժ.| 30 ր|         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |      |     |         |

|_____|_____|___|_____|_____|___|_________|_______|______|_____|_________|

|     |     | + |     |     | + |  1440   | IV-XI |  8 ժ.| 30 ր|         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |      |     |         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |      |     |         |

|_____|_____|___|_____|_____|___|_________|_______|______|_____|_________|

|     |     | + |     |     | + |  1440   | IV-XI |  8 ժ.| 30 ր|         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |      |     |         |

|_____|_____|___|_____|_____|___|_________|_______|______|_____|_________|

|     |  +  |   |     |     | + |  2160   | IV-XI |  8 ժ.| 30 ր|         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |      |     |         |

|_____|_____|___|_____|_____|___|_________|_______|______|_____|_________|

|     |  +  |   |     |     | + |   960   | IV-XI |  8 ժ.| 15 ր|         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |      |     |         |

|_____|_____|___|_____|_____|___|_________|_______|______|_____|_________|

|     |  +  |   |     |     | + |  1920   | IV-XI |  8 ժ.| 15 ր|         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |      |     |         |

|_____|_____|___|_____|_____|___|_________|_______|______|_____|_________|

|  +  |     |   |     |     | + |   960   |շուրջ- |  8 ժ.| 15 ր|         |

|     |     |   |     |     |   |         |տարյա  |      |     |         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |      |     |         |

|_____|_____|___|_____|_____|___|_________|_______|______|_____|_________|

|     |  +  |   |     |     | + |   960   | IV-XI |  8 ժ.| 15 ր|         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |      |     |         |

|_____|_____|___|_____|_____|___|_________|_______|______|_____|_________|

|     |     | + |     |     | + |   720   | IV-XI |  8 ժ.| 20 ր|         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |      |     |         |

|_____|_____|___|_____|_____|___|_________|_______|______|_____|_________|

|     |  +  |   |     |     | + |  1440   | IV-XI |  8 ժ.| 20 ր|         |

|_____|_____|___|_____|_____|___|_________|_______|______|_____|_________|

|     |  +  |   |     |     | + |  1440   | IV-XI |  8 ժ.| 30 ր|         |

|_____|_____|___|_____|_____|___|_________|_______|______|_____|_________|

|  +  |     |   |  +  |     |   |   540   |շուրջ- |  6 ժ.| 20 ր|         |

|     |     |   |     |     |   |         |տարյա  |      |     |         |

|_____|_____|___|_____|_____|___|_________|_______|______|_____|_________|

|  +  |     |   |     |     | + |   540   |շուրջ- |  6 ժ.| 20 ր|    +    |

|     |     |   |     |     |   |         |տարյա  |      |     |         |

|________________________________________________________________________|

|                               Վայքի գոտի                               |

|________________________________________________________________________|

|  +  |     |   |     |     | + |  1080   |շուրջ- |  6 ժ.| 30 ր|         |

|     |     |   |     |     |   |         |տարյա  |      |     |         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |      |     |         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |      |     |         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |      |     |         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |      |     |         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |      |     |         |

|_____|_____|___|_____|_____|___|_________|_______|______|_____|_________|

|  +  |     |   |     |     | + |   960)  | IV-XI |  8 ժ.| 15 ր|         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |      |     |         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |      |     |         |

|_____|_____|___|_____|_____|___|_________|_______|______|_____|_________|

|     |  +  |   |     |     | + |   720   | IV-XI |  8 ժ.| 20 ր|         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |      |     |         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |      |     |         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |      |     |         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |      |     |         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |      |     |         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |      |     |         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |      |     |         |

|_____|_____|___|_____|_____|___|_________|_______|______|_____|_________|

|     |  +  |   |     |     | + |   960   | IV-XI |  8 ժ.| 15 ր|         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |      |     |         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |      |     |         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |      |     |         |

|_____|_____|___|_____|_____|___|_________|_______|______|_____|_________|

|     |  +  |   |     |     | + |   960   | IV-XI |  8 ժ.| 15 ր|         |

|_____|_____|___|_____|_____|___|_________|_______|______|_____|_________|

|     |  +  |   |     |     | + |   720   | IV-XI |  8 ժ.| 20 ր|         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |      |     |         |

|     |     |   |     |     |   |         |       |      |     |         |

_________________________________________________________________________.

 

Մարզի գրեթե ողջ տարածքում առողջարանային բուժման տարբեր տեսակների առկայությունը` հանքային ջրերի բազմազանություն, կլիմայաբուժության, նպաստավոր պայմանները, հեծյալ երթուղիների կազմակերպման հնարավորությունները և դրանց բուժական ազդեցությունը հենաշարժողական ոլորտի հիվանդությունների դեպքում (իպոթերապիա), տարածքում բազմաթիվ քարատեսակների առկայությունը, որոնց կիրառմամբ բուժման նոր տեսակների բացահայտումը (սթոունոթերապիա) լայն հնարավորություն են ստեղծում բուժիչ զբոսաշրջության զարգացման համար:

Մարզի տարածքում առանձնակի նշանակություն ունի Ջերմուկ քաղաքը` ձևավորված առողջարանային բուժմամբ, ինչի համար ՀՀ Էկոնոմիկայի նախարարության կողմից մշակվել է զարգացման ծրագիր, որը նախատեսում է Ջերմուկ քաղաքը շուրջտարյա, միջազգային չափանիշներին համապատասխան առողջարանային (ՍՊԱ) կենտրոն դարձնելու տեսլականը` առաջարկելով զարգացնել հետևյալ ոլորտները.

. Առողջարանային (ՍՊԱ) և ձմեռային զբոսաշրջության հաստատություններ ու ծառայություններ` որպես եվրոպական համանման կենտրոնների այլընտրանք:

. Շախմատի միջազգային մրցաշարերի անցկացման կենտրոն:

. Համահայկական և միջազգային երիտասարդական ճամբար:

. Մշակութային զբոսաշրջության զարգացման կենտրոն:

Ճոպանուղու երկարությունը ներկայումս կազմում է մեկ կիլոմետր, այնուամենայնիվ, կախված նախաձեռնության հաջողությունից, նախատեսվում է հետագայում այն դարձնել 16 կիլոմետր ձգվածություն ունեցող ճոպանուղու ցանց, ինչը կստեղծի հնարավորություններ ձմեռային սեզոնում զբոսաշրջիկների առավել մեծ քանակի այցելությունների ապահովում:

Ծրագրով նախատեսվում է ապահովել տարեկան 100 000 այցելու:

 

Զբոսաշրջության ռեսուրսների գնահատում

 

.____________________________________________________________________.

|N |Ռեկրեացիոն   |Լանդշաֆտի բնութագրական|Ռեսուրսների օգտագործման     |

|  |գոտիներ      |գծեր                  |ոլորտներ                    |

|__|_____________|______________________|____________________________|

|1 |     2       |          3           |               4            |

|__|_____________|______________________|____________________________|

| 1|Գոգահովիտներ |Ընդարձակ լեռնային     |ֆոտո, կինո նկարահանումների  |

|  |             |համայնապատկեր` տարվա  |համար բարենպաստ դիտահարթակեր|

|  |             |բոլոր սեզոններին      |                            |

|__|_____________|______________________|____________________________|

|2.|Բարձրլեռնային|Ծովի մակերևույթից     |. Ալպինիզմ` ճոպանուղիների,  |

|  |գոտիներ      |2000 մ-ից բարձր       |սպորտբազաների, հանգրվանների,|

|  |             |գոտիներ, ենթալպիական  |կարճատև  հանգստի օբյեկտների |

|  |             |մարգագետիններ` ցուրտ  |կառուցմամբ,                 |

|  |             |կլիմայով, ձմռանը      |. ամռանը` հետիոտն, հեծյալ   |

|  |             |համատարած ձյան        |զբոսանքներ,                 |

|  |             |ծածկույթով            |. պլաներային սպորտ,         |

|  |             |                      |. դահուկային, սահնակային    |

|  |             |                      |զբոսանքներ, մրցումներ,      |

|  |             |                      |. բնական հուշարձաններ       |

|  |             |                      |(չինգիլներ, լեռնանցքներ,    |

|  |             |                      |խառնարաններ, քարանձավներ),  |

|  |             |                      |. դեղաբույսերի կազմակերպված |

|  |             |                      |հավաքում, որս:              |

|__|_____________|______________________|____________________________|

| 3|Լեռնահովիտներ|Կիրճեր, ձորեր,        |. հետիոտն, հեծյալ           |

|  |             |ջրվեժներ, արագահոսքեր,|զբոսանքներ, արշավներ,       |

|  |             |քարանձավներ           |. ջրային (գետային) սպորտ,   |

|  |             |                      |. լեռնագնացություն,         |

|  |             |                      |սպորտհանգրվաններ,           |

|  |             |                      |. ջրվեժներ, անձավներ,       |

|  |             |                      |կիրճեր, գրունտային ջրերի,   |

|  |             |                      |լեռնային ապարների ելքեր,    |

|  |             |                      |. ջրամբարներ, ձկնորսություն,|

|  |             |                      |. կլիմայաբուժության, հանգստի|

|  |             |                      |համար բարենպաստ, հարմարավետ |

|  |             |                      |միկրոկլիմայական պայմաններով |

|  |             |                      |առանձին տեղամասեր:          |

|__|_____________|______________________|____________________________|

| 4|Լեռնային     |Սաղարթավոր և  խառն    |. անտառային արահետներով     |

|  |անտառներ     |անտառներ (կաղնի, սոճի |շուրջտարյա զբոսանքներ,      |

|  |             |և  այլն) 900-2300 մ   |. սնկերի, վայրի պտուղների   |

|  |             |ծովի մակարդակից բարձր |հավաք,                      |

|  |             |                      |. անտառային էկզոտիկայի հետ  |

|  |             |                      |ծանոթություն,               |

|  |             |                      |. առանձին տեղամասեր`        |

|  |             |                      |հանգստի, մանկական           |

|  |             |                      |. ճամբարների, առողջարանների |

|  |             |                      |համար հարմարավետ            |

|  |             |                      |պայմաններով:                |

|__|_____________|______________________|____________________________|

| 5|Հանքային     |Կլիմայաբալնեոլոգիական |. բուժում հանքային ջրերով,  |

|  |ջրերի ելքերի |առողջարանների,        |. հանքային և  աղբյուրի ջրերի|

|  |շրջաններ     |հանգստյան տների       |շշալցում,                   |

|  |             |գոտիներ               |. առողջարաններ, հանգստյան   |

|  |             |                      |տներ, պրոֆիլակտորիաներ,     |

|  |             |                      |. բուժիչ ցեխեր, տորֆեր,     |

|  |             |                      |. կլիմայաբուժություն:       |

|__|_____________|______________________|____________________________|

| 6|Կլիմայական   |Ծովի մակերևույթից     |. ջերմաստիճանի, խոնավության |

|  |հարմարավետու-|500-1800 մ բարձրության|և  ճնշման համեմատաբար ոչ մեծ|

|  |թյան գոտիներ |գոտիներ               |կոնտրաստների գոտի,          |

|  |             |                      |. շուրջտարյա                |

|  |             |                      |կլիմայաբուժություն,         |

|  |             |                      |օդաբուժություն,             |

|  |             |                      |. հանքային աղբյուրներ,      |

|  |             |                      |ջրաբուժություն,             |

|  |             |                      |. շուրջտարյա գործող         |

|  |             |                      |առողջարաններ, հանգստյան     |

|  |             |                      |տներ, մանկական առողջարաններ,|

|  |             |                      |. զբոսաշրջային երթուղիներ,  |

|  |             |                      |արշավներ, զբոսանքներ        |

|  |             |                      |(հետիոտն, հեծյալ),          |

|  |             |                      |. ծանոթացում մշակույթի,     |

|  |             |                      |կենցաղի, ժողովրդի պատմական  |

|  |             |                      |ժառանգության հետ:           |

.____________________________________________________________________.

 

Վայոց Ձորի մարզի հարուստ ռեկրեացիոն ռեսուրսները, «Ջերմուկ» առողջարանի առկայությունը, տարածքի գեոմորֆոլոգիական պայմանները, բնակլիմայական պայմանների բազմազանությունն ըստ գոտիականության, հնարավորություն են տալիս Արփա գետի ավազանի ռեկրեացիոն գոտում առանձնացնել հետևյալ ենթագոտիները.

- Արփայի վերին հոսանքի ենթագոտի, ընդգրկում է «Ջերմուկ» առողջարանի տարածքը, գետի վերին հոսանքի հովիտը և Վայքից արևելք գտնվող հանքային ջրերի տեղամասը:

Ենթագոտու ռեկրեացիոն ուղղվածությունը` շուրջտարյա բուժում, երկարատև, կարճատև հանգիստ, ձմեռային հանգստի, սպորտի տարբեր ձևեր.

- Եղեգիսի ենթագոտի, ընդգրկում է Եղեգիս գետի հովիտը, ռեկրեացիոն ուղղվածությունը` երկարատև, կարճատև հանգիստ, ձմեռային սպորտ.

- Հերհերի ենթագոտի, ընդգրկում է Հերհեր գետի հովիտը, ռեկրեացիոն ուղղվածությունը` երկարատև, կարճատև հանգիստ, ձմեռային բուժիչ սպորտ:

Հաշվի առնելով մարզի ռեկրեացիոն յուրացվածության մակարդակը, ռեզերվային տարածքների առկայությունը, ռեկրեացիոն համակարգի կազմակերպումը կընթանա հիմնականում թույլ յուրացված գոտու զարգացման ուղիով (տարաբնակեցման նոր ձևերի ստեղծում, ենթակառուցվածքների զարգացում և կատարելագործում, էկոլոգիական հիմնակմախքի բարելավում):

Ռեկրեացիոն գոտու կենտրոն առաջարկվում է Ջերմուկ քաղաքը:

Կեչուտ ջրամբարի աջ ափի որոշ հատվածներ արդեն իսկ կառուցապատված են հանգստի և առողջարանային շենքերով: Առկա են սպասարկման ոլորտի որոշ շինություններ: Ներկայումս չկան առևտրի և սպասարկման ընդգծված խմբավորումներ, գյուղմթերքի վաճառքի առանձնացված հատվածներ:

Սկզբնական շրջանում բավարարելով ավելի սուղ պահանջների, զբոսաշրջիկների հոսքի աճին զուգընթաց աստիճանաբար կսկսեն ձևավորվել ու զարգանալ սպասարկման ոլորտի բազմաթիվ ծառայություններ` կապը, առևտուրը, հասարակական սնունդը, հուշանվերների արտադրությունը, տպագրությունը, տրանսպորտը, ավտոտեխսպասարկման ոլորտը և այլն: Տեղական արտադրողների համար կստեղծվի սպառման շուկա` գյուղմթերքների ավելցուկի իրացման համար:

Աստիճանաբար կբարելավվեն նաև բնակչության կենսաապահովման մակարդակը և կենսապայմանները` թե նյութական բարեկեցության աճի և թե ենթակառուցվածքներով ապահովվածության բարձրացման շնորհիվ:

Վայոց Ձորի մարզում առանձնակի կարևորություն է տրված գյուղական զբոսաշրջության զարգացմանը, որը ենթադրում է գյուղական բնակչության մեծամասնության ընդգրկումն այդ ոլորտում` օգտագործելով մասնավոր սեկտորի բնակֆոնդը և ստեղծելով բազմաթիվ աշխատատեղեր տեղացիների համար:

Մարզի տարածքում առկա են մի շարք լքված կամ փոքրագույն` մարող ֆունկցիաներով գյուղական բնակավայրեր, որոնք կարող են վերակազմավորվել` որպես ազգագրական գյուղեր, որոնք հետաքրքրություն են ներկայացնում ազգային ավանդույթներին ծանոթացնելու առումով, գյուղի կենսագործունեության առավել բնական պայմաններում:

Զբոսաշրջիկների պահանջները ծառայությունների մատուցման դասական ուրվագծով, այն է` տրանսպորտ-տեղավորում-ժամանց, բավարարելու համար անհրաժեշտ է նրանց ապահովել հետևյալ ծառայություններով.

- բնակություն, որը պահանջում է տեղավորման մի շարք հիմնական և լրացուցիչ միջոցներ,

- սնունդ, որը կապված է բազմազան սննդատեսակներով ապահովելու հետ,

- զբոսաշրջային տպավորություններով առավել հարուստ երթուղիներ,

- տրանսպորտ:

Նշված ուրվագծի հաջողությամբ և անխափան գործառնելու նպատակով առաջարկվել է զբոսաշրջային գոտիների միասնական համակարգի ձևավորում և լիարժեք զբոսաշրջային երթուղիների (նախատեսված զբոսաշրջիկների տարբեր խմբերի համար) կազմակերպում` ապահովելով զբոսաշրջիկների լիարժեք սպասարկման համալիր 15 րոպե հետիոտն հասանելիության սահմաններում, ներառյալ բնակությունը (հյուրանոցային համալիրների, բնակարաններ, տներ և այլն), զբոսաշրջիկների սպասարկումը (հուշանվերների վաճառք, կենցաղային ծառայություններ, առողջապահություն և այլն), զվարճանքներ (զվարճանքի համալիրներ, թատրոններ, կինոհամերգային դահլիճներ, տեղեկատվական սպասարկում, տեսարժան օբյեկտների այցելություններ (էքսկուրսիոն սպասարկում) և տրանսպորտային սպասարկում` ավտոկայանատեղերով:

Զբոսաշրջային ենթակառուցվածքի ձևավորումը պահանջ է դնում մարզում հետևյալ լրացուցիչ միջոցառումների իրականացմանը.

. ավտոմոբիլային ճանապարհների արդիականացում,

. կանգառատեղիների և կայանատեղերի կառուցում, այդ թվում էքսկուրսիոն տրանսպորտի համար,

. կոմունալ տնտեսության զարգացում,

. պուրակների վերականգնում,

. թանգարանների և այլ մշակութա-հանդիսային հաստատությունների վերականգնում կամ նորերի հիմնում,

. բնապահպանություն,

. արագ սննդի հաստատությունների զարգացում,

. ժամանցի և զվարճությունների զարգացում, ջրային զբոսայգիների, լեռնադահուկային լանջերի կազմակերպում, թենիսային կորտերի, գոլֆի,

. երիտասարդական էքստրեմալ սպորտաձևերի համար հարթակների կառուցում:

 

._____________________________________________________________________.

|      ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԼԻՐԻ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԱՅԻՆ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒՄ            |

._____________________________________________________________________.

\/

._____________________________________________________________________.

|ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԲԱԶՄԱՖՈՒՆԿՑԻՈՆԱԼ ՄԻՋՈՒԿ                                  |

|(ՄԵԾ ԳՐԱՎՉՈՒԹՅԱՄԲ ՕԺՏՎԱԾ ՍՊԱՍԱՐԿՄԱՆ ՕԲՅԵԿՏՆԵՐԻ ԱՌԿԱՅՈՒԹՅՈՒՆ)         |

._____________________________________________________________________.

\/

._____________________________________________________________________.

|ԵՆԹԱԿԵՆՏՐՈՆՆԵՐ` ՏԱՐԲԵՐԱԿՎԱԾ ԶԲՈՍԱՇՐՋԱՅԻՆ ՊԱՀԱՆՋՆԵՐԻ ԲԱՎԱՐԱՐՄԱՆ ՀԱՄԱՐ |

|(ԲԱՐԵՆՊԱՍՏ ՄԱՏՉԵԼԻՈՒԹՅԱՆ ԳՈՏՈՒՄ` 1 ԺԱՄՅԱ ԶԲՈՍԱՇՐՋԱՅԻՆ-ՀԵՏԻՈՏՆ        |

|ՄԱՏՉԵԼԻՈՒԹՅՈՒՆ, 3-4 ԿՄ)                                              |

._____________________________________________________________________.

\/

._____________________________________________________________________.

|ՄԱՍՆԱՃՅՈՒՂԵՐ` ՀԱՆԳՐՎԱՆՆԵՐ, ՀՅՈՒՂԱԿՆԵՐ, ԷՔՍՊԵԴԻՑԻՈՆ ԲՆԱԿԱՎԱՅՐԵՐ       |

|(ՍԱՀՄԱՆԱՓԱԿ ԲԱՐԵՆՊԱՍՏ ՄԱՏՉԵԼԻՈՒԹՅԱՆ ԳՈՏՈՒՄ` ՄԵԿՕՐՅԱ ԶԲՈՍԱՇՐՋԱՅԻՆ     |

|ՀԵՏԻՈՏՆ ՄԱՏՉԵԼԻՈՒԹՅԱՆ ԳՈՏՈՒՄ, 10-15 ԿՄ)                              |

._____________________________________________________________________.

|

\/

._____________________________________________________________________.

|ԼԱՆԴՇԱՖՏԱ-ԵՐԹՈՒՂԱՅԻՆ ԵՎ ՏՐԱՍՆՊՈՐՏԱՅԻՆ-ԿՈՄՈՒՆԻԿԱՑԻՈՆ ԿԱՊԵՐ,           |

|                                                                     |

|. ԱՊԱՀՈՎԵԼՈՎ ԿԱՊԵՐԸ ՏԱՐԲԵՐ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԱՅԻՆ ՏԱՐՐԵՐԻ ԵՎ                 |

|ԲՆԱԿԱՆ-ՌԵԿՐԵԱՑԻՈՆ ՏԱՐԱԾՔՆԵՐԻ ՄԻՋԵՎ,                                  |

|. ԻՐԱԿԱՆԱՑՆԵԼՈՎ ԲՆԱՊԱՀՊԱՆԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐ` ԶԲՈՍԱՇՐՋԱՅԻՆ ՀՈՍՔԵՐԸ            |

|ՏԱՐԱԾԱԿԱՆՈՐԵՆ ՏԵՂԱԲԱՇԽԵԼՈՒ ՄԻՋՈՑՈՎ ՊԱՀՊԱՆԵԼՈՎ ԱՐԺԵՔԱՎՈՐ ԲՆԱԿԱՆ       |

|ՀԱՄԱԼԻՐՆԵՐԸ                                                          |

._____________________________________________________________________.

\/

._____________________________________________________________________.

|      ՊԱՀՊԱՆՎՈՂ ՔԻՉ ՁԵՎԱՓՈԽՎԱԾ ԲՆԱԿԱՆ ԼԱՆԴՇԱՖՏԱՅԻՆ ՏԱՐԱԾՔՆԵՐ         |

._____________________________________________________________________.

 

Ներկայումս զբոսաշրջիկների հատուկ ուշադրությանն են արժանանում

ոչ մեծ մասնավոր հյուրանոցները կամ անհատական տները` իրենց անկրկնելի հարմարավետ միջավայրի շնորհիվ, որոնք վարձով են տրվում տեղաբնակների կողմից, և հնարավորություն ընձեռում վայելել գյուղական տեղանքում կամ լեռնային շրջաններում ժամանցի հաճույքը: ՈՒստի, մարզի տարածքում առանձնացված զբոսաշրջային ենթակենտրոններում նախատեսվում է նմանատիպ կացարանների ընտրություն` համապատասխանեցնելով զբոսաշրջային արդի պահանջներին: Այս տիպի ճարտարապետության կարևորագույն հատկանիշներից է տեղական ավանդույթների, շինանյութերի լայն կիրառումը, ինչը հնարավորություն է ընձեռում հասնել դրանց և շրջակա միջավայրի ներդաշնակ միաձուլմանը: Նշված հաստատությունների առկայությունը (զբոսաշրջային գյուղերի) բնակավայրերի հարևանությամբ կամ մի շարք բնակավայրերի վերածումը զբոսաշրջային գյուղերի (նորապսակների, արվեստագետների, մանկական և այլն) ենթադրում է բազմաթիվ ծառայությունների կազմակերպում` առևտրա-կենցաղային սպասարկում, լրացուցիչ վարձավճարով կատարվող հագուստի և կոշիկի վերանորոգման արհեստանոցներ, վարսավիրանոցներ, ֆոտոսրահներ, տուրիստական պահանջարկի ապրանքների, հուշանվերների, թերթերի և ամսագրերի, մրգերի, բանջարեղենի և այլնի վաճառասրահներ, ինչը մեծապես կնպաստի նշված թույլ զարգացած գյուղերում լրացուցիչ աշխատատեղերի ստեղծմանը:

Զբոսաշրջային հոսքի կանխատեսումները թեև կորցրել են արդիականությունը, սակայն ունեն որոշակի օրինաչափություն: Ամենամեծաքանակ այցելությունները կատարվում են ամռան ամիսներին: Ամենաքիչ հաճախելի ժամանակաշրջանը ձմեռային ամիսներն են և գարնան սկիզբը: Այս ժամանակաշրջանում հյուրանոցների և գյուղական վարձով տրվող բնակարանների բեռնվածությունն ու զբոսաշրջային ակտիվությունը առաջարկվում է լրացնել մշակութային միջոցառումների կազմակերպման շնորհիվ (կոնգրեսներ, փառատոներ, մրցույթներ, քաղաքային տոնակատարություններ` տարվա նշանակալի իրադարձությունների մշակումով և նախապես այդ մասին տեղեկատվության տարածումով), երիտասարդական ձմեռային, սպորտային, հանգստի, ուսումնական ծրագրերի մշակմամբ, ակտիվացնելով ձմեռային սեզոնում զբոսաշրջային հաստատությունների բեռնվածությունը:

Մարզում առկա են բարենպաստ պայմաններ ու ռեսուրսներ զբոսաշրջության նաև հետևյալ տեսակների գործառնման համար.

. Առողջարարական, (որը լայն տարածում ունի մարզում ի շնորհիվ բազմաթիվ հանքային աղբյուրների), ևս զբոսաշրջության լիարժեք տեսակ է:

. Գործարարական, որը ներկայումս ևս բուռն զարգացում է ապրում, ներառելով գիտաժողովների, սեմինարների կազմակերպում, խրախուսական և գործնական ճանապարհորդություններ: Այս տեսակը թույլ է տալիս երկարացնել զբոսաշրջային սեզոնը և հանդիսանում է ծառայությունների նոր տեսակների սպառող` կոնֆերանսների դահլիճների վարձակալում, սուրճ-ընդմիջումներ, ընդունելություններ շնորհանդեսներ, էքսկուրսիաներ` մասնակիցների և ուղեկցողների համար:

. Ճանաչողական. Մարզի բնակավայրերի զգալի մասը օժտված է պատմության և մշակույթի հուշարձանների առատությամբ, որոնց հարևանությամբ կազմակերպելով հետաքրքիր մշակութային միջոցառումներ և ապահովելով զբոսաշրջիկների ընդունելության համար անհրաժեշտ ենթակառուցվածքների ցանց:

. Էթնոգրաֆիական, հիմնված պոտենցիալ սպառողի իրական հետաքրքրության վրա ժողովրդի կյանքի, ազգային ավանդույթների, ծիսակատարությունների, մշակույթին և ստեղծագործության նկատմամբ: Այս առումով հեռանկարային են պատմական կառուցվածքների օգտագործումը` որպես նշված միջոցառումների անցկացման համար կենդանի դեկորացիաներ:

. Իրադարձային, հիմնված որևէ մշակութային կամ սպորտային իրադարձության անցկացման կապակցությամբ զբոսաշրջիկների զանգվածային գրավման վրա: (Փառատոներ, մրցույթներ, քաղաքային տոնակատարություններ):

- էկոզբոսաշրջությունը` որպես կրթադաստիարակչական, բնապահպանական տեսակ, նախատեսվում է զարգացնել մարզի էկոլոգիապես մաքուր շրջաններում: Այս տեսակը դասվում է զբոսաշրջության զարգացման փոքրամասշտաբ տեսակներին և հանգում է ոչ մեծ խմբերի հանգստի կազմակերպմանը:

. Գյուղական (ագրո) զբոսաշրջություն` ավանդական, հեռավոր վայրերում տեղակայված գյուղերում, տեղաբնակների բնակարաններում:

Հետաքրքրությունը ժողովրդական արհեստների նկատմամբ մեծացնելու և դրանք զբոսաշրջային գրավչության օբյեկտ դարձնելու համար նախատեսվում է կազմակերպել արհեստանոց-կրպակներ վաճառասրահներով:

 

Բնական լանդշաֆտի վրա թույլատրելի ռեկրեացիոն բեռնվածքի որոշում

 

Համակարգի ռեկրեացիոն բեռնվածությունը որոշված է զբոսաշրջիկների (զուտ բուժվողների և հանգստացողների, թե տեղական, և թե արտասահմանյան), այն առավելագույն գումարային քանակով, որը կարող է միաժամանակ գտնվել ռեկրեացիոն տարածքներում, առանց խախտելու բնապահպանական և հանգստի հարմարավետ պայմանները, որոնք խիստ տուժում են գերբեռնումից, հաճախ բերելով անդառնալի հետևանքների:

 

Որպես ելակետային ընդունված է.

* մեկ մարդուն բաժին ընկնող բուժման և զբոսաշրջության ռեսուրսները: Ռեսուրսների հաշվառումը կատարվել է, ելնելով դրանց որակից ու քանակից, նաև դրանց ազդեցության գոտուց, մեկ տեղին անհրաժեշտ նվազագույն հողատարածքի չափերից:

* բնական լանդշաֆտների չափերը, որոնք հատկացված են հանգստի կազմակերպման համար, տարբեր տիպերի վրա բեռնվածության հաշվառումով,

- բնական կամ արհեստական լողափերի երկարությունները,

- զբոսաշրջային գրավչության օբյեկտների առկայությունը:

* Շրջանի ընդհանուր ռեկրեացիոն տարողությունը` որը սահմանափակվում է բնական լանդշաֆտի վրա թույլատրելի բեռնվածության ցուցանիշներով:

Առանձնացվում է 3 չափորոշիչ.

- կենսաէկոլոգիական, հիմնված բնական լանդշաֆտների կայունության վրա,

- տեխնոլոգիական, կապված լանդշաֆտի իրացման և ռեկրեացիոն գործունեության տարբեր տեսակներին ներկայացվող ներկայացվող ֆիզիկական և հիգիենիկ պահանջներից,

- հոգեբանական-գեղագիտական, հիմնված զբոսաշրջային գործունեությանը ներկայացվող գեղագիտական պահանջների, հոգեբանական հարմարավետության գործոնների վրա:

Ռեկրեացիոն տարողունակությունը որոշված է բնական ռեկրեացիոն պոտենցիալի վերլուծության և գնահատման հիման վրա, տարածքի հնարավորությունների մեծացման հնարավորությունների հաշվառումով` ի հաշիվ ռեսուրսների բազմապատկման ինժեներա-տեխնիկական և անտառմելիորատիվ աշխատանքների անցկացման:

Հաշվի են առնվել զբոսաշրջիկների և հանգստացողների (ինչպես արտաքին զբոսաշրջիկների հոսքերը, այնպես էլ ներքին հոսքերը) հետևյալ տիպերը.

- առողջարանային բուժում ստացող,

- տարբեր հաստատություններում հանգստացողներ,

- մասնավոր բնակելի ֆոնդում հանգստացողներ,

- ինքնուրույն ճանապարհորդող զբոսաշրջիկներ,

- զբոսաշրջության և հանգստի տարբեր հաստատություններում հանգստացող երեխաներ,

- կարճատև հանգստացողներ:

Ներքին հոսքերը ներառում են ինչպես տեղական հանգստացողներին, այնպես էլ շրջակա տարածաշրջաններից տվյալ գոտի ձգտող զբոսաշրջիկների հոսքերը:

Թույլատրելի բեռնվածքները կարգավորվում են հաճախորդների առավելագույն քանակը միավոր ժամանակի կտրվածքով լանդշաֆտի միավորի վրա` չխախտելով բնական հավասարակշռությունը և գեոհամակարգի կառուցվածքն ու բնույթը: ՈՒստի հաճախումների խտությամբ էլ որոշվում են տարածքների անհրաժեշտ բարեկարգման աստիճանը:

Տարողունակության հաշվարկը կատարվում է դիֆերենցված` առողջարանային օգտագործման տարածքների համար (բալնեոլոգիական կամ այլ բուժական ռեսուրսների հաշվառմամբ) և ռեկրեացիոն օգտագործման (բուժական, զբոսաշրջային ռեսուրսներով):

1. Բուժական-առողջարանային գումարային տարողունակությունն ըստ ջրաբուժական ռեսուրսների` հանքային ջրերի հաստատված պաշարներից ելնելով, կկազմի.

Wտ= Qօր x f,

որտեղ Qօր - բոլոր աղբյուրների գումարային օրական դեբիտն է, մ3/օր,

f - բերված գործակից, որը հաշվի է առնում ջրաբուժարանի աշխատանքի տևողությունը և աշխատանքային օրերի քանակը ամսվա կտրվածքով, մեկ պրոցեդուրայի վրա վրա հանքային ջրի ծավալը և մեկ բուժվողին անհրաժեշտ պրոցեդուրաների քանակը (f=2-3):

Մարզում հանքային ջրի հաշվարկած պաշարները (Ջերմուկ, Արփի և Սայաթ-Նովա հանքային աղբյուրներ) 28 լ/վրկ-են, որից ըստ Հայաստանի երկրաբանական ֆոնդի տրամադրած տվյալների «Փյուր ՈՒոթեր» ՍՊԸ, Վայոց Ձորի հանքային ջրերի գործարանի, Ջերմուկի մայր գործարանի, «Ջերմուկ գրուպ» ՍՊԸ կողմից շշալցման համար ծախսվում է 0.95 լ/վրկ հանքային ջուր: Հեռանկարային հաշվարկի համար եռապատկելով շշալցման հեռանկարային քանակը, կստացվի 2.85 լ/վրկ:

Մնացյալ 25.15 լ/վրկ-ի համար կատարելով հաշվարկ` վերոնշյալ բանաձևի կիրառմամբ, հաշվարկելով առողջարանային տեղերի քանակը, կունենանք.

25.15 x 86.4 = 2172.96 մ3/օր ջուր

Բալնեոլոգիական առողջավայրերի ընդհանուր գումարային տարողունակությունը կստացվի`

2172.96 x 3 = 6518 լոգանք

հաշվի առնելով, որ լոգանքներն ընդունվում են օրը մեջ, շուրջտարյա բուժման կազմակերպման պարագայում տարվա կտրվածքով կստացվի`

6518 x 12 x 2 = 156 432 մարդ` շուրջտարյա բուժման պարագայում:

Ըստ վերականգնողական թերապիայի գիտահետազոտական ինստիտուտի տվյալների յուրաքանչյուր բուժվողի համար բուժական գործընթացի ժամանակահատվածում նորմատիվորեն սահմանված է 150 լ/օր հանքային ջուր (որից 2-3 լ/օր-ը խմելու կամ այլ բուժական միջոցառումների համար: Ջրի խնայողական օգտագործման նկատառումներից ելնելով (հաշվի առնելով, որ ներկայումս օգտագործվում է ջրի մոտ 25%-ը, մնացածը լցվում Արփա գետը), համապատասխան սարքավորված ռեզերվուարներում ջրի շուրջօրյա ամբարման-պահեստավորման հնարավորությունը (համաձայն ՀՀ ֆիզիոթերապիայի և կուրորտաբանության ինստիտուտի տվյալների ջրի ցիրկուլյացիայի իրականացման պարագայում ապահովվում են թարմ և պահեստավորված հանքային ջրի բուժական հատկությունների նույնությունը), կստացվի.

25.15 x 86400 = 2172960 լ/օր հանքային ջրի ելք

2172960 : 150 = 14 486 առողջարանային տեղ

Շուրջտարյա բուժման կազմակերպման ապահովելու պարագայում տարվա կտրվածքով կստացվի` 14 486 x 12 = 173 837 մարդ

Հաշվարկում հաշվի չեն առնված առողջարանային բուժում ստացողները միայն խմելու չափաբաժնի ընդունմամբ (որոնց նշանակված չէ լոգանքների ընդունում):

Խորհրդային տարիներին առողջարանները և հանգստյան տները տարեկան սպասարկում էին 25000-30000 մարդու:

Հաշվի առնելով առողջարանային և հյուրանոցային առկա տնտեսությունը, հեռանկարում այն նկատառում է ծավալների գրեթե 10-ակի աճ: Պահուստային տարածքների յուրացմամբ հեռանկարային խտությունը կհասցվի մինչև 80-100 մարդ/հա:

2. Անտառապատ շրջաններում տեղակայված կարճատև կամ երկարատև ռեկրեացիայի կլիմայական կուրորտային գոտինների տարողունակության հաշվարկը կատարվում է բնական լանդշաֆտների վրա թույլատրելի բեռնվածության հաշվառմամբ, ելնելով առանձնացված տարածքային ռեսուրսների ընդհանուր մեծությունից:

Wռ = S x Nռ,

որտեղ S - կլիմայաբուժության կամ հանգստի համար առանձնացված բնական լանդշաֆտների տարածքի մակերեսն է, հա,

Nռ - լանդշաֆտի վրա թույլատրելի բեռնվածության նորմատիվ մեծությունը, մարդ/հա:

Լանդշաֆտների տարբեր տիպերի վրա թույլատրելի բեռնվածությունների մեծություններն ընդունելով 10-30 մարդ/հա, և հաշվի առնելով անտառապատ տարածքների` մեծ թեքությունների վրա տեղադրվածության նկատմամբ նվազեցնող գործակցի (25-50%) կիրառումը, տարածքների ռեկրեացիայի համար առանձնացված բարենպաստ հատվածները հաշվի առնող գործակիցները (0.1-0.5) կստացվի.

Եղեգիսի - 5000 մարդ

Արենիի - 2200 մարդ

Արտավանի - 4100 մարդ

Հերհերի - 3100 մարդ

Ջերմուկի - 8500 մարդ

3. Զբոսաշրջության և ավտոզբոսաշրջության (Wզ) գոտիների տարողունակությունը ևս որոշված է տարածքի և զբոսաշրջության օբյեկտների վրա թույլատրելի բեռնվածության հաշվառումով, (1 մարդ/հա): Wզ = 20 000 մարդ

4. Մասնագիտացված ուղղվածության հանգստի հաստատությունների (անտառապահի, ձկնորսի տնակներ) տարողունակությունը հաշվարկվել է SNմս e» Wմս

Նպատակահարմար է ապահովել հանգստացողներին համապատասխան մասնագիտացմամբ զբաղմունքներով.

S - մասնագիտական հանգստի տեսակներով զբաղվելու համար բարենպաստ տարածք, հա

Nմս - տվյալ գործունեության պայմաններում լանդշաֆտի վրա թույլատրելի բեռնվածության նորմատիվ:

Ձկնորսության (կարթով) համար նախատեսված ջրային մակերես (թույլատրելի բեռնվածությունը` 20 մարդ/հա)-Հերհերի-950 մարդ, Կեչուտի-1200 մարդ:

Առագաստանավորդների, նավավարողների, ջրային դահուկորդների քանակը` 3 մարդ/հա-Կեչուտ-360 մարդ, Հերհեր-300 մարդ

5. Ձմեռային հանգստի տեսակների գերակայությամբ կարճատև կամ երկարատև հանգստի գոտիների տարողունակությունը հաշվարկվել է դահուկային տարածքների վրա բեռնվածության հաշվառմամբ, որը կազմում է 2-20 մարդ/հա` կախված տարածքի անտառապատվածությունից: Բարենպաստ տարածքների հաշվի առնմամբ կստացվի 16 000 մարդ:

Կազմվել են կանխատեսումային սխեմաներ, որոնցում արտահայտված են բնակչության տեղաշարժերը, հանգստացողների հոսքերի ուղղությունների և նպատակների բացահայտմամբ: Սխեմաների հիման վրա կանխորոշվել են հոսքերի հնարավոր տարաբաշխումը դեպի հանգստի վայրեր, ձևավորվել է ռեկրեացիոն համակարգի տարածական կառուցվածքը, ճշգրտելով հանգստի վայրերի ֆունկցիոնալ նշանակությունները, զարգացման ուղղվածությունը, տարաբնակեցման ուղղությունների և տրանսպորտային սպասարկման ուրվագիծը:

Երթուղիների կազմակերպման ընթացքում առանձնակի կարևորություն է տրվում ռեկրեացիայի տարածքային ոչ արդյունավետ կազմակերպման դեպքում, շրջակա միջավայրի վրա հետևյալ բացասական երևույթների կանխմանը,

- հողածածկի տրորում և պնդացում,

- տարածքի կենսաբազմազանության տեսակային կազմի փոփոխություն և կենսաբազմազանության դեգրադացիա,

- տարածքի օգտագործման, կառուցապատման և աղտոտման հետևանքով բազմաթիվ կենդանիների բնակության միջավայրերի և բույսերի աճելավայրերի կորուստ և հետևաբար լանդշաֆտների դեգրադացիա:

Նախատեսված է որոշ դեպքերում արհեստանոց-սրահների, ցուցադրական բնույթի վաճառասրահների կազմակերպումը, որտեղ 1-3 վարպետների կողմից ցուցադրվում կամ ուսուցանվում է արհեստագործական արտադրական առավել հետաքրքիր պրոցեսը` հետագա վաճառքի կազմակերպմամբ:

Արհեստանոց-սրահների տեղադրումը նախատեսվում է առանձնակի գեղարվեստական ավանդույթներով, խոշոր պատմաճարտարապետական հուշարձանների, համալիրների հարևանությամբ, ինչպես նաև զբոսաշրջային կենտրոններում, բնակավայրի պատմական հատվածներում (Եղեգնաձորում):

Նախատեսվում է նաև ոսկերչության, վայրի գեղարվեստական մշակման և գորգագործության արհեստանոց-կրպակի կազմավորում (յուրաքանչյուրը 5-10 աշխատատեղով): Բացի այդ, Վերնաշեն գյուղի մոտ Գլաձորի համալսարանի հարևանությամբ տեղակայված Թանահատի վանքի տարածքում, որտեղ առկա են հարուստ մշակութային ավանդույթներ, նախատեսված է (Հանդիսանալով Հայաստանի լուսավորչական կենտրոններից) ձևավորել հայկական մանրանկարչության արհեստանոց-կրպակ, որը կկրի նաև ցուցադրական բնույթ` իրականացված ցուցանմուշների վաճառքով (ուսումնական ձեռնարկների հետ): Վերնաշենում, ճարտարապետական հուշարձանի հարևանությամբ բնակելի կառուցապատման տարածքում նախատեսված է նաև քարամշակման-փորագրության արհեստանոց-կրպակ (5-10 տեղ): Ջերմուկում, Շատինում, Հեր-Հեր-ում ցուցադրության օբյեկտների անմիջական հարևանությամբ ավտոկայանատեղերում նախատեսվում են հուշանվերների վաճառքի կրպակներ:

Ավտոտեխսպասարկման կառուցվածքներից զատ մարզի տարածքում նախատեսվում է ձիանոցների կազմակերպում` համապատասխան երթուղիների կազմակերպման համար հեծյալ շարժակազմի նախապատրաստման նպատակով: Բնապահպանական նկատառումներից ելնելով նախատեսված են հետևյալ միջոցառումների իրականացումը-սպորտային, հետիոտն, դահուկային երթուղիների կահավորում, հատուկ կահավորված կայանատեղերի ձևավորում` անձրևից պաշտպանվելու ծածկերով, աղբամաններով, սանհանգույցներով, խարույկի հարթակներով, նստարաններով, ցանկապատնեշների իրականացում և այլն:

 

II-7.2 Հանգիստ և զբոսաշրջություն

 

Հետաքրքրաշարժ սննդի ցանցի կազմակերպումը ևս կարևոր գործոն է նպաստելու զբոսաշրջիկների ժամանցի կազմակերպմանը, հարստացնելու տպավորությունները և ծանոթանալու տեղական սննդատեսակի ավանդույթներին:

Եղեգնաձորում նախատեսվում է կազմակերպել կաթնային խոհանոցի հաստատություններ` մի շարք բնակավայրերում ենթակետերի կազմակերպմամբ, ձևավորելու Եղեգնաձորի պանիրների դեգուստացիայի հաստատությունների ցանց:

Մարզի համար առանձնակի կարևորություն ունի գինու արտադրությունը:

Հայաստանի Հանրապետության տարածքում, Եղեգիս գետի վերին հոսանքներում միջին պլիոցենի ժամանակաշրջանի կավաշերտերից հայտնաբերվել են նախապատմական խաղողի բրածո տերևների դրոշմներ (խաղողի Զայսանյան մահացած տեսակ), որոնց տարիքը հասնում է 4-5 միլիոնի: Ներկայումս Հայաստանում վայրի վիճակում հանդիպում է խաղողի մեկ տեսակ` անտառային խաղողենին: Տարբեր դարաշրջանների հուշարձաններից հայտնաբերված խաղողի մնացորդները ցույց են տալիս, որ երկրագործության վաղ փուլերից սկսած, անտառային խաղողի ընտելացումից հետո մշակվող խաղողենին Հայաստանում անցել է զարգացման երկարատև ուղի և նպատակամղված, բազմադարյան սելեկցիայի արդյունքում ստացվել են միայն այս տարածքին բնորոշ մշակովի խաղողի աբորիգեն տեսակներ:

Հայաստանի Հանրապետությունում խաղողագործության և գինու արտադրության ավանդական գոտիներն էին Արարատյան դաշտը, Արարատյան դաշտին հարող նախալեռնային գոտին, Հյուսիսարևելյան շրջանները, Վայոց Ձորը և Սյունիքը: Վայոց Ձորի գոտին ընդգրկում է Եղեգնաձորի և Վայքի տարածաշրջանները 1000 մ բարձրության վրա, ակտիվ ջերմաստիճանների գումարը կազմում է 4347 oC, տեղումների միջին քանակը` 400-500 մմ: Այստեղ են գտնվում Հայաստանի ամենաբարձրադիր խաղողի այգիները: Այգիների տարածքը կազմում է 1235 հա, որից 85%-ը տեխնիկական` Արենի, Սապերավի, Կարմրահյութ, Հադիսի, Ներկառատ, 15% սեղանի` Արաքսենի սպիտակ, Սաթենի սպիտակ, Գանձակի սեղանի, Երևանի վարդագույն և Արարատի: Խաղողագործությամբ զբաղվում են 21 գյուղում:

Նման հարուստ պատմությունը նկատառում է գինու թանգարանի, գինիների համտեսման սրահների ցանցի ձևավորման` հիմնական կենտրոնով Արենի գյուղում (արդեն իսկ մասնակիորեն ձևավորված), ինչպես նաև ստեղծում նախադրյալներ` մարզում Ջերմուկի` որպես միջազգային չափանիշներին համապատասխան բուժ-առողջարարական զբոսաշրջային կենտրոնի վերածման ծրագրի շրջանակներում խաղողաբուժության, գինեբուժության նոր ձևավորվող ոլորտների ներդրման ու զարգացման:

Զբոսաշրջային համակարգի արդյունավետ գործառումը նկատառում է սպասարկման հաստատությունների ընդլայնված ցանցի ձևավորում: Մշակութային, հանդիսային, ժամանցային ու սպորտային հաստատությունների տեղաբաշխում և միջոցառումների կազմակերպման գործընթացում երթուղիների կառուցվածքն ու սցենարային ծրագրերը նախատեսվել են այնպես, որ երթուղիների ընդհանուր ծրագրում ներառված լինեն զբոսաշրջիկների միասնական զբաղմունքների ցիկլեր (զբոսաշրջային փաթեթով առաջարկված), այն է հուշարձանների, թանգարանների, զանազան տեսարժան վայրերի այցելություններ, սպորտ-առողջարանային արշավներ, այնպես էլ ազատ, զուտ զբոսաշրջիկների կողմից կազմակերպվող ժամանց` մասնակցություն բազմաբնույթ մշակութային ու սպորտային միջոցառումների, ուսումնակրթական գործընթացների և խաղաղ հանգիստ:

Հնագույն ավանդույթների վերածնումը, ազգային տոնակատարությունների կազմակերպված անցկացումը, ծանոթացումը ավանդույթներին, տոնակատարությունների կազմակերպումը նոր տարրերի լրացումով, անտարակույս հետաքրքրություն կներկայացնեն զբոսաշրջիկների համար և կհանդիսանան անհրաժեշտ պայման ժողովրդի պատմությանն ու կենցաղին առավել լիարժեքորեն ծանոթանալու համար:

Ներկայումս պահպանված են մի շարք ավանդական տոնակատարություններ ու ծեսեր, օր. Ծաղկազարդի տոնը (նվիրված գարնանամուտին, համբարձման), տրնդեզի (ձմռան վերջում), Վարդավառի (ամռան երկրորդ կեսին), Նավասարդը, Բարեկենդանը, Կանաչ կիրակին, ինչպես նաև ժամանակակից տոնակատարություններ, որոնց նախատեսվում է ներգրավել նաև զբոսաշրջիկներին` ունենալով երկու նպատակ-ինչպես ավելի բազմազան, գրավիչ ու հետաքրքիր դարձնել նրանց ժամանցը, այնպես էլ լրացուցիչ տնտեսական արդյունքի ակնկալիքով: Մի քանի տարի է, որ մարզում մեծ շուքով նշվում է գինու, բերքի տոնը, որն ուղեկցվում է աճեցված բերքի, մթերքների ցուցահանդես-վաճառքով, հանդիսություններով, ազգային երգերի, պարերի կազմակերպմամբ: Տոնակատարությունների շրջանակը կլրացվի նաև լրացուցիչ հետիոտն կամ հեծյալ արշավներով, հեծանվաերթերով, կինոնկարների, համերգների կազմակերպումը, թեմատիկ երեկոների կազմակերպմամբ (հանդիպում հայտնի մարդկանց` երաժիշտներ, նկարիչներ, գրողներ), ազգագրական ժամանցային խաղի, ազգային երգեր, պարերի ուսուցում, մասնակցություն ավանդական արհեստների ուսուցմանը, կերակրատեսակների, խմիչքների պատրաստմանը, նկարչական մրցույթ-ցուցահանդեսների մասնակցություն և կազմակերպում, ազգագրական համույթների ելույթների մասնակցություն, արհեստանոց-կրպակների այցելություններ, հուշանվերների ձեռքբերում: Առավել երկարատև երթուղիներում ներառել Սևանա լճի ափին հանգստի-ժամանցի կազմակերպում, թիավարություն, ջրային սպորտաձևեր:

Այսպիսով, վերոնշյալ ժամանցի ու զվարճանքի միջոցառումները բաժանվում են երկու տարատեսակի` սովորական և էթնոգրաֆիական բնույթի: Սովորական բնույթի միջոցառումները ներառում են զբոսաշրջիկների առավել մեծ քանակություն, զանգվածային միջոցառումների կազմակերպում` կանոնավոր անցկացվող և նախատեսված ստացիոնար կառույցներում (շուրջտարյա և սեզոնային գործող).

- մշակութա-հանդիսատեսային,

- սպորտային:

Էթնոգրաֆիական բնույթի միջոցառումները տարաբաժանվում են հետևյալ տեսակների.

- զվարճանքի տեսակներ, որոնց անցկացման համար պահանջվում են ստացիոնար կառույցներ և հատուկ սարքավորումներ (ձիերով զբոսանք, ազգային խաղերի հարթակներ, այլ զվարճանք` կախված տեղական պայմաններից),

- զանգվածային միջոցառումներ, որոնք անց են կացվում պարբերաբար և չունեն ստացիոնար կառույցների պահանջ (հնագույն ազգային տոնակատարությունների անցկացում, ջրային մակերեսների այցելություն):

 

Ձմեռային զբոսաշրջության ներկա միտումները

 

Համաձայն ՀՀ էկոնոմիկայի նախարարության կողմից Ջերմուկ քաղաքի համար մշակված վերոնշյալ զարգացման ծրագրի ձմեռային զբոսաշրջության միջոցառումները կարող են դասակարգվել հետևյալ կերպ.

 

. Դահուկասահք. Ալպերին բնորոշ կազմակերպված գործունեություն, օրինակ, սարնիվար դահուկասահք, ձնատախտակ (snowboarding), ուղղաթիռադահուկասպորտ (heli-skiing)

 

. Բացօթյա միջոցառումներ. էկոզբոսաշրջություն, արկածային գործունեություն, օրինակ, դահուկավազք, ձնամեքենաների վարում, զբոսանք սահնակներով, զբոսանք շներով լծված սահնակներով, ձմեռային ճամբարներ, վայրի կյանքի դիտարկում

 

. Քաղաքային միջոցառումներ. քաղաքային կյանքի տարրեր, ինչպիսին են օրինակ. գնումներ, ճաշկերույթ, տեսարժան վայրերի այցելություն, թանգարանների, թատրոնների, համերգների, սպորտային միջոցառումների հաճախում

 

. Փառատոններ/միջոցառումներ. ձմեռային կարևոր միջոցառումներ

 

. ՈՒսուցողական/մշակութային միջոցառումներ. լեզվի ուսուցման տարր պարունակող արձակուրդ, տեղական միջավայրին ու մշակույթին բնորոշ միջոցառումներ, խոհարարական դպրոցներ

 

. Հանգստյան տներ և առողջարաններ

 

. Տոնական օրեր. Ծննդյան տոնի, Ամանորի և այլ տոների հետ կապված հատուկ միջոցառումներ

 

Այնուամենայնիվ, ձմեռային արձակուրդում գտնվող հաճախորդների հիմնական դրդապատճառը մնում է սպորտը (օրինակ, դահուկավազքը և ձնատախտակը (snowboarding)): Արձակուրդն անցկացնելու վայրի (հանգստյան գոտու) ընտրության չափանիշները ներառում են հասանելիությունը, գինը, ծառայությունների ու հարմարությունների որակը: (Բնական) ձյան բավարար պայմանները համարվում են ընտրվող վայրի ամենակարևոր բնութագիրը:

 

Որպես առողջարանային ու ձմեռային զբոսաշրջության կենտրոն Ջերմուկի զարգացումը պետք է իրականացվի համաչափորեն հոգալով ներկայիս բնակչության և այցելու զբոսաշրջիկների սոցիալական, մշակութային, տնտեսական և շրջակա միջավայրի պաշտպանության կարիքները, հաշվի առնելով նաև ապագայում Ջերմուկում բնակվողներին և այցելուներին:

 

Դա կարևոր է Ջերմուկի, որպես զբոսաշրջության կենտրոնի, երկարաժամկետ հաջողության համար, քանի որ դրա զբոսաշրջության արդյունաբերությունը ուղղակիորեն կախված է շրջակա միջավայրի որակից, քաղաքի բնույթից, տեղական մշակույթից ու տեղացիներից: Կարճաժամկետ ձեռքբերումները չպետք է գերակայեն երկարաժամկետ նպատակների վրա:

 

II-8. Արդյունաբերության «բազային» կոմպլեքսաստեղծ ճյուղերի զարգացման

պոտենցիալ հնարավորությունները

 

Նախկին սոցիալ-տնտեսական փուլի պետական պլանային օրենքներով գործող Վայոց Ձորի մարզի արդյունաբերական համալիրը փլուզումից հետո սկսել է վերականգնվել:

Մարզի արդյունաբերական համալիրը նախկինում ներկայացված էր Ջերմուկում հանքային ջրերի արտադրությամբ, թեթև արդյունաբերությամբ (կապի միավորում), շինարարական նյութերի արտադրությամբ (երկաթ-բետոնյա իրերի արտադրության): Բնակչության զբաղվածությունը կազմում էր 66.9%:

Եղեգնաձորում արդյունաբերական համալիրը ներկայացված են գործիքաշինություն, մեքենաշինության ճյուղերով և գյուղատնտեսական մթերքների արտադրությամբ:

Վայքում զարգացած էր մեքենաշինությունը (գործում էր 15 ձեռնարկություն, այդ թվում Հայէլեկտրամեքենա, Նեյրոն, Բոլիտ գործարանները), որոնք տալիս էին արդյունաբերական արտադրության 43.5%-ը, զարգացած էր նաև քիմիական արդյունաբերությունը (արդյունաբերական արտադրանքի 9.6%) և սննդի արդյունաբերությունը:

Ներկա դրությամբ մարզում գործում են հետևյալ կազմակերպությունները.

1. «Ջերմուկ» ՓԲԸ - Ջերմուկ

2. «Արարատ» մոր և մանկան առողջարան - Ջերմուկ

3. «Ջերմուկ» առողջարան ՓԲԸ - Ջերմուկ

4. «Ջերմուկ 3» - Ջերմուկ

5. «Ջերմուկի նոր կյանք» ՍՊՀ - Ջերմուկ

6. «Վայքի ՇԻԿ» ԲԲԸ - Ջերմուկ

7. «Ջերմուկ գրուպ» ՓԲԸ - Ջերմուկ

8. «Ջերմուկ-1» ՓԲԸ - Ջերմուկ

9. «Վայոց Ձոր» ՓԲԸ - Ջերմուկ

10. «Ջերմուկ բլու» ՓԲԸ - Ջերմուկ

11. «Մանուկյան Վան» ՍՊԸ - Ջերմուկ

12. «Ջերմուկշին» ՍՊԸ - Ջերմուկ

13. «Վարանցով և որդիներ» ՍՊԸ - Վայք

14. Վայքի «Արփի» հանքային ջրերի գործարան - Վայք

15. «Ռաֆ էլ գրիգ» ՓԲԸ - Վայք

16. «Վայքի ՃՇԸ» ՍՊԸ - Վայք

17. «ԲԿՏ» ՍՊԸ - Եղեգնաձոր

18. «Գետնատուն» ՍՊԸ - Եղեգնաձոր

19. «Եղեգնաձորի ճանշին» ՊՓԲԸ - Եղեգնաձոր

20. «Ցայո» ՍՊԸ - Եղեգնաձոր

21. «Իզոտոն» ՍՊԸ - Եղեգնաձոր

22. «Գետափ գինու գործարան» - Գետափ

23. «Վայք» ՍՊԸ - Զառիթափ

Սույն նախագծով տնտեսական զարգացման հեռանկարները դիտարկվում են բնական (հումքային, ռեկրեացիոն, գյուղատնտեսական) հարուստ պաշարների, հանրապետության արդի տնտեսական-քաղաքական փուլի վերափոխումների ընձեռած լայն հնարավորությունների, տնտեսական գործունեության նոր մոտեցումների տեսանկյունից, որոնցից կարևորագույններն են.

. Տարածաշրջանային և մարզային ինտեգրման ճանապարհով տնտեսական կապերի ստեղծումը:

. Արդյունաբերական օբյեկտներում նախատեսում է առաջավոր, շրջակա միջավայրին նվազագույն վնաս հասցնող տեխնոլոգիաների կիրառում:

. Համայնքի, տարածաշրջանի գյուղատնտեսական արտադրության զարգացումը:

. Փոքր և միջին բիզնեսի (գործարարության) խթանումը և աջակցումը` ներդրումների համար տրամադրող միջավայրի ձևավորմամբ: Փոքր և միջին բիզնեսի օբյեկտները շատ հարմար կառույցներ են հանդիսանում հատկապես բարձր տեխնոլոգիական արտադրությունների ներդրման և սպասարկման համար, քանի որ համեմատաբար արագ և փոքր ծախսերով կարող են յուրացնել նոր տեխնոլոգիաները և նորարարական մշակումները: Այդ օբյեկտներն ավելի ճկուն են, արագ են հարմարվում շուկայի պահանջներին և սպասարկման արդիական ձևերին:

. Գյուղատնտեսական արտադրության օբյեկտների տեղադրումը` նոր տեխնոլոգիաներով (հիմնականում գյուղատնտեսական մթերքների մշակման):

. Աշխատունակ բնակչության ներուժի օգտագործումը:

. Իրավական և գործարարական տեղեկատվական կենտրոնի ստեղծում` բնակչությանը, հիմնականում ներդրողներին, իրազեկելու նպատակով:

Մինչև վերջին ժամանակներս, հանքահումքային բնապաշարների գնահատումը իրականացվում էր հանրապետական մակարդակով, ողջ տարածքի համար, հաշվի չառնելով նոր ձևավորված տնտեսական (շուկայական) հարաբերությունների պայմաններում ստեղծված տեղական ինքնակառավարման նոր վարչատարածքային միավորների (մարզերի) գոյության փաստը: Ներկայումս ստեղծված սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը պարտադրում է հանրապետության արդյունաբերական ողջ ներուժի ամբողջական վերագնահատում, ինչը հնարավորություն կտա նորաստեղծ վարչատարածքային սուբյեկտներին նախատեսել և իրականացնել սոցիալ-տնտեսական ինքնուրույն զարգացման համալիր ծրագրեր: Այդ ծրագրերը պետք է հաշվի առնվեն և ընդգրկվեն ազգային, հանրապետական, մարզային և միջմարզային ընդհանուր ծրագրերի մեջ:

Այս տեսակետից էական տեղաշարժեր են սպասվում առաջիկա 5-10 տարիների ընթացքում Վայոց Ձորի մարզի սոցիալ-տնտեսական զարգացման ծրագրերում:

Մարզի սոցիալ-տնտեսական զարգացման խնդիրների լուծման գործընթացում մեծ խթան կհանդիսանա մարզի տարածքում հանքավայրերի շահագործումը, որոնց ցանկը ներկայացված է:

Հանքավայրերի շահագործման գործընթացում հարկ է կատարել առանձնահատուկ հետազոտություններ` բնապահպանական խնդիրների (լանդշաֆտների դեգրադացում, հողային, ջրային ավազանների, մթնոլորտի աղտոտում և այլն), ինչպես նաև տնտեսական ակտիվության այլ տեսակների հետ համատեղ գործառնելու հնարավորությունների և գերակայության ընտրության խնդիրների կանխորոշմամբ:

Ամուլսարի ոսկու հանքավայրի պաշարները 2009 թ. փետրվարին հաստատվել են ՕՀՊԳ-ի կողմից: Հանքավայրը հայտնաբերվել է և հետախուզվել «ԳԵՈԹԻՄ» ՓԲԸ կողմից:

Վայոց Ձորի մարզի սոցիալական զարգացման համար մեծ դեր կունենա Ազատեկի ոսկի-բազմամետաղային նախկինում հայտնի հանքավայրի շահագործումը, որի պաշարները 1996 թ. հաստատվել են ՀՀ ՕՀՊԳ-ում հետևյալ քանակներով. հանքաքար` շուրջ 8,5 մլն. տ, ոսկի` 20 տ, պղինձ` 14500 տ, ծարիր` 5000 տ, կապար` 50000 տ, ցինկ` 17500 տ: Հանքավայրը գտնվում է Վայք ավանի շրջակայքում, Արփա գետի աջ և ձախ ափերին: 2008 թ. «ԻՆՎԵՏՌԵՍՈՒՐՍ» ՍՊԸ կողմից վերագնահատվել են հանքավայրի մակերեսամերձ հատվածները, նպատակ ունենալով իրականացնել հանքավայրի վերին հորիզոնների արդյունահանումը բացհանքով, տարեկան 100-200 հազ. տ արտադրողականությամբ, որը թույլ կտա շահագործել հանքավայրը 25-30 տարի: Ազատեկի հանքավայրի ոսկու և բազմամետաղների հիմնական պաշարները ապագայում նախատեսվում է շահագործել նաև ստորգետնյա եղանակով: Նախատեսվում է Վայք ավանից հյուսիս գտնվող Արին գյուղի շրջակայքում ստեղծել բացհանքով հանքաքարի վերամշակման համար տեխնոլոգիական մոդուլ` լեռնահարստացուցիչ ֆաբրիկա, նպատակ ունենալով վերամշակման ենթարկել նաև Գլաձորի ոսկի-բազմամետաղային զգալի պաշարներ ունեցող հանքավայրի հանքաքարը: Ազատեկի ԼՀՁ-ի գործնեության ոլորտը ընդգրկում է Արփա գետի ողջ միջին հոսանքի ավազանը և սահմանազատվում է հյուսիսում` Արին, հարավում` Ազատեկ-Փոր-Զառիթափ բնակավայրերով, իսկ արևելքում` Հեր-Հեր գետի կիրճով:

Լեռնահանքային ձեռնարկություն Վայքի մարզի տարածքում, նախատեսվում է ստեղծել Գլաձորի ոսկի-բազմամետաղային հանքավայրի հիմքի վրա, որը ընդգրկում է Թեքսար լեռան հյուսիս-արևելյան և հարավային լանջերը, տեղայնանալով Եղեգիս գետի ձախ ափին, սահմանազատվելով արևմուտքում` Գլաձորի, իսկ արևելքում` Հեր-Հերի կիրճերով: Գլաձորի հանքավայրի ուսումնասիրությունները և որոնողահետախուզական աշխատանքները վերջին տարիներին իրականացնում է «ԱՍՍԱԹ» ՍՊԸ, որը նպատակ ունի ստեղծել ԼՀՁ, ինչը կիրականացնի հանքավայրի ստորգետնյա, իսկ որոշ տարբերակներով` նաև բացհանքով, շահագործումը: Տեղում նախատեսվում է ստեղծել վերամշակման մոդուլ` տարեկան մինչև 100000 տ հանքաքարի վերամշակման հզորությամբ: Սակայն, չի բացառվում նաև, որ «ԻՆՎԵՏՌԵՍՈՒՐՍ» ՍՊԸ հետ համատեղ` համապատասխան մասնաբաժիններով, ստեղծվի լեռնահարստացուցիչ ձեռնարկություն Արին գյուղի մոտ: Պետք է նշել, որ «ԱՍՍԱԹ» ՍՊԸ-ն տնօրինում է նաև Կաքավասարի արծաթ-բազմամետաղային հանքավայրը, որը նախկինում հայտնի էր որպես Արծաթասար: Հանքավայրը թերի էր ուսումնասիրված և հեռանկարները վերջնականորեն չէին գնահատված: Այժմ, գոյություն ունեցող ուսումնասիրությունների արդյունքները վկայում են, որ հանքավայրում առկա է արծաթի շատ բարձր պարունակություն: Հնարավոր է, Կաքավասարի հանքավայրի հանքաքարի վերամշակումը իրականացվի համատեղ Գլաձորի կամ Ազատեկի արդյունաբերական հրապարակներում` հաշվի առնելով հանքավայրերի գենետիկ նմանությունը:

Այսպիսով, մոտակա տարիներին Վայոց Ձորի մարզում լեռնահանքային ձեռնարկությունների ստեղծմամբ էապես կփոխվի մարզի սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը, կստեղծվեն նոր ենթակառուցվածքներ, ինչը խթան կհանդիսանա ինչպես ոսկու, այնպես էլ պղնձի, ցինկի, արծաթի, կապարի, ծարիրի, մկնդեղի և սնդիկի արդյունահանման ընդլայնմանը, նոր արդյունաբերական ճյուղերի ստեղծմանը և զարգացմանը: Ներդրվող տեխնոլոգիաները էկոլոգիապես անվտանգ են և շահութաբեր: Բոլոր ձեռնարկությունները ապահովված կլինեն տեղական աշխատուժով:

Այսպիսով, մոտակա հեռանկարում, Վայոց Ձորի մարզում կստեղծվեն ժամանակակից լեռնահանքային ձեռնարկություններ, որոնց ապրանքային արտադրանքը ներկայացված կլինի ոսկի և արծաթ պարունակող խտանյութերով, ինչպես նաև բազմամետաղների (պղինձ-կապար-ցինկ) համատեղ խտանյութերով, որոնք իրենց մեջ կպարունակեն նաև զգալի քանակությամբ մկնդեղ, ծարիր և այլ հազվագյուտ տարրեր: Ներկայումս, երբ բացակայում է մետաղաձուլական արտադրությունը, արտադրվող ապրանքային արտադրանքը հիմնականում կօտարվի, սակայն որոշ մասը հիմք կհանդիսանա ինչպես մարզում, այնպես էլ հանրապետությունում արդյունաբերական նոր ճյուղերի զարգացման համար: Դրանցից կարելի է առաջնահերթ ընդգծել.

- Ոսկեգործությունը (այդ թվում տարադրամային մետաղի արտադրությունը),

- Էլեկտրատեխնիկական արդյունաբերությունը,

- Կոմպոզիտ նյութերի արտադրությունը,

- Մետաղաձուլական ոչ մեծ ձեռնարկությունների հիմնումը` բրոնզի, լատունի, տպագրական ձուլվածքների արտադրության համար:

- Տրանսպորտային կուտակիչների արտադրություն և ավտոդողերի վուլկանացում` փոքր և միջին բիզնեսների ձևավորումով,

- Հրակայուն և երեսպատման նյութերի, կիսահաղորդիչների և գերհաղորդիչների արտադրությունները,

- Ապակու և հախճապակու արտադրությունները:

Ստեղծվող նոր սոցիալ-տնտեսական իրավիճակում, նորագույն տեխնոլոգիաների և տեխնիկական միջոցների ներդրման շնորհիվ Վայոց Ձորի մարզում կստեղծվի նոր իրավիճակ, որը թույլ կտա Ելփին գյուղի շրջանում, Եղեգիս գետի ավազանում, Եղեգնաձորի մոտակայքում, վաղուց հայտնի, բայց արժանվույնս չգնահատված հանքերևակումների ուսումնասիրությունների նոր փուլ իրականացնել: Այդ հետազոտությունների արդյունքում կստեղծվի նոր, լրացուցիչ հանքահումքային բազա մարզի տարածքում կառուցվող լեռնահանքային ձեռնարկությունների համար:

Նոր տնտեսական իրավիճակում, ռազմավարական նշանակություն կունենան մերձսահմանային գոտիների զարգացումը` հատկապես բնակեցման տեսակետից: Այդ տեսակետից մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում Վայոց Ձորի մարզի արևելյան սահմանները` Սյունիքի մարզի հետ միասին: Այս տարածքում են գտնվում այնպիսի կարևոր հիդրոտեխնիկական կառույցներ, ինչպիսիք են Սիսիանի ջրանցքը, Սպանդարյանի, Տոլորսի և Շամբի ջրամբարները, Որոտան-Սևան ստորգետնյա ջրատարի Կեչուտի հատվածը: Հանրապետության այս տարածաշրջանը սահմանակից է Նախիջևանի ԻՀ և այստեղ հանրապետության ամենանեղ ցամաքային հատվածն է (27-30 կմ), նոսր է բնակեցված և ռազմավարական տեսակետից կարևոր նշանակություն ունի:

Մարզի հանքաբեր տարածքներից են նաև Խաչիկ և Արենի գյուղերի միջև, Գնիշիկ գետի ձախ ափին, ինչպես նաև Մարտիրոս գյուղի շրջակայքում հայտնի մի շարք հեռանկարային ոսկի-բազմամետաղային և բնական քարերի ու միներալային ներկերի հանքերևակումները, որոնք վերաուսումնասիրություններից հետո կարող են ընդգրկվել մարզի տնտեսական զարգացման հեռանկարներում:

Հզոր զարգացում կստանա նաև շինանյութերի արտադրությունը` տեղական հումքի վրա, քանի որ ԼՀՁ-ների, արտադրական և կենցաղային շինությունների, հասարակական կառույցների համար անհրաժեշտ կլինեն մեծ քանակությամբ շինանյութեր:

Անհրաժեշտ է նշել, որ Վայոց Ձորի մարզի տնտեսական ինտենսիվ զարգացումը բացասական ազդեցություն չի ունենա Ջերմուկի, Հեր-Հեր և Եղեգիս գետերի ավազանների հանքային ջրերի որակի և դեբիտի վրա:

Ստորև բերվում է Վայոց Ձորի մարզի օգտակար հանածոների հանքավայրերի և հանքերևակումների անվանացանկը.

Բազալտներ. Հեր-Հերի - 1

Տուֆեր. Մարտիրոսի (ֆելզիտային) - 2, Արփիի - 3

Գաբբրոներ, Գաբբրո-սիենիտներ. Վայքի - 4

Կրաքարեր. Ազատեկի - 5, Մոզի - 6, Եղեգնաձորի - 7, Վայքի - 8, Խնձորուտի - 9, Գետափինի - 10

Դիատոմիտներ. Գնդևազի - 11

Կավեր. Սերսի - 12, Եղեգնաձորի (Միկոյանի) - 13

Գիպսաբեր ապարներ. Ագարակաձորի - 14, Խնձորուտի - 15

Հրաբխային խարամ. Ջերմուկի - 16, Կարմրաշենի - 17

Քվարցիտներ (ալունիտներ, սիլիկատային հումք). Արփիի - 18, Գնիշիկի - 19,

Ջերմուկի - 21, Ելփինի (Զանգակատան) - 22

Ոսկեբեր քվարցիտներ. Ամուլսարի - 20

Միներալային ներկեր և կիսաթանկարժեք քարեր. Եղեգնաձորի (ներկեր) - 23, Ագարակաձորի (ներկեր) - 24, Մարտիրոսի (ներկեր) - 25, Մալիշկայի (ներկեր)-26, Խաչիկի (ներկեր) - 27, Կայատեղի (նռնաքարեր)-28, Գլաձորի (նռնաքարեր) - 29, Սարավանի (օբսիդիան) - 30, Գետափի (քաղքեդոն, օպալ)- 31, Հորադիսի (գագատ)- 32, Ամաղույի (մարմար)- 33, Կապուտսարի (ամետիստ)- 56 ա

Տուֆաավազաքարեր. Խաչիկի - 34

Ավազագլաքարային խառնուրդ (ԱԳԽ). Եղեգնաձորի - 35

Հանքային ջրեր. Ջերմուկի - 36, Օրբաթաղի - 74, Հեր-Հերի -75 Բազմամետաղային հանքավայրեր. Գլաձորի - 37, Ագարակաձորի - 38, Եղեգիսի - 39, Գոստունի - 40, Վերնաշենի - 41, Թեքսարի - 42, Արջիձորի - 43, Ջերմուկի - 44, Սարավանի - 45, Դարբի - 46, Առինջի - 47, Կայատեղի - 48, Արտավանի - 49, ՈՒղեձորի - 50, Արփիի - 51, Գետիկ-Վանքի - 52

Ոսկի-բազմամետաղային հանքավայրեր. Ազատեկի - 53, Կաքավասարի - 54, Արինի - 55, Կապուտսարի - 56

Պղինձ-մոլիբդենային հանքավայրեր. Վերնաշենի - 57, Գոստունի - 58, Կապույտի (Կայատեղի) - 59, Մուրադսարի - 60, Ելփինի - 61, Պռոշիբերդի - 62, Եղեգիսի - 63, Արտաբունի - 64

Սնդիկի հանքավայրեր. Մարտիրոսի - 65, Զանգակատան - 66, Սերսի - 67

Մանգանի հանքավայրեր. Խնձորուտի - 68, Հորադիսի - 69, Մարտիրոսի - 70, Կարմրաշենի - 71, Գողթանիկի - 72

Ալյումինի հումք (բոքսիտներ). Խաչիկի - 73

 

II-9. Տրանսպորտային ենթակառուցվածքների հեռանկարային զարգացումը

 

II-9.1. Ավտոմոբիլային տրանսպորտ

 

Վայոց Ձորի մարզով են անցնում երկու միջպետական նշանակության մայրուղային ճանապարհ` 1. Մ-2` Երևան-Երասխ-Գորիս-Մեղրի, 2. Մ-10` Սևան-Մարտունի-Գետափ, և վեց հանրապետական նշանակության ճանապարհներ. 1. Հ-40` Արենի-Խաչիկ-Գնիշիկ-Եղեգնաձոր, մոտեցում Նախիջևանի սահմանին, մոտեցում Նորավանքի հուշահամալիրին (70+4.6+8.1 կմ), Հ-41` Մ-2-Զառիթափ-Նախիջևանի սահման (26.6 կմ), Հ-42` Մ-2-Գնդևազ-Ջերմուկ-Ադրբեջանի սահման (49.1 կմ), Հ-43` Մ-2-Ջերմուկ (24.3 կմ), Հ-47` Մ-2-Վերնաշեն-Գլաձորի համալսարան (17.5 կմ) և Մ-2-Մալիշկա-Մ-2 (6.6 կմ):

Համաձայն ՀՀ Կառավարության ապրիլի 14-ի N 475-Ն «ՀՀ միջպետական և հանրապետական նշանակության ավտոմոբիլային ճանապարհների անվանացանկը հաստատելու մասին» որոշման, Վայոց Ձորի մարզում գործում են 113 կմ միջպետական, 206.8 կմ հանրապետական և 293.6 կմ երկարությամբ տեղական նշանակության ճանապարհներ:

Մարզի տարածքով անցնող Մ-2 մայրուղին Արարատի սահմանից մինչև Վայք 2-րդ կարգի ճանապարհ է, իսկ Վայքից մինչև Սյունիքի մարզի սահման` 3-րդ: կարգի: Մ-10 մայրուղին ամբողջությամբ 3-րդ կարգի ճանապարհ է: Հանրապետական նշանակության ճանապարհներից միայն Հ-43-ն է 3-րդ կարգի, մնացածները 4-րդ և 5-րդ կարգի են:

Այսօրվա դրությամբ, միայն միջպետական նշանակության ճանապարհներն են բարվոք վիճակում, և Հ-43-ինը` դեպի Ջերմուկ տանող: Մնացած հանրապետական և տեղական նշանակության ճանապարհներն անխնամ վիճակում են, պատվածքը` փոսիկներով է, կողնակները` քանդված: Հատկապես եղանակային վատ պայմանների դեպքում ճանապարհների պատվածքն ու կողնակները ինտեսիվորեն շարքից դուրս են գալիս` ջրային կուտակումների պատճառով: Համապատասխան միջոցառումների կիրառման արդյունքում այս թերությունները կարելի է վերացնել:

Հարկ է նշել ռազմավարական նշանակություն ունեցող թերությունների մասին, որոնց ուղղումը կպահանջի մեծ ներդրումներ և շատ տարիների աշխատանք, դրանք են.

. Հյուսիս-Հարավ Մ-2 մայրուղին Վայոց Ձորի մարզում կրկնակված չէ: Զանգակատուն-Ելփին հատվածում, մոտ 1800 մ բարձրությամբ Թուխմանուկի լեռնանցքը Նախիջևանի սահմանից ընկած է ընդամենը 1.6 կմ հեռավորությամբ: Վերահաս վտանգի դեպքում, երբ ճանապարհը փակվի, ստիպված հաղորդակցությունը պետք է կազմակերպել Մ-10 Գետափ-Սելիմի լեռնանցք-Մարտունի ճանապարհով, որը ձմռան ամիսներին շաբաթներով փակվում է ձյան առատ տեղումների պատճառով: «ՀՀ տարաբնակեցման գլխավոր նախագծով» (2002 թ.) դեպի հարավ երկրորդ կապը նախատեսվում է հետևյալ ուղղությամբ` Երևան-Արտաշատ մայրուղու 4-րդ կիլոմետրից-ՈՒրցաձոր-Ջերմանիս (ավերակներ)-Աղնջաձոր-Շատին-Գողթանիկ-Կարմրաշեն-Ջերմուկ-Գորայք: Վայոց Ձորի մարզի սահմաններում այդ ուղղության ուրվագիծը ցուցադրված է:

. Նախիջևանի սահմանի երկարությամբ միայն Արենի-Խաչիկ-Գնիշիկ ուղղությամբ է գործում սահմանամերձ ճանապարհ, իսկ մինչև Սյունիքի մարզ ճանապարհ չկա: Այդ կապն այս նախագծով լրացված է` գյուղից մինչև Սյունիքի մարզ սահմանի ամբողջ երկարությամբ տարված մի ճանապարհով, որը միացնում է սահմանամերձ Խաչիկ, Գնիշիկ, Խնձորուտ, Ազնաբերդ, Բարձրունի բնակավայրերը Որոտանի լեռնանցքի հետ: Այս ճանապարհը մեծ հաջողությամբ կարելի է օգտագործել նաև զբոսաշրջության համար: Այն բարձրլեռնային է և ճանապարհից կերևա Արփա գետի ողջ հովիտը: Քանի որ այս ուղղությամբ տրանսպորտի անցուդարձ առանձնապես չի սպասվում, ապա ճանապարհի երթևեկային մասի լայնությունը կարելի է նշանակել 4.5 մ, կողնակներինը` 1.5-ական մետր: Այսպիսով, հողային պաստառի լայնությունը կկազմի ընդամենը 7.5 մ: Որպեսզի ճանապարհի պատվածքն ու կողնակները չքայքայվեն ջրերի ազդեցությունից, նպատակահարմար կլինի դրանք պատել սալարկով, 16-18 սմ չափսի քարերով:

. Հանրապետական և տեղական նշանակության ճանապարհները մարզի բնակավայրերը միացնում են Մ-2 կամ Մ-10 մայրուղային ճանապարհների հետ, իսկ բնակավայրերի` միմյանց հետ կապերը տեղ-տեղ բացակայում են: Փոխադարձ կապերն ապահովելու նպատակով առաջարկվում է Կարմրաշենից ճանապարհ անցկացնել դեպի Ջերմուկ և Գորայք, Գլաձորից` Հեր-Հեր ու Կարմրաշեն, իսկ մարզի հարավում` Գնիշիկից դեպի Ազատեկ, Զառիթափ, Արտավան և ՈՒղեձոր: Այսպիսով կստացվի մի կուռ և աշխատունակ ճանապարհային ցանց, որը կապահովի մարզի պահանջները թե խաղաղ, և թե արտակարգ իրավիճակների պայմաններում:

. Մարզի տարածքում Հյուսիս-Հարավ Մ-2 ճանապարհն անցնում է Արփի, Եղեգնաձոր և Վայք բնակավայրերով, ինչն առաջացնում է որոշակի անհարմարավետություն թե տրանսպորտի և թե բնակիչների համար: Առաջարկվում է, Արփի չհասած, ճանապարհն անցկացնել Արփայի ձախ ափ, և գործող ճանապարհին միացնել ջերմուկի խաչմերուկից հետո: Դա կբերի նաև ուղու կարճեցմանը` մի քանի կիլոմետրով: Սյունիքի մարզի սահմանագլխին Մ-2-ը կտրում է Որոտանի լեռնանցքը 2344 մ բարձրությամբ: ճանապարհի` 2000 մետրից բարձր նիշերով հատվածի ձմեռային շահագործումը շատ դժվար է և ծախսատար: ՈՒստի առաջարկվում է լեռնանցքի հատվածում կառուցել 6.9 կմ երկարությամբ թունել, որի մուտքերը կունենան 2000 և 2100 մ բարձրություն: Նախնական գնահատմամբ, ուղին կկարճանա 3 կիլոմետրով, իսկ ժամանակի կորուստը կփոքրանա 15-20 րոպեով:

. Մ-10 մայրուղին Գեղարքունիքի մարզի սահմանը հատում է Վարդենիսի լեռնաշղթան 2410 մ բարձրությամբ` Վարդենյաց լեռնանցքում (նախկինում` Սելիմի): Քանի որ Մ-10-ի Մարտունի-Գետափ ճանապարհը վերջերս է կառուցվել (վերակառուցվել), ապա նպատակահարմար կլիներ Վարդենիսի լեռնաշղթան հատել 90 մետրով ավելի ցածր մի լեռնանցքով, որն ընկած է գործողից 3 կմ հարավ-արևելք:

Այսպիսով, նշված միջոցառումներն իրականացնելուց հետո Վայոց Ձորի հաղորդակցության ուղիների ցանցը կունենա այն տեսքը, որը ցուցադրված է ուրվագծում: Միջպետական նշանակության մայրուղիների երկարությունը կկազմի 95 կմ, հանրապետական նշանակության ճանապարհներինը` 356,8 կմ, իսկ տեղական նշանակության ճանապարհներինը` 448,6 կմ:

Ջերմուկ քաղաքի գլխավոր հատակագծով, ճանապարհային ցանցի կատարելագործման միջոցառումների շարքում նախատեսվում է 2 նոր կամուրջների իրականացում` ապահովելով կապը գետի երկու ափերի միջև: Նախատեսված է նաև զբոսաշրջային ճեմուղի և Արփա գետի զառիթափ աջ լանջով դեպի Ծոպքի ջրվեժ:

Տուրիզմի զարգացման համար պետք է վերակառուցել Մ-2-Ջերմուկ գործող ճանապարհը:

Ճանապարհի հատակագիծն ու երկայնական պրոֆիլը տարված են անհաջող հագեցած փոքր շառավղով հորիզոնական կապերով և մեծ երկայնական թեքություններով: Ճանապարհը վատ է ներգծված շրջակա միջավայրին, լի է անակնկալներով և վտանգավոր է: Զբոսաշրջային ճանապարհը պետք է սահուն լինի, գեղեցիկ, հնարավորություն տա ցուցադրել շրջապատի տեսարժան վայրերը: Գործող ճանապարհը զուրկ է այդ արժանիքներից:

Մ-2-Գնդևանք ճանապարհը գեղագիտական առումով առավել արժեքավոր է, քանի որ, անցնելով Արփա գետի կիրճով, թե աջ և թե ձախ հատվածներում ժայռերի ու քարանձավների, փոքր ջրվեժների իրար հաջորդող տեսարաններ են: Ճանապարհը ներկայումս գտնվում է խիստ անբարեկարգ վիճակում, տեղ-տեղ քարահոսքերով, որի բարեկարգումը զգալի զգալի կնպաստեր Արփայի գեղատեսիլ հովտի բնության հանգստի համար բարենպաստ անկյունների մատչելիությանը և ապահովելով Ջերմուկ-Գնդևանք կապը: Առաջարկվում է կազմակերպել հեծանվային ուղի այս ճանապարհով դեպի Գնդևանք:

Գնիշիկ-Խնձորուտ-Նոր Ազնաբերդ սահմանամերձ ճանապարհն առաջարկվում է երկու տարբերակով.

1. Գոյություն ունեցող գրունտային ճանապարհի հիմքի վրա` գետի հովտով, որ արդյունավետ է տնտեսական կապերի իրականացման համար (երկարությունը` 12.6 կմ, 1600-2400 մ նիշերի վրա):

2. Սկսվելով 2400 մ-ից, հասնում է մինչև 1600 մ, ավելի բարձր նիշերով, երկարությունը` 35.6 կմ, առավել նպաստավոր է ռազմավարական առումով:

Այսպիսով, նշված միջոցառումներն իրականացնելուց հետո Վայոց Ձորի հաղորդակցության ուղիների ցանցը կունենա այն տեսքը, որը ցուցադրված է ուրվագծում: Միջպետական նշանակության մայրուղիների երկարությունը կկազմի 95 կմ, հանրապետական նշանակության ճանապարհներինը` 356,8 կմ, իսկ տեղական նշանակության ճանապարհներինը` 448,6 կմ:

Համաձայն ՀՀ Կառավարության ապրիլի 14-ի N 475-Ն «ՀՀ միջպետական և հանրապետական նշանակության ավտոմոբիլային ճանապարհների անվանացանկը հաստատելու մասին» որոշման, Վայոց Ձորի մարզում գործում են 113 կմ միջպետական, 206.8 կմ հանրապետական և 293.6 կմ երկարությամբ տեղական նշանակության ճանապարհներ:

 

Աղմուկի թույլատրելի մակարդակի պաշտպանության միջոցառումներ

 

Ներկայումս Մ-2 միջպետական նշանակության մայրուղու Արփի-Եղեգնաձոր-Վայք հատվածում ավտոմոբիլների անցուդարձը կազմում է մոտ 1000 ավտ/ժամ, ինչը համազոր է երթևեկային մասի եզրից մինչև 7.5 մ հեռավորությամբ աղմուկի 76 դեցիբել մակարդակին: Բնակավայրերի տարածքներում` Արփի, Եղեգնաձոր, Վայք, աղմուկի թույլատրելի մակարդակը ցերեկային ժամերին կազմում է 55 դբ, ինչը պահանջ է դնում լուծել աղմուկի դիսկոմֆորտի խնդիրը: Արփի գյուղի հատվածում` հարթավայրային հատվածով պլանի ու պրոֆիլի լավ լինելու հանգամանքով սահմանվում են մեծ արագություններ, ինչն ավելացնում է նաև անվտանգության ապահովման խնդիր, ուստի մինչև նշված բնակավայրերը շրջանցող առաջարկվող ճանապարհների իրականացումը, առաջարկվում է բնակավայրի` աղմուկի թույլատրելի գոտին գերազանցող հատվածներում տեղադրել թափանցիկ աղմկապաշտպան էկրաններ, իսկ մանկական հաստատություններին կից` նաև վերգետնյա անցումներ:

 

II-9.2. Երկաթուղային տրանսպորտ

 

Վայոց Ձորի մարզով ինչպես անցյալում, այնպես էլ ներկայումս երկաթուղի չի անցում: Խորհրդային տարիներին սկսված Գագարին-Կամո երկաթուղային գծի կառուցումը, որը նախատեսված էր հասցնել Վարդենիս, հետագա տարիներին դադարեցվեց: Մեկ այլ նախագծով երկաթուղին, հաղթահարելով Ղարաբաղյան բարձրավանդակը 2850 մ բարձրությամբ, Վարդենիսից պետք է հասցվեր Ջերմուկ` քաղաքից 150 մ բարձր մի հարթակ: Այս նախագիծը ևս չիրականացավ:

Ներկայումս նախատեսվում է Իրան-Հայաստան երկաթուղագծի կառուցումը, որի ծրագիծն ընդունված է ամենադժվարին` Գագարին-Մարտունի-Ջերմուկ-Գորիս-Կապան-Մեղրի ուղղությամբ:

ՀՀ Կառավարության 2003 թ.-ի ապրիլի 10-ի N 610-Ն որոշմամբ հաստատված «ՀՀ Տարաբնակեցման Գլխավոր Նախագծով» դեպի հարավ երկաթուղու հավանական ուղղությունն ընդունված է Երևան-ՈՒրցաձոր-Շաղափ-Եղեգնաձոր-Վայք-Սիսիան- Դաստակերտ-Քիրս-Գեղի-Կապան-Մինջևան-Մեղրի բնակավայրերով:

Վայոց Ձորի տարածքով երկաթուղու հավանական ուղղություններն ըստ վերոհիշյալ նախագծի, ցուցադրված է ուրվագծում: Երկաթուղու երկարությունը կկազմի 103 կմ:

 

II-9.3. Օդային տրանսպորտ

 

Վայոց Ձորի ներկայիս տարածքում մինչև Հայաստանի անկախության տարիները գործել է օդանավակայան` Ջերմուկ քաղաքում: Անցյալ դարի 90-ական թվականների սկզբից օդանավակայանի գործունեությունը դադարեցվեց և այն անգործության մատնվեց: Օդանավակայանն ընդունում էր միջին դասի ինքնաթիռներ, մասնավորապես շՍ-40 տիպի, որոնք ունեին 40 մարդ տարողություն: Ջերմուկից մինչև Երևան թռիչքը տևում էր 20 րոպե: Հատկապես ամռան ամիսներին օդային տրանսպորտն ուներ մեծ պահանջարկ, քանի որ Երևանից մինչև Ջերմուկ ավտոմոբիլով մեկնելու ժամանակը կազմում էր ոչ պակաս 3 ժամ, հոգնեցուցիչ էր և վտանգավոր: Հիմա էլ պատկերը չի փոխվել և ավտոմոբիլային տրանսպորտով զբոսաշրջիկներին մայրաքաղաքից Ջերմուկ և հակառակ ուղղությամբ փոխադրելն անհարմարավետ է և սպասարկման ցածր մակարդակի: Հիշատակման արժանի է հատկապես Մ-2-ից մինչև Ջերմուկ տանող Հ-43 ճանապարհի (24,3 կմ) անհարկի ոլորապտույտ լինելը, մեծ թեքությունների առկայությունն ու, առհասարակ, կոշտ ծրագիծը: Զբոսաշրջության ճանապարհը պետք է գեղեցիկ լինի և ներդաշնակորեն ներգծված շրջակա միջավայրին:

Խորհրդային Իշխանության տարիներին Վայոց Ձորի հարևանությամբ տեղակայված Սյունիքի մարզում գործում էին ևս երկու օդանավակայան, որոնցից կարող էին օգտվել նաև Վայոց Ձորի մարզի հարավային շրջանները: Դրանք Սիսիանի և Գորիսի օդանավակայաններն էին, որոնք այսօր ևս չեն գործում:

Ջերմուկի գլխավոր հատակագծով օդանավակայանը դուրս է բերված քաղաքի տարածքից: Առաջարկված է այն տեղադրել Գորհայքում կամ Կարմրաշենում: Սակայն ձմռան ամիսներին դրանց շահագործումը և ուղևորներին մինչև Ջերմուկ հասցնելը կդժվարանա` կլիմայական պայմաններից ելնելով:

 

Նախագծային առաջարկություններ

 

Օդանավակայանի և ուղղաթիռահարթակի համար նախատեսված տարածք առաջարկվում է.

I տարբերակ - Կեչուտից հարավ-արևմուտք ընկած հատվածը` մոտ 2070 մ ծովի մակարդակից բարձրության նիշի վրա, ե/գ կայարանի հարևանությամբ, որտեղ առկա է մոտ 10 հա միջինը 1% թեքությամբ տարածք: Տարածքը տեղակայված է Ջերմուկ քաղաքի կենտրոնից 6 կմ հեռավորության վրա, 3 կողմից շրջապատված է լեռնալանջերով, ինչը ստեղծում է քամիներից պաշտպանվածության ապահովում, իսկ դեպի Արփա գետի հովիտն ընկած տարածքը` բաց է: Նշված տարածքի համար աշխատանքային փուլում անհրաժեշտ է կատարել օդերևութաբանական լրացուցիչ հետազոտություններ: Տեղանքի հարմարավետությունն ամրապնդվում է նաև նրանով, որ գտնվում է Ջերմուկ քաղաքին հարակից, առաջարկվող ե/գ կայարանին մոտ, ինչը կապահովի կապը տրանսպորտային 2 միջոցների հավասարազոր օգտագործման` հնարավորություն տալով արդյունավետ և ժամանակի մեծ խնայողությամբ կազմակերպել անհրաժեշտ բազմաբնույթ օդային փոխադրումներ (ուղևորային, բեռնային, զբոսաշրջային, գործնական, անձնական, կոլեկտիվ), գյուղատնտեսական, վթարափրկարարական, օդային պարեկի և դիտարկումների, հետազոտական, քարտեզագրման և այլ աշխատանքներ, ինչպես նաև կազմակերպել օդային տաքսի ծառայություն և անձնական օգտագործման օդանավերի շահագործում: Արդյունքում կապահովվի մարզերի ներգրավումը նոր տեխնիկական միջոցների շահագործման և տեխնոլոգիաների ներդրման գործընթացում, ինչը կնպաստի դրանց տնտեսական զարգացմանը և հնարավորություն կտա առավել լիարժեք և արդյունավետ օգտագործել զարգացման համար առկա հնարավորությունները: Կապահովվի մարզերի դինամիկ կապվածությունը և տնտեսական ինտեգրումը:

Առաջարկվում է նաև ավտոմոբիլային ճանապարհ, որը կծառայի ինչպես ե/գ-ի, այնպես էլ ուղղաթիռահարթակի սպասարկումներն իրականացնելու համար:

Տարածքի բնական, համեմատաբար փոքր թեքությունները հնարավորություն կընձեռեն որոշակի աշխատանքների իրականացմամբ (լրացուցիչ օդերևութաբանական ուսումնասիրություններից հետո) նույն տարածքում կառուցել մոտ 2000 մ երկարությամբ թռիչքով օդանավակայան` փոքր ավիացիայի օդանավերի սպասարկման համար (Քաղվածք Հայաստանի Հանրապետության Կառավարության նիստի արձանագրությունից, 8 հունվարի 2009 թ. N1 «Փոքր ավիացիայի զարգացման հայեցակարգին հավանություն տալու մասին»): Տարածքի տեղադրությունն ապահովում է նաև մինչև հարակից բնակավայրերը սանիտարապաշտպանիչ (աղմուկ) գոտիները, գտնվելով մոտակա Կեչուտ գյուղից 1 կմ հեռավորության վրա: Առաջարկվող տարածքն իր սպասարկման և օդագնացության պայմաններով համանման է Ջերմուկի նախկին օդանավակայանին, օդագնացության պայմաններով գտնվելով փոքր-ինչ բարենպաստ դիրքադրությամբ:

II տարբերակ - առաջարկվող տարածքը, որը գտնվում է 2240 մ բարձրության վրա, ունի մի փոքր սահմանափակվածություն: I տարբերակի նկատմամբ գտնվում է 170 մ ավելի բարձր նիշերի վրա, ինչը բարդացնում է վերջինիս շահագործման խնդիրները (անհրաժեշտ են լրացուցիչ օդերևութաբանական ուսումնասիրություններ): Օդագնացության պայմանները համանման են նախորդին:

III տարբերակ - Օդանավակայանի համար առաջարկվում է տարածք` Որոտան գետի ձախ ափին, հովտի լայնացած մասում, 2280 մ նիշի վրա, Ջերմուկ քաղաքի կենտրոնից 20 կմ հեռավորությամբ: Թռիչքուղու երկարությունը` 2.5 կմ: Տարածքի փոքր-ինչ հեռու լինելը քաղաքից կոմպենսացվում է այն հանգամանքով, որ այն գտնվում է Վայոց Ձորի և Սյունիքի մարզերից հավասար հեռավորության վրա, ինչը կնպաստի Սյունիքի մարզի քիչ յուրացված տարածքների զարգացմանը, ինչպես նաև Սպանդարյանի ջրամբարի հարևանությամբ` ռեկրեացիայի զարգացմանը (շուրջտարյա):

IV տարբերակ-Գորհայքի արևելյան հատվածում, 2150 մ բարձրության վրա, թռիչքուղու հնարավոր երկարությունը` 2.0 կմ, հեռավորությունը Ջերմուկ քաղաքի կենտրոնից` 29 կմ:

V տարբերակ - Կարմրաշենից հյուսիս-արևմտյան հատվածում, գետի հունի լայնացած հովտում, ծովի մակարդակից 2050 մ-ի վրա, հեռավորությունը Ջերմուկի կենտրոնից` 25 կմ: Թռիչքուղու երկարությունը` մոտ 2.5 կմ` տես ստորև ներկայացված տարբերակների տեղաբաշխման ուրվագիծը

Որպես սահմանափակող գործոն հարկ է նշել Կարմրաշեն-Ջերմուկ ճանապարհի լեռնանցքով անցնող 2510 մ բարձրությամբ հատվածի ձմեռային շահագործման դժվարությունը: Այլ տարբերակով լեռնանցքը կարելի է անցնել թունելով` 2200 մ բարձրության վրա, երկարությունը 3.3 կմ, որի կառուցման մոտավոր արժեքը կկազմի նվազագույնը 50 մլն ԱՄՆ դոլար:

ՀՀ կառավարությանն առընթեր քաղաքացիական ավիացիայի գլխավոր վարչության հետ համատեղ քննարկումների արդյունքում, հաշվի առնելով վերոնշյալ տարբերակների նկատմամբ մասնագիտական ուսումնասիրությունների արդյունքներով տրված սահմանափակումները, նախագծով նպատակահարմար է համարվում II (Ջերմուկ քաղաքի հեռուստակայանին կից տարածքը) տարբերակի զարգացումը, որպես ուղղաթիռահարթակ, իսկ որպես տարածաշրջանային օդանավակայանի վերագործարկման հնարավորություն դիտարկել, ինչպես Գորիս քաղաքի, այնպես էլ Սիսիանի և Կապանի օդանավակայանները, որոնք կարող են օգտագործվել ցածր դասի ինքնաթիռների և ուղղաթիռների շահագործման համար (համաձայն Գլխավոր վարչության կողմից 2009 թվականին ուսումնասիրությունների):

 

Ընտրված տարածքների ուրվագիծ

 

------------------------------

ԻՐՏԵԿ - ուրվագիծը չի բերվում

 

II-10. Ինժեներական ենթակառուցվածքների հեռանկարային զարգացումը

 

Ինժեներական ենթակառուցվածքների բաժինը մշակելիս որպես ելակետային տվյալներ օգտագործվել են.

1. ՀՀ Վայոց Ձորի մարզի տարածքային հատակագծման նախագծի մշակման տեխնիկական առաջադրանքը:

2. ՀՀ «Հայջրմուղկոյուղի» ՓԲԸ-ի տվյալները Վայոց Ձորի մարզի ջրամատակարարման և ջրահեռացման վերաբերյալ (N ՆԳ1-03/337, 06.03.2009 թ.):

3. ՀՀ Առողջապահության Նախարարության Վայոց Ձորի մարզի գլխավոր պետական սանիտարական բժշկի տվյալները` էկոլոգիական իրավիճակի, ջրամատակարարման և ջրահեռացման համակարգերի, հողի, օդի աղտոտվածության մասին, ինչպես նաև կենցաղային և արդյունաբերական թափոնների վնասազերծման վերաբերյալ տեղեկատվություն (N 7, 02.02.2009 թ.):

4. «Ջրային տնտեսության զարգացման և բարեփոխումների ԾԻԳ» ՊՀ-ի (17.10., 2008 թ.) ՀՀ Վայոց Ձորի մարզի «Հայջրմուղկոյուղի» ՓԲԸ-ի կողմից չսպասարկվող բնակավայրերի խմելու ջրամատակարարման խնդիրների լուծման համար առաջարկությունները:

5.»Եղեգնաձոր» ջրօգտագործողների ընկերության տրամադրած ոռոգման համակարգերի հիմնանորոգման 2010-2012 թթ. ծրագիրը:

6. «Բարձրավոլտ Էլեկտրացանցեր» ՓԲԸ-ի տրամադրած տվյալները (N13-01/75, 16.03.2009 թ.):

7. «Հայաստանի Էլեկտրական ցանցեր» ՓԲԸ-ի «Արաքս» մասնաճյուղի տվյալներն ու ներկայացված առաջարկությունները (N 525/09, 06.02.2009 թ.):

8. «Հայռուսգազարդ» ՓԲԸ-ի տվյալները Վայոց Ձորի մարզի գազիֆիկացման վերաբերյալ (ARG-02-20/611, 27.02.2009 թ.):

9. ՀՀ Կառավարության կողմից հաստատված «Ջերմուկ համայնքի (բնակավայրի) գլխավոր հատակագիծը», մշակված «Արխիտոն» ՍՊԸ-ի կողմից 2004 թ.:

10. ՀՀ Կառավարության կողմից հաստատված «Եղեգնաձոր համայնքի գլխավոր հատակագիծը», մշակված «Հայգյուղշիննախագիծ» ՍՊԸ-ի կողմից 2005 թ.:

11. ՀՀ Կառավարության կողմից հաստատված «Վայքի քաղաքային համայնքի (բնակավայրի) գլխավոր հատակագիծը», մշակված «Հայգյուղշիննախագիծ» ՍՊԸ-ի կողմից 2006 թ.:

12. «Վայոց Ձորի մարզի հողերի ինքնահոս ոռոգման համակարգը», մշակված «Հայգյուղշիննախագիծ» ընկերության կողմից, 2002 թ

13. ՀՀ Կառավարության կողմից հաստատված «ՀՀ Տարաբնակեցման Գլխավոր նախագիծ» մշակված «Հայնախագիծ» ՓԲԸ-ի կողմից, 2002 թ.:

14. Վայոց Ձորի մարզպետարանի կողմից մշակված սոցիալ-տնտեսական զարգացման ծրագիրը:

15. Վայոց Ձորի մարզպետարանի քաղաքաշինության բաժնի կողմից կատարված բնակավայրերի ենթակառուցվածքների ոլորտի իրավիճակի վերլուծությունը:

 

II-10.1.Ջրամատակարարում և ջրահեռացում

Գոյություն ունեցող վիճակը

 

Վայոց Ձորի մարզն ընդգրկում է 44 համայնք, որից 3-ը` քաղաքային: «Հայջրմուղկոյուղի» ՓԲԸ-ի կողմից սպասարկվում են Եղեգնաձոր, Վայք, Ջերմուկ քաղաքային համայնքները և 3 գյուղական համայնք (Գետափ, Շատին և Արտաբույնք, վերջին երկուսը` մասնակի):

Վայոց Ձորի մարզի տարածքի գերակշռող մասը հարուստ է ստորերկրյա քաղցրահամ խմելու և հանքային ջրերով: Համաձայն Բնապահպանության նախարարության երկրաբանական վարչության ֆոնդի տվյալների` քաղցրահամ խմելու ջրերի միայն հաստատված պաշարները կազմում են 1352.3 լ/վրկ, իսկ հանքային ջրերինը` 28.0 լ/վրկ):

 

.____________________________________________.

|Հանքավայրի անվանումը              |հաստատված|

|                                  |պաշարները|

|                                  |լ/վրկ    |

|____________________________________________|

|       Քաղցրահամ ջրերի հանքավայրեր          |

|____________________________________________|

| 1 |Յոթաղբյուրի աղբյուրներ        |  797.0  |

|___|______________________________|_________|

| 2 |Արփա գետի ավազանի և  նրա      |  478.9  |

|   |վտակների միջին հոսանքների     |         |

|   |աջափնյա մասի (Հեր-Հեր ի և     |         |

|   |Մալիշկայի) աղբյուրներ         |         |

|___|______________________________|_________|

| ա |Հերհերի խմբի աղբյուրներ       |  375.7  |

|___|______________________________|_________|

| բ |Մալիշկայի խմբի աղբյուրներ     |  103.2  |

|___|______________________________|_________|

| 3 |Գոստունի աղբյուրներ (Շատին    |   76.4  |

|   |գյուղից 1.5 կմ դեպի           |         |

|   |հարավ-արևմուտք  և  Եղեգնաձորից|         |

|   |12.0 կմ դեպի հյուսիս)         |         |

|___|______________________________|_________|

|   |Ընդամենը                      |  1352.3 |

|____________________________________________|

|        Հանքային ջրերի հանքավայրեր          |

|____________________________________________|

| 1 |Արփիի                         |   5.0   |

|___|______________________________|_________|

| 2 |Սայաթ-Նովայի                  |   6.0   |

|___|______________________________|_________|

| 3 |Ջերմուկի                      |  17.0   |

|___|______________________________|_________|

|   |Ընդամենը                      |  28.0   |

.____________________________________________.

 

Վայոց Ձորի մարզի բոլոր համայնքների ջրամատակարարումն իրականացվում է աղբյուրների ջրերի հաշվին` ինքնահոս եղանակով: Ստորև բերված աղյուսակներում տրված են «Հայջրմուղկոյուղի» ՓԲԸ-ի կողմից սպասարկվող բնակավայրերի ջրամատակարարումն ապահովող համակարգերի` սնման աղբյուրների, ջրատարների և օրվա կարգավորիչ ջրամբարների տվյալները:

 

.________________________________________________________.

|N |Բնակավայրի |Սնման աղբյուրը    |Մատակարարվող|Մատուցման|

|  |անվանումը  |                  |ջրաքանակը   |եղանակը  |

|  |           |                  |լ/վրկ       |         |

|__|___________|__________________|____________|_________|

|1 |Ք Եղեգնաձոր|«Սառնաղբյուր»     |     48     |ինքնահոս |

|  |           |__________________|____________|_________|

|  |           |«40 Աղբյուր»      |     30     |ինքնահոս |

|  |           |__________________|____________|_________|

|  |           |«Ոստան»           |     35     |ինքնահոս |

|__|___________|__________________|____________|_________|

|2 |ք. Վայք    |Բազմաղբյուր N1, N2|    118     |ինքնահոս |

|__|___________|__________________|____________|_________|

|3 |ք. Ջերմուկ |Սպիտակ ջուր       |     65     |ինքնահոս |

|  |           |__________________|____________|_________|

|  |           |Դարա յուրտի       |      5     |ինքնահոս |

|  |           |__________________|____________|_________|

|  |           |Արենի ջրաղբյուր   |      7     |ինքնահոս |

|__|___________|__________________|____________|_________|

|4 |գ. Շատին   |«Ոստան» աղբ.      |     30     |ինքնահոս |

|__|___________|__________________|____________|_________|

|5 |գ. Գետափ   |«Ոստան» աղբ.      |     20     |ինքնահոս |

|__|___________|__________________|____________|_________|

|6 |Արտաբույնք |«40 աղբյուր» աղբ. |     15     |ինքնահոս |

.________________________________________________________.

 

._______________________________________________________________.

|N |Գլխավոր ջրատարի|Ջրատարի      |Ջրատարի  |Կառուցման|Տեխնիկական|

|  |անվանումը      |երկարությունը|տրամագիծը|տարեթիվը |վիճակը    |

|  |               |կմ           |մմ       |         |          |

|__|_______________|_____________|_________|_________|__________|

|1 |«Սառնաղբյուր»  |     22      | 450-300 | 1966 թ. |   լավ    |

|__|_______________|_____________|_________|_________|__________|

|2 |«40 Աղբյուր»   |    28.5     | 300-219 | 1988 թ. |  բավարար |

|__|_______________|_____________|_________|_________|__________|

|3 |«Ոստան»        |     17      | 450-325 | 1975 թ. | անբավարար|

|__|_______________|_____________|_________|_________|__________|

|4 |Բազմաղբյուր N1,|    15.03    | 400-250 | 1967 թ. |  բավարար |

|__|_______________|_____________|_________|_________|__________|

|5 |Բազմաղբյուր N2 |    15.5     |   530   | 1983 թ. |  բավարար |

|__|_______________|_____________|_________|_________|__________|

|6 |Սպիտակ ջուր    |     3.2     | 325-159 | 1981 թ. |  բավարար |

._______________________________________________________________.

 

._________________________________________.

|N |ՕԿՋ-ների |Ծավալը|Հատակի|տեղաբաշխվածու-|

|  |անվանումը|մ3    |նիշերը|թյունը        |

|  |         |      |մ     |              |

|__|_________|______|______|______________|

|1 | N 1 ՕԿՋ |2x500 | 1300 | ք. Եղեգնաձոր |

|__|_________|______|______|______________|

|2 | N 2 ՕԿՋ |2x500 | 1340 | ք. Եղեգնաձոր |

|__|_________|______|______|______________|

|3 | N 3 ՕԿՋ |1x1000| 1240 | ք. Եղեգնաձոր |

|__|_________|______|______|______________|

|4 |Բակ կայան|2x250 | 2130 | ք. Ջերմուկ   |

._________________________________________.

 

Եղեգնաձոր քաղաքային համայնքը խմելու ջուր ստանում է «Սառնաղբյուր», «Ոստան», «40 աչք աղբյուր» աղբյուրներից` 113 լ/վրկ ընդհանուր ջրաքանակով: Ջուրը նշված աղբյուրներից 3 ջրատարների միջոցով` «Սառնաղբյուր-Եղեգնաձոր», «40 աչք աղբյուր-Եղեգնաձոր», «Ոստան-Եղեգնաձոր» հասցվում է Եղեգնաձոր քաղաքի տարածքում գործող երեք օրվա կարգավորման ջրամբարներին, իսկ այնտեղից քաղաքի ջրագծերին: Գործող ՕԿՋ-ների ընդհանուր ծավալը 3000 մ3 է: Չնայած, որ Եղեգնաձոր համայնքը ստանում է բավարար քանակությամբ ջուր, սակայն չի բավարարում սպառողների պահանջները: Ջուրը սպառողներին տրվում է ընդհատումներով: Քաղաքի ջրամատակարարման բաշխիչ ցանցն ունի 35-40 տարվա վաղեմություն, ենթակա է վերանորոգման և վերազինման: Հոսակորուստները զգալի են (մոտ 70%):

Վայք քաղաքային համայնքն ունի կենտրոնացված ջրամատակարարում: Քաղաքը ջուր ստանում է «Բազմաղբյուր»-ի աղբյուրներից` 118 լ/վրկ ընդհանուր ջրաքանակով` «Բազմաղբյուր-Վայք-I» և «Բազմաղբյուր-Վայք-II» ջրատարների միջոցով: Քաղաքի հյուսիսային մասում` 1350 մ նիշի վրա գտնվող, 500 մ3 ծավալով ՕԿՋ-ն, որը պետք է ջուր ստանար «Բազմաղբյուր-Վայք-I» ջրատարից, կիսավթարային վիճակում է, իսկ հարավ-արևելյան մասում նախկինում նախատեսված 2x1000 մ3 ծավալով ջրամբարների կառուցումը, որոնք պետք է ջուր ստանային «Բազմաղբյուր-Վայք-II» ջրատարից, մնացել է անավարտ: Բնակիչները ինքնակամ բազմաթիվ անցքեր են բացել ջրատարների վրա և անօրինական ձևով օգտագործում են ջուրը:

Վայք քաղաքի ջրամատակարարման համակարգը նախատեսված է եղել բաժանել գոտիների (հյուսիսային հատվածում` երկու, հարավայինում` մեկ), ինչը ևս չի իրականացվել: Բնակչությունը ապահովված չէ խմելու ջրով: Քաղաքի բաշխիչ ցանցն ունի 30-35 տարվա վաղեմություն: Վթարային վիճակում է գտնվում խողովակաշարերի և կառուցվածքների 80-90%-ը: Հոսակորուստները կազմում են 75-80%:

Ջերմուկ քաղաքին մատակարարվող ընդհանուր ջրաքանակը կազմում է 77 լ/վրկ, որն իրականացվում է «Սպիտակ ջուր», «Դարա յուրտի», «Արենի» աղբյուրներից:

Ջերմուկ քաղաքում ներկայումս գործող օրվա կարգավորիչ ջրամբարների ընդհանուր ծավալը 500 մ3 է, ինչը բավարար չէ անհրաժեշտ ջրաքանակ ապահովելու համար:

Ջրամատակարարման բաշխիչ ցանցերը կառուցվել են հիմնականում 40-50 տարի առաջ, գտնվում են տեխնիկապես վատ վիճակում, գոտիավորված չեն: Հոսակորուստները կազմում են շուրջ 60-70%:

Մարզի մյուս 39 գյուղական համայնքները ջուր ստանում են տեղական աղբյուրներից` ինքնահոս (50-150 մմ պողպատե, ասբեցեմենտե կամ թուջե խողովակներով): Ներքին ցանցերը հիմնականում մետաղական են, կառուցված են 40-60 տարի առաջ: Այս բնակավայրերի ջրմուղների շահագործումն իրականացվում է համայնքների կողմից, որոնք չունեն համապատասխան շահագործման ծառայություն և ջրի իրացման աշխատանքները կարգավորված չեն: Չի իրականացվում ջրի որակի հսկողություն:

Համաձայն ՀՀ Վայոց Ձորի մարզի գլխավոր պետական սանիտարական բժշկի N7 02.02.2009 թ.-ի նամակի` մարզի ինչպես քաղաքային, այնպես էլ գյուղական բնակավայրերի ջրամատակարարման և ջրահեռացման համակարգերում առկա են լուրջ հիմնախնդիրներ, որոնք կարող են նպաստավոր պայման հանդիսանալ հիվանդությունների տարածման համար:

Եղեգնաձոր, Վայք, Ջերմուկ քաղաքների ջրմուղների ներքին ցանցերը ֆիզիկապես և տեխնիկապես մաշված են և արդիականացման կարիք ունեն:

Գրեթե բոլոր գյուղական ջրմուղների ներքին ցանցերը մաշված են և ենթակա են վերանորոգման: Գողթանիկի N2 գյուղական ջրմուղը չի շահագործվում` դրա ջրատարի 2.5 կմ-ոց հատվածը ենթակա է վերանորոգման: Թառաթումբ գյուղում ջրմուղի խափանման հետևանքով ջրազրկված է դպրոցը և դրա հարակից տարածքը:

Ջրամատակարարման համակարգերի գլխամասային կառույցները և օրվա կարգավորիչ ջրամբարները (ՕԿՋ-ները) չունեն սանիտարական պահպանման գոտիներ:

Մասնավորապես` խմելու ջրամատակարարման համակարգերի գլխամասային կառույցները չունեն աղբյուրների սանիտարական պահպանման գոտիներ Ագարակաձորի, Աղավնաձորի, Արենիի, Գլաձորի, Եղեգիսի, Խաչիկի, Հերմոնի մեկ գյուղական ջրմուղի, Հորբատեղի, Հորսի, Մոզրովի, Չիվայի N2, N3 գյուղական ջրմուղներում, Վերնաշենի և Քարագլխի համայնքներում և Եղեգնաձորի ջրմուղի «40 աչք աղբյուր» գլխամասային կառույցում: Աղավնաձորի, Մալիշկայի, Արենիի, Ռինդի, Արփիի և Վերնաշենի գյուղական ջրմուղներում խմելու ջուրը կանխարգելիչ վարակազերծման է ենթարկվում քլորակրով լիցքավորված կերամիկական պարկուճներով, իսկ մնացած գյուղական բնակավայրերին մատակարարվող ջուրն ընդհանրապես չի վարակազերծվում:

Եղեգնաձոր քաղաքի 2 ջրմուղների գլխամասային կառույցները ցանկապատված չեն («40 աչք աղբյուր» և «Ոստան»), ցանկապատված չեն նաև գյուղական մի շարք ջրմուղների կապտաժները (Ագարակաձոր, Արենի, Գլաձոր, Գողթանիկի թիվ 2, Եղեգիսի թիվ 2 և 3, Խաչիկի, Հերմոնի թիվ 3, Հորբատեղի, Հորսի, Մոզրովի, Շատինի թիվ 2 և 3, Ռինդ, Վերնաշեն):

Օրվա կարգավորիչ ջրամբարները (ՕԿՋ-ները) չունեն սանիտարական պահպանման գոտիներ` Աղնջաձորի, Գլաձորի, Եղեգիսի, Վերնաշենի համայնքներում: Կան հերմետիկության խախտումներ Արտաբույնքի, Գլաձորի, Հորբատեղի, Քարագլխի և Վերնաշենի գյուղական ջրմուղների ՕԿՋ-ներում:

 

Ջրամատակարարման նորմերը և հաշվարկային ջրապահանջը

 

Համաձայն ՀՀ Կառավարության կողմից հաստատված «ՀՀ Տարաբնակեցման Գլխավոր Նախագծի»` Վայոց Ձորի մարզի բնակչության թվաքանակն ըստ դեմոգրաֆիական տարողունակության կազմում է 217 հազար մարդ, որից քաղաքային` 60 հազար, գյուղական` 157 հազար մարդ:

Հաշվի առնելով ՇՆևԿ 2.04.02.84 նորմատիվային պահանջները, ըստ որի մեկ մարդու օրական ջրապահանջն ընդունված է 200 լ/օր քաղաքային, և 150 լ/օր գյուղական բնակչության համար, կարող ենք ստանալ հեռանկարային ջրապահանջը:

 

Մարզի խմելու որակի ջրի հեռանկարային պահանջարկը (բնակչության

հեռանկարային քանակն ընդունված է ըստ դեմոգրաֆիական տարողունակության

հաշվարկի)

 

.__________________________________________________________________.

|N |Ջրասպառողները |Բնակչության|Ջրապահանջի|Ջրապահանջը  |Ջրահեռացման |

|  |              |քանակը     |նորման    |            |քանակը      |

|  |              |հազ. մարդ  |լ/օր      |____________|____________|

|  |              |           |          |հազ.  |լ/վրկ|հազ.  |լ/վրկ|

|  |              |           |          |մ3/օր |     |մ3/օր |     |

|__|______________|___________|__________|______|_____|______|_____|

|1 |Եղեգնաձորի    |    117    |     -    |  -   |  -  |   -  |  -  |

|  |տարածաշրջան   |           |          |      |     |      |     |

|__|______________|___________|__________|______|_____|______|_____|

|  |Քաղաքային     |    23     |    200   | 4.600| 53.2| 4.140| 47.9|

|  |բնակչություն  |           |          |      |     |      |     |

|__|______________|___________|__________|______|_____|______|_____|

|  |Գյուղական     |    94     |    150   |14.100|163.2|12.690|146.9|

|  |բնակչություն  |           |          |      |     |      |     |

|__|______________|___________|__________|______|_____|______|_____|

|  |Արտադրություն |     -     |    25%   |4.675 |54.1 | 4.605| 53.2|

|  |և  չնախատեսված|           |          |      |     |      |     |

|  |ծախսեր        |           |          |      |     |      |     |

|__|______________|___________|__________|______|_____|______|_____|

|  |Հոսակորուստներ|     -     |    30%   |5.610 |64.9 |  -   |  -  |

|__|______________|___________|__________|______|_____|______|_____|

|  |Ընդամենը      |           |          |      |     |      |     |

|  |տարածաշրջանում|           |          |28.985|335.4|21.435|248.0|

|__|______________|___________|__________|______|_____|______|_____|

|2 |Վայքի         |    100    |     -    |  -   |  -  |  -   |  -  |

|  |տարածաշրջան   |           |          |      |     |      |     |

|__|______________|___________|__________|______|_____|______|_____|

|  |Քաղաքային     |    37     |   200    |7.400 |85.6 |6.660 |77.0 |

|  |բնակչություն  |           |          |      |     |      |     |

|__|______________|___________|__________|______|_____|______|_____|

|  |Գյուղական     |    63     |   150    |9.450 |109.4| 8.505|98.5 |

|  |բնակչություն  |           |          |      |     |      |     |

|__|______________|___________|__________|______|_____|______|_____|

|  |Արտադրություն |     -     |    25%   | 4.213| 48.7|4.149 |47.9 |

|  |և             |           |          |      |     |      |     |

|  |չնախատեսված   |           |          |      |     |      |     |

|  |ծախսեր        |           |          |      |     |      |     |

|__|______________|___________|__________|______|_____|______|_____|

|  |Հոսակորուստներ|     -     |    30%   | 5.055| 58.5|  -   |  -  |

|__|______________|___________|__________|______|_____|______|_____|

|  |Ընդամենը      |           |          |26.118|302.3|19.314|223.4|

|  |տարածաշրջանում|           |          |      |     |      |     |

|__|______________|___________|__________|______|_____|______|_____|

|3 |Ընդամենը      |    217    |     -    |55.103|637.6|40.749|471.4|

|  |մարզում       |           |          |      |     |      |     |

.__________________________________________________________________.

 

Ըստ ՀՀ Կառավարության կողմից հաստատված 1) Եղեգնաձոր, 2) Վայք և 3) Ջերմուկ քաղաքների համար մշակված գլխավոր հատակագծերի` նշված քաղաքները սնող ջրաղբյուրների ելքերը համապատասխանաբար կազմում են 1) 175, 2) 125 և 3) 129 լ/վրկ: Ջրաղբյուրների նշված հզորությունները լիովին բավարար են քաղաքային համայնքների խմելու ջրի հեռանկարային պահանջարկը բավարարելու համար:

Վայոց Ձորի գյուղական բնակավայրերն ունեն իրենց լոկալ աղբյուրները, որոնց ելքերի արդյունավետ կառավարման դեպքում (ըստ մարզպետարանի ունեցած` գյուղական բնակավայրերին մատակարարվող ջրաքանակի տվյալների) հնարավոր կլինի անհրաժեշտ ջրաքանակով ապահովել այդ բնակավայրերի ոչ միայն առկա, այլև կրկնակի անգամ ավելի թվաքանակով բնակչության պահանջները:

Ստորև ներկայացվում է «Հայջրմուղկոյուղի» ՓԲԸ-ի կողմից չսպասարկվող բնակավայրերի խմելու ջրամատակարարման խնդիրների լուծման համար անհրաժեշտ առաջնահերթ միջոցառումների ցանկը.

 

._____________________________________________________________________.

|N |ՀՋԿ-ի      |    Ջրատար |Ներքին ցանց |   Կապտաժ  |    ՕԿՋ    |Սան. |

|  |կողմից     |           |            |           |           |գոտի |

|  |չսպասարկվող|           |            |           |           |     |

|  |բնակավայրեր|___________|____________|___________|___________|_____|

|  |           |տրամա-|երկա|տրամա-|երկա-|կառու|նորո-|կառու|նորո-|կառու|

|  |           |գիծը  |րութ|գիծը  |րութ.|ցում |գում.|ցում |գում.|ցում |

|  |           |(մմ)  |(կմ)|(մմ)  |(կմ) |(հատ)|(հատ)|(հատ)|(հատ)|(հատ)|

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|1 |     2     |   3  | 4  |  5   |  6  |  7  |  8  |  9  | 10  |  11 |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

| 1|Ագարակաձոր |      |    |50-100|  6  |     |     |     |     | 150 |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

| 2|Ազատեկ     |  100 |  2 |50-100| 8.5 |     |     |     |     |     |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

| 3|Աղավնաձոր  |      |    |50-100| 4.5 |     |     |     |     |     |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

| 4|Աղնջաձոր   |      |    |  100 |  1  |     |     |     |  1  |     |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

| 5|Արենի      |      |    |  50  | 1.5 |     |     |  1  |     |     |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

| 6|Արին       |      |    |50-100| 2.6 |     |     |     |     |     |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

| 7|Արտավան    |  100 | 1.5|      |     |     |  4  |     |     | 250 |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

| 8|Արտաբույնք |      |    |50-100| 1.5 |     |     |     |     |     |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

| 9|Արփի       |      |    |50-100| 1.3 |     |     |     |     |     |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|10|Բարձրունի  |      |    |50-100| 2.5 |     |     |     |     |     |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|11|Գլաձոր     |      |    |50-100|  7  |     |  2  |     |     |     |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|12|Գնդևազ     |      |    |50-100|  9  |     |     |     |     |     |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|13|Գնիշիկ     |  76  | 2.5|      |     |  1  |     |     |  2  |     |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|14|Գոմք       |      |    |15-100| 1.2 |     |     |     |     |     |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|15|Գողթանիկ   |      |    | 15-50| 2.5 |     |     |     |     |     |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|16|Ելփին      |      |    |50-100|  7  |     |     |     |     |     |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|17|Եղեգիս     |      |    |50-100|  3  |     |     |     |     | 150 |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|18|Զառիթափ    |80-150| 4.2| 25-50|  3  |     |  1  |     |  1  |     |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|19|Զեդեա      | 150  | 1.5|50-100|  2  |     |  2  |     |     |     |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|20|Թառաթումբ  | 100  | 2.8|  50  |  6  |     |     |     |     |     |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|21|Խաչիկ      |      |    |  76  | 2.5 |     |     |     |     |     |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|22|Խնձորուտ   |      |    | 25-50| 2.5 |     |  2  |     |     |     |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|23|Հեր-Հեր    | 100  |  1 |      |     |     |     |     |     |     |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|24|Հորբատեղ   |      |    |  50  | 0.85|     |     |     |     |     |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|25|Հորս       |      |    |  50  | 3.5 |     |  4  |     |     |     |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|26|Հերմոն     |      |    | 25-76|  6  |     |  3  |     |     |     |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|27|Կարմրաշեն  | 50-76| 3.5| 50-76| 3.5 |     |     |     |     |     |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|28|Մալիշկա    |  150 | 14 |50-100|  9  |     |     |     |     |     |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|29|Մարտիրոս   |  100 | 3.2|50-100| 2.8 |     |     |     |     |     |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|30|Նոր        |      |    |15-25 |  1  |     |  1  |     |     |     |

|  |Ազնաբերդ   |      |    |      |     |     |     |     |     |     |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|31|Չիվա       |      |    | 15-76|  4  |     |     |     |     |     |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|32|Ռինդ       |      |    |50-100|  8  |     |     |     |     |     |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|33|Սալլի      | 100  | 2.2| 15-40|  1  |     |     |     |     |     |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|34|Սարավան    |      |    | 50-76|  1  |     |     |     |     |     |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|35|Սերս       |      |    | 25-50|  1  |     |     |     |     |     |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|36|Վարդահովիտ |      |    |50-100| 1.2 |     |     |     |     |     |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|37|Վերնաշեն   |      |    |50-100| 4.5 |     |     |     |     |     |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|38|Փոռ        |      |    | 25-50| 0.7 |     |     |     |     |     |

|__|___________|______|____|______|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|39|Քարագլուխ  |      |    |50-100| 4.5 |     |     |     |     |     |

._____________________________________________________________________.

 

Հարկ է նշել, որ մարզի գրեթե բոլոր համայնքների հարակից տարածքներում առկա են խմելու ջրի բազմաթիվ չուսումնասիրված աղբյուրներ, որոնց քանակական և որակական հետազոտությունների, ինչպես նաև գյուղական բնակավայրերի գլխավոր հատակագծերի մշակման արդյունքում` նշված աղբյուրները կարող են նախատեսվել որպես գյուղական բնակավայրերը սնող այլընտրանքային (շահագործման համար ավելի բարենպաստ տեղակայվածությամբ) կամ անհրաժեշտության դեպքում հավելյալ (ջրապահանջի աճին զուգընթաց) սնման աղբյուրներ:

 

Ջրահեռացում

 

Վայոց Ձորի մարզում խիստ անբավարար վիճակում է ջրահեռացման համակարգը: Կոյուղացված են հիմնականում քաղաքային համայնքները: Ընդ որում ամբողջությամբ կոյուղացված է միայն Ջերմուկ քաղաքը, իսկ Վայք և Եղեգնաձոր քաղաքները` մասնակի: Մասամբ կոյուղացված են նաև Գլաձոր, Մալիշկա, Ագարակաձոր, Արենի, Արփի, Գետափ գյուղական բնակավայրերը:

Պետք է նշել, որ երեք քաղաքային համայնքներում էլ կոյուղու ներքին ցանցերը և գլխավոր կոլեկտորները ֆիզիկապես և տեխնիկապես մաշված են: Դրանք կառուցվել են 40-50 տարի առաջ և կարիք ունեն հիմնանորոգման ու արդիականացման: Հատկապես անմխիթար վիճակում են գտնվում Վայք և Ջերմուկ քաղաքների կոյուղու գլխավոր կոլեկտորները, ինչպես նաև Ջերմուկ քաղաքի կոյուղու փողոցային ցանցը: Կան հատվածներ, որտեղ փողոցային ցանցերի և դիտահորերի մեծ մասը չի գործում, հաճախակի տեղի են ունենում խցանումներ` ստեղծելով հակասանիտարական վիճակ:

Մարզում կեղտաջրերի մաքրման կայանների բացակայության պատճառով կոյուղու կեղտաջրերը` առանց նախնական մաքրման և վարակազերծման, թափվում են գետը` աղտոտելով բաց ջրամբարները:

Սևանա լճի բնապահպանական իրավիճակի բարելավման նկատառումներից ելնելով` Ասիական բանկի աջակցությամբ ներկայումս մշակման փուլում է Ջերմուկ քաղաքի կոյուղագծերի և գլխավոր կոլեկտորի նորոգման, վերափոխման նախագիծը, որը նկատառում է Կեչուտի ջրամաբարի շրջանցում (Ըստ Ջերմուկ քաղաքի հաստատված գլխավոր նախագծի` գլխավոր կոլեկտորը ջրամբարի պատվարից ներքև նախատեսված մաքրման կայան կհասնի` շրջանցելով Կեչուտի ջրամբարը):

 

Նախագծային լուծումներ

 

Ջրամատակարարման ներկա իրավիճակի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ Վայոց Ձորի մարզի սպառողներին հասնող ջրաքանակի անբավարարությունը հիմնականում պայմանավորված է ջրի մեծաքանակ հոսակորուստներով, ինչն էլ իր հերթին հետևանք է ջրմուղի ցանցի մաշվածության: Որոշ համայնքներում պահանջվող ջրաքանակ չի ապահովվում ջրամատակարարման գոտիների և անհրաժեշտ ծավալով ՕԿՋ-ների բացակայության պատճառով: Չի պահպանվում խմելու ջրի համար պահանջվող անհրաժեշտ որակը` վարակազերծման կայանների և սանպահպանության գոտիների բացակայության պատճառով: Մաքրման կայանների բացակայության պատճառով կոյուղու կեղտաջրերը` առանց որևէ մաքրման, կոյուղատարով ուղղակի թափվում են գետը` ստեղծելով հակասանիտարական վիճակ և խախտելով մակերևութային ջրերն աղտոտումից պաշտպանելու պահանջները:

Հաշվի առնելով Վայոց Ձորի մարզում առկա աղբյուրների ելքերը, ինքնահոս ջրամատակարարում և ջրահեռացում կազմակերպելու համար բարենպաստ ռելիեֆային պայմանները, բնակչությանը շուրջօրյա ջրամատակարարմամբ ապահովելու, ջրմուղի ցանցում անհրաժեշտ թույլատրելի ճնշում, սանիտարական նորմերին համապատասխանող խմելու որակի ջրի պահանջվող քանակ ունենալու, կոյուղու ցանցերի աշխատունակությունը և ջրահեռացման հուսալիությունն ապահովելու համար առաջարկվում է.

. Ջրամատակարարման և ջրահեռացման համակարգերի կառավարման կատարելագործում:

. Բոլոր համայնքներում ջրամատակարարման բաշխիչ ցանցերի հիմնանորոգում, վերակառուցում և արդիականացում:

. Եղեգնաձոր, Վայք և Ջերմուկ քաղաքային համայնքներում համապատասխան ծավալներով ՕԿՋ-ների կառուցում և ջրամատակարարման գոտիների կիրառում` համաձայն հաստատված գլխավոր հատակագծերի (Եղեգնաձոր`»Հայգյուղշիննախագիծ», 2005 թ., Վայք-»Հայգյուղշիննախագիծ» 2006 թ., Ջերմուկ` «Արխիտոն» 2004 թ.):

. Ջրամատակարարման բոլոր համակարգերում (գլխամասային կառույցներ, ՕԿՋ-ներ) սանիտարական 1-ին (30-50 մ շառավղով) և 2-րդ (սահմանները կախված են հիդրոերկրաբանական ուսումնասիրությունների արդյունքներից և համաձայնեցվում են սանհիգիենիկ ծառայությունների հետ) գոտիների սահմանում:

. Այն բնակավայրերի համար, որտեղ ջրաղբյուրների համար հնարավոր չէ սահմանել սանիտարական առնվազն 2 գոտի (ջրաղբյուրները գտնվում են բնակավայրի տարածքում կամ ցածր նիշերի վրա), անհրաժեշտ է խմելու ջրի նոր ջրաղբյուրների նախատեսում:

. Մարզի ողջ տարածքում խմելու ջրի չուսումնասիրված աղբյուրների քանակական և որակական հետազոտությունների իրականացում (առնվազն մեկ տարվա կտրվածքով):

. Գյուղական բնակավայրերի համար գլխավոր հատակագծերի մշակում` ինժեներական ենթակառուցվածքների հնարավոր զարգացման ընդգրկմամբ:

. Ջրամատակարարման գլխամասային կառույցներում խմելու ջրի վարակազերծում և ամենօրյա լաբորատոր հսկողություն:

. Հոսակորուստների հայտնաբերմանն ու վերացմանն ուղղված անընդհատ մեծածավալ աշխատանքների իրականացում:

. Անհատական ջրաչափերի տեղադրում բոլոր սպառողների մոտ:

. Մասամբ կոյուղացված և չկոյուղացված բնակավայրերի լրիվ կոյուղացում:

. Կոյուղու փողոցային ցանցերի և գլխավոր կոլեկտորների հիմնանորոգում և արդիականացում:

. Գործող կոյուղու վթարային հատվածների, դիտահորերի վերանորոգում:

- Մարզի 3 քաղաքային համայնքներում կոյուղու կենսաբանական մաքրման կայանների առաջնահերթ կառուցում (հզորությունները համաձայն Ջերմուկ (2004 թ.), Վայք (2006 թ.), Եղեգնաձոր (2005 թ.) քաղաքային համայնքների հաստատված գլխավոր հատակագծերի հաշվարկների): (Որպես կոյուղու մաքրման կայան երաշխավորվում է կիրառել Ռուսաստանի հանրապետությունում սերտիֆիկացված և լայն կիրառում ստացած «կոմունալ ջրամատակարարման և ջրի մաքրման ԳՀՀ»-ի կողմից մշակված, գործարանային պատրաստման «Նեպտուն» տիպի կոյուղաջրի խորը մաքրման կայանը, որը պետք է ունենա վթարային ավտոնոմ էլեկտրասնուցում):

. Գյուղական համայնքների համար փոքր հզորության գործարանային տիպի կոյուղու մաքրման կայանների նախատեսում` նախատեսված մեկ կամ մի քանի բնակավայրերի համար (հնարավոր խմբավորումները տես գծագրում):

. Կոյուղու կեղտաջրերի (նախքան Արփա գետը թափվելը) լրիվ մաքրում և վարակազերծում` հաշվի առնելով մակերևութային ջրերն աղտոտումից պաշտպանելու պահանջները: Ելնելով տարածքային առանձնահատկություններից և տարածաշրջանի համար Արփա գետի բնապահպանական նշանակությունից, ըստ ՇՆևԿ 2.04.02-85-ի 6.1 կետի պահանջների` կեղտաջրերը պետք է անցնեն լրիվ կենսաբանական մաքրում և ունենան հետևյալ ցուցանիշը` ԹԿՊլրիվ=6 մգ/լ:

 

II-10.2. Ոռոգում

 

Ներկա վիճակը

 

Վայոց Ձորի մարզի հիմնական ջրային արտերիան Արփա գետն է, որը սկիզբ է առնում Զանգեզուրի և Վարդենիսի լեռնաշղթաների լանջերի բազմաթիվ աղբյուրներից և, հոսելով Վայքի և Եղեգնաձորի տարածաշրջաններով` հյուսիս-արևելքից դեպի հարավ-արևմուտք, թափվում է Արաքս գետը: Գետի ընդհանուր ջրհավաք մակերեսը կազմում է 2630 կմ2, երկարությունը` 126 կմ, որից Հայաստանի տարածքում` համապատասխանաբար 2080 կմ2 և 90 կմ:

Ընդհանուր առմամբ, մարզը հարուստ է ջրային ռեսուրսներով, սակայն բացարձակ բարձրությունները և ռելիեֆի խիստ կտրտվածությունը որոշակի բարդություններ են ստեղծում ջրային ռեսուրսները գյուղատնտեսական նպատակներով օգտագործելու համար:

Նախկինում հողատարածքների զգալի մասի ոռոգումն իրականացվում էր մեխանիկական եղանակով, սակայն Խորհրդային Միության փլուզումից հետո, երկրում ստեղծված ծանր տնտեսական պայմաններից ելնելով` անհնարին դարձավ պոմպակայանների լրիվ հզորությամբ աշխատեցումը և տեխնիկական վիճակի պահպանումը: Արդյունքում ոռոգվող տարածությունների մակերեսը զգալիորեն կրճատվեց` խոչընդոտելով գյուղատնտեսության զարգացումը:

Համաշխարհային բանկի համագործակցությամբ Հայաստանի Հանրապետությունում իրականացվող ոռոգման համակարգերի վերականգնման աշխատանքների շրջանակներում 2002թ. -ին «Հայգյուղշիննախագիծ» ընկերության կողմից, նախնական մանրակրկիտ ուսումնասիրությունների հիման վրա մշակվեց մարզի` նախկինում մեխանիկական եղանակով ոռոգվող, 1100-ից 1800 մ բարձրությունների վրա տեղակայված 4712 հա հողատարածքների ոռոգման ինքնահոս համակարգ: Ոռոգման համակարգի մշակման համար ուսումնասիրվել են Հերմոն, Գողթանիկ, Եղեգիս, Շատին, Աղավնաձոր, Չիվա, Արփի, Արենի, Ռինդ, Ելփին, Գլաձոր, Վերնաշեն, Գետափ գյուղական համայնքների, Եղեգնաձոր քաղաքային համայնքի տարածքները, ինչպես նաև Եղեգիս և Արփա գետերն` իրենց հեղեղատարներով, մեծ ու փոքր վտակներով:

ՈՒշագրավ է, որ նախագիծը մշակելիս հաշվի են առնվել` տարածքի բարդ երկրաբանությունն ու տեղագրությունը, ջրի ծրագծերի հնարավոր տարբերակների վիզուալ ուսումնասիրությունը, Եղեգիս գետի ռեսուրսներն ու հիդրոլոգիան, շրջակա միջավայրի վրա թողած ազդեցության գնահատականը, գոյություն ունեցող խողովակաշարերի վիճակի գնահատականը, ռեսուրսների և ոռոգման կարիքների համար պահանջվող ջրաքանակի հաշվեկշիռը, նախագծի ագրո-տնտեսությունը:

Ըստ նախագծի` նախատեսված հողատարածքները ինքնահոս համակարգով ոռոգելու համար պահանջվող ջրաքանակը տարեկան կազմում է 28.4 մլն. մ3, ինչը կարող է բավարարվել Արփա գետի աջակողմյան ամենամեծ վտակը հանդիսացող, 47 մ երկարություն և 516 կմ2 ընդհանուր ջրհավաք մակերես ունեցող Եղեգիս գետի հոսքով: Հաշվարկը կատարվել է երկու կլիմայական գոտու համար (չոր, խիստ մայրցամաքային և չափավոր տաք)` ըստ գյուղատնտեսական կուլտուրաների պահանջարկի:

2005 - 2008 թթ զգալի աշխատանքներ են կատարվել մեխանիկական ոռոգումից ինքնահոսի անցնելու ուղղությամբ: Նշված ժամանակահատվածում շահագործման են հանձնվել «Կեչուտ-Ազատեկ-Զեդեա» և «Եղեգիս-Աղավնաձոր-Ելփին» ինքնահոս ջրատարները, ինչի արդյունքում զգալիորեն ավելացել է ոռոգվող հողատարածքների մակերեսը, բարձրացել է հողերի ջրապահովվածությունը, հնարավոր է դարձել տնտեսել զգալի քանակությամբ էլեկտրաէներգիա: «Կեչուտ-Ազատեկ-Զեդեա» ջրատարի շահագործման արդյունքում հնարավոր է դարձել շահագործումից հանել 9 պոմպակայան և ինքնահոս ոռոգման ջրով ապահովել Գնդեվազ, Զառիթափ, Փոռ, Ազատեկ, Զեդեա, Արին, Հեր-Հեր, Մալիշկա գյուղական և Վայք քաղաքային համայնքների շուրջ 2066 հա ընդհանուր մակերեսով հողատարածքները` տարեկան տնտեսելով 27 մլն.կվտ/ժամ էլեկտրաէներգիա: «Եղեգիս-Աղավնաձոր-Ելփին» ինքնահոս ջրատարի միջոցով հնարավոր է դարձել ոռոգել Հերմոն, Գողթանիկ, Եղեգիս, Շատին, Աղավնաձոր, Չիվա, Արփի, Արենի, Ռինդ, Ելփին, Գլաձոր, Վերնաշեն, Գետափ գյուղական, և Եղեգնաձոր քաղաքային համայնքների 4712 հա ընդհանուր մակերեսով հողատարածքները` տարեկան տնտեսելով 34.16 մլն.կվտ/ժամ էլեկտրաէներգիա:

Ներկայումս մարզում մեխանիկական եղանակով ոռոգվում է մոտ 360 հա հողատարածք, իսկ վերը նշված երկու ինքնահոս ջրատարների միջոցով ոռոգվող հողատարածքների մակերեսը կազմում է 6778 հա:

Մարզում գյուղատնտեսության զարգացման համար նպաստավոր պայմաններ ապահովելու նպատակով նախատեսվում է շարունակել աշխատանքները` ինքնահոս ոռոգման համակարգով ոռոգվող հողատարածքների մակերեսը հնարավորինս ընդարձակելու, ինչպես նաև ոռոգման ցանցի ընդլայնման և բարելավման ուղղությամբ: Այդ նպատակով նախատեսվում է.

 

Վայոց Ձորի մարզի ոռոգման համակարգում նախատեսվող աշխատանքները

 

._________________________________________________________.

|հհ|Համայնքի    |Կատարվող աշխատանքի անվանումը  |Կատարվող  |

|  |անվանումը   |                              |աշխատանքի |

|  |            |                              |ծավալը (մ)|

|__|____________|______________________________|__________|

| 1|Աղնջաձոր    |ջրագծի կառուցում              |   6000   |

|__|____________|______________________________|__________|

|  |            |ջրագծի կառուցում              |   4500   |

|  |            |______________________________|__________|

| 2|Վարդահովիտ  |ոռոգման ներքին ցանցի նորոգում |   4000   |

|__|____________|______________________________|__________|

| 3|Հորբատեղ    |մայր առվի վերանորոգում        |   5000   |

|__|____________|______________________________|__________|

| 4|Կարմրաշեն   |ջրագծի կառուցում              |   3500   |

|__|____________|______________________________|__________|

| 5|Քարագլուխ   |           - //-              |   5000   |

|__|____________|______________________________|__________|

| 6|Սալլի       |           - //-              |   3000   |

|__|____________|______________________________|__________|

| 7|Գնիշիկ      |          - //-               |   3000   |

|__|____________|______________________________|__________|

| 8|Մարտիրոս    |          - //-               |    820   |

|  |            |______________________________|__________|

|  |            |ոռոգման ներքին ցանցի կառուցում|   3500   |

|__|____________|______________________________|__________|

| 9|Նոր Ազնաբերդ|ջրագծի կառուցում              |   2500   |

|__|____________|______________________________|__________|

|10|Ելփին       |ներքին ցանցի նորոգում         |   5000   |

|__|____________|______________________________|__________|

|11|Խաչիկ       |ոռոգման ներքին ցանցի կառուցում|  11000   |

|__|____________|______________________________|__________|

|12|Չիվա        |              - //-           |   2500   |

|__|____________|______________________________|__________|

|13|Արփի        |              - //-           |   4000   |

|__|____________|______________________________|__________|

|14|Մալիշկա     |ոռոգման ներքին ցանցի նորոգում |   3000   |

|__|____________|______________________________|__________|

|15|Եղեգնաձոր   |ոռոգման ներքին ցանցի կառուցում|   5800   |

|  |            |______________________________|__________|

|  |            |ոռոգման ներքին ցանցի նորոգում |   3000   |

|__|____________|______________________________|__________|

|16|Ագարակաձոր  |ոռոգման ներքին ցանցի կառուցում|   1000   |

|__|____________|______________________________|__________|

|17|Ռինդ        |ոռոգման ներքին ցանցի նորոգում |   3000   |

|__|____________|______________________________|__________|

|18|Թառաթումբ   |               - //-          |   2000   |

|__|____________|______________________________|__________|

|19|Գլաձոր      |               - //-          |   5000   |

|__|____________|______________________________|__________|

|20|Վերնաշեն    |               - //-          |   5000   |

|__|____________|______________________________|__________|

|21|Գետափ       |               - //-          |   6000   |

|__|____________|______________________________|__________|

|22|Աղավնաձոր   |               - //-          |  13000   |

|__|____________|______________________________|__________|

|23|Եղեգիս      |               - //-          |   1000   |

|__|____________|______________________________|__________|

|24|ք. Վայք     |               - //-          |   3000   |

|__|____________|______________________________|__________|

|25|Արին        |ոռոգման ներքին ցանցի կառուցում|   4000   |

|__|____________|______________________________|__________|

|26|Հեր-Հեր     |               - //-          |   3000   |

|__|____________|______________________________|__________|

|27|Զեդեա       |               - //-          |  10000   |

|__|____________|______________________________|__________|

|28|Ելփին       |ոռոգման ներքին ցանցի նորոգում |   4500   |

|__|____________|______________________________|__________|

|29|Գնդեվազ     |Արխաշանի ջրանցքի նորոգում     |  10000   |

|__|____________|______________________________|__________|

|30|Արտավան     |ոռոգման ներքին ցանցի նորոգում |   5000   |

|  |            |                              |__________|

|  |            |                              |   1000   |

|__|____________|______________________________|__________|

|31|Գողթանիկ    |               - //-          |   4000   |

|  |            |______________________________|__________|

|  |            |ոռոգման ներքին ցանցի կառուցում|   7000   |

|__|____________|______________________________|__________|

|32|Շատին       |               - //-          |   4000   |

._________________________________________________________.

 

Վերը նշված համայնքներում ոռոգման ներքին ցանցերի կառուցման և վերանորոգման աշխատանքների արդյունքում հնարավոր կլինի մարզում զգալիորեն կրճատել ոռոգման ջրի կորուստները` ջրօգտագործողներին ապահովելով կայուն ջրամատակարարմամբ, ինչն, անշուշտ, կնպաստի գյուղատնտեսական մթերքների արտադրության ավելացմանը:

Առաջիկա տարիների ընթացքում նախատեսվում է նաև.

. իրականացնել Վայք-Մալիշկա ինքնահոս ջրատարի, ՀԷԿ-ի, Շատին-Գետափ, Ռինդի ջրանցքների նորոգում,

. իրականացնել Մալիշկա-Եղեգնաձոր ջրանցքի նորոգում, Արփիի («Հոպիկներ»), Չիվայի ջրատարների կառուցում,

. իրականացնել Խաչիկի II և III աստիճանի պոմպակայանների տանիքների նորոգում, Ռինդի և Արփիի ջրանցքների նորոգում:

Վերը նշված աշխատանքների իրականացման արդյունքում հնարավոր կդառնա ավելացնել ջրանցքների թողունակությունը և ոռոգվող տարածքները, պակասեցնել ջրի կորուստները, նախկինում անջրդի տարածքները դարձնել ոռոգելի, ապահովել պոմպակայանների նորմալ շահագործումը, մեքենա-մեխանիզմների համար անցանելի դարձնել շահագործման ճանապարհը:

Ներկայումս «Ջրային պրոբլեմների ինստիտուտ»-ի կողմից ընթանում են ստորև թվարկված երրորդ կարգի ջրանցքների վերականգնման նախագծերի մշակման աշխատանքները.

 

.___________________________________________________________________.

|N |Մարզերի և     |Ջրանցքի անվանումը         |Ջրանցքների մոտավոր    |

|  |բնակավայրերի  |                          |երկարությունը (մ)     |

|  |անվանումը     |                          |______________________|

|  |              |                          |ընդհանուր|վերականգնման|

|  |              |                          |         |ենթակա      |

|__|______________|__________________________|_________|____________|

| 1|գ. Աղավնաձոր  |«Քարի տակի ջրատար»        |   1500  |    1500    |

|__|______________|__________________________|_________|____________|

| 2|գ. Արենի      |«Դոլայի առու»             |   5500  |    1400    |

|  |              |__________________________|_________|____________|

|  |              |«Կոծիկների ջրատար»        |   1400  |     250    |

|__|______________|__________________________|_________|____________|

| 3|գ. Վերնաշեն   |«Մանկապարտեզի ջրանցք»     |   1200  |     700    |

|  |              |__________________________|_________|____________|

|  |              |«Բաբկենի առու»            |    780  |     500    |

|  |              |__________________________|_________|____________|

|  |              |«Աղասի ջրանցք»            |   1200  |     560    |

|__|______________|__________________________|_________|____________|

| 4|գ. Գլաձոր     |«Մուրադի առու»            |   3400  |    1500    |

|__|______________|__________________________|_________|____________|

| 5|ք. Եղեգնաձոր  |«ՃՇՇ ջրատար»              |    750  |     750    |

|  |              |__________________________|_________|____________|

|  |              |«Մալիշկա-Եղեգնաձոր» ջրանցք|   6200  |     600    |

|  |              |__________________________|_________|____________|

|  |              |«Գլաձոր-Հայտրանս»         |   1800  |    1800    |

|  |              |__________________________|_________|____________|

|  |              |«Մայր առու»               |   2200  |    1000    |

|  |              |__________________________|_________|____________|

|  |              |«Մեշա»                    |   2000  |    2000    |

|  |              |__________________________|_________|____________|

|  |              |«Փախստականների թաղ.ջր.    |   1700  |    1700    |

|  |              |__________________________|_________|____________|

|  |              |«Հոպիկներ»                |   5000  |    2000    |

|__|______________|__________________________|_________|____________|

| 6|գ. Ագարակաձոր |«Մալիշկա շրջանցող»        |   8200  |    5000    |

|__|______________|__________________________|_________|____________|

| 7|գ. Խաչիկ      |«Մայր առու»               |   4500  |     720    |

|__|______________|__________________________|_________|____________|

| 8|գ. Գետափ      |«Դեղձանոցի ջրանցք»        |   3500  |    2000    |

|__|______________|__________________________|_________|____________|

| 9|գ. Ռինդ       |Գյուղատեղ-կույրաղբյուր    |   1500  |    1500    |

|____________________________________________|_________|____________|

|              Ընդամենը                      |  52330  |   25480    |

.___________________________________________________________________.

 

Մարզում առկա ջրային ռեսուրսները ոռոգման համակարգում արդյունավետ կիրառելու, կառավարելու, ինչպես նաև ջրի անհրաժեշտ պաշար կուտակելու համար մեծ կարևորություն ունի ջրամբարների առկայությունը: Ներկայումս մարզում գործում է մոտ 55 մլն3 ընդհանուր տարողությամբ ինը ջրամբար.

 

.____________________________.

|N |Ջրամբարի   |Տարողությունը|

|  |անվանումը  |   մլն.մ3    |

|__|___________|_____________|

| 1|Հեր-Հերի   |     23.0    |

|__|___________|_____________|

| 2|Գնդևազի    |     0.10    |

|__|___________|_____________|

| 3|Բարձրունու |     0.09    |

|__|___________|_____________|

| 4|Արտավանի   |     0.40    |

|__|___________|_____________|

| 5|Մարտիրոսի  |     0.12    |

|__|___________|_____________|

| 6|Կեչուտի    |     30.0    |

|__|___________|_____________|

| 7|Աղավնաձորի |     0.45    |

|__|___________|_____________|

| 8|Հորսի      |     0.80    |

|__|___________|_____________|

| 9|Քարագլխի   |     0.18    |

|______________|_____________|

|   Ընդամենը   |     55.14   |

.____________________________.

 

Նախատեսվում է ևս 8 ջրամբարների կառուցում (տես ստորև բերված աղյուսակը):

 

.___________________________________.

|հհ|Համայնքի  |Տարողությունը|Ոռոգվող|

|  |անվանումը |   հազ.մ3    |տարածքը|

|  |          |             |հա     |

|__|__________|_____________|_______|

| 1|Աղնջաձոր  |     250     |   75  |

|__|__________|_____________|_______|

| 2|Մարտիրոս  |     200     |   60  |

|__|__________|_____________|_______|

| 3|Խնձորուտ  |     250     |   75  |

|__|__________|_____________|_______|

| 4|Սերս      |     250     |   75  |

|__|__________|_____________|_______|

| 5|Վերնաշեն  |     500     |  150  |

|  |Գլաձոր    |             |       |

|__|__________|_____________|_______|

| 6|Բարձրունի |     500     |  150  |

|__|__________|_____________|_______|

| 7|Խաչիկ     |     500     |  150  |

|__|__________|_____________|_______|

| 8|Ելփին     |    1500     |  450  |

|_____________|_____________|_______|

|   Ընդամենը  |    3950     | 1185  |

.___________________________________.

 

Ներկայումս մարզում գործող երկու խոշոր ինքնահոս ջրատարների միջոցով հնարավոր է դարձել ոռոգել 24 համայնքների մոտավորապես 7000 հա հողեր: Շուրջ 8000 հա վարելահողեր ներկայումս անջրդի են և չեն մշակվում: Ջրամբարների կառուցումը հնարավորություն կտա ոռոգելու ևս 1185 հա հողատարածքներ, ինչի արդյունքում այդ հողերի վրա կմշակվեն հացահատիկային և կերային մշակաբույսեր, կհիմնվեն պտղատու նոր այգիներ:

Նախագծային առաջարկություններ

Ոռոգման համակարգի հիմնախնդիրների լուծմանն ուղղված միջոցառումների ծրագիր կարող է հանդիսանալ ջրամատակարարման ծառայությունների բարելավումը, ոռոգման ցանցերի զարգացումը, հոսակորուստների նվազեցումը, ոռոգվող հողատարածքների մակերեսների ընդլայնումը, մշակվող կուլտուրաների համար պահանջվող համապատասխան ջրաքանակի ապահովումը:

 

II-10.3. Էներգամատակարարում

 

Էլեկտրամատակարարում

 

Վայոց Ձորի մարզի էլեկտրաէներգիայի շահագործումն իրականացվում է ՀՀ էներգահամակարգի հարավային մասնաճյուղի կողմից: Էլեկտրամատակարարման հիմնական հանգուցային ենթակայաններն են.

«Եղեգնաձոր» 220/110/35/10 կվ լարման, 2x63 Մվա հզորությամբ,

«Վայք»110/35/10 կվ լարման, 2 x 26.3 Մվա հզորությամբ,

«Որոտան-3»110/35/10 կվ լարման, 2x16.0 Մվա հզորությամբ,

Մարզում գործում են նաև 110/35/10 կվ լարման «Չայքենդ» (1x10 Մվա), «Գնդևազ» (2x10 Մվա), 110/35/6 կվ լարման «Ազատեկ» (2x10 Մվա), «Խաչիկ» (2x16 Մվա), 35/10 կվ լարման «Ջերմուկ», «Կեչուտ», «Եղեգնաձոր», «Շատին», «Վարդահովիտ», «Զառիթափ», «Հեր-Հեր», «Արին», «Ազատեկ» ենթակայանները:

Մարզի տարածքով անցնում են «Վարդենիս», «Գետափ», «Վայք» և «Շամբ» 220 կվ լարման օդային բարձրավոլտ էլեկտրահաղորդման գծերը:

Պետք է նշել, որ Վայք քաղաքային համայնքի, ինչպես նաև մի քանի գյուղական (Զառիթափ, Եղեգիս, Սարավան, Արին, Քարագլուխ, Սալլի, Շատին) համայնքների բնակավայրերի տարածքների որոշ հատվածներ գտնվում են 220 կվ օդային բարձրավոլտ էլեկտրահաղորդման գծերի անվտանգության գոտիներում:

Ելնելով գործող քաղաքաշինական նորմաների պահանջներից, առաջարկվում է բարձրավոլտ էլեկտրահաղորդման գծերի որոշ հատվածների (տես «Ինժեներական ենթակառուցվածքներ» գծագիրը) տեղափոխում` շրջանցելով անվտանգության գոտիներում տեղակայված բնակավայրերի տարածքները:

Մարզպետարանի կողմից արդեն կազմվել է այդ գոտիներում գտնվող շինությունների ցանկը, իսկ ՀՀ Կառավարության թիվ 1102-ն 03.06.2004 թ. որոշմամբ դասակարգվել են ապօրինի կառուցված շենքերի ու շինությունների խախտումները:

Մարզում գործում են յոթ փոքր հզորության ՀԷԿ-եր (Արենի, Ջերմուկ, Հեր-Հեր, Եղեգիս, Հերմոն, Վարդահովիտ /2 հատ/), որոնց ընդհանուր դրվածքային հզորությունը կազմում է մոտ 16 Մվա, իսկ տարեկան արտադրվող ընդհանուր էլեկտրաէներգիայի քանակը` մոտ 44 մլն. կվտ ժ:

Մարզի հիդրոպոտենցիալի օգտագործման ուղղությամբ մեծ ծավալի աշխատանքներ են կատարվում մասնավոր ներդրողների միջոցներով: ՀՀ հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի կողմից տրված լիցենզիաների համաձայն ներկայումս մարզում կառուցվում են 17 ՓՀԷԿ-եր` մոտ 26 ՄՎտ գումարային դրվածքային հզորությամբ, որոնց տարեկան արտադրանքը կկազմի մոտ 104 մլն կՎտ ժամ: Նշված ՓՀԷԿ-երի կառուցման համար նախատեսվում է ներգրավել ավելի քան 10 մլրդ դրամի ֆինանսական միջոցներ

 

Բեռնվածքների հաշվարկը

 

Էլեկտրաէներգիայի պահանջարկը հաշվարկված է` ելնելով մարզի բնակչության դեմոգրաֆիական տարողունակությունից, ըստ որի բնակչության քանակը` 217 հազ. մարդ է, որից քաղաքային բնակչությունը` 60 հազ. մարդ, գյուղական բնակչությունը` 157 հազ. մարդ: Համաձայն ՇՆՆԿ 2.07.01-89-ի քաղաքային բնակչության մեկ մարդու տարեկան էլեկտրաէներգիայի օգտագործման խոշորացված ցուցանիշը 1700 կվտ.ժամ է, իսկ գյուղական բնակչության համար` 950 կվտ.ժամ: Տարվա օգտագործվող ժամերի քանակը համապատասխանաբար` 5200 և 4100 ժամ: Խոշորացված գործակցի մեջ հաշվի է առնված բնակելի, հասարակական շենքերի, հանգստյան օբյեկտների, կոմունալ ձեռնարկությունների, արտաքին լուսավորության, ջրամատակարարման, ջրահեռացման, ջեռուցման համար ծախսված էլեկտրաէներգիայի պահանջարկը:

 

Մարզի բնակչության կոմունալ-կենցաղային էլեկտրաէներգիայի պահանջարկը

(ըստ դեմոգրաֆիական տարողունակության թվաքանակի)

 

._____________________________________________________________________.

|N |Տարածաշրջանները|Բնակչության |Մեկ մարդու|Ընդհանուր|Տարվա |Պահանջվող|

|  |               |քանակը (հազ.|էլեկտրա-  |էլեկտրա- |օգտա- |առավելա- |

|  |               |մարդ)       |էներգիայի |էներգիայի|գործ- |գույն    |

|  |               |            |տարեկան   |ծախսը    |վող   |հզորու-  |

|  |               |            |պահանջարկը|(հազ. կվտ|ժամերի|թյունը   |

|  |               |            |(կվտ ժամ/ |ժամ/տարի)|քանակը|կվտ      |

|  |               |            |տարի)     |         |(ժամ  |         |

|  |               |            |          |         |տարի) |         |

|__|__________________________________________________________________|

| 1|                     Եղեգնաձորի տարածաշրջան                       |

|__|__________________________________________________________________|

|ա |Քաղաքային      |    23      |   1700   |  39100  | 5200 |  7519   |

|  |բնակավայր      |            |          |         |      |         |

|__|_______________|____________|__________|_________|______|_________|

|բ |Գյուղական      |    94      |    950   |  89300  | 4100 |  21780  |

|  |բնակավայրեր    |            |          |         |      |         |

|__________________|____________|__________|_________|______|_________|

|Ընդամենը          |    117     |          | 128400  |      |  29299  |

|__________________|____________|__________|_________|______|_________|

|  |Չնախատեսված    |    25%     |          |  32100  |      |   7324  |

|  |ծախսեր և       |            |          |         |      |         |

|  |կորուստներ     |            |          |         |      |         |

|__________________|____________|__________|_________|______|_________|

|Ամբողջը           |            |          | 160500  |      |  36623  |

|_____________________________________________________________________|

|2 |                     Վայքի տարածաշրջան                            |

|__|__________________________________________________________________|

|ա |Քաղաքային      |    37      |   1700   |  62900  | 5200 |  12096  |

|  |բնակավայրեր    |            |          |         |      |         |

|__|_______________|____________|__________|_________|______|_________|

|բ |Գյուղական      |    63      |    950   |  59850  | 4100 |  14597  |

|  |բնակավայրեր    |            |          |         |      |         |

|__________________|____________|__________|_________|______|_________|

|Ընդամենը          |   100      |          | 122750  |      |  26693  |

|__________________|____________|__________|_________|______|_________|

|  |Չնախատեսված    |   25%      |          |  30687  |      |   6673  |

|  |ծախսեր և       |            |          |         |      |         |

|  |կորուստներ     |            |          |         |      |         |

|__________________|____________|__________|_________|______|_________|

|Ամբողջը           |            |          | 153437  |      |  33366  |

|__________________|____________|__________|_________|______|_________|

|Մարզի պահանջարկը  |            |          | 313937  |      |  69989  |

._____________________________________________________________________.

 

Վայոց Ձորի մարզի էլեկտրաէներգիայի ընդհանուր պահանջարկը

 

.____________________________________________________.

|N |Մարզի           |Էլեկտրաէներգիայի պահանջվող      |

|  |տարածաշրջանները |հզորությունը  Մվտ               |

|  |                |________________________________|

|  |                |Բնակչության|Արտադրական*|Ընդամենը|

|  |                |կոմունալ   |           |        |

|  |                |կենցաղային |           |        |

|__|________________|___________|___________|________|

| 1|Եղեգնաձորի      |   36.623  |   5.860   | 42.483 |

|__|________________|___________|___________|________|

| 2|Վայքի           |   33.366  |   5.339   | 38.705 |

|__|________________|___________|___________|________|

|  |Ընդամենը        |   69.989  |  11.199   | 81.188 |

.____________________________________________________.

 

* Արտադրական կարիքների համար պահանջվող էլեկտրաէներգիայի պահանջարկը հետագայում կարիք կլինի ճշտել:

 

Ըստ կատարված մոտավոր հաշվարկների` մարզի հեռանկարային զարգացման էլեկտրաէներգիայի պահանջարկը կազմում է մոտ 81 Մվտ:

 

Նախագծային առաջարկություններ

 

. Համակարգի արդիականացում, էլեկտրախնայողություն` կորուստները ցանցերում հասցնելով նորմատիվային պահանջներին:

. Բնակավայրերի կառուցապատված տարածքներով անցնող բարձրավոլտ էլեկտրահաղորդման գծերի ապամոնտաժում և տեղափոխում ազատ գոտի` համաձայն ներկայացվող ուրվագծի:

. Էլեկտրաէներգիայի անխափան մատակարարում ապահովելու համար երկտրանսֆորմատորային ենթակայանների նախատեսում:

. Նոր թաղամասերի (ինչպես նաև ռեկրեացիոն տարածքների) համար անհրաժեշտ 10/0.4 կվ ենթակայանների և 10 կվ, 0.4 կվ լարման ցանցերի նախատեսում:

. 35/10 կվ լարման ենթակայանի նախատեսում` նախկին օդանավակայանի տարածքի կառուցապատվող թաղամասում:

. Հաշվի առնելով, որ ՓՀԷԿ-երի շահագործումն առաջ է բերում որոշակի բնապահպանական խնդիրներ (խախտվում են գետերի ջրային և ջերմային ռեժիմները, խոչընդոտվում է ձկների բազմացումը), անհրաժեշտ է դրանց շահագործումն իրականացնել` վերացնելով շրջակա միջավայրի սպառնալիքներին առնչվող խնդիրները (օր.կենդանական աշխարհի բազմացման համար բավարար ջրային թողքերի ապահովում և այլն), իսկ նոր նախատեսվող ՓՀԷԿ-երի նախագծերի և ծրագրերի մշակման համար պարտադիր ապահովել լուրջ էկոլոգիական փորձաքննություն:

. Այլընտրանքային էներգետիկայի կայացում և զարգացում:

 

Գազամատակարարում

 

Ներկա վիճակը

 

Այսօրվա դրությամբ Վայոց Ձորի մարզի համար գազիֆիկացումը շարունակում է մնալ կարևորագույն խնդիր: Գյուղերը փոքր են և գտնվում են միմյանցից հեռու, ինչը բարդացնում և թանկացնում է գազիֆիկացումը:

Մարզում գազիֆիկացված են երեք քաղաքային (Եղեգնաձոր, Վայք, Ջերմուկ) և 9 գյուղական համայնքներ (Ազատեկ, Արին, Մալիշկա, Գլաձոր, Վերնաշեն, Գետափ, Ագարակաձոր, Գնդևազ, Կեչուտ):

Մարզի վարչական տարածքում տեղակայված գազաբաշխիչ կայանները 5-ն են` տեղաբաշխված Ջերմուկ, Հեր-Հեր, Վայք, Մալիշկա և Եղեգնաձոր բնակավայրերում: Մարզի տարածքով անցնում են Ջերմուկ-Վայք-Եղեգնաձոր (d=325 մմ), Ջերմուկ-Արարատ (Իրան-Հայաստան, d=720 մմ) և Անգեղակոթ-Ջերմուկ (d=530 մմ) մայրուղային գազատարները:

Գազի տարեկան ծախսը մարզի կտրվածքով ներկայումս կազմում է մոտ 15237.2 հազ. մ3, որից կոմունալ-կենցաղային կարիքներինը` 7660.5 հազ. մ3, արտադրականը` 2210.4 հազ. մ3, բնակչությունը` 5366.3 հազ. մ3:

Մարզի բոլոր բնակավայրերի գազիֆիկացման սխեման և Իրան-Հայաստան գազատարին հարակից համայնքների գազիֆիկացման համար նախատեսված երեք նոր բաշխիչ կայանները տրված են գծագիր 8-ում:

 

Գազի հեռանկարային ծախսը

 

Խոշորացված հաշվարկներով գազի ժամային ծախսը հեռանկարային բնակչության համար կկազմի մոտ 104 հազ. մ3 (գազի ծախսը հաշվարկելիս հաշվի է առնվում ջեռուցման, տաք ջրամատակարարման և կենցաղային կարիքները):

 

Նախագծային առաջարկություններ

 

. Իրան-Հայաստան գազատարին հարակից համայնքների գազիֆիկացման համար նախատեսված երեք նոր բաշխիչ կայանների կառուցում:

. Մասնակի գազիֆիկացված և չգազիֆիկացված գյուղական բնակավայրերի լրիվ գազիֆիկացում (տես ուրվագիծը):

. Եղեգնաձոր, Վայք, Ջերմուկ քաղաքների նոր թաղամասերի գազամատակարարման ցանցի իրականացում` ըստ դրանց հաստատված գլխավոր հատակագծերի:

 

Ջերմամատակարարում

 

Ներկայումս Վայոց Ձորի մարզի որևէ համայնքում գործող կենտրոնական կաթսայատուն չկա: Քաղաքային համայնքներում վարչական, հասարակական, ուսումնական, առողջապահական և արտադրական օբյեկտների ջերմամատակարարումն իրականացվում է լոկալ կաթսայատների կամ գազի վառարանների միջոցով: Անհատական շենքերի ջերմամատակարարումն իրականացվում է ինչպես գազի վառարանների, այնպես էլ փայտի, նավթի վառարանների կամ էլեկտրական տաքացուցիչների միջոցով:

 

Նախագծային լուծումներ

 

Վարչական, հասարակական շենքերի, դպրոցների, մանկապարտեզների, հիվանդանոցների և արտադրական օբյեկտների ջեռուցումը կիրականացվի սեփական կաթսայատների միջոցով:

Անհատական շենքերի ջեռուցումը նախատեսվում է իրականացնել հիմնականում գազի բնակարանային կաթսաներով կամ վառարաններով:

Բազմաբնակարան շենքերում ջերմամատակարարումը նախատեսվում է իրականացնել ոչ մեծ, ժամանակակից կաթսայատներով` նախատեսված 1-3 շենքերի համար: Հնարավոր է նաև կոգեներատորների կիրառումը, որոնք օժտված են բարձր էֆեկտիվությամբ և կարող են բնակչությանն ապահովել երկու տիպի էներգիայով` ջերմային (տաք ջուր, գոլորշի) և էլեկտրական:

 

Այլընտրանքային էներգետիկայի առաջարկ

 

21-րդ դարի սկզբին ողջ աշխարհը գնում է հանքային ռեսուրսների խիստ տնտեսման և միաժամանակ այլընտրանքային էներգիայի աղբյուրների հայտնաբերման ուղղությամբ: Ընդ որում որոշ զարգացած երկրներ վաղուց են անցել այլընտրանքային էներգետիկ աղբյուրների օգտագործման պրակտիկային ոչ միայն տնտեսական, այլև` բնապահպանական դրդապատճառներով:

Հայաստանի Հանրապետությունում արտադրվող էլեկտրաէներգիայի հիմնական աղբյուրներ համարվում են ատոմակայանը և ջերմային էլեկտրակայանները: Եթե հաշվի առնենք, որ ջերմակայանները աշխատում են գազով, ինչը ներկրվող էներգետիկ ռեսուրս է և կախվածություն է առաջացնում արտաքին աշխարհից, ապա Էլեկտրաէներգիայի արտադրության հիմնական աղբյուրի` ատոմակայանի, աշխատանքի դադարեցման արդյունքում ողջ հանրապետությունը կարող է կանգնել էներգետիկ սովի առջև:

Հարուստ ջրային ռեսուրսներով ապահովվածությունը հնարավորություն է տվել Վայոց Ձորի մարզում` էներգիայի արտադրության նպատակով գործարկել հիդրոէլեկտրակայաններ: Սակայն դրանց շահագործումը, ինչպես արդեն նշվել է, անվնաս չէ: Փոքր ՀԷԿ-երի կառուցումը, անկախ այն բանից, որ բոլոր նորմերը և չափանիշները խստորեն պահպանվում են, չեն երաշխավորում գետերի հոսանքներին հասցվող անխուսափելի վնասից:

Հաշվի առնելով մարզի կլիմայական պայմանները` որպես այլընտրանքային էներգիայի աղբյուր կարելի է դիտարկել նաև արևային էներգիան:

Վայոց Ձորի մարզի լանդշաֆտա-կլիմայական պայմանները խիստ բազմազան են, որը պայմանավորված է հիմնականում բացարձակ բարձրությունների մեծ տարբերությամբ: Սակայն մարզի ինչպես հովտային, այնպես էլ բարձրլեռնային շրջաններում ողջ տարվա ընթացքում գերակշռում է արևոտ եղանակը: Արևափայլի տևողությունը Արփա գետի միջին հոսանքի հովտում տարեկան 2600 ժամ է, իսկ բարձրլեռնային տարածքներում (Արփայի վերին հոսանքի և Եղեգիս վտակի հովտում)` 2409 ժամ: Նման երկարատև արևափայլն, անշուշտ, անհրաժեշտ և բավարար պայման է Վայոց Ձորի մարզում արեգակնային էներգահամակարգերի արդյունավետ կիրառման համար:

Արևային ճառագայթմամբ աշխատող համակարգերի անվնաս ու անաղմուկ տեխնոլոգիայի հուսալիությունը, բաղադրամասերի երկարակեցությունը հաստատվել են տարիների ընթացքում և սկզբնական մեծ ներդրումները, որոնք պահանջվում են արևային համակարգերի գործարկման համար, արդարացնում են իրենց, ինչն էլ հենց հիմնավորում է դրանց կիրառման արդյունավետությունն ու նպատակահարմարությունը (արևային կոլեկտորներ, արևային էլեկտրակայաններ):

Հայաստանի` ինտենսիվ երիտասարդ հրաբխականության լայնարձակ տարածքում գտնվելու հանգամանքը ենթադրում է այստեղ ստորգետնյա ջերմության զգալի պաշարի առկայությունը: Հետևաբար երկրի ընդերքը դիտվում է որպես` ողջ տարվա ընթացքում հաստատուն ջերմաստիճան ունեցող ջերմային աղբյուր, ինչի օգտագործումը ևս էկոլոգիապես մաքուր, անվտանգ և հուսալի տեխնոլոգիական պրոցես է, որը կարելի է իրականացնել ջերմային պոմպերի միջոցով:

Երկրի կեղևի վերին շերտում ամռան ընթացքում տեղի է ունենում ջերմության կուտակում, հետևաբար գրունտը ևս համարվում է մոտ տեղակայված ջերմության աղբյուր: Առավել հեռանկարային է համարվում երկրաէներգետիկ պաշարների օգտագործումը ջերմամատակարարման բնագավառում:

Հաշվի առնելով, որ ածխաջրածնային վառելիքը տարեցտարի թանկանում է, ուստի հանրապետությունում այլընտրանքային էներգետիկայի զարգացումն ավելի ձեռնտու է:

Արեգակնային էներգիան անսպառ աղբյուր է, որը տալիս է էներգետիկ անկախություն և չի աղտոտում շրջակա միջավայրը:

 

II-11. Ինժեներական պաշտպանության խնդիրներ

 

Վայոց Ձորի մարզի տարածքն ընդգրկում է Արփա գետի և նրա Ելփին, Եղեգիս, Հերհեր վտակների հովիտները:

Մարզի հյուսիս-արևելյան սահմանով ձգվում է Վարդենիսի, իսկ հարավ-արևելքից` Զանգեզուրի բարձրաբերձ լեռնաշղթաները: Դա է պատճառը, որ մարզի ամբողջ տարածքն ընկած է թեք լանջերի վրա, ինչի հետևանքով տեղանքը կտրտված է բազմաթիվ վտակներով, որոնցից մի քանիսն ունեն մշտական ջրահոսք, իսկ մնացածներով ջուրը հոսում է միայն տեղատարափների ու ձնհալի դեպքում: Մարզի բնակատեղիները, մեծամասամբ, տեղակայված են գետահովիտներում: Սակայն ջրին մոտ լինելը երբեմն ծանր հետևանքներով է հղի, որոնցից ամենավատթարը հեղեղումներն են: Այս երևույթը բնորոշ է նաև ՀՀ շատ բնակավայրերին: Յուրաքանչյուր տաս տարին տարին մեկ տեղի են ունենում աղետալի հեղեղումներ, երբեմն նաև մարդկային զոհերով:

Դատելով մարզում բնակավայրերի տեղադրումից, կարելի է առանձնացնել հինգ գյուղ, որոնք հատկապես ենթակա են հեղեղումների: Դրանք են` Զառիթափ, Ախտա, Արտավան, ՈՒղեձոր, Վարդահովիտ և Գետիկվանք գյուղերը: Ինժեներական նախապատրաստման միջոցառումների ուրվագծում պատկերված են դիտարկվող բնակավայրերը, դրանցով հոսող գետերը կամ գետակները, ջրհավաք ավազանների սահմանները: Հեղեղների ելքերը 1, 2 և 5% գերազանցման հավանականության համապատասխան հաշված և ջրային հիմնախնդիրների և հիդրոտեխնիկայի գիտահետազոտական ինստիտուտի կողմից մշակված մեթոդով:

Հաշվարկի արդյունքները բերված են աղյուսակում.

 

Վայոց Ձորի մարզի Զառիթափ, Ախտա, Արտավան, ՈՒղեձոր, Վարդահովիտ և

Գետիկվանք գյուղերի ինժեներական պաշտպանության հիդրոլոգիական

հաշվարկները

.____________________________________________________________.

|Գետի (բնակավայրի)   |Ավազանի  |Հունի    |Հեղեղի ելքը, մ3/վրկ|

|անվանումը           |մակերեսը,|միջին    |___________________|

|                    |կմ2      |երկայնակ.| 100  | 50   |  20 |

|                    |         |թեք. %   |տարին |տարին |տարին|

|                    |         |         |մեկ   |մեկ   |մեկ  |

|____________________|_________|_________|______|______|_____|

|Զառիթափ             |   49.6  |   117   | 160.2| 129,8| 96,4|

|____________________|_________|_________|______|______|_____|

|Կապույտի (Ախտա)     |   44.6  |   111   | 151.5| 122,7| 91,1|

|____________________|_________|_________|______|______|_____|

|Արտավան (Արտավան)   |   31.5  |   113   | 134.3| 108,8| 80,8|

|____________________|_________|_________|______|______|_____|

|ՈՒղեձոր (Դարբի վտակ)|   4.75  |   160   | 53.9 | 43,7 | 32,4|

|____________________|_________|_________|______|______|_____|

|ՈՒղեձոր (Դարբի վտակ)|   10.8  |   127   | 82.2 | 66,6 | 49,5|

|____________________|_________|_________|______|______|_____|

|Վարդահովիտ          |   18.3  |   151   | 111.4| 90,3 | 67,0|

|____________________|_________|_________|______|______|_____|

|Գետիկվանք (Սոխուտ)  |   17.5  |    83   | 93.9 | 76,1 | 56,5|

.____________________________________________________________.

 

Ինչպես երևում է աղյուսակից, նույնիսկ 20 տարին մեկ սպասվող ելքերը բավականաչափ մեծ են, իսկ բնակավայրերը բոլորովին պաշտպանված չեն հեղեղումներից: Կարելի է ներկայացնել պաշտպանության ակտիվ և պասիվ միջոցառումներ: Ակտիվ միջոցառումներն են.

. 1900 մետրից բարձր, մինչև 2300-2400 մ բարձրությամբ լանջերի անտառատնկումը, ինչը կնպաստի`

ա) կլիմայի մեղմացմանը,

բ) լանջերի կայունացմանը,

գ) կենդանական աշխարհի բազմացմանը,

դ) հեղեղների ելթերի փոքրացմանը, մոտ 20-30 %-ով,

ե) բնակչության կենսամակարդակի բարձրացմանը:

. ջրամբարների կառուցումը:

Տարածքի ինժեներական նախապատրաստման միջոցառումներ գծագրի վրա նշված են այն հավանական տեղերը, որտեղ հնարավոր է ջրամբարներ ստեղծել, պատվարի մինչև 30 մ բարձրության պայմանով:

Հաշվի առնելով, որ մարզով հոսող հիմնական գետը` Արփան, ինչպես նաև Զանգեզուրի լեռնաշղթայից դեպի հարավ հոսող մի քանի գետակներ ուղղված են դեպի դուրս` Նախիջևանի հանրապետություն, ջրամբարների կառուցումը հնարավորություն կտա զգալի քանակությամբ ջրի պաշար կուտակել, ինչը ամռան ամիսներին կարելի է օգտագործել ոռոգման նպատակով:

Փոքր ջրամբարները կնպաստեն.

ա) ջրի ամրացմանը,

բ) կլիմայի մեղմացմանը,

գ) ձկնաբուծության զարգացմանը,

դ) էլեկտրաէներգիայի արտադրությանը,

ե) հեղեղների կարգավորմանը:

Որպես պասիվ միջոցառում կարելի է նշել հետևյալը.

Առանձին բնակավայրերի համար, ունենալով հեղեղների ելքերի մեծությունը, ելնելով գյուղի տարածքում հեղեղատարի բնութագրերից` երկայնական թեքություն, լանջերի թեքություն, հունի խորդուբորդություն, կարելի է հաշվել հեղեղի ժամանակ ջրի հոսքի զբաղեցրած տարածությունը և այստեղից դուրս բերել տներն ու այլ կառուցվածքները կամ ափային հենապատեր կառուցել դրանք պաշտպանելու համար:

 

ԳԼՈՒԽ III
ԲՆԱՊԱՀՊԱՆԱԿԱՆ ՄԻՋՈՑԱՌՈՒՄՆԵՐ

 

III -1. ՇՐՋԱԿԱ ՄԻՋԱՎԱՅՐԻ ՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

 

III-1.1. Քաղաքաշինական-էկոլոգիական հիմնակմախքների վերլուծություն

Մարզի տարածքային հատակագծման փուլում տարածքի քաղաքաշինական-տնտեսական և էկոլոգիական հիմնախնդիրները լուծվել են համատեղված` փոխկապակցված «ՀՀ տարաբնակեցման գլխավոր նախագծի» հիմնադրույթների հետ: Աշխատանքի հիմնական նպատակը տարածքային զարգացման հիմնախնդիրների կարգավորումն է` քաղաքաշինական-էկոլոգիական կայուն հիմնակմախքի ստեղծումով (ուրբաէկոլոգիական գոտևորում, առանձին գոտիների քաղաքաշինական-տնտեսական օգտագործման ռեժիմների սահմանում, էկոլոգիական ակտիվ հանգույցների և առանցքների, բնական գոտիների էկոլոգիական պոտենցիալի բացահայտում), որի առանձին դրույթները կարող են հանդիսանալ որպես հատակագծային սահմանափակումներ: Հատակագծային սահմանափակումները նպաստում են ամբողջ տարածքի էկոլոգիական հավասարակշռության պահպանմանը, ապահովելով բնական միջավայրի այն դինամիկ զարգացումը, որի ընթացքում պահպանվում են մթնոլորտային օդի, ջրային ռեսուրսների, հողածածկույթի, կենսաբազմազանության ինքնավերականգնման, վերարտադրության, ինքնամաքրման հատկանիշները:

Վայոց Ձորի մարզի քաղաքաշինական-էկոլոգիական հիմնակմախքները ձևավորվել են խիստ անհավասարակշռված:

Տարաբնակեցման համար պիտանի տարածքը քաղաքաշինորեն-տնտեսապես յուրացվել է տարբեր աստիճանի (մանրամասն տես 2-րդ գլխում): Ինտենսիվ յուրացվել են Արփա գետի հովիտը, հովիտը շրջապատող լանջերը և սարահարթերը: Ինտենսիվ յուրացված գոտու բնակչության խտությունը գերազանցում է էկոլոգիական շեմային չափանիշը (200 մարդ/կմ2)` առաջացնելով բնապահպանական խնդիրներ:

Տարաբնակեցման համար պիտանի տարածքի մեծ մասը շատ թույլ է յուրացվել, թույլ են զարգացած բնակավայրային և ճանապարհային ցանցերը, բնական ռեսուրսները օգտագործվել են ոչ ռացիոնալ, բնակչության խտությունը չի գերազանցում 10-12 մարդ/կմ2 վրա: Բայց թույլ յուրացված գոտին օժտված է էկոլոգիական մեծ պոտենցիալով:

Մարզի գոյություն ունեցող էկոլոգիական հիմնակմախքը թույլ է զարգացած և իրենից ներկայանում է առանձին հանգույցների (Ջերմուկի հանքային ջրեր, Ջերմուկի, Հերհերի, Եղեգիսի արգելավայրերը, Կեչուտի, Հերհերի ջրամբարները):

 

III-1.1.1. ՈՒրբաէկոլոգիական գոտևորում

 

Սույն նախագծով կատարելագործվել է քաղաքաշինական-էկոլոգիական հիմնակմախքը: Նախատեսվել է ձևավորել էկոլոգիական հիմնակմախքի 2 առանցքներ` Արփա գետի վերին հոսանքի (Ջերմուկից մինչև Երևան-Սիսիան-Կապան Միջպետական ճանապարհ) և Եղեգիսի հովտի (Եղեգնաձոր-Եղեգիսի հովիտ) ռեկրեացիոն գոտիները:

Այսպիսով, ուրբաէկոլոգիական գոտևորման արդյունքում մարզի ինտենսիվ յուրացված գոտուն, որը զբաղեցնում է Արփա գետի հովիտը, հովիտը շրջապատող լանջերը, սարահարթերը, անմիջապես հարում են ռեկրեացիոն գոտիները: Այդ ռեկրեացիոն գոտիները կարող են ծառայել որպես «Բուֆերային փոխհատուցող» (կոմպենսացիոն) տարածքներ, որոնց աստիճանական զարգացումը պետք է ընթանա բնապահպանական միջոցառումների համալիրի կիրառումով:

«Բուֆերային» տարածքներ են համարվում նաև քաղաքների շրջակայքի պաշտպանիչ անտառները, գետերի, աղբյուրների, ճանապարհների սանիտարապաշտպանիչ գոտիների կանաչը, բնության պահպանվող հուշարձանները, պատմամշակութային հուշարձանների պահպանման գոտիները, ջրավազանները և այլն:

Մարզի թույլ յուրացված գոտին, որտեղ «ՀՀ տարաբնակեցման գլխավոր նախագծով» սահմանված է առաջնահերթ զարգացման ռեժիմ, ընդգրկում է «բաց տարածքներ» (գյուղատնտեսական նշանակության հողեր): Տարաբնակեցման համար անբարենպաստ գոտին ամբողջությամբ բաց տարածքներ են: Այդ «բաց տարածքները» օժտված են էկոլոգիական մեծ պոտենցիալով: Դրանք բիոլոգիական տարածքային համակարգեր են, որոնք կարող են ապահովել մարզի տնտեսական, հիմնականում արդյունաբերական համալիրի զարգացումը` միաժամանակ պահպանելով էկոլոգիական հավասարակշռությունը (թթվածնի, մակերևութային, խորքային ջրերի, կենսաբազմազանության վերարտադրություն, այսինքն` բնական միջավայրի բնականոն զարգացում): Այդ բաց տարածքներում պահանջվող բնապահպանական միջոցառումներն են` հատուկ պահպանվող տարածքների ստեղծումը, հակահեղեղային միջոցառումները, մակերևույթային հոսքի կանոնակարգումը:

Այսպիսով, Վայոց Ձորի մարզի էկոլոգիական հիմնակմախքի տարրերն են`

- Անտառները, հատուկ պահպանվող տարածքները:

- Ռեկրեացիոն գոտիները (գոյություն ունեցող և նախատեսվող):

- «Բուֆերային» գոտիները:

Այս գոտիները կազմում են տարածքի այն էկոլոգիական միջանցքը, որտեղ տնտեսական-քաղաքաշինական գործունեությունը` որպես համաէկոլոգիական միջոցառում, որոշակիորեն սահմանափակվում է տարբեր ռեժիմների պահպանումով:

 

III-1.2. Շրջակա միջավայրի պահպանություն

 

Շրջակա միջավայրի բարելավման վերը նշված համաէկոլոգիական միջոցառումներից բացի շրջակա միջավայրի պահպանության հիմնական սկզբունքները (բնակլիմայական սեյսմատեկտոնական պայմաններ, գեոդինամիկ պրոցեսներ, տարածքների բարենպաստության աստիճանը տնտեսական տարբեր գործունեության համար, լանդշաֆտների դասակարգում և գնահատում, պահանջվող ինժեներական նախապատրաստման միջոցառումները) դիտարկված են «Տարածքի համալիր գնահատականը» ենթագլխում:

Բացի դրանից, յուրաքանչյուր քաղաքաշինական հատակագծային լուծում իր մեջ ներառել է շրջակա միջավայրի բարելավման միջոցառումներ:

Այդ քաղաքաշինական-հատակագծային լուծումներն են`

- Բնակավայրերի աճի կամ սահմանափակման կանխատեսում,

- Բնական ռեսուրսների` հումքային, ռեկրեացիոն պոտենցիալ հնարավորությունների բացահայտում` ռեկրեացիայի և արդյունաբերական համալիրի զարգացման ռացիոնալ ուղիների մշակումով,

- Տրանսպորտային ռացիոնալ ուղիների մշակում` բարենպաստ մատչելիության գոտիներում բնական ռեսուրսների ընդգրկումով,

- Ինժեներական ենթակառուցվածքների զարգացում, կատարելագործում,

- Ինժեներական պաշտպանության միջոցառումների մշակում:

Սույն ենթագլխում տրված են շրջակա միջավայրի պահպանության միջոցառումները` հաշվի առնելով.

- Տարածքի անհավասարակշռված տարաբնակեցման բնույթը,

- Անտրոպոգեն բեռնվածության չափը (մթնոլորտային օդի, հողածածկույթի մակերևութային և խորքային ջրերը, բնական այլ տարրերի աղտոտվածության աղբյուրներն ու բնութագիրը),

- Բնական միջավայրի ինքնամաքրման հատկանիշները,

- Մթնոլորտային օդի և մակերևութային ու խորքային ջրերի աղտոտվածության մեծ պոտենցիալ ունեցող քաղաքային բնակավայրերի բնապահպանական խնդիրները:

 

III-1.2.1. Ինտենսիվ յուրացված գոտու բնապահպանական հիմնախնդիրները

 

III-1.2.1.1. Մթնոլորտային օդի, մակերևութային, խորքային ջրերի

պահպանություն

 

Վայոց Ձորի մարզի անհավասարակշռված տարաբնակեցման պատճառով ինտենսիվ յուրացված գոտում (Արփա գետի հովիտը և ցածրադիր լանջերը) են տեղադրված քաղաքները և կենտրոնացված արդյունաբերական պոտենցիալը, տրանսպորտը, ինժեներական ենթակառուցվածքները, որոնք էլ հիմնականում բացասաբար են ազդում շրջակա միջավայրի վրա: Առաջնահերթ առանձնացված են քաղաքային տարածքների բնապահպանական խնդիրները (օգտագործված են նաև Եղեգնաձոր, Ջերմուկ, Վայք քաղաքների համար մշակված գլխավոր հատակագծերի տվյալները):

Նախկին սոցիալ-տնտեսական փուլում արդյունաբերական խոշոր օբյեկտները` մեքենաշինական, գործիքաշինական, քիմիական, արդյունաբերական ճյուղերով, որոնք տալիս էին արդյունաբերական արտադրանքի մոտ 52-53%-ը, տեղակայված էին հիմնականում Եղեգնաձոր և Վայք քաղաքներում: Ներկա դրությամբ այդ ճյուղերի արդյունաբերական օբյեկտները գործում են իրենց հզորության 20-30%-ով, չեն աշխատում արդյունաբերական կաթսայատները, որի հետևանքով խիստ կրճատվել են արտանետումները դեպի մթնոլորտ:

Ընդհանուր առմամբ, ինտենսիվ յուրացված գոտին, որտեղ տեղակայված են քաղաքները, ունի մթնոլորտային օդի աղտոտվածության տարբեր պոտենցիալներ: Ջերմուկից մինչև Վայքը` ներառյալ, ընկած հատվածի օդի աղտոտվածության պոտենցիալը ամռանը 2-րդ կարգի է (ցածր` բարենպաստ), ձմռանը` 3-րդ կարգի (համեմատաբար ցածր), Եղեգնաձորից մինչև մարզի արևմտյան սահմանը` ամռանը 3 կարգի (համեմատաբար ցածր), իսկ ձմռանը` 4 կարգի (բարձր):

 

III-1.2.1.1.1. Քաղաք Վայք

 

Վայք քաղաքի մթնոլորտում աղտոտող նյութերի ֆոնային կոնցենտրացիաները գտնվում են բնակելի գոտու համար սահմանված նորմերում (ըստ ՀՀ բնապահպանության նախարարության շրջակա միջավայրի մոնիտորինգի կենտրոնի տվյալների):

 

.____________________________________________.

|  |Աղտոտող նյութերը|ՍԹԿ-ն  |ֆոնային         |

|  |                |բնակելի|կոնցենտրացիաների|

|  |                |գոտում |արժեքները մգ/մ3 |

|  |                |մգ/մ3  |                |

|__|________________|_______|________________|

| 1|փոշի            |  0.5  |       0.2      |

|__|________________|_______|________________|

| 2|ծծմբի երկօքսիդ  |  0.5  |      0.02      |

|__|________________|_______|________________|

| 3|ազոտի երկօքսիդ  | 0.085 |     0.008      |

|__|________________|_______|________________|

| 4|ածխածնի օքսիդ   |   5   |       0.4      |

.____________________________________________.

 

V=7 մ/վրկ

 

Ըստ բնապահպանության նախարարության տված տեղեկանքի (30.01.09 N9 04/28) Վայք քաղաքում մթնոլորտն աղտոտող աղբյուրներ ունեցող կազմակերպություններն են`

1. «Վարանցուկ և որդիներ» ՍՊԸ

2. Վայքի «Արփի» հանքային ջրերի գործարան

3. «Ռաֆ էլ Գրիգ» ՓԲԸ

4. Վայքի ՃՇՇ ՍՊԸ

Այս օբյեկտների վնասակարության դասը` IV-V է, սանիտարական-պաշտպանիչ գոտու շառավիղը` 50-100 մ:

Մթնոլորտն աղտոտող բոլոր աղբյուրներից մթնոլորտ է արտանետվում տարեկան 30 տ-ից ցածր (օրեկան 0.14 տ) համախառն արտանետումներ, որոնք չեն մեծացնում օդի խառնուրդների կոնցենտրացիան (ըստ գործող քաղաքաշինական-բնապահպանական նորմատիվային փաստաթղթերի):

Ներկայումս Վայք քաղաքի ջերմամատակարարումն իրականացվում է լոկալ (անհատական) կոմունալ և արդյունաբերական կաթսայատները չեն գործում: Քաղաքը 95%-ով գազաֆիկացված է:

. Մթնոլորտային օդի աղտոտման մեջ զգալի բաժինը (95%) ընկնում է ավտոտրանսպորտի վրա, ընդ որում օդը ավելի շատ աղտոտվում է Վայք քաղաքի տարածքով անցնող միջպետական նշանակության ճանապարհին (Մ-2) հարող տարածքներում, որտեղ ավտոտրանսպորտից մթնոլորտ արտանետումները կազմում են 283 տ/տարի:

Աղմուկի մակարդակը գնահատվել է ճանապարհի երթևեկային մասի եզրից 7.5 մ հեռավորության վրա հետևյալ բանաձևով`

 

Lհամ = 47.5 + 8.8 logN

 

Աղմուկի մակարդակը միջպետական ճանապարհին հարող հատվածներում հասնում է 85-88 դԲԱ (նորման բնակելի թաղամասում 55 դԲԱ ցերեկը, 45 դԲԱ գիշերը):

Այսպիսով, մթնոլորտային օդի աղտոտվածության մակարդակը Վայք քաղաքի տարածքում կարելի է գնահատել բարենպաստ ներկա տնտեսական փուլում:

. Մակերևութային և ստորերկրյա ջրերի պահպանության: Վայք քաղաքի տարածքով հոսում է Արփա գետը, ընդունելով իր մեջ Հերհեր, Զառիթափ, Կապույտ վտակները:

Մակերևութային ջրերի աղտոտման աղբյուր է հանդիսանում կենցաղային կեղտաջրերը և արդյունաբերական օբյեկտներից հեռացվող հոսքերը: Քաղաքը կոյուղացված է, բայց չունի մաքրման կայան: Ֆեկալ տնտեսական և արտադրական կեղտաջրերը փողոցային և թաղամասային ցանցով տարածքի թեքության պատճառով ինքնահոս հոսում է դեպի Արփա գետը, կեղտաջրերը վնասազերծվում են միայն քլորով, որը բավարար չէ: Խմելու ջրի ջրամբարները չունեն սանիտարապահպան գոտիներ:

Արտադրական օբյեկտների արտադրական հոսքաջրերը Արփա գետ են թափվում առանց նախնական մաքրման: Քաղաքի սանիտարական մաքրումը կատարվում է ոչ բավարար, որի հետևանքով անձրևաջրերի հետ գետ են թափվում օրգանական և անօրգանական վնասակար նյութեր:

Այսպիսով, մակերևութային և խորքային ջրերը Վայք քաղաքի տարածքում աղտոտումից պահպանելու նպատակով նախագծով նախատեսվում է.

- Կոյուղու մաքրման կայանի կառուցում,

- Կոյուղու ներքին ցանցի վերակառուցում, վերազինում,

- Արդյունաբերական օբյեկտների հոսքաջրերի նախնական մաքրման կայանների կառուցում և գործարկում,

- Ջրամատակարարման համակարգի կատարելագործում:

 

III-1.2.1.1.2. Քաղաք Եղեգնաձոր

 

Ըստ ՀՀ բնապահպանության նախարարության շրջակա միջավայրի մոնիտորինգի կենտրոնի տվյալների Եղեգնաձոր քաղաքի մթնոլորտ աղտոտող նյութերի ֆոնային կոնցենտրացիաները գտնվում են բնակելի գոտու համար սահմանված նորմերում:

 

Մթնոլորտն աղտոտող նյութերի ֆոնային կոնցենտրացիաները

 

.____________________________________________.

|  |Աղտոտող նյութերը|ՍԹԿ-ն  |Ֆոնային         |

|  |                |բնակելի|կոնցենտրացիաները|

|  |                |գոտում |                |

|  |                |(մգ/մ3)|                |

|__|________________|_______|________________|

| 1|Փոշի            |  0.5  |       0.3      |

|__|________________|_______|________________|

| 2|ԾԾմբի երկօքսիդ  |  0.5  |       0.05     |

|__|________________|_______|________________|

| 3|Ածխածնի օքսիդ   | 0.085 |       0.3      |

|__|________________|_______|________________|

| 4|Ազոտի երկօքսիդ  |   5   |       0.015    |

.____________________________________________.

 

V=7 մ/վրկ

 

Մթնոլորտի աղտոտման հիմնական աղբյուրներն են արդյունաբերական օբյեկտները և ավտոտրանսպորտը: Ըստ ՀՀ բնապահպանության նախարարության տեղեկանքի մթնոլորտն աղտոտող աղբյուրներ ունեցող կազմակերպություններն են` «ԲԿՏ» ՍՊԸ, «Գետնատուն» ՍՊԸ, «Եղեգնաձորի Ճանշին» ՊՓԲԸ, «Ժայռ» ՍՊԸ, «Իզոգոն» ՍՊԸ: Նախկին փուլում գործող արդյունաբերական համալիրը աշխատում է իր հզորության 20-30%-ի չափով:

Եղեգնաձոր քաղաքի արդյունաբերական օբյեկտներից մթնոլորտ է արտանետվում տարեկան 38 տ վնասակար նյութեր (0.038 տ/օր), որոնք ազդեցություն չեն թողնում օդի խառնուրդների կոնցենտրացիաների վրա:

Մթնոլորտային օդի հիմնական աղտոտման աղբյուր է հանդիսանում ավտոտրանսպորտը, որի արտանետումները կազմում են քաղաքի ամբողջ արտանետումների 96-97%-ը (360 տ/տարի):

Ավտոտրանսպորտից աղմուկի մակարդակը կենտրոնական փողոցին և հանրապետական ճանապարհին հարող հատվածում կազմում է 60 դԲԱ (Նորմը` 55 դԲԱ ցերեկը, 45 դԲԱ գիշերը): Այսպիսով Եղեգնաձոր քաղաքի մթնոլորտային օդի աղտոտվածության մակարդակը Եղեգնաձոր քաղաքի տարածքում ներկա տնտեսական փուլում կարելի է գնահատել բարենպաստ:

. Մակերևութային և խորքային ջրերի պահպանություն:

Եղեգնաձոր քաղաքում էկոլոգիական բարդ հիմնախնդիրներ են առաջացնում ջրամատակարարման և ջրահեռացման համակարգերը:

Եղեգնաձոր քաղաքի ջրամատակարարման գլխամասային կառույցների սանպահպանման գոտիները չեն համապատասխանում նորմերին: Ներքին ցանցերը ֆիզիկապես մաշված են և կարիք ունեն վերանորոգման:

Քաղաքը կոյուղացված է, բայց կոյուղու ներքին ցանցը ֆիզիկապես մաշված է, հաճախ են վթարները: Քաղաքը չունի կեղտաջրերի մաքրման կայան և կեղտաջրերն առանց մաքրման թափվում են գետը:

Արտադրական օբյեկտների հոսքաջրերը չունեն նախնական մաքրման կայաններ և հոսքաջրերը առանց մաքրման թափվում են գետը:

Քանի որ քաղաքի սանիտարական մաքրումը ոչ բավարար է, անձրևաջրերի հետ գետ են թափվում աղտոտող նյութերը:

Այսպիսով մակերևութային և ստորերկրյա ջրերը Եղեգնաձոր քաղաքի տարածքում աղտոտումից պահպանելու համար նախատեսված է.

- Կոյուղու մաքրման կայանի կառուցում,

- Կոյուղու ներքին ցանցի վերակառուցում, վերազինում

- Արդյունաբերական հոսքաջրերի նախնական մաքրում,

- Ջրամատակարարման ցանցի վերակառուցում, վերազինում

 

III-1.2.1.1.3. Քաղաք Ջերմուկ

 

Ջերմուկ քաղաքը առողջարա-ռեկրեացիոն կենտրոն է, որը պայմանավորված է հանքային աղբյուրների առկայությամբ, օդաբուժություն, արևաբուժության պայմաններով (լեռնային անտառապատ լանդշաֆտը, տարեկան արևափայլի 2409 ժամ տևողությամբ):

Քաղաքի մթնոլորտային օդի ֆոնային աղտոտվածությունը փոշու մասնիկներով, ածխածնի օքսիդով, ազոտիերկօքսիդով, ծծմբի երկօքսիդով գտնվում է բնակելի գոտու համար բարենպաստ սահմաններում: Արդյունաբերական օբյեկտները V կարգի են, որոնց արտանետումները ազդեցություն չեն թողնում օդի խառնուրդների կոնցենտրացիաների վրա: Հեռանկարում բացառվում է վտանգավոր նյութերի արտանետումներ ունեցող արդյունաբերական օբյեկտների տեղադրումը, քանի որ ամբողջ քաղաքային տարածքը ընդգրկված է հանքային ջրերի սանպահպանման I, II գոտում, որտեղ ըստ նորմերի միայն կարող են գործել ռեկրեացիոն ոլորտին սպասարկող արտադրական առաջավոր տեխնոլոգիաներով օբյեկտները: ՀՀ բնապահպանության նախարարության ծրագրով տարածքի բնական համալիրի կայուն զարգացումը ու օգտագործումը ապահովելու նպատակով առաջարկվում է ստեղծել «Ջերմուկ» ազգային պարկը` ներառելով Ջերմուկի հանքային ջրերի հիդրոերկրաբանական և «Ջերմուկ» արգելավայրերը և բնության հուշարձանները:

. Ըստ ՀՀ բնապահպանության նախարարության տված տեղեկանքի Ջերմուկ քաղաքում մթնոլորտն աղտոտող աղբյուրներ ունեցող կազմակերպություններն են «Ջերմուկ-3»,»Ջերմուկ նոր կյանք» ՍՊԸ, «Ջերմուկ գրուպ» ՓԲԸ, «Ջերմուկ-1» ՓԲԸ, «Վայոց Ձոր» ՓԲԸ, «Մանուկյան Վան» ՍՊԸ, «Ջերմուկշին» ՍՊԸ:

Ըստ Ջերմուկ քաղաքի գլխավոր գլխավոր հատակագծի տվյալների (մշակված 2007 թ. «Արխիտոն» ՍՊԸ-ում CORIVAIR-ի մեթոդներով) արտանետվող նյութերի հաշվարկային ցուցանիշները (կանխատեսվող) չեն գերազանցի ՍԹԿ-ն, իսկ ազոտի օքսիդինը չի գերազանցի 0.2-0.3 ՍԹԿ-ն:

. Մակերևութային ջրերը (Արփա գետը և վտակները) վերին հոսանքներում մաքուր են: Մակերևութային և խորքային ջրերին վնաս կարող են հասցնել Կեչուտ գյուղի տնտեսությունները, որոնք գտնվելով խորքային ջրերի սանպահպանման II գոտում, չունեն կոյուղու ցանց և մաքրման կայան:

Ջերմուկ քաղաքը չունի կոյուղու մաքրման կայան, կոյուղու ցանցը կարիք ունի վերանորոգման:

Ջրամատակարարումն իրականացվում է Սպիտակ ջուր, Դարայուրտ և Արենի աղբյուրներից ինքնահոս ձևով: Գոյություն ունի երկու ՕԿՋ: Ջերմուկի մակերևութային և խորքային ջրերի պահպանության նպատակով նախատեսվում է.

- Մաքրման կայանի կառուցում,

- Կոյուղու ցանցի վերանորոգում, վերազինում,

- Ջրամատակարարման ցանցի վերազինում:

. Աղմուկի մակարդակը օդանավակայանի գործելու ժամանակ հարևան բնակելի գոտում կազմում էր 65 դԲԱ (ցերեկը), 55 դԲԱ (գիշերը) (ըստ գործող քաղաքաշինական-բնապահպանական նորմերի), այժմ օդանավակայանի բացակայության պայմաններում աղմուկը գտնվում է թույլատրելի նորմերի սահմաններում:

 

III-1.2.1.1.4. Ինտենսիվ յուրացված գոտու բնապահպանական ամփոփ

բնութագիրը

 

Ինտենսիվ յուրացված գոտու մյուս հատվածներում (սկսած մարզի արևմտյան սահմանից մինչև Ջերմուկ) մթնոլորտային օդը աղտոտվում է միայն ավտոտրանսպորտից: Բնակչության 75-76% (50.0-55.0 հազ.մետր) բնակվում է ինտենսիվ յուրացված գոտում` միջպետական ճանապարհի հարևանությամբ:

Հաշվարկվել է ճանապարհի այդ հատվածում տրանսպորտային միջոցներից վնասակար նյութերի արտանետումների (ածխածնի մոնօքսիդի, ազոտի օքսիդների, ածխաջրածինների) և ծանր մետաղների ծավալները:

L

Q = 365 x T (qմ + kմ + qբ + kբ) x fա x fi x fH * N * ___ x 360

V

 

որտեղ T-ն դիտարկված անցուդարձի տևողությունն է 1 օրում, և մարդատար և բեռնատար ավտոմոբիլների որևէ վնասակար նյութի արտանետման նյութի տեսակարար քանակությունն է (մգ/վրկ), kմ և kբ մարդատար և բեռնատար ավտոմոբիլների մասնաբաժինն է տրանսպորտի մեջ, fա, fi և fH - ավտոմոբիլների շարժման միջին արագության, փողոցի կամ ճանապարհի երկարության թեքության և ծովի մակերևույթից ունեցած բարձրության ազդեցության գործակիցներն են, N-ժամային անցուդարձը, L-ճանապարհի երկարությունը, կմ, V-տրանսպորտային հոսքի միջին արագությունը կմ/ժ

Այսպիսով ածխածնի մոնօքսիդը կազմում է 1592.4 տ

ազոտ օքսիդները կազմում է` 63.6 տ

ածխաջրածինները-159.2 տ

ծանր մետաղները-1.5 տ

Ավտոտրանսպորտից վնասակար նյութերի արտանետումների քանակի փոքրացման նպատակով, սույն նախագծով նախատեսվում է

- Տարանցիկ ճանապարհի դուրս բերում Վայք քաղաքի տարածքից (նախատեսված է նաև «ՀՀ տարաբնակեցման գլխավոր նախագծում»)

- Ճանապարհների երկարությամբ սանպահպանման գոտիների ծառապատում,

- Կազմակերպչական խնդիրներ (մեքենաների տեխնիկական վիճակի բարելավում, էթիլացված բենզինի ներկրման և օգտագործման արգելում և այլն):

. Նախագծով նախատեսվող «բազային» ճյուղերի արդյունաբերական օբյեկտները տեղակայվելու են ինտենսիվ յուրացված գոտուն հարող թույլ յուրացված գոտում և տարաբնակեցման համար անբարենպաստ գոտու «բաց տարածքներում», որոնք փոխհատուցող (կոմպենսացնող) բուֆերային գոտիներ են` բարենպաստ մթնոլորտային օդում վնասակար նյութերի ցրման տեսանկյունից: Բացի դրանից արդյունաբերական օբյեկտները նախատեսված են առաջավոր, շրջակա միջավայրին նվազագույն վնաս հասցնող տեխնոլոգիաներով: (Կառուցումից առաջ այդ օբյեկտները պետք է ենթարկվեն բնապահպանական փորձաքննության):

Այդ օբյեկտների ապրանքային արտադրանքը հիմք կհանդիսանա մարզում, ինչպես նաև հանրապետությունում արդյունաբերական նոր էկոլոգիապես մաքուր նոր ճյուղերի զարգացման համար (մանրամասն տրված է II գլխում արդյունաբերության «բազային» կոմպլեքսազերծ ճյուղերի զարգացման պոտենցիալ հնարավորությունները):

. Ինտենսիվ յուրացված գոտու մակերևույթային ջրերը (Արփա գետը, աջափնյա և ձախափնյա վտակները) աղտոտվում են գոտու գյուղական բնակավայրերի ջրամատակարարման և ջրահեռացման համակարգի տեխնիկական անբավարար վիճակը (մակերևույթային ջրային ռեսուրսների` Արփա և Եղեգիս գետերի աղտոտվածության բնութագիրը ըստ ՀՀ բնապահպանության նախարարության տվյալների տրված է հավելվածում):

Գյուղական բնակավայրերի ջրամատակարարման համակարգերի գլխամասային կառույցները և օրվա կարգավորիչ ջրավազանները (ՕԿՋ) չունեն սանիտարական պահպանման գոտիներ, ջրամատակարարման ներքին ցանցը ֆիզիկապես և տեխնիկապես մշակված են և արդիականացման կարիք ունեն: Ցանկապատված չեն գյուղական մի շարք ջրմուղների կապտաժային կառուցվածքները (Ագարակաձոր, Արենի, Գլաձոր, Ռինդ, Վերնաշեն): Գյուղերին մատակարարվող խմելու ջուրը չի վարակազերծվում, բացառությամբ Աղավնաձոր, Մալիշկա, Արենի, Ռինդ, Ափի և Վերնաշեն գյուղական համայնքների, որտեղ խմելու ջուրը կանխարգելիչ վարակազերծման է ենթարկվում քլորակրով լիցքավորված կերամիկական պարկուճներով:

Գյուղական բնակավայրերը հիմնականում չունեն կոյուղու ցանց: մասնակի կոյուղացված են Գլաձոր, Մալիշկա, Ագարակաձոր, Արենի, Արփի, Գետափ գյուղական համայնքները:

Այսպիսով, մակերևութային խորքային ջրերը աղտոտումից պահպանելու համար անհրաժեշտ է.

. ինտենսիվ յուրացված գոտու բոլոր քաղաքային և գյուղական բնակավայրերի ջրահեռացման և ջրամատակարարման ցանցերի վերակառուցում, վերազինում, որը ընդգրկում է.

- քաղաքներում կոյուղու նոր մաքրման կայանների կառուցում` միջազգային ստանդարտներին համապատասխանող տեխնոլոգիայով, կեղտաջրերի եռաստիճան մաքրումով (մեխանիկական, ֆիզիկա-քիմիական, կենսաբանական) հետագա խորը մաքրումով,

- քաղաքների կոյուղատարների կոյուղու ցանցի վերանորոգում,

- Ջրամատակարարման ցանցի վերակառուցում (ջրամատակարարման գոտիների սահմանում, ՕԿՋ-ների վերանորոգում, նորերի կառուցում, ջրի մաքրման կայանների կառուցում, բակտերելոգիական և քիմիական լաբորատորիաների կառուցում` ջրի որակի վերահսկման նպատակով):

- Մակերևութային ջրերի հավաքում և հեռացում,

- Արդյունաբերական օբյեկտներում փակ ջրապտուտային ցիկլի ներդրում

. Էլեկտրամագնիսական ճառագայթում

Վայոց Ձորի մարզում էլեկտրամագնիսական ճառագայթումների հիմնական տեխնածին աղբյուրներն են բարձրավոլտ էլեկտրահաղորդման գծերը, հեռուստակենտրոնները և ռադիոկայանների հաղորդիչ անտենաները: Հեռուստակայանը և ռադիոկայանները փոքր հզորության են (մինչև 5 կՎտ), որոնց սանիտարապաշտպանիչ գոտիները բնակելի գոտիներում կազմում են 220 կՎ-ի համար 25 մ ծայրային լարերի պրոեկցիայից գետնի վրա, 110 կՎ-ի համար` 20 մ, 35 կՎ-ի համար` 10 մ:

Ներկայումս ՀՀ ճառագայթման աղբյուրների կողմից ստեղծվող էլեկտրամագնիսական դաշտի էներգիայի չափումներ չեն կատարվում: Էլեկտրամագնիսական Ճառագայթումից պաշտպանվելու նպատակով անհրաժեշտ է սահմանել այդ աղբյուրների սանիտարապաշտպանիչ գոտիները` արգելելով այդ գոտիներում կառուցապատման աշխատանքները:

 

Տարաբնակեցման համար պիտանի տարածքի (մինչև 2000 մ) բարենպաստության

աստիճանը ըստ օդային ավազանի վիճակի

 

._________________________________________________________________________.

|Գործոնը       |Ցուցանիշները  |Նորմերը,     |Բարենպաստության աստիճանը     |

|              |              |չափման       |_____________________________|

|              |              |միավորները   |անբարե-  |սահմանա- |բարենպաստ|

|              |              |             |նպաստ    |փակ      |         |

|              |              |             |         |բարենպաստ|         |

|______________|______________|_____________|_________|_________|_________|

|Կլիման        |մթն           |             |         |         |         |

|              |ինքնամաքրման  |             |         |         |         |

|              |աստիճանը      |             |         |         |         |

|______________|______________|_____________|_________|_________|_________|

|1|Օդերևութա-  |մթն           |Ինվերսիաների |         | 2-3 գոտի|         |

| |բանական     |արտանետումների|կրկնվածության|         |         |         |

| |պոտենցիալը  |ցրման         |%, քամու     |         |         |         |

| |            |հատկությունը  |արագությունը |         |         |         |

| |            |              |0-1 մ/վրկ    |         |         |         |

|_|____________|______________|_____________|_________|_________|_________|

|2|ՈՒլտրամանու-|մթն վնասակար  |արևափայլի    |         |         |2300-2350|

| |շակագույն   |նյութերի      |տևողությունը |         |         |         |

| |ճառագայթների|քայքայման     |(ժամ)        |         |         |         |

| |ճառագայթների|ունակությունը |             |         |         |         |

|_|____________|______________|_____________|_________|_________|_________|

|3|Տեղումները  |մթն վնասակար  |տարեկան      |         |357-398  |556-802  |

| |            |նյութերի      |տեղումների   |         |(Արփայի  |(Արփայի  |

| |            |լվացման       |քանակը (մմ)  |         |միջին    |վերին    |

| |            |ունակությունը |             |         |ստորին   |հոսանքի  |

| |            |              |             |         |հոսանքի  |հովիտ)   |

| |            |              |             |         |հովիտ)   |         |

|_|____________|______________|_____________|_________|_________|_________|

|4|Բուսածած-   |անտառի        |անտառածածկու-|  7.7    |         |         |

| |կույթը      |բիոլոգիական   |թյան տոկոսը  |         |         |         |

| |            |արդյունավետու-|             |         |         |         |

| |            |թյունը        |             |         |         |         |

|_|____________|______________|_____________|_________|_________|_________|

|5|Բնակչության |մթն           |   մարդ/կմ2  |մեծ 200  |         |փոքր 50  |

| |խտություն   |աղտոտվածության|             |(ինտենսիվ|         |(թույլ   |

| |            |աստիճանը      |             |յուրացված|         |յուրացված|

| |            |              |             |գոտի)    |         |գոտի)    |

|_|____________|______________|_____________|_________|_________|_________|

|6|Ֆոնային     |փոշով ածխաթթու|միջին տարեկան|         |         |0.5 ՍԹԿ  |

| |աղտոտվածու- |և  այլ գազերով|ՍԹԿ          |         |         |         |

| |թյունը      |աղտոտվածութ-  |             |         |         |         |

| |            |յունը         |             |         |         |         |

|_|____________|______________|_____________|_________|_________|_________|

|7|Արդյունաբե- |աղտոտվածության|սանիտարական  |         |         |  IV-V   |

| |րական       |աստիճանը      |վտանգավորու- |         |         |         |

| |պոտենցիալը  |              |թյան կարգը   |         |         |         |

._________________________________________________________________________.

 

Այսպիսով մթնոլորտային օդի աղտոտվածության հիմնական աղբյուրը գոտու բնակչության մեծ խտությունն է:

 

Տարաբնակեցման համար պիտանի տարածքի բարենպաստության աստիճանը ըստ

մակերևութային և խորքային ջրերի վիճակի

 

._________________________________________________________________________.

|Գործոնը         |Ցուցանիշները |Չափման     |Բարենպաստության աստիճանը      |

|                |             |միավորը    |______________________________|

|                |             |           |անբարե-   |սահմ.    |բարենպաստ|

|                |             |           |նպաստ     |բարենպաստ|         |

|________________|_____________|___________|__________|_________|_________|

|Մակերևութային   |             |           |          |         |         |

|ջրեր            |             |           |          |         |         |

|                |             |           |          |         |         |

|________________|_____________|___________|__________|_________|_________|

| 1|Ջրի ծախսը    |ջրի ծախսը 95%|մ3/վրկ     |          |  10.1   |         |

|  |             |ապահովվածութ-|           |          |         |         |

|  |             |յամբ         |           |          |         |         |

|__|_____________|_____________|___________|__________|_________|_________|

| 2|Ջրի          |      oC     |           |          |  12-18  |         |

|  |ջերմաստիճանը |             |           |          |         |         |

|  |(ամառային)   |             |           |          |         |         |

|__|_____________|_____________|___________|__________|_________|_________|

| 3|Լանջերի      |սանպահպանման |անտառածած- |փոքր 10   |         |         |

|  |անտառածած-   |գոտու        |կության %  |          |         |         |

|  |կությունը    |սահմանումը   |           |          |         |         |

|__|_____________|_____________|___________|__________|_________|_________|

| 4|Բնակչության  |     -       | մարդ/կմ2  | մեծ 200  |         |         |

|  |խտությունը   |             |           |          |         |         |

|__|_____________|_____________|___________|__________|_________|_________|

| 5|Արդյունաբերա-|ընդհանուր    |արդյունաբե-|          |         |  IV-V   |

|  |կան          |աղտոտվածու-  |րական      |          |         |         |

|  |պոտենցիալը   |թյունը       |օբյեկտների |          |         |         |

|  |             |             |վտանգավո-  |          |         |         |

|  |             |             |րության    |          |         |         |

|  |             |             |կարգը      |          |         |         |

|__|_____________|_____________|___________|__________|_________|_________|

| 6|Թթվածնի      |     -       |     -     |   6.6    |         |         |

|  |կենսաքիմիական|             |           |          |         |         |

|  |պահանջը      |             |           |          |         |         |

|__|_____________|_____________|___________|__________|_________|_________|

| 7|Ֆոնային      |     -       |    ՍԹԿ    |   մեծ 1  |         |         |

|  |աղտոտվածու-  |             |           |          |         |         |

|  |թյունը       |             |           |          |         |         |

._________________________________________________________________________.

 

. Այսպիսով, մակերևութային ջրերի աղտոտվածության հիմնական աղբյուրը կենցաղային և արդյունաբերական կեղտաջրերն են:

. Խորքային ջրերը ծածկված են ժայռային ապարների հզոր շերտով: Ենթակա չեն աղտոտման: Ջերմուկի հանքային ջրերի համար սահմանված է սանիտարական օկրուգ` 3 սանիտարական պահպանման գոտիներով:

 

III-1.2.2. Հողային ծածկույթի պահպանություն

 

Վայոց Ձորի մարզի հողային ծածկույթը` կապված ոչ մեծ տարածությունների սահմաններում մակերևույթի ձևերի և բարձրությունների ուժեղ տատանումների, ջերմային, ջրային տարբեր պայմանների հետ, խիստ խայտաբղետ է: Տարածքի ցածրադիր մասերից դեպի լեռնագագաթները հողագոյացման հիմնական գործոնների (ռելիեֆ, կլիմա, երկրաբանական կառուցվածք, բուսածածկույթ) հաջորդաբար, ուղղաձիգ գոտիականությունը նպաստել են հողերի խոշոր խմբերի` գենետիկական տիպերի օրինաչափ զարգացմանը` նույնպես ուղղաձիգ գոտիականությամբ: Սակայն ջրաջերմային պայմանների առանձնահատկությունների հետևանքով նկատվում է հողային գոտիների սեպաձև ներթափանցում հարևան գոտիներ (մանրամասն տրված է հավելված 11-ում):

Վայոց Ձորի մարզի հողային ծածկույթին մեծ վնաս են հասցնում հեղեղները և սահքերը (տրված է մանրամասն նաև «տարածքի համալիր գնահատական» և «տարածքի ինժեներական պաշտպանություն» գծագրերի վրա), որոնք ուժեղացնում են դենուդացիոն պրոցեսները: Այդ պրոցեսները մարզում հանդես են գալիս դեֆլյուկցիոն ձևերով ամենուրեք, որտեղ լանջերի թեքությունը 2-30-ից մեծ է: Հողմահարված ապարները մակերևութային ջրերի (ձնհալքի ու ուժեղ անձրևների) միջոցով տեղափոխվում են հաճախ առանձնացնելով լանջերի մերկացումներ: Մակերևութային լվացումները ավելի ուժեղ են նախալեռնային շրջաններում:

Լանջի մակերևութային առավել ուժգին լվացումը (հատկապես մարզի կիսաանապատային գոտում) փոխարինվում է սելավային հոսքերի: Մարզում սելավաբեր են Արփայի աջափնյա վտակ Եղեգիսը և ձախափնյա վտակներ Զառիթափը, Կապույտը (Ախտա), Արտավանը, ՈՒղեձորը, որոնք վնաս են հասցնում շրջակա գյուղերին և գյուղատնտեսական հողատեսքերին: Նշված ձախափնյա 5 վտակների ելքը, 20 տարին մեկ կազմում է 56.5 մ3/վրկ, 50 տարին մեկ կազմում է 76.1 մ3/վրկ, 100 տարին մեկ` 93.9 մ3/վրկ, որոնք բավականին մեծ քանակներ են:

Այսպիսով հողային ծածկույթին մեծ վնաս են հասցնում մակերևույթային հոսքը, հեղեղները և սահքերը:

Հողերը, ինչպես նաև բնակավայրերը հեղեղներից պաշտպանելու նպատակով նախագծով մշակված են հակահեղեղային միջոցառումներ (տես «Տարածքի ինժեներական պաշտպանություն» ենթագլուխը):

Այդ միջոցառումներն են`

- 1900-2300-2400 մ բարձրության լանջերի անտառապատում,

- Ջրամբարների կառուցում,

- Հակահեղեղային միջոցառումների կիրառում հեղեղաբեր վտակների հուներում (ափերի ամրացումներ, բարրաժների կառուցում և այլն):

Խոշոր սողանքները հիմնականում տարածված են ինտենսիվ և թույլ յուրացված գոտիներում, թեք լանջերի վրա, որտեղ մակերեսային նստվածքների և ժայռային ապարների կոնտակտով հոսող մակերևույթային և գրունտային ջրերը, ինչպես նաև մարդու տնտեսական գործունեությունը (ոռոգում, թափոնների կուտակում, կառուցապատում և այլն) խախտում են գրունտների հավասարակշռությունը և առաջանում են սահքեր: Վերը նշված հակահեղեղային միջոցառումները կնպաստեն սահքերի որոշակի կայունացմանը: Բայց սահքային տեղամասերի կայունացման աշխատանքները պահանջում են լուրջ ուսումնասիրություններ և թանկարժեք և տեխնիկապես դժվար միջոցառումների համալիր:

Սույն նախագծով սողանքային տեղամասերում նախատեսվում է առաջնահերթ հակահեղեղային միջոցառումներ, ոռոգման կանոնակարգում, որը կբացառի ջրերի արտահոսքը, լանջերի նոր կտրումների արգելում, սողանքային տեղամասերի ծառատնկում` հիմնականում ընկուզենիներով:

. Հողային ծածկույթին վնաս են հասցնում նաև արտադրական և կենցաղային թափոնները:

Մարզի բոլոր քաղաքների աղբավայրերը չեն համապատասխանում սանիտարահիգիենիկ պայմաններին (ցանկապատված չեն, թափոնների վնասազերծում չի կատարվում, չկան աղբատար մեքենաների աղտահանման կայաններ):

Հաշվարկվել է աղբահանման պահանջն քաղաքային բնակավայրերի համար ըստ գոյություն ունեցող (19.3 հազ.մարդ, որից Եղեգնաձորը-8.2 հազ, Վայքը-5.9 հազ, Ջերմուկը-5.2 հազ), իսկ հեռանկարային բնակչությունը (60.0 հազ.մարդ, որից Եղեգնաձորը` 23.0 հազ, Վայքը` 12.0 հազ, Ջերմուկը` 25.0 հազ):

 

.___________________________________________________.

|Կենցաղային կոշտ |Կենցաղային|Գոյություն|Հեռանկարային|

|թափոններ        |աղբը 1    |ունեցող   |բնակչության |

|                |մարդ/տարի |քաղաքային |համար 60.0  |

|                |հաշվարկով |բն. (19.3 |հազ.մարդ,   |

|                |          |հազ.մարդ) |            |

|                |__________|__________|____________|

|                |    կգ    |հազ.      |հազ.        |

|                |          |տոննա/տարի|տոննա/տարի  |

|________________|__________|__________|____________|

|Քաղաքներում     | 200-250  |  3.8-4.7 |  12.0-15.0 |

|ընդհանուր քանակը|          |          |            |

|հասարակ. շենքերի|          |          |            |

|հաշվառումով     |          |          |            |

.___________________________________________________.

 

Սույն նախագծով հողային ծածկույթը աղտոտումից պաշտպանելու համար նախատեսվում է առաջնահերթ գոյություն ունեցող աղբավայրերը համապատասխանեցնել գործող սանպահպանման նորմերին, իսկ հեռանկարում ներդրումների առկայության դեպքում կառուցել փոքր հզորության աղբամշակման գործարան` ՀՀ կառավարության կողմից հավանության արժանացած առաջավոր տեխնոլոգիայով:

Գործարանը առաջարկվում է կառուցել Արփա գետի ձախ ափին Ագարակաձոր, Մալիշկա գյուղերից հարավ, Ագարակաձոր-Գնիշիկ ճանապարհի ձախ կողմում:

. Հողային ծածկույթի, ինչպես նաև մակերևութային և խորքային ջրերի աղտոտման աղբյուր են հանդիսանում գերեզմանոցները: Մարզում գերեզմանոցները չեն համապատասխանում սանիտարական պահպանման նորմերին (չեն պահպանված սանիտարական պահպանման գոտիները, գերեզմանոցները ցանկապատված չեն):

Մարզում չկան սպանդանոցներ և անասնագերեզմանոցներ:

Հողային ծածկույթի աղտոտման աղբյուր են հանդիսանում նաև գյուղատնտեսության մեջ օգտագործվող պարարտանյութերը և պեստիցիդները: Պետք է նշել, որ մասնավոր հողօգտագործման պայմաններում չեն վերահսկվում պարարտանյութերի և պեստիցիդների (թունաքիմիկատ) օգտագործման չափաբաժինները, չկան մասնագիտացված պահեստներ դրանք պահպանելու համար:

Գյուղատնտեսական հողերը աղտոտումից պահպանելու համար առաջնահերթ անհրաժեշտ է թունաքիմիկատների և հանքային պարարտանյութերի պահեստավորման սանիտարահիգիենիկ նորմերի և օգտագործման չափաբաժինների վերահսկում:

. Հողերի աղտոտման տեսակետից առավել վտնգավոր է ավտոմոբիլային տրանսպորտի գործունեությունը, որը հիմնականում պոլիքլորացված ալոմատիկ ածխաջրածինների (ՊԱԱ) աղբյուր է:

Ավտոտրանսպորտից հողերի աղտոտման ազդեցությունը փոքրացնելու նպատակով նախատեսված է ճանապարհների սանիտարական պահպանման գոտիների կանաչապատում, էթիլացված բենզինի ներկրման և օգտագործման արգելում, միջպետական ճանապարհի Վայք քաղաքի տարածքով անցնող ճանապարհի դուրս բերում, շրջանցիկ ճանապարհի կառուցում:

. Այսպիսով, հողային ծածկույթի պահպանման և արդյունավետ օգտագործման համար անհրաժեշտ է.

- Բնակավայրերի հողերի ռացիոնալ օգտագործում` կառուցապատման ինտենսիվության մեծացումով, թեք լանջերի և քարքարոտ հողերի յուրացումով:

- Հակաէրոզիոն միջոցառումների կիրառում, որոնք ընդգրկում են.

ա) ագրոտեխնիկական, կուլտուրտեխնիկական (նոր հողերի յուրացում, հողերի բերքատվության բարձրացում),

բ) մելիորատիվ միջոցառումների (բնական կերհանդակների բարելավում, յուրացում, հիդրոտեխնիկական և ջրահեռացման, ոռոգման, ձյունապահման կառույցների ստեղծում)

գ) հակահեղեղային, հակասողանքային կառույցներ (Հակահեղեղատային միջոցառումները տրված են «Տարածքի ինժեներական նախապատրաստում» ենթագլխում):

- Կոշտ կենցաղային թափոնների աղբավայրերի` սանիտարական պահպանման պահանջներին համապատասխանեցում, կենցաղային թափոնների վերամշակող փոքր մոդուլների (5-15 հազ.տոննա/տարի) գործարանի կառուցում:

- Թունաքիմիկատների և հանքային պարարտանյութերի պահեստավորման սանիտարահիգիենիկ նորմերի պահպանում և վերահսկում,

- Գերեզմանոցների սանիտարական պահպանման գոտիների սահմանում, գերեզմանոցների առաջնահերթ ցանկապատում, ցանկապատի երկարությամբ երկշար ծառապատում (Մարզի քաղաքների համար գերեզմանոցների նոր տեղեր` համապատասխանեցված սանիտարական պահպանման նորմերին նախատեսել են նախորդ փուլում քաղաքների գլխավոր հատակագծերով):

- Անասնապահական, թռչնաբուծական ֆերմաների սանիտարական պահպանման գոտիների սահմանում:

- Ճանապարհային օպտիմալ ցանցի ստեղծում` ճանապարհների սանիտարական պահպանման գոտիների կանաչապատում:

- Անտառտնտեսության հողերում անտառմելիորատիվ աշխատանքների իրականացում:

- Քաղաքային տարածքներում հասարակական կանաչ տարածքների համապատասխանեցում գործող նորմերին:

Վերը նշված միջոցառումների իրականացման, ինչպես նաև լիարժեք ցանքաշրջանառություն կիրառելու նպատակով անհրաժեշտ է նաև միջհամայնքային միավորումների ստեղծում:

 

Տարածքի գնահատականը ըստ հողային ավազանի վիճակի

 

.____________________________________________________________________.

|Գործոնը      |Գնահատման|Կրիտերիա     |Բարենպաստության աստիճանը      |

|             |ցուցանիշը|             |______________________________|

|             |         |             |անբարե-  |սահմանափակ|բարենպաստ|

|             |         |             |նպաստ    |բարենպաստ |         |

|_____________|_________|_____________|_________|__________|_________|

|Միջին և      |խախտված  |տեսակարար    |         |  35-40   |         |

|ուժեղ լվացվող|հողերի   |կշիռը ամբողջ |         |          |         |

|հողաշերտի    |մակերեսը |տարածքում, % |         |          |         |

|առկայությունը|         |             |         |          |         |

|_____________|_________|_____________|_________|__________|_________|

|Տարածքի      |ակտիվ    |տեսակարար    |         |  45-50   |         |

|էրոզիոն      |էրոզացված|կշիռը ամբողջ |         |          |         |

|ակտիվությունը|հողերի   |տարածքում, % |         |          |         |

|             |տարածքը  |             |         |          |         |

|_____________|_________|_____________|_________|__________|_________|

|Անտառածած-   |    %    |խառը անտառներ|   7.7   |          |         |

|կությունը %  |         |             |         |          |         |

|_____________|_________|_____________|_________|__________|_________|

|Հերկվածության|վարած    |տես. կշիռը   |         |          |   10.2  |

|աստիճանը     |հողերի   |ամբողջ       |         |          |         |

|             |մակերեսը |տարածքում    |         |          |         |

|_____________|_________|_____________|_________|__________|_________|

|Բնակչության  |    -    |մարդ/կմ2     |> 200    |          |փոքր 50  |

|խտությունը   |         |             |(ինտենսիվ|          |(թույլ   |

|             |         |             |յուրացված|          |յուրացված|

|             |         |             |գոտի)    |          |գոտի)    |

.____________________________________________________________________.

 

Այսպիսով, մարզի տարածքը ըստ հողային ավազանի վիճակի սահմանափակ բարենպաստ է:

 

III-1.2.3. Կենսաբազմազանության պահպանություն

 

III-1.2.3.1. Բուսականության պահպանություն

 

Վայոց Ձորի մարզը գտնվում է Հայկական-Իրանական բուսա-աշխարհագրական պրովինցիայում, որը բնորոշ է բուսականության չորասեր տեսակներով (անտառային, կիսաանապատային և ֆրիգանոիդ, տրագանտային տափաստաններ): Ծառային բուսականությունը ներկայացված է գլխավորապես քսերոֆիլ նոսր անտառներով: Մինչև անգամ ալպիական բուսականությունն այստեղ ենթարկվել է քսերոֆիլացման: Բուսականության տիպերի աշխարհագրական տարածումը ենթակա է ուղղաձիգ գոտիականության սկզբունքին: Առավել ցածր դիրք են գրավում անապատները և կիսաանապատները, իսկ առավել բարձր վայրերը ծածկված են ալպյան բուսականությամբ: Դրանց միջև տարածված են հիմնականում տափաստանները, մարգագետինները, անտառները և այլն:

. Մարզի կիսաանապատային գոտում, որտեղ (բացառությամբ Արփայի ողողահունի և դարավանդների) քարքարոտ լեռնալանջեր են` թույլ զարգացած գորշ և բաց հողերով, փարթամ բուսածածկ զարգանալ չի կարող: Այստեղ հիմնականում ֆրիգանտային բուսածածկ է, որը բնորոշ է Արփայի հովտի քարքարոտ, ժայռոտ լանջերին: Հատկապես բնորոշ են փոքրատերև թփերն ու բարձիկաձև բույսերը` հարմարված չոր, քարքարոտ, սակավաջուր լեռնալանջերին: Ֆրիգանան այստեղ կազմված է դժնիկի (Rhamnus pallasil), նշենու (Amygdalus fenzliana), էֆեդրայի (Ephedra procera), գիհու (juniperus polycarpos), կեռասենու (Cerasus incana) և այլ թզուկ թփերից, որոնք ցրված են լեռնալանջերի մեջ, իսկ դաշտավլուկը (Poa bulbosavar, vivipara), փետրախոտը (Stipa szovitsiana), վայրի գարին (Hordeum Crinitum), ցորենուկը (Bromus danthonia), սեզը (Agropirum cristatum) և այլ ֆրիգանտային խոտեր լեռնալանջերին նոսր ծածկոց են առաջացնում: Բարձիկավոր բույսերից աչքի են ընկնում գազը (Astragalus gtrictifolius) և ոզնաթուփը (Acantholimon hohenekeri), որոնց տերևները փշեր են: Այդ բույսերի բարձիկաձևությունը և փշատերևությունը պայմաններին հարմարվելու հետևանք է, ջուր քիչ գոլորշիացնելու միջոց: Ֆրիգանտային բույսերը ունեն լավ զարգացած և խորը արմատներ` քամիներից պաշտպանվելու և խորքային ջրերից սնվելու համար:

. Լեռնատափաստանային գոտու բուսականությունը բացառապես խոտային է: Տարբերվում են լեռնատափաստանային բուսականության մի քանի տեսակներ` տրագանտային, փետրախոտային, քսերոֆիլ-տարախոտային և մարգագետնա-տափաստանային: Մարզի համար ավելի բնորոշ է տրագանտային տափաստանը (1500-1700 մ բարձր.), որն առաջացել է երբեմնի կաղնուտների և գիհուտների տեղում: Դա գլխավորապես կորնգանային տափաստան է: 1700-1800 մ բարձրություններում տարածված են չորասեր-տարախոտային լեռնատափաստանները, որտեղ բացակայում են փշոտ տարատեսակները: Փետրախոտային տափաստանները բարձրանում են մինչև 2400 մ, որտեղ հանդիպում են նաև ուրց (Thymus), երիցուկ (Pyrethrum chiliophllum) և այլն:

Մարզի բարձր լեռնային գոտուն բնորոշ են ալպյան գոտիները, որոնց հիմնական բուսականությունը երկշաքիլ խոտատեսակներ են, իսկ հացազգիները ավելի քիչ են, բայց միասին ստեղծում են խիտ խայտաբղետ բուսածածկ:

Խայտաբղետ գորգերի բուսատեսակներից է գույնզգույն զանգակածաղիկը (Campanule trindentata) և ոջլադեղը (Pedicularis crassirostris), քեմոնը (Carum caucasicum), եզան լեզուն կամ ջրախոտը (Plantago saxsatilis), մինուարցիան (Minuartia caucasica), բերենիկեն (veronica gentianoides), խատուտիկը (taraxacum stereni) և այլն:

Ալպյան բուսականության վեգետացիան տևում է 2-3 ամիս և աստիճանաբար բարձրանում է լանջերն ի վեր «ձնհալքին կրկնակոխ»:

Ալպյան բուսականության խոնավասեր տեսակները աճում են ձյան շերտի հալքի հետ: Դրանք են սագասոխուկը (Begea glacialis), պուշկինյան (Pushkinia seilloides), ձնծաղիկը (Merendera raddeana), գնարբուքը (Primule algida) և այլն:

Ալպյան գոտու քարային թափվածքների բուսականությունը ավելի աղքատ է: Այստեղ աճող բուսատեսակներից բնորոշ են թանթոնիկը (Sedum), քնախոտը (Pulsatila violacece), ճարտարուկը (Draba), քարբեկը (Saxifraga) և այլն:

Ալպյան գոտու չինգիլների քարաբեկորները մեծ մասամբ ծածկված են քարաքոսներով:

. Անտառը Վայոց Ձորի մարզում ազոնալ է և հանդես է գալիս լեռնատափաստանային գոտում և լեռնահովիտներում: Անտառի այժմ գոյություն ունեցող պատառիկները նախկինում մեծ տարածություն բռնող և լավ զարգացած անտառների մնացորդներ են: Կաղնին մարզում շատ նոսրացած է: Կաղնուց բացի կան նաև գերիմսատի (Viburnum lantana), ասպիրակի (Spiraea hypericifolia), ցախակեռասի (Loncera caucasica) և մասրենու թփեր (Rosa spinosissima), որոնք ցաքուցրիվ աճում են խոտերի մեջ:

Վայոց Ձորի անտառային բուսականության մի այլ տիպը գիհուտն է: Նոսրանտառները (հիմնականում Արփայի միջին հոսանքում) կազմված են գիհուց (Iunipepus polyearpos), թխկուց (Aeer ibericum), ցախակեռասենուց (Lonicere caucasica), տանձենուց (Pyrus salicifolia), չմենուց (Cotoneaster intergarrima), նշենուց (Amygdalus fenzliana), էֆեդրիայից (Ephedra procera) և այլն: Նոսրանտառի մեծ մասը կազմված է խոտերով:

Գիհուտների բազմաթիվ մնացորդները գտնվում են քսերոֆիտ խոտա-թփուտային խմբավորումների վերափոխման տարբեր աստիճանների վրա: Որաշ գիհուտներում գիհու թփերը շատ նոսր աճում են փարթամ տրագանտային տափաստանում: Գիհուտների մեծ մասը աստիճանաբար անհետանում է:

Այսպիսով մարզում տարբերվում է նոսրանտառի 3 տիպ` քսերոֆիտ տարատեսակ խոտերով գիհուտներ, տրագանտային տափաստաններ գիհուտների և գիհուտների կոմպլեքս` Ֆրիգանայի հետ:

Մարզի անտառների բոնիտետը շատ ցածր է IV, V, Vա, իսկ լրիվությունը կազմում է 0.3-0.4:

Մարզում անտառների բուսատեսակները պահպանվում են 3 անտառտնտեսությունների կողմից.

- Եղեգիսի անտառտնտեսություն (Հերհերի նոսրանտառային արգելավայր), պահպանության տակ են ռելիկտային ծառակերպ նոսր անտառները, տանձի մնացորդային այգին, տրագանտային գազերը:

- Ջերմուկի անտառտնտեսություն (Ջերմուկի արգելավայր), պահպանության տակ են կաղնու անտառները:

- Եղեգնաձորի անտառտնտեսություն (Եղեգիսի արգելավայր), պահպանության տակ են վայրի ցորենի տարատեսակները:

Մարզի բուսական աշխարհի պահպանության նպատակով նախատեսվում է.

. Մարզի բուսական ու կենդանական աշխարհի բնականոն վերարտադրությունն ապահովելու նպատակով արգելավայրերի վիճակի բարելավում, վերականգնում, կազմակերպչական աշխատանքների կանոնակարգում (Հերհերի, Ջերմուկի, Եղեգիսի արգելավայրեր): Պետք է նշել, որ Վայոց Ձորի մարզում ՀՀ բնապահպանության նախարարության կողմից նախատեսվում է ստեղծել «Գնիշիկ» և «Ջերմուկ» ազգային պարկերը:

. Տնկարկների ստեղծում և վերականգնում:

. Գյուղատնտեսական հողերում ցանքաշրջանառության կիրառում` միջհամայնքային միավորների ստեղծումով:

. Պարարտանյութերի և թունաքիմիկատների օգտագործման վերահսկողություն:

. Արոտներում կենդանիների արածեցման ժամկետների և չափաբաժինների որոշում:

. Անտառամելիորատիվ միջոցառումների իրականացում (անտառածածկ տարածքների մեծացում, պաշտպանիչ նշանակություն ունեցող անտառների ստեղծում` քաղաքների շրջակայքում, ճանապարհներին, գետերի երկարությամբ, արդյունաբերական և գյուղատնտեսական օբյեկտների շուրջը, անտառների պաշտպանությունը վնասատուներից և հիվանդություններից կենսաբանական միջոցներով իրականացումը, ծառատեսակների բոնիտետի բարելավումը և այլն):

 

III-1.2.3.2. Կենդանական աշխարհի պահպանություն

 

Ինչպես ամբողջ հանրապետության, այնպես էլ Վայոց Ձորի մարզի կենդանական աշխարհը իրենից ներկայացնում է երեք կենդանա-աշխարհագրական օկրուգների (Իրանական, Փոքրասիական և Կովկասյան) կենդանական տեսակների բնորոշ համալիրը:

Նշված կենդանա-աշխարհագրական օկրուգներին հատուկ բուսական խմբակցությունները, մերձարևադարձային շրջանները, կիսաանապատները, տափաստաններն ու անտառները ունեն գոտիական դասավորություն: Կենդանիների աշխարհագրական տարածումը նույնպես ենթարկվում է ուղղաձիգ գոտիականության օրենքին: Կենդանիները, լավ հարմարվողականության շնորհիվ, լայն տարածում ունեն համարյա բոլոր գոտիներում (գայլը, գորշ նապաստակը, դաշնամուկը, աղվեսը, ճանճազգի և հավազգի թռչունները): Շատ կենդանիների հարմարվել են օտար միջավայրի օրինակ մուֆլոնը,հովազը, վարազը կարող են բնակվել անտառներից զուրկ վայրերում, արջը` քարանձավներում, գորշուկը տափաստաններում և այլն:

. Մարզի կիսաանապատային գոտում (Արփայի հովիտը), չորասեր խոտային ու թփուտային բուսականությունը ծնունդ է տալիս բազմաթիվ միջատների, որոնցով սնվում են թռչունները, սողունները, նույնիսկ գիշատիչ կենդանիները (գայլերը, աղվեսները): Շատ բնորոշ են բեզոարյան այծերը, հաճախակի են հանդիպում վայրի ոչխարները, որոնք ձմռանը հավաքվում են լեռների ստորոտներում, իսկ գարնանը բարձրանում ալպյան արոտները: Քարքարոտ վայրերում հանդիպում են արջեր, գայլեր:Կան բավականաչափ կրծողներ (նապաստակ, համստեր, դաշնամուկ), կաթնասուններից տարածված են չղջիկները: Թռչուններից առավել տարածված են կարմրաշամփրուկը, սալամ-կաքավը, տատրակը, աքարը, կկուն, հոպոպը, ագռավը, կաչաղակը և այլն: Հաճախ հանդիպում են վարդագույն սարյակները, որոնք ոչնչացնում են մորեխազգի միջատներին: Կան նաև գիշատիչ թռչուններ` հատկապես օձակեր, արծիվը, սև անգղը և այլն:

Սողուններից այստեղ բնորոշ է շերտավոր մերկակնանիր մողեսը, որը հանդիպում է հիմնականում գազի թփուտներում: Տարածված են նաև կիսաանապատային հատուկ օձերը (գյուրզա, իժ և այլն), մողեսներ և դոդոշներ:

. Մարզի չոր տափաստանային գոտու կենդանական աշխարհը հիշեցնում է ֆրիգանային, բայց դրանցից տարբերվում է տեսակների քչությամբ: Շատ կան միջատներ (Iphingouotus nebulasus, taptopternis gracilis Colliptamus siculus), սողուններից Հայաստանի համար էնդեմիկ գադյուկան (Vipereraddei), թռչուններից` կաքավ, ճնճղուկ:

. Լեռնատափաստանային գոտու համար բնորոշ են գայլը, աղվեսը, նապաստակը, գետնասկյուռը: Բազմաթիվ թռչուններ (կաքավ, հոպոպ) այս գոտին են գալիս գարնան սկզբին: Հանդիպում են նաև ագռավ և բազմաթիվ գիշատիչ թռչուններ (բազե, ուրուր և այլն):

. Մարզի անտառային գոտում, հատկապես գիհուտներում, կաթնասուններից հանդիպում են գայլ, աղվես, կզաքիսներ, փորսուղներ, աքիսներ: Կրծողներից տարածված են անտառային մկները ու նապաստակները, իսկ ցանքատարածություններն մոտ ու ցելերում` փոքրասիական համստերները: Թռչուններից հանդիպում են սալամ-կաքավներ, տատրակներ, ագռավներ և կաչաղակներ:Ժայռոտ տեղերում տարածված են սողուններ (ժայռաբնակ մողես, սահնօձեր և այլն):

. Բարձր լեռնային գոտին (ալպյան) աղքատ է ողնաշարավոր կենդանիների տեսակներով, որոշ տեսակներ այդտեղ ապրում են բոլոր տարին, մյուսները (գայլը, աղվեսը) լեռներում են բարձրանում միայն գարնանն ու ամռանը: Այս գոտում գերակշռում են կրծողները (ձյունաբնակ դաշնամուկը, անտառամկներ) և թռչունները (ուլարը, եղջերավոր արտույտը և ալպիական սերինոսը), գիշատիչ թռչուններից` ուրուրը, գիշանգղը, բազեն և այլն:

Կենդանական աշխարհին հիմնականում վնաս է հասցնում մարդու տնտեսական-քաղաքաշինական գործունեությունը (որսը, տարբեր տիպի շինարարական աշխատանքները, անտառահատումները, տրանսպորտը և այլն):

Քաղաքաշինական գծային ենթակառուցվածքները (տրանսպորտային ուղիները, ջրագծերը, էլեկտրագծերը) խախտում են կենդանիների ու միջատների ավանդական տեղաշարժի ուղիները: Հակամերկասառույցային նյութերի օգտագործումը, ավտոմոբիլային արտանետումներն ու ճանապարհային փոշին, ինչպես նաև հողերի էրոզիան ոչնչացնում են ճանապարհամերձ բուսականությունը, աղտոտում ջրամբարներն ու ջրահոսքերը:

Ինժեներական կառուցվածքները` կամուրջները, խողովակները, հանգույցները, թունելները, հենապատերը, պաշտպանիչ կառուցվածքներն ունեն առանձնակի ազդեցություն շրջակա միջավայրի վրա, օրինակ` ճանապարհների, կամուրջների կառուցման ժամանակ փոխվում է ափի գիծը, ջրահոսքի կտրվածքը, առաջանում են ողողումներ:

Շրջակա միջավայրի աղտոտման հիմնական աղբյուրներն են նաև անտրոպոգեն այնպիսի տարրեր, ինչպիսիք են ավտոտրանսպորտային օբյեկտները, կայանատեղերը, լվացման կետերը, վառելիքի լիցքավորման, տեխնիկական սպասարկման կայանները և այլն: ՈՒստի, վերջիններիս տեղի ընտրության ժամանակ հարկ է ելնել լանդշաֆտի և շրջակա միջավայրի առավելագույն պահպանման պահանջից:

Լանդշաֆտների աղտոտումը բերում է կենդանիների ու միջատների բնակատեղերի խաթարման և բնական լանդշաֆտների վերականգնման հատկանիշների կորստի, որի հետևանքով էկոհամակարգերն աստիճանական անկում են ապրում, խախտվում է բնության ինքնավերականգնման հատկությունը:

Կենդանիների շատ տեսակներ չեն կարող գոյատևել առանց տեղաշարժի: Խոշոր կճղակավորներն ամենօրյա տեղաշարժ են կատարում արոտավայրերից դեպի ջրատեղ, իսկ տարեկան (սեզոնային) տեղաշարժերը տասնյակ կիլոմետրերի են հասնում: Երկկենցաղների բազմացումն առանց ջրավազաններին մոտենալու հնարավորության անհնար է:

Այսպիսով, կենդանական աշխարհի պահպանության հիմնական միջոցառումներից են.

. Հատուկ պահպանվող տարածքների կազմակերպում, գոյություն ունեցող արգելավայրերի, արգելոցների վիճակի բարելավում, վերականգնում, կազմակերպչական աշխատանքների կանոնակարգում` անհետացման եզրին գտնվող կենդանիների բնականոն վերարտադրությունը կազմակերպելու համար:

. Որսի ռեսուրսների կանոնակարգում (թույլտվությունների վերահսկում),

. Քաղաքաշինական գործունեության, հիմնական շինարարական աշխատանքների վերահսկում (հատուկ ուսումնասիրություններ կենսաբանների և որսագետների կողմից` շինարարության ժամանակ կենդանիների տեղաշարժերի ուղղությունը որոշելու և էկոդուկներ կառուցելու նպատակով):

 

Ստորև բերվում է Վայոց Ձորի մարզի ՀՀ կարմիր գրքում գրանցված և

անհետացման եզրին գտնվող բույսերի և կենդանիների ցանկը (ըստ ՀՀ

բնապահպանության տրամադրած տվյալների` հավելված 13-ում)

 

.____________________________________________________________________.

|       Բույսեր       |  Կաթնասուններ  |   Թռչուններ  |Սողուններ և   |

|                     |                |              |երկկենցաղներ  |

|_____________________|________________|______________|______________|

| 1.|Գիհի բազմապտուղ  |Լայնականջ ոզնի  |Եվրոպական     |Կանաչ դոդոշ   |

|   |(Juniperus       |(Erinoceus      |տյուվիկ       |(Bufo viridis)|

|   |excelsa)         |auritus)        |(Accipiter    |              |

|   |                 |                |brevipes)     |              |

|___|_________________|________________|______________|______________|

| 2.|Կապնդեղ նրբաճյուղ|Հարավային       |Եվրոպական     |Լճագորտ (Rana |

|   |(Seseli          |պայտաքիթ        |օձակեր        |ridibunda)    |

|   |leptocladium)    |(Rhinolophus    |(Circaetus    |              |

|   |                 |euriale)        |gallicus)     |              |

|___|_________________|________________|______________|______________|

| 3.|Տերեփուկ         |Մեհելիի պայտաքիթ|Հարավեվրոպական|Փոքրասիական   |

|   |լեզվեյանման      |(Rhinolophus    |բերկուտ       |գորտ (Rana    |

|   |(Centaurea       |mehelyi)        |(Aguila       |macrocnemis)  |

|   |leuzeoides)      |                |chrysaetos    |              |

|   |                 |                |fulva)        |              |

|___|_________________|________________|______________|______________|

| 4.|Տերեփուկ         |Նատերերի        |Նախասիական    |Կովկասյան     |

|   |ֆեոպապուսանման   |արաքսյան        |մորուքավոր    |ագաման        |

|   |(Centaurea       |գիշերային չղջիկ |արծիվ         |(Laudakia     |

|   |phaeopappoides)  |Myotis          |(Gypaetus     |caucasia)     |

|   |                 |nattereri)      |barbatus      |              |

|   |                 |                |aureus)       |              |

|___|_________________|________________|______________|______________|

| 5.|Ճուռակախոտ փրչոտ |Ասիական         |Սև  անգղ      |Դեղնափորիկ    |

|   |(Hieracium       |լայնականջ չղջիկ |(Aegypius     |(Pseudopus    |

|   |pannosum)        |(Barbastella    |monachus)     |apodus)       |

|   |                 |leucomelas)     |              |              |

|___|_________________|________________|______________|______________|

| 6.|Կաթնուկ          |Անդրկովկասյան   |Սպիտակագլուխ  |Բարեկազմ      |

|   |Թախտաջյանի       |գորշ արջ (Ursus |անգղ (Gyps    |օձագլուխ      |

|   |(Lactuca         |arctos syriacus)|fulvus)       |(Ophisops     |

|   |Taktadzhianii)   |                |              |elegans)      |

|___|_________________|________________|______________|______________|

| 7.|Ստեպտորամֆուս    |Հարավռուսական   |Սովորական     |Սովորական     |

|   |չերեպանովի       |խայտաքիս        |բալոբան (Falco|(Natrix       |

|   |(Steptorahamphus |(Vormela        |cherrug)      |natrix) և     |

|   |czerepanovii)    |peregusna)      |              |ջրային (Natrix|

|   |                 |                |              |tesselata)    |

|   |                 |                |              |լորտուներ     |

|___|_________________|________________|______________|______________|

| 8.|Լվածաղիկ կոչիի   |Կովկասյան       |Պարսկական     |Կապարագույն   |

|   |(Tanacetum       |ջրասամույր      |կանաչ մեղվակեր|սահնօձը       |

|   |Kostschyi)       |(Latra lutra    |(Merops       |(Columber     |

|   |                 |meridionalis)   |superciliosus |nummifer)     |

|   |                 |                |persicu)      |              |

|___|_________________|________________|______________|______________|

| 9.|Գազ կարակուշի    |Կովկասյան       |Արևելյան      |Ոսկեգույն     |

|   |(Campanula       |անտառակատու     |կարմրագլուխ   |մաբույան      |

|   |karakuschensis)  |(Felis          |շամփրուկ      |(Mabuya       |

|   |                 |silvestris      |(Lanius       |aurata        |

|   |                 |caucasica)      |senator       |septemtaeniata|

|   |                 |                |niloticus)    |              |

|___|_________________|________________|______________|______________|

|10.|Վահանակերպ       |Առաջավորասիական |Երգող շահրիկ  |Կատվաօձը      |

|   |տափակապատիճ      |ընձառյուծ       |(Silvia       |(Telescopus   |

|   |(Peltariopsis    |(Panthera parbus|hortensis     |fallax)       |

|   |planisliquana)   |tullianus)      |crassirostris)|              |

|___|_________________|________________|______________|______________|

|11.|Մեխակ մանրածաղիկ |Բեզոարյան այծ   |Սևավիզ        |Անդրկովկասյան |

|   |(Dianthus        |(Capra aegagrus)|Քարաթռչնիկ    |սահնօձը       |

|   |parvifjourus)    |                |(Oenanthe     |(Elaphe       |

|   |                 |                |fisch)        |hohenackeri)  |

|___|_________________|________________|______________|______________|

|12.|Վարդակուկ ոսկեզօծ|Հայկական մուֆլոն|Խայտաբղետ     |Սևագլուխ      |

|   |(Rosularia       |(Ovis ammon     |ժայռային      |ռինխոկալամուսը|

|   |chrysantha)      |gmelin) և  այլն |կեռնեխ        |Rhynchocalamus|

|   |                 |                |(Monticola    |melanocephalus|

|   |                 |                |saxsatilis)   |              |

|___|_________________|________________|______________|______________|

|13.|Կուրկուրան       |                |Կապույտ       |Հայկական իժը  |

|   |մետաքսյա         |                |ժայռային      |(Vipera       |

|   |(Hedysarum       |                |կեռնեխ        |raddei) և     |

|   |sericeum)        |                |(Monticola    |այլն:         |

|   |                 |                |solitarius)   |              |

|___|_________________|________________|______________|______________|

|14.|Վիկ կապադոկյան   |                |Իրանական      |Երկարաոտ      |

|   |(Vicia           |                |կապտափող      |սցինկը        |

|   |cappadocica)     |                |(Luscinia     |(Eumeces      |

|   |                 |                |svercica      |schneideri)   |

|   |                 |                |occidentalis) |              |

|___|_________________|________________|______________|______________|

|15.|Եղեսպակ գրոսհեյմի|                |Սպիտակափող    |              |

|   |(Salvia          |                |սոխակ (Irania |              |

|   |Grossheimii)     |                |gutturalis)   |              |

|___|_________________|________________|______________|______________|

|16.|Աբեղախոտ կրետական|                |Իրանական      |              |

|   |(Stachus cretica)|                |սավարական     |              |

|   |                 |                |ճոճհավ (Remiz |              |

|   |                 |                |pendulinus    |              |

|   |                 |                |menzbieri)    |              |

|___|_________________|________________|______________|______________|

|17.|Սախ ակակա (Allium|                |Հայկական մեծ  |              |

|   |Akaka)           |                |ժայռասիտեղ    |              |

|   |                 |                |(Sitta        |              |

|   |                 |                |tephronata    |              |

|   |                 |                |obscura)      |              |

|___|_________________|________________|______________|______________|

|18.|Սուղտավարդ       |                |Կարմրաթև      |              |

|   |սոսնովսկու (Alcea|                |պատասող       |              |

|   |sosnovskyi)      |                |(Tichodroma   |              |

|   |                 |                |muraria)      |              |

|___|_________________|________________|______________|______________|

|19.|Սուղտավարդ       |                |Կարճամատ      |              |

|   |սոսնովսկու (Alcea|                |ճնճղուկ       |              |

|   |sosnovskyi)      |                |(Carposiza    |              |

|   |                 |                |brachydactyla)|              |

|___|_________________|________________|______________|______________|

|20.|Որձաքիստ կոչիի   |                |Ժայռային      |              |

|   |(Arrhenaterum    |                |վարսակուկ     |              |

|   |kotchyi)         |                |(Emberiza     |              |

|   |                 |                |buchanani) և  |              |

|   |                 |                |այլն:         |              |

|___|_________________|________________|______________|______________|

|21.|Ցորենի վայրի     |                |              |              |

|   |միահատիկ         |                |              |              |

|   |(Triticum        |                |              |              |

|   |boeoticum)       |                |              |              |

|___|_________________|________________|______________|______________|

|22.|Մասրենի          |                |              |              |

|   |կիսագնդաձև  (Rosa|                |              |              |

|   |haemisphaerica)  |                |              |              |

|___|_________________|________________|______________|______________|

|23.|Ստերելոպսիս      |                |              |              |

|   |Մաղաքյանի        |                |              |              |

|   |(Stelleropisis   |                |              |              |

|   |magakjanii)      |                |              |              |

|___|_________________|________________|______________|______________|

|24.|Խթանաբույս       |                |              |              |

|   |երկարածաղիկ և    |                |              |              |

|   |այլն (Centranthus|                |              |              |

|   |longiflorus)     |                |              |              |

.____________________________________________________________________.

 

III-1.2.4. Պատմամշակութային և բնության հուշարձանների պահպանություն

 

Վայոց Ձորի մարզի դիրքը միջպետական ճանապարհների խաչմերուկում, մարզի պատմամշակութային հուշարձանների առկայությունը հնարավորություն է տալիս մարզը դիտարկելու որպես ռեկրեացիոն ճյուղի զարգացման մեծ պոտենցիալ ունեցող տարածք (մանրամասն տրված է «Ռեկրեացիայի հեռանկարային զարգացումը» ենթագլխում):

Սյուն նախագծով «Պատմամշակութային» և «Բնության հուշարձաններ» գծագրերի վրա (ըստ ՀՀ մշակույթի նախարարության տրամադրած տվյալների) տրված է պատմամշակութային և բնության հուշարձանների տեղաբաշխումը` վերջիններիս պահպանման համար առաջարկելով հետևյալ միջոցառումների իրականացումը

(11.11.1998 թ. ՀՕ-261` «Պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ու պատմական միջավայրի պահպանության և օգտագործման մասին» ՀՀ օրենքի համաձայն):

- Հուշարձանների բուն տարածքներում արգելվում են ցանկացած շինարարական կամ այլ բնույթի աշխատանքներ,

- Մշակութային շերտի պահպանման գոտիների առանձնացում,

- Մշակութային շերտի պահպանման գոտիների (պեղման գոտի) առանձնացում,

- Պոտենցիալ պեղման գոտիների առանձնացում:

Վերջին երեք գոտիներում ցանկացած շինարարական աշխատանքներ կարելի է սկսել միայն պեղումների ավարտից հետո:

Սույն նախագծով պահպանվում են բոլոր գոտիների սահմանված ռեժիմները:

Բնության հուշարձանների համար «Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին ՀՀ ՀՕ-211-Ն օրենքի համաձայն բնության հուշարձանի զբաղեցրած տարածքում արգելվում է ցանկացած գործունեություն, որը սպառնում է դրա պահպանությանը:

Բնության հուշարձանի պահպանության ռեժիմը սահմանվում է յուրաքանչյուր բնության հուշարձանի համար կազմված անձնագրով, որն ընդգրկում է`

ա) հուշարձանի անվանումը և դասակարգումը.

բ) տեղադիրքը և աշխարհագրական կոորդինատները.

գ) նկարագրությունը, չափագրությունը և վիճակը.

դ) սահմանների և պահպանման գոտու նկարագրությունը, մակերեսը, քարտեզ-հատակագիծը.

ե) տվյալներ սեփականատիրոջ և հողօգտագործողի մասին.

զ) պահպանության և օգտագործման ռեժիմի առանձնահատկությունները.

է) տվյալներ պահպանությունն իրականացնող սուբյեկտի մասին:

 

ԳԼՈՒԽ IV
Քաղաքացիական պաշտպանություն

 

IV-1. Քաղաքացիական պաշտպանության միջոցառումներ

 

Ներածություն

 

Մարզի գլխավոր հատակագծի մշակման հիմնական նպատակը, տարածքային պլանավորման միջոցով, համայնքի համար բարենպաստ կենսամիջավայրի ձևավորման ու կայուն զարգացման համար անհրաժեշտ նախադրյալների ստեղծումն է:

Մարզի տարածքի ինժեներական նախապատրաստումը, տարերային և տեխնածին աղետներից պաշտպանությունը, ինչպես նաև քաղաքացիական պաշտպանության ինժեներա-տեխնիկական միջոցառումների իրականացումը նպատակաուղղված են բնակավայրի տարածքում անվտանգ, կայուն կենսամիջավայրի ձևավորման ապահովմանը:

Քաղաքացիական պաշտպանության կարևորագույն միջոցառումներից է բնակչության պատսպարումը հակաճառագայթային թաքստոցներում և ապաստարաններում: Դրանք պետք է պահվեն նորմալ վիճակում, որպեսզի օգտագործվեն առաջին իսկ անհրաժեշտության դեպքում:

Մարզի գլխավոր հատակագծում քաղաքացիական պաշտպանության հարցերին լուծումներ տալու համար հիմք են հանդիսացել «Քաղաքացիական պաշտպանության ինժեներա-տեխնիկական միջոցառումների նախագծման «Գռաժդանստռօյ»-ի ՎՍՆ ԳՕ 38-82 և ՎՍՆ ԳՕ38-83 հրահանգները» և այլ իրավական և նորմատիվային փաստաթղթերը:

 

IV-1.1. Մարզի ընդհանուր բնութագիրը

 

Բնական պայմանները

 

Վայոց Ձորի մարզը գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության հարավ-արևելյան մասում: Այն ընդգրկում է Արփա գետի վերին և միջին հոսանքների ավազանները և Նախիջևան գետի վտակ Ջահուկի վերին հոսանքի ավազանը:

Արփայի ավազանը իրենից ներկայացնում է մի լայն ու երկար գոգահովիտ շրջապատված հյուսիսից` Վարդենիսի և Ղարաբաղի հրաբխային լեռնաշղթաներով, հարավից` կրաքարերից, մերգելներից և հրաբխածին - նստվածքային շերտախմբերից կազմված Վայոց Ձորի լեռնաշղթայով: Այն բաց է միայն արևմուտքում, որտեղ ելք ունի դեպի Միջինարաքսյան գոգավորությունը:

Մարզի տարածքով հոսող միակ գետը Արփան է, աջակողմյան Եղեգիս վտակով: Արփան սկսվում է Վարդենիսի լեռնաշղթայի 3050 մ բարձրության վրա գտնվող աղբյուրներից և Նախիջևանի տարածքում թափվում է Արաքսի մեջ:

Արփա գետն ունի խառը սնուցում: Դրա հոսքի 58%-ը կազմվում է ձյան հալոցքից և անձրևներից առաջացած ջրերից, մնացած 42%-ը` ստորգետնյա աղբյուրներից:

Գարնանային հորդացումների առավելագույն ծախսերը երբեմն հասնում են աղետալի չափերի` 280 փ 340 մ3/վրկ: Ընդհանուր առմամբ, առավելագույն ծախսերն աղետալի հետևանքներով, Արփայի ավազանում կրկնվում են 5 տարին 1 անգամ: Գետի ջրերի մակարդակը կտրուկ բարձրանում է դուրս գալով իր հունից, ողողում է առափնյա տարածքները, ավտոճանապարհները` վթարի ենթարկելով տներ ու կամուրջներ:

 

Տարածքի սեյսմատեկտոնական բնութագիրը

 

Վայոց Ձորի մարզը Հայաստանի Հանրապետության սեյսմաակտիվ տարածքներից մեկն է: Պատմական անցյալում Վայքի մարզի տարածքում բազմիցս եղել են ուժեղ (M e» 6.0) երկրաշարժեր, որոնք իրենց հետքերն են թողել երկրի մակերեսի վրա` սեյսմածին և ձևախախտումների տեսքով (սողանքներ, փլուզումներ, իջվածքներ), ինչպես նաև բնակավայրերի և պատմական հուշարձանների ավերումներով: Վերջինս արձանագրվել է տարբեր մատենագրերում և քրոնիկներում: Պատմական առավելագույն ուժեղ երկրաշարժերից, որոնք ավերիչ հետևանքներ են ունեցել Վայոց Ձորի մարզում, անհրաժեշտ է նշել Վայքի (735 թ. M=6.5) և Վայոց Ձորի (906 թ. M=6.5) երկրաշարժերը:

Նշված երկրաշարժերի օջախները գլխավորապես կապված են Գառնի-Ելփինի, Վայքի ակտիվ սեյսմածին բեկվածքների և դրանց ճյուղավորումների հետ, որոնք ունեն համապատասխանաբար հյուսիս-արևմտյան և հյուսիս-արևելյան տարածում:

Համաձայն ՀՀ տարածքի սեյսմիկ շրջանացման քարտեզի, Վայոց Ձորի մարզում առանձնացվում են գրունտի առավելագույն հորիզոնական արագացումների 0.2 g - 0.3 g, այսինքն, 8 - 9 բալ ուժգնությամբ` ըստ MSK-64 սանդղակի:

Հաշվի առնելով, որ Հայաստանի հարավում վերջին 32 տարիների ընթացքում դիտարկվում է սեյսմիկ անդորր, չի բացառվում, որ տարածաշրջանում կուտակված առաձգական լարվածությունները Վայոց Ձորի մարզում կարող են դառնալ ուժեղ երկրաշարժի պատճառ:

 

Մարզի ճանապարհները

 

Մարզում գործում են Մ-2, Մ-10 միջպետական և Հ-40,Հ-41, Հ-42, Հ-47 հանրապետական նշանակության ճանապարհները:

Մ-2 ճանապարհը Վայքի տարածքում (Արփայի կիրճում) և ՈՒղեձորի լեռնանցքում շրջանցում չունի: ՈՒղեձորի լեռնանցքը կարելի է շրջանցել Գնդեվազ-Ջերմուկ ճանապարհով, այնուհետև դաշտային ճանապարհով Ջերմուկից անցնել Գոռ Հայք, որով ճանապարհը երկարում է շուրջ 30 կմ-ով: Այս ճանապարհը 165-167-րդ կմ-ում ունի սողանքային ակտիվ հատվածներ: Ճանապարհի վրա գտնվող արհեստական կառույցներից առավել նշանակալի են 7 կամուրջները, որոնց երկարությունը 20 մ-ից գերազանցում է:

Մինչև 20 մ երկարությամբ կամուրջների թիվը 13 է: Ջերմուկ քաղաքի մետաղական կամուրջն ունի փոխարինող քարե կամարակապ կամուրջ` 40 տ կրողունակությամբ: Մ-2 ճանապարհը, 1850 մ և 2340 մ բարձրությունների վրա, անցնում են Սովետաշեն և ՈՒղեձոր լեռնանցքերով, իսկ Մ -10 ճանապարհը, 2410 մ բարձրության վրա, Սելիմի լեռնանցքով, որտեղ տարվա նոյեմբեր ամսից մինչև մայիս ամիսները լինում են մասնակի փակ: Լեռնանցքի երկարությունը կազմում է 37 կմ:

Մ-2 ճանապարհի 139-րդ կմ-ի վրա գտնվում է ավտոկայան, իսկ 141,5 և 199-րդ կիլոմետրերի վրա էստակադաներ:

Մարզի տարածքում տեղական նշանակության թվով 29 ավտոմոբիլային ճանապարհների ընդհանուր երկարությունը կազմում է 274.5 կմ:

 

IV- 1.2. Վայոց Ձորի մարզի բնական վտանգավոր երևույթները

 

Ջրածածկումներ և հեղեղումներ

 

Մարզի տարածքով հոսող միակ գետը Արփան է, աջակողմյա Եղեգիս վտակով: Արփան սկսվում է Վարդենիսի լեռնաշղթայի 3050 մ բարձրության վրա գտնվող աղբյուրներից և Նախիջևանի տարածքում թափվում է Արաքսի մեջ:

Արփայի հոսքը տարվա ընթացքում բաշխվում է խիստ անհամաչափ: Գարնանային հորդացման ժամանակ, որը սկսվում է մարտի վերջից, իր առավելագույնին է հասնում մայիսի սկզբներին և երկարում է մինչև հունիսի վերջը, այդ ընթացքում անցնում է հոսքի 55-60%-ը:

Գարնանային հորդացումների առավելագույն ծախսերն երբեմն հասնում են աղետալի չափերի` 280 փ 340 մ3/վրկ: Ընդհանուր առմամբ առավելագույն ծախսերն աղետային հետևանքներով Արփայի ավազանում կրկնվում են միջինը 5 տարին մեկ անգամ: Գետի ջրերի մակարդակը կտրուկ բարձրանում է և գետը, դուրս գալով իր հունից, ողողում է առափնյա տարածքները, ավտոճանապարհները, վթարի ենթարկում տներն ու կամուրջները:

Հնարավոր վտանգ հանդիսացող տարածքները և անհրաժեշտ կանխարգելիչ աշխատանքները, ըստ առաջնահերթության բերված են հավելված 13-ում:

 

Սողանքներ

 

Մարզում հայտնաբերված է շուրջ 370 սողանքային տեղամաս, որոնց ազդեցության տակ է գտնվում շուրջ 21800 հա հողատարածք: Սողանքային երևույթների զարգացմանը նպաստում են մի շարք բնական գործոններ` ռելիեֆի մասնատվածությունը, լանջերի մեծ թեքությունները, երկրաբանական շերտերի կառուցվածքը և բաղադրությունը, հիդրոերկրաբանական պայմանները, գրունտային ջրերի բարձր մակարդակը ինչպես նաև անտրոպոգեն ազդեցության փաստերի առկայությունը:

Շուրջ 21 գյուղերի տարածքներ, 4605 մարդ ընդհանուր և բնակչությամբ` մասնակիորեն կամ ամբողջությամբ գտնվում են սողանքային գոտու ազդեցության տակ:

Ներկայումս (մոնիտորինգի արդյունքների բացակայության պատճառով) ունեցած տվյալները բավականին սակավ են և թույլ չեն տալիս կանխատեսել ժամանակի ընթացքում տարածքների դինամիկ բնութագրերի փոփոխությունները:

Սողանքային երևույթների առանձնակի ակտիվություն է դրսևորվում, վերջերս, Վայոց Ձորի մարզի Ագարակաձոր գյուղական համայնքի տարածքում:

«Ագարակաձոր» սողանքային տեղամասը գտնվում է Արփա գետի ձախ ափին, ընդգրկելով Ագարակաձոր համայնքի հարավ-արևմտյան հատվածը, ավելի քան 10 հա մակերեսով: Տեղաբնակների վկայությամբ սողանքի ակտիվացումը սկսվել է մոտ 4 տարի առաջ, առկա դարավանդի գլխամասում, երկու ճեղքային համակարգերի առաջացմամբ, ուղեկցվելով տեղի բնակելի տների նկատելի դեֆորմացիաներով: Ներկայումս (մայիս 2009 թ.) սողանքային երևույթների կտրուկ ակտիվացման հետևանքով զգալի վնասվածքներ են ստացել Ագարակաձոր համայնքի 7 բնակելի տներ, որոնց վթարայնության աստիճանի մեծացմանը նպաստել է նաև 2009 թ. մայիսի 8-ին Եղեգնաձոր քաղաքից 6 կմ հարավ-արևելք տեղի ունեցած մոտ 3 մագնիտուդով երկրաշարժի ազդեցությունը: Ագարակաձոր համայնքի տարածքում սողանքի ազդեցության գոտում են գտնվում ևս 16 բնակելի տներ, որոնք սողանքի տեղաշարժման դինամիկայի պահպանման դեպքում ենթակա են լուրջ դեֆորմացիաների և վթարման:

Ի կատարումն ՀՀ ԱԻՆ Հայաստանի փրկարար ծառայության տնօրենի N 845 (հուլիս 2007 թ.) և N 537 (մայիս 2009 թ.) հրամանների, բնակչության և տարածքների պաշտպանության վարչության մասնագիտական խմբերը վարչության պետի ղեկավարությամբ իրականացրել են Ագարակաձոր համայնքի տարածքում սողանքի կտրուկ ակտիվացման հետևանքով ստեղծված իրավիճակի ուսումնասիրությունները: Արդյունքում նախ և առաջ առաջարկվել է`

- կազմակերպել վտանգի ենթակա 16 բնակելի տների բնակիչների վերաբնակեցումը:

- արգելել բոլոր տեսակի շինարարական և գյուղատնտեսական աշխատանքների իրականացումը սողանքով տեղաշարժվող և դրանց հարակից տեղամասերում:

Սողանքային վտանգի առավել հիմնավոր նվազեցմանն ու կոնկրետ պաշտպանական միջոցառումների իրականացմանն ուղղված մանրամասն եզրակացությունները ներկայացվել են համապատասխան շահագրգիռ կազմակերպություններին:

Բնակավայրերի տարածքում գտնվող սողանքային մարմինների ընդհանուր բնութագրերը և դրանց ազդեցության ցուցանիշները, բնակավայրերի, հաղորդակցուղիների վրա, բերված են հավելված 13-ում:

 

Սելավներ

 

Սելավային հոսքերը Վայոց Ձորի մարզում առավել ուժգնությամբ են հանդես գալիս Արփա գետի վտակների հարավահայաց ավազաններում, որտեղ բուսազուրկ թեք լանջերը նպաստում են հողմահարման և սելավային երևույթների առաջացման բուռն ընթացքին:

Մարզում դիտված սելավները, կախված իրենց հզորությունից և հաճախականությունից, տարբեր աստիճանի վտանգ են ներկայացնում բնակչության համար:

Սելավավտանգ գետավազաններում գտնվող բնակավայրերը, համաձայն ռիսկի գնահատման աստիճանի, դասակարգվում են հետևյալ կերպ.

 

.___________________________________________________________________.

|Ռիսկի        |Բնակավայրերը (բնակիչների թիվը)           |Սելավավտանգ|

|աստիճանը     |                                         |գոտում     |

|             |                                         |բնակչության|

|             |                                         |թիվը       |

|_____________|_________________________________________|___________|

|Առաջին (R=6) |Շատին (180), Արտաբույք (36), Սալլի (20), |    535    |

|             |Թառաթումբ (61), Աղնջաձոր (45), Հորս (32),|           |

|             |Քարագլուխ (88) Եղեգիս (53), Հերմոն (10)  |           |

|             |և  Գողթանիկ (10)                         |           |

|_____________|_________________________________________|___________|

|Երկրորդ (R=3)|Էլփին (60), Ռինդ (75), Չիվա (45), Արենի  |   1115    |

|             |(90), Ագարակաձոր (55), Մալիշկա (245),    |           |

|             |Կարմրաշեն (40), Վայք (300), Գլաձոր (135) |           |

|             |և  Վերնաշեն (70)                         |           |

|_____________|_________________________________________|___________|

|Երրորդ (R=1) |Մարտիրոս (13), Ախտա (10), Արտավան (6),   |    81     |

|             |Ազատեկ (16), Զեդեա (5), Փոռ (3), Զառիթափ |           |

|             |(28)                                     |           |

.___________________________________________________________________.

 

Ծանոթություն Ռիսկի (R) - մեծությունը կախված է առավելագույն ելքի հայտնվելու հավանականության և պատճառած վնասների արտադրյալից:

 

Ձնահյուսավտանգ տարածքներ.

 

Վայքի մարզը բնութագրվում է միջին (1 - 5 ձնահյուս 1 կմ2 մակերեսի հաշվով` 0,1-1 մեկ տարվա ընթացքում կրկնողությամբ և 10-100 հազ. մ3 առավելագույն ծավալով) ձնահյուսավտանգավորությամբ:

Ստորև բերվում է Վայքի մարզի ձնահյուսավտանգ տարածքների ընդհանուր բնութագիրը.

 

.________________________________________________________________________.

|Ձնահյուսի տարածման  |Ռելիեֆային|Ձնահյուսա-|Ձնահյուսերի |Ձնահյուսերը`    |

|շրջանը              |տեղադրու- |վտանգ     |անկման      |գրանցված մինչև  |

|____________________|թյան      |լանջերի   |առավելագույն|1995 թ.         |

|Գլխավոր  |Ցածր կարգի|բացարձակ  |թեքութ-   |բացարձակ    |________________|

|գետի     |գետի      |թվանիշների|յունների  |բարձրու-    |քանակը| ծավալը  |

|անվանումը|անվանումը |սահմանները|սահմանները|թյունները   |      | մ3      |

|_________|__________|__________|__________|____________|______|_________|

|  Արաքս  |  Արփա    |1660-3430 |   20-50  |     400    |   9  |100-30000|

|_________|__________|__________|__________|____________|______|_________|

|  Արաքս  | Եղեգիս   |1400-3400 |   15-80  |     600    |  51  | 25-6000 |

.________________________________________________________________________.

 

Քարաթափումներ

 

Մարզի տարածքի մայրուղիների` Արենի - Եղեգնաձոր, Վայք - Հեր-Հեր, Արենի-Գնիշիկ հատվածներում և Շատին գյուղի տարածքում պարբերաբար դիտվում են քարաթափման երևույթներ, որոնք սպառնում են փակել ավտոմայրուղիները, դիմհարել գետը և առաջացնել աղետալի հետևանքներ:

Քարաթափման վայրերի մասին մանրամասն տեղեկությունները տրված են հավելված 13-ում:

 

IV-1.3. Մարզում առկա տեխնածին բարձր ռիսկի օբյեկտները

 

Հիդրոտեխնիկական կառույցները

 

Վայոց Ձորի մարզում, ոռոգման նպատակով, կառուցված են 9 ջրամբար, որոնց ընդհանուր ծավալը կազմում է շուրջ 55 մլն մ3, այդ թվում հինգ ջրամբարների վթարը, շուրջ 52 մլն մ3 ծավալով, կարող են վնաս պատճառել ջրածածկման տարածքում գտնվող բնակավայրերին, բնակչությանը և հաղորդակցուղիներին:

Մարզի տարածքով անցնող խոշոր հիդրոտեխնիկական կառուցվածքներից է նաև Արփա-Սևան ջրատար թունելը: Թունելի երկարությունը 50 կմ է, ջրթողունակությունը` 16.25 մ3/վրկ: Եղեգիս գետի ձորում թունելը հատվում է գետի ջրերն ընդունելու նպատակով կառուցված ջրառ հիդրոհանգույցի հետ:

Թունելի հաշվարկային տարեկան հոսքը կազմում է միջին հաշվով 270 մլն մ3:

Հիդրոտեխնիկական կառույցների վերաբերյալ տվյալները բերված են հավելված 13-ում:

 

Հրդեհապայթյունավտանգ օբյեկտները

 

Մարզում առկա են հրդեհապայթյունավտանգ օբյեկտներ, որոնց մասին մանրամասն տեղեկություններ տրված են հավելվածներ 13-ում:

 

Քիմիական վտանգավոր օբյեկտները

 

Վայոց Ձորի մարզում գործում են քիմիական վտանգավոր երեք օբյեկտներ, որոնք բնութագրվում են հետևյալ տվյալներով`

.___________________________________________________________.

|հ/հ|Օբյեկտի անվանումը |Վտանգ. նյութի|Նյութի|Շինությունների |

|   |                  |անվանումը    |քանակը|հարկայնությունը|

|   |                  |             |(տն)  |               |

|___|__________________|_____________|______|_______________|

| 1 |Ջերմուկի հանքային |   ամոնիակ   | 0.15 |   մեկ հարկ    |

|   |ջրերի գործարան    |             |      |               |

|___|__________________|_____________|______|_______________|

| 2 |Ջերմուկի N 1      |   ամոնիակ   | 0.12 |   մեկ հարկ    |

|   |հանքային ջրերի    |             |      |               |

|   |գործարան          |             |      |               |

|___|__________________|_____________|______|_______________|

| 3 |Ջերմուկի սուպեր   |   ամոնիակ   | 0.15 |   մեկ հարկ    |

|   |հանքային ջրերի    |             |      |               |

|   |գործարան          |             |      |               |

.___________________________________________________________.

 

Վայոց Ձորի մարզում ուժեղ երկրաշարժի կամ տեխնոլոգիական ռեժիմի խախտման դեպքում կարող է խախտվել վերը նշված օբյեկտների սառնարանային տնտեսությունների սարքավորումների հերմետիկությունը և ամոնիակն ամբողջությամբ դուրս գալ արտադրական տարածք, իսկ այնուհետև` մթնոլորտ:

Այդ դեպքում թափված ամոնիակի ազդեցությունը շրջակայքի վրա բնութագրվում է հետևյալ տվյալներով`

 

._____________________________________________________________.

|հ/հ|Օբյեկտի անվանումը |Թափված|Վարակման ամպի խորությունը (մ)  |

|   |                  |նյութի|_______________________________|

|   |                  |քանակը|ընդհանուր|առաջնային|երկրորդային|

|   |                  |(տն)  |         |ամպով    |ամպով      |

|___|__________________|______|_________|_________|___________|

| 1 |Ջերմուկի հանքային | 0.15 |   270   |   90    |    180    |

|   |ջրերի գործարան    |      |         |         |           |

|___|__________________|______|_________|_________|___________|

| 2 |Ջերմուկի N 1      | 0.12 |   262   |   87    |    175    |

|   |հանքային ջրերի    |      |         |         |           |

|   |գործարան          |      |         |         |           |

|___|__________________|______|_________|_________|___________|

| 3 |Ջերմուկի սուպեր   | 0.15 |   270   |   90    |    180    |

|   |հանքային ջրերի    |      |         |         |           |

|   |գործարան          |      |         |         |           |

._____________________________________________________________.

 

Հաշվարկները ցույց են տալիս, որ օբյեկտներում առկա ամոնիակի ամբողջ քանակը թափվելու դեպքում դրա գոլորշիներից հիմնականում տուժելու է օբյեկտների անձնակազմերի որոշ մասը: Ըստ գոյություն ունեցող մեթոդով կատարված հաշվարկների` օբյեկտների տուժած անձնակազմերի բնութագիրը կունենա հետևյալ տեսքը`

 

.____________________________________________________________________.

|հ/|Օբյեկտի անվանումը|Աշխատողների|մահացու    |ծանր       |թեթև       |

|հ |                 |թիվը       |թունավորված|թունավորված|թունավորված|

|  |                 |           |___________|___________|___________|

|  |                 |           |   10%     |    15%    |    20%    |

|__|_________________|___________|___________|___________|___________|

| 1|Ջերմուկի հանքային|    145    |    14     |     21    |     28    |

|  |ջրերի գործարան   |           |           |           |           |

|__|_________________|___________|___________|___________|___________|

| 2|Ջերմուկի N 1     |    160    |    16     |     24    |      32   |

|  |հանքային ջրերի   |           |           |           |           |

|  |գործարան         |           |           |           |           |

|__|_________________|___________|___________|___________|___________|

| 3|Ջերմուկի սուպեր  |    135    |    13     |     20    |      26   |

|  |հանքային ջրերի   |           |           |           |           |

|  |գործարան         |           |           |           |           |

.____________________________________________________________________.

 

Ծանոթություն` Օբյեկտներում աշխատող մարդկանց թիվը, ժամանակի ընթացքում, կարող է փոփոխվել:

 

IV - 1.4. Վայոց Ձորի մարզի տարածքի հատակագծման նախագծի համար

քաղաքացիական պաշտպանության ոլորտի վերաբերյալ տվյալներ

 

Մարզի տարածքում տեղակայված են մեկ ապաստարան և տասներկու հակաճառագայթային թաքստոց.

 

.___________________________________________________________________.

|հ/հ|Տեղակայված օբյեկտը     |Պաշտպանական|  Հասցեն     |Տարողությունը|

|   |                       |կառույցի   |             |    (մարդ)   |

|   |                       |տեսակը     |             |             |

|___|_______________________|___________|_____________|_____________|

| 1 |        2              |     3     |     4       |      5      |

|___|_______________________|___________|_____________|_____________|

| 1 |«Գլաձոր հյուրանոց» ԲԲԸ |ապաստարան, |ք. Եղեգնաձոր |     300     |

|   |                       |կառավարման |Սոմիկի 2     |             |

|   |                       |կետ        |             |             |

|___|_______________________|___________|_____________|_____________|

| 2 |«Ռաֆելգրիգ» ԲԲԸ        |    ՀՃԹ    |ք. Եղեգնաձոր |     600     |

|   |                       |           |Շահումյան 24 |             |

|___|_______________________|___________|_____________|_____________|

| 3 |«Կենցաղ «ՍՊԸ           |    ՀՃԹ    |ք. Եղեգնաձոր |     500     |

|   |                       |           |Սևակի  9     |             |

|___|_______________________|___________|_____________|_____________|

| 4 |«Արփա» ՋՀՆԴ            |    ՀՃԹ    |ք. Եղեգնաձոր |      50     |

|   |                       |           |Այվազյան 40  |             |

|___|_______________________|___________|_____________|_____________|

| 5 |բնակելի շենք           |    ՀՃԹ    |ք. Եղեգնաձոր |     500     |

|   |                       |           |Սևակի  1     |             |

|___|_______________________|___________|_____________|_____________|

| 6 |բնակելի շենք           |    ՀՃԹ    |ք. Եղեգնաձոր |     500     |

|   |                       |           |Սևակի  3     |             |

|___|_______________________|___________|_____________|_____________|

| 7 |բնակելի շենք           |    ՀՃԹ    |ք. Եղեգնաձոր |     500     |

|   |                       |           |Սևակի  5     |             |

|___|_______________________|___________|_____________|_____________|

| 8 |«Կենցաղ»ՍՊԸ            |    ՀՃԹ    |ք. Եղեգնաձոր |     300     |

|   |                       |           |Ջերմուկի     |             |

|   |                       |           |խճ. 1        |             |

|___|_______________________|___________|_____________|_____________|

| 9 |«Արմենթել» ՀՁ          |    ՀՃԹ    |ք. Եղեգնաձոր |     60      |

|   |                       |           |Ջերմուկի     |             |

|   |                       |           |խճ. 12       |             |

|___|_______________________|___________|_____________|_____________|

|10 |«Շրջկոոպ»              |    ՀՃԹ    |ք. Վայք      |     50      |

|   |                       |           |Շահումյան 10 |             |

|___|_______________________|___________|_____________|_____________|

|11 |բնակելի շենք           |    ՀՃԹ    |ք. Վայք      |    650      |

|   |                       |           |Շահումյան 10 |             |

|___|_______________________|___________|_____________|_____________|

|12 |բնակելի շենք           |    ՀՃԹ    |ք. Վայք      |    650      |

|   |                       |           |Ջերմուկի     |             |

|   |                       |           |խճ. 36       |             |

|___|_______________________|___________|_____________|_____________|

|13 |«Գլաձոր» առողջարան     |    ՀՃԹ    |ք. Ջերմուկ   |    900      |

|   |                       |           |Մ. Ադամովի   |             |

|   |                       |           |փող.         |             |

.___________________________________________________________________.

 

Բնակչության ընդհանուր թվաքանակը կազմում է 58607 մարդ, որից պատսպարման հաշվարկով ապաստարաններում և հակաճառագայթային թաքստոցներում պատսպարվում է` 1391, նկուղներում, կիսանկուղներում, առաջին հարկերում և այլ խորացված տարածքներում 56797 մարդ, ապահովված չէ 419 մարդ:

Անհատական պաշտպանական միջոցների անհրաժեշտ քանակը`

ԿԶԴ - 6 - 1565 հատ,

ՊԴՖԴ - 3090 հատ,

ՊԴՖՇ - 11905 հատ,

ԳՊ - 7 - 42047 հատ,

10 կմ-ոց սահմանամերձ գոտում, զենքի օգտագործման դեպքում, տարահանվում է 7074 մարդ: Վտանգավոր ջրածածկման գոտիներից տարահանվում է 2547 մարդ:

 

Եղեգնաձոր քաղաքի բնակչությանն ապաստարաններով ապահովման հաշվարկ

 

._____________________________________________________________________.

|հ/|Բնակչության խմբեր |Ներկա ժամանակահատվածում|Հաշվարկային ժամկետում  |

|հ |                  |_______________________|_______________________|

|  |                  |թվաքանակը  |ենթակա են  |թվաքանակը  |ենթակա են  |

|  |                  |(հազ. մարդ)|պատսպարման |(հազ. մարդ)|պատսպարման |

|  |                  |           |(հազ. մարդ)|           |(հազ. մարդ)|

|__|__________________|___________|___________|___________|___________|

| 1|        2         |     3     |     4     |     5     |     6     |

|__|__________________|___________|___________|___________|___________|

| 1|Աշխատավայրում     |    2.0    |   1.658   |    4.0    |   3.316   |

|  |գտնվող բնակիչներ  |           |           |           |           |

|  |K1=0,829          |           |           |           |           |

|__|__________________|___________|___________|___________|___________|

| 2|Տանը գտնվող       |    3.5    |   3.206   |    7.0    |   6.412   |

|  |չաշխատող բնակիչներ|           |           |           |           |

|  |K2=0,916          |           |           |           |           |

|__|__________________|___________|___________|___________|___________|

| 3|ՈՒսման վայրում    |    4.5    |   4.225   |    9.0    |   8.451   |

|  |գտնվող            |           |           |           |           |

|  |դպրոցականներ,     |           |           |           |           |

|  |նախադպրոցական     |           |           |           |           |

|  |երեխաներ  K3=0,939|           |           |           |           |

|__|__________________|___________|___________|___________|___________|

| 4|Տնային            |    1.5    |   1.479   |    3.0    |   2.958   |

|  |պայմաններում      |           |           |           |           |

|  |գտնվող ուսանողներ,|           |           |           |           |

|  |դպրոցականներ,     |           |           |           |           |

|  |նախադպրոցական     |           |           |           |           |

|  |երեխաներ K4=0,986 |           |           |           |           |

|_____________________|___________|___________|___________|___________|

|Ընդամենը             |   11.5    |  10.568   |   23.0    |  21.137   |

._____________________________________________________________________.

 

Ծանոթություն * Բնակչության թվաքանակի և պատսպարման ենթակա մարդկանց թվերի տարբերությունները պայմանավորված են գործուղումների և հանգստի մեկնածների թվաքանակով:

 

Եղեգնաձոր քաղաքի ապաստարանների ընդհանուր մակերեսների հաշվարկ` ըստ

խմբերի

 

._____________________________________________________________________.

|N |Բնակչության     | Ներկա ժամանակահատվածում|  Հաշվարկային ժամկետում |

|  |խմբեր           |________________________|________________________|

|  |                |Բնակչության|Ապաստարանում|Բնակչության|Ապաստարանում|

|  |                |թվաքանակը  |անհրաժեշտ   |թվաքանակը  |անհրաժեշտ   |

|  |                |(հազ. մարդ)|մակերեսը, մ2|(հազ. մարդ)|մակերեսը, մ2|

|__|________________|___________|____________|___________|____________|

|1 |Նախադպրոցական   |    0.4    |     480    |     2.0   |    2400    |

|  |տարիքի երեխաներ`|           |            |           |            |

|  |իրենց           |           |            |           |            |

|  |խնամակալների հետ|           |            |           |            |

|__|________________|___________|____________|___________|____________|

|2 |Քաղաքի մնացած   |   11.1    |    8325    |    21.0   |   15750    |

|  |բնակչությունը   |           |            |           |            |

|___________________|___________|____________|___________|____________|

|Ընդամենը           |   11.5    |    8805    |    23.0   |   18750    |

._____________________________________________________________________.

 

Ծանոթություն`

Անհրաժեշտ ծավալով ապաստարանների ընդհանուր մակերեսը հաշվարկվել է գործող նորմաների համաձայն` ընդունելով` 0.75 մ2 մեկ մարդու համար և 1.2 մ2 խնամակալների հետ նախադպրոցական տարիքի երեխաների համար նախատեսվող մակերեսների չափերը, որոնց մեջ հաշվի են առնվել նաև սանիտարական, պահեստային և այլնի համար նախատեսվող անհրաժեշտ օժանդակ մակերեսները:

 

Եղեգնաձոր քաղաքի անհատական պաշտպանության միջոցների (ԱՊՄ) պահանջվող

քանակի հաշվարկ` ըստ տարիքային խմբերի

 

.__________________________________________________.

|Հ/Հ|Բնակչության   |Ընդամենը|Պահանջվող ԱՊՄ-ի քանակը|

|   |թվաքանակը` ըստ|(մարդ)  |(հատ) և  մակնիշը      |

|   |տարիքային     |        |______________________|

|   |խմբերի        |        |Քանակը  |   Մակնիշ    |

|   |              |        |գումարած|             |

|   |              |        |10%     |             |

|   |              |        |պահուստ |             |

|___|______________|________|________|_____________|

| 1 |0-2 տարեկան   |  2300  |  2530  |   Մ. Խ      |

|___|______________|________|________|_____________|

| 2 |3-14 տարեկան  |  4600  |  5060  |   թկ-5      |

|   |              |        |        |   թկ-7      |

|   |              |        |        | (մանկական)  |

|___|______________|________|________|_____________|

| 3 |15-18 տարեկան | 16100  | 17710  | թկ-5, թկ-7  |

|   |ավելի         |        |        |             |

.__________________________________________________.

 

Ծանոթություն`

Բնակչությունը ԱՊՄ բաշխումը, համաձայն ՀՀ կառավարության 25.10.2000 թ. թիվ 679 որոշման, իրականացվում է երկրորդ հերթին: Բաշխումն իրականացվում է ՀՀ կառավարության որոշմամբ, իսկ կազմակերպություններում` տվյալ կազմակերպության ղեկավարի որոշմամբ:

 

Վայքի բնակչությանն ապաստարաններով ապահովման հաշվարկ

 

.____________________________________________________________________.

|N|Բնակչության խմբերը |Ներկա ժամանակահատվածում|Հաշվարկային ժամկետում |

| |                   |_______________________|______________________|

| |                   |Թվաքանակը |Ենթակա են   |Թվաքանակը |Ենթակա են  |

| |                   |(հազ.մարդ)|պատսպարման  |(հազ.մարդ)|պատսպարման |

| |                   |          |(հազ. մարդ) |          |(հազ. մարդ)|

|_|___________________|__________|____________|__________|___________|

|1|Աշխատավայրում      |   1.8    |    1.50    |    3.5   |    2.90   |

| |գտնվող բնակիչներ   |          |            |          |           |

|_|___________________|__________|____________|__________|___________|

|2|Տանը գտնվող        |   0.9    |    0.82    |    1.7   |    1.55   |

| |չաշխատող բնակիչներ |          |            |          |           |

|_|___________________|__________|____________|__________|___________|

|3|ՈՒսման վայրում     |   1.1    |    1.03    |    2.0   |    1.87   |

| |գտնվող ուսանողներ, |          |            |          |           |

| |դպրոցականներ,      |          |            |          |           |

| |նախադպրոցական      |          |            |          |           |

| |երեխաներ           |          |            |          |           |

|_|___________________|__________|____________|__________|___________|

|4|Տնային պայմաններում|   2.2    |    2.16    |    4.8   |    4.73   |

| |գտնվող ուսանողներ, |          |            |          |           |

| |դպրոցականներ,      |          |            |          |           |

| |նախադպրոցական      |          |            |          |           |

| |երեխաներ           |          |            |          |           |

|_____________________|__________|____________|__________|___________|

|Ընդամենը             |   6.0    |    5.51    |   12.0   |    11.05  |

.____________________________________________________________________.

 

Ապաստարանների մակերեսների հաշվարկ` ըստ խմբերի

 

.____________________________________________________________________.

|N |Բնակչության խմբեր |Ներկա ժամանակահատվածում| Հաշվարկային ժամկետում|

|  |                  |_______________________|______________________|

|  |                  | Բնակչության|Ապաստարան-|Բնակչության|Ապաստարան-|

|  |                  | թվաքանակը  |ների      |թվաքանակը  |ների      |

|  |                  |            |անհրաժեշտ |           |անհրաժեշտ |

|  |                  |            |մակերեսը, |           |մակերեսը, |

|  |                  |            |մ2        |           |մ2        |

|__|__________________|____________|__________|___________|__________|

|1 |Նախադպրոցական     |    1500    |   1800   |    3000   |   3600   |

|  |տարիքի երեխաներ`  |            |          |           |          |

|  |իրենց խնամակալների|            |          |           |          |

|  |հետ               |            |          |           |          |

|__|__________________|____________|__________|___________|__________|

|2 |Քաղաքի մնացած     |    4500    |   3375   |    9000   |   6750   |

|  |բնակչությունը     |            |          |           |          |

|_____________________|____________|__________|___________|__________|

|Ընդամենը             |    6000    |   5175   |   12000   |  10350   |

.____________________________________________________________________.

 

Ծանոթագրություն`

Անհրաժեշտ ծավալով ապաստարանների ընդհանուր մակերեսը հաշվարկվել է գործող նորմաների համաձայն: Նախատեսվող մակերեսների չափերում հաշվի են առնվել նաև սանիտարական, պահեստային և այլնի համար նախատեսվող անհրաժեշտ օժանդակ մակերեսները:

 

Անհատական պաշտպանության միջոցների (ԱՊՄ) պահանջվող քանակի հաշվարկ`

ըստ տարիքային խմբերի

 

.__________________________________________________________.

|Հ/Հ|Բնակչության թվաքանակը`|Ընդամենը|Պահանջվող ԱՊՄ-ի քանակը|

|   |ըստ տարիքային խմբերի  |(մարդ)  |(հատ) մակնիշը         |

|   |                      |        |______________________|

|   |                      |        | Քանակը  |  Մակնիշը   |

|   |                      |        | գումարած|            |

|   |                      |        | 10%     |            |

|   |                      |        | պահուստ |            |

|___|______________________|________|_________|____________|

| 1 |0 - 2 տարեկան         |  200   |   220   |      Մ.Հ   |

|___|______________________|________|_________|____________|

| 2 |3 - 14 տարեկան        | 1180   |  1298   |   թկ-5     |

|   |                      |        |         |   թկ-7     |

|   |                      |        |         | (մանկական) |

|___|______________________|________|_________|____________|

| 3 |15-18 տարեկան         | 4620   |  5082   | թկ-5, թկ-7 |

|__________________________|________|_________|____________|

|Ընդամենը                  | 6000   |  6600   |            |

.__________________________________________________________.

 

Ծանոթագրություն`

Բնակչությանը ԱՊՄ բաշխումը, համաձայն ՀՀ կառավարության 25.10.2000 թ. թիվ 679 որոշման, իրականացվում է երկրորդ հերթին: Բաշխումն իրականացվում է ՀՀ կառավարության որոշմամբ, իսկ կազմակերպություններում` տվյալ կազմակերպության ղեկավարի որոշմամբ:

 

Ջերմուկ քաղաքի բնակչությանն ապաստարաններով ապահովման հաշվարկ

 

.____________________________________________________________________.

|Հ/Հ|Բնակչության խմբերը|Ներկա ժամանակահատվածում|Հաշվարկային ժամկետում|

|   |                  |_______________________|_____________________|

|   |                  |Թիվը (հազ.|Ենթակա են   |Թիվը    |Ենթակա են   |

|   |                  |մարդ)     |պատսպարման  |(հազ.   |պատսպարման  |

|   |                  |          |(հազ. մարդ) |մարդ)   |(հազ. մարդ) |

|___|__________________|__________|____________|________|____________|

| 1 |Աշխատավայրում     |   1.7    |    1.3     |  7.2   |     5.8    |

|   |գտնվող բնակիչներ  |          |            |        |            |

|___|__________________|__________|____________|________|____________|

| 2 |Տանը գտնվող       |  0.75    |   0.69     |  3.4   |     3.1    |

|   |չաշխատող բնակիչներ|          |            |        |            |

|___|__________________|__________|____________|________|____________|

| 3 |ՈՒսման վայրում    |  1.0     |   0.95     |  4.1   |     3.9    |

|   |գտնվող ուսանողներ,|          |            |        |            |

|   |դպրոցականներ,     |          |            |        |            |

|   |նախադպրոցական     |          |            |        |            |

|   |երեխաներ          |          |            |        |            |

|___|__________________|__________|____________|________|____________|

| 4 |Տնային            |  2.4     |   2.36     | 10.3   |   11.22    |

|   |պայմաններում      |          |            |        |            |

|   |գտնվող ուսանողներ,|          |            |        |            |

|   |դպրոցականներ,     |          |            |        |            |

|   |նախադպրոցական     |          |            |        |            |

|   |երեխաներ          |          |            |        |            |

|______________________|__________|____________|________|____________|

|Ընդամենը              |  5.8     |    5.3     | 25.0   |   23.02    |

.____________________________________________________________________.

 

Ապաստարանների մակերեսների հաշվարկ` ըստ խմբերի

 

.____________________________________________________________________.

|Հ/Հ|Բնակչության խմբերը|Ներկա ժամանակահատվածում|Հաշվարկային ժամկետում|

|   |                  |_______________________|_____________________|

|   |                  |Բնակչու-  |Ապաստարան-  |Բնակչու- |Ապաստարան- |

|   |                  |թյան թիվը |ների        |թյան թիվը|ների       |

|   |                  |          |անհրաժեշտ   |         |անհրաժեշտ  |

|   |                  |          |մակերեսը, մ2|         |մակերեսը,  |

|   |                  |          |            |         |մ2         |

|___|__________________|__________|____________|_________|___________|

| 1 |        2         |    3     |     4      |    5    |      6    |

|___|__________________|__________|____________|_________|___________|

| 1 |Նախադպրոցական     |   1300   |    1750    |   6000  |   12000   |

|   |տարիքի երեխաներ`  |          |            |         |           |

|   |իրենց խնամակալների|          |            |         |           |

|   |հետ               |          |            |         |           |

|___|__________________|__________|____________|_________|___________|

| 2 |Քաղաքի մնացած     |   4500   |    3300    |  19000  |   11000   |

|   |բնակչությունը     |          |            |         |           |

|______________________|__________|____________|_________|___________|

|Ընդամենը              |   5800   |    5050    |   25.0  |           |

.____________________________________________________________________.

 

Ծանոթագրություն.

Անհրաժեշտ ծավալով ապաստարանների ընդհանուր մակերեսը հաշվարկվել է գործող նորմաների համաձայն: Նախատեսվող մակերեսների չափերում հաշվի են առնվել նաև սանիտարական, պահեստային և այլ նպատակների համար նախատեսվող անհրաժեշտ օժանդակ մակերեսները:

 

Ջերմուկ քաղաքի անհատական պաշտպանության միջոցների (ԱՊՄ) պահանջվող

քանակների հաշվարկ` ըստ տարիքային խմբերի

 

._____________________________________________________.

|Հ/Հ|Բնակչության թվաքանակը`|Ընդամենը|Պահանջվող ԱՊՄ-ի  |

|   |ըստ տարիքային խմբերի  |(մարդ)  |քանակը (հատ)     |

|   |                      |        |_________________|

|   |                      |        |Քանակը  |Մակնիշը |

|   |                      |        |գումարած|        |

|   |                      |        |10%     |        |

|   |                      |        |պահուստ |        |

|___|______________________|________|________|________|

| 1 |0 - 2 տարեկան         |   200  |   220  |  Մ.Հ.  |

|___|______________________|________|________|________|

| 2 |3 - 14 տարեկան        |  1100  |  1210  |թկ - 5, |

|   |                      |        |        |թկ - 7Մ.|

|___|______________________|________|________|________|

| 3 |15-18 տարեկան         |  4500  |  4950  |թԾ - 5, |

|   |                      |        |        |թԾ - 7  |

|__________________________|________|________|________|

|Ընդամենը                  |  5800  |  6380  |        |

._____________________________________________________.

 

Ծանոթագրություն`

Բնակչությանը ԱՊՄ բաշխումը, համաձայն ՀՀ կառավարության 25.10.2000 թ. թիվ 679 որոշման, իրականացվում է երկրորդ հերթին: Բաշխումն իրականացվում է ՀՀ կառավարության որոշմամբ, իսկ կազմակերպություններում` տվյալ կազմակերպության ղեկավարի որոշմամբ:

 

Արենի համայնքի բնակչությանն ապաստարաններով ապահովման հաշվարկ

 

._____________________________________________________________________.

|Հ/Հ|Բնակչության խմբերը|Ներկա ժամանակահատվածում|Հաշվարկային ժամկետում |

|   |                  |_______________________|______________________|

|   |                  |Թվաքանակը |Ենթակա են   |Թվաքանակը |Ենթակա են  |

|   |                  |(հազ.մարդ)|պատսպարման  |(հազ.մարդ)|պատսպարման |

|   |                  |          |(հազ. մարդ) |          |(հազ. մարդ)|

|___|__________________|__________|____________|__________|___________|

| 1 |        2         |    3     |     4      |     5    |      6    |

|___|__________________|__________|____________|__________|___________|

| 1 |Աշխատավայրում     |  0.700   |    0.647   |   1.092  |    1.010  |

|   |գտնվող բնակիչներ  |          |            |          |           |

|___|__________________|__________|____________|__________|___________|

| 2 |Տանը գտնվող       |  0.727   |    0.672   |   1.137  |    1.050  |

|   |չաշխատող բնակիչներ|          |            |          |           |

|___|__________________|__________|____________|__________|___________|

| 3 |ՈՒսման վայրում    |  0.320   |    0.296   |   0.498  |    0.460  |

|   |գտնվող ուսանողներ,|          |            |          |           |

|   |դպրոցականներ,     |          |            |          |           |

|   |նախադպրոցական     |          |            |          |           |

|   |երեխաներ          |          |            |          |           |

|___|__________________|__________|____________|__________|___________|

| 4 |Տնային            |  0.200   |    0.185   |   0.310  |    0.280  |

|   |պայմաններում      |          |            |          |           |

|   |գտնվող ուսանողներ,|          |            |          |           |

|   |դպրոցականներ,     |          |            |          |           |

|   |նախադպրոցական     |          |            |          |           |

|   |երեխաներ          |          |            |          |           |

|______________________|__________|____________|__________|___________|

|Ընդամենը              |  1.947   |   1.8000   |   3.037  |    2.800  |

._____________________________________________________________________.

 

Ապաստարանների մակերեսների հաշվարկ` ըստ խմբերի

 

._____________________________________________________________________.

|Հ/Հ|Բնակչության խմբերը|Ներկա ժամանակահատվածում|Հաշվարկային ժամկետում |

|   |                  |_______________________|______________________|

|   |                  |Բնակչության|Ապաստարան- |Բնակչության|Ապաստարան-|

|   |                  |թվաքանակը  |ների       |թվաքանակը  |ների      |

|   |                  |           |անհրաժեշտ  |           |անհրաժեշտ |

|   |                  |           |մակերեսը,  |           |մակերեսը, |

|   |                  |           |մ2         |           |մ2        |

|___|__________________|___________|___________|___________|__________|

| 1 |Նախադպրոցական     |    100    |    90     |    156    |   140    |

|   |տարիքի երեխաներ`  |           |           |           |          |

|   |իրենց խնամակալների|           |           |           |          |

|   |հետ               |           |           |           |          |

|___|__________________|___________|___________|___________|__________|

| 2 |Գյուղի մնացած     |   1847    |  1662     |   2881    |  2593    |

|   |բնակչությունը     |           |           |           |          |

|______________________|___________|___________|___________|__________|

|Ընդամենը              |   1947    |  1752     |   3037    |  2733    |

._____________________________________________________________________.

 

Ծանոթագրություն`

Անհրաժեշտ ծավալով ապաստարանների ընդհանուր մակերեսը հաշվարկվել է գործող նորմաների համաձայն: Նախատեսվող մակերեսների չափերում, հաշվի են առնվել նաև սանիտարական, պահեստային և այլնի համար նախատեսվող անհրաժեշտ օժանդակ մակերեսները:

 

Արենի համայնքի անհատական պաշտպանության միջոցների (ԱՊՄ) պահանջվող

քանակի հաշվարկ` ըստ տարիքային խմբերի

 

.__________________________________________________________.

|Հ/Հ|Բնակչության թվաքանակը`|Ընդամենը|Պահանջվող ԱՊՄ-ի քանակը|

|   |ըստ տարիքային խմբերի  |(մարդ)  |(հատ) և  մակնիշը      |

|   |                      |        |______________________|

|   |                      |        |Քանակը  |   Մակնիշը   |

|   |                      |        |գումարած|             |

|   |                      |        |10%     |             |

|   |                      |        |պահուստ |             |

|___|______________________|________|________|_____________|

| 1 |0 - 2 տարեկան         |   50   |   55   |     Մ.Հ     |

|___|______________________|________|________|_____________|

| 2 |3 - 14 տարեկան        |   597  |   657  |թկ - 5 թկ - 7|

|   |                      |        |        | (մանկական)  |

|___|______________________|________|________|_____________|

| 3 |15-18 տարեկան և  ավելի|  1300  |  1430  | թկ-5, թկ-7  |

|__________________________|________|________|_____________|

|Ընդամենը                  |  1947  |  2142  |             |

.__________________________________________________________.

 

Ծանոթագրություն`

Բնակչությանը ԱՊՄ բաշխումը, համաձայն ՀՀ կառավարության 25.10.2000 թ. թիվ 679 որոշման, իրականացվում է երկրորդ հերթին: Բաշխումն իրականացվում է ՀՀ կառավարության որոշմամբ, իսկ կազմակերպություններում` տվյալ կազմակերպության ղեկավարի որոշմամբ:

 

IV - 1.5. Աղետի դեպքում բնակչության պաշտպանության կազմակերպումը

 

Ազդարարման կազմակերպումը

 

Վայոց Ձորի մարզի ղեկավար կազմի և բնակչության ազդարարումն իրականացվում է մարզի արտակարգ իրավիճակների և քաղաքացիական պաշտպանության վարչության օպերատիվ հերթապահը: Օպերատիվ հերթապահն ազդանշան ստանալուն պես, ստեղծված իրավիճակից ելնելով, կատարվածի մասին զեկուցում է քաղաքացիական պաշտպանության պետին և արտակարգ իրավիճակների և քաղաքացիական պաշտպանության վարչության պետին: Ստանալով մարզի քաղաքացիական պաշտպանության պետից համապատասխան կարգադրություն` օպերատիվ հերթապահը կառավարման կետում տեղադրված կառավարման վահանակի կիրառմամբ, իրականացնում է Եղեգնաձոր քաղաքի ղեկավար կազմի և բնակչության ազդարարումը` ըստ համապատասխան հրահանգի: Միաժամանակ օպերատիվ հերթապահը կրկին անգամ տալիս է Ջերմուկ, Վայք և Եղեգնաձոր քաղաքների կապի հանգույցների հերթափոխի պետերին համապատասխան կարգադրություն` միացնել տեղադրված կապի հանգույցներում ազդարարման սարքավորումները և հերթապահ հեռախոսավարների միջոցով, ըստ նախօրոք պատրաստված ցուցակի, իրականացնել քաղաքների ղեկավար կազմի ազդարարումը:

Արտակարգ իրավիճակների և քաղաքացիական պաշտպանության վարչության անձնակազմի ազդարարումը օպերատիվ հերթապահը կրկին անգամ կարող է իրականացնել հեռախոսային կապով, իսկ անհրաժեշտության դեպքում այլ միջոցներով:

Ազդարարման ավարտի մասին արտակարգ իրավիճակների և քաղաքացիական պաշտպանության վարչության օպերատիվ հերթապահը զեկուցում է մարզի արտակարգ իրավիճակների և քաղաքացիական պաշտպանության վարչության պետին, իսկ նա իր հերթին` մարզի քաղաքացիական պաշտպանության պետին: Էլեկտրասնուցման և հեռախոսակապի խափանման դեպքում, մարզի քաղաքացիական պաշտպանության պետի կարգադրությամբ, ղեկավար կազմի ազդարարումն իրականացվում է սուրհանդակների, իսկ բնակչությանը` հասարակական կարգի պահպանման շարժական բարձրախոսների միջոցով:

 

Կապի կազմակերպումը

 

Վայոց Ձորի մարզում երկրաշարժի հետևանքների վերացման կապի անխափան կառավարման և ապահովման նպատակով, մարզի կառավարման կետում ծավալվում է կարճալիք ռադիոցանցը, որի կազմի մեջ մտնում է նաև ՀՀ կառավարության կառավարման կետը, ՀՀ քաղաքացիական պաշտպանության պետի շարժական կառավարման կետը, Հեր-Հերի և Կեչուտի ջրամբարների ռադիոկայանները: Գեոինֆորմացիոն համակարգն իրագործելու նպատակով կազմակերպվում է արբանյակային «ԻՆՄԱՐՍԱՏ» համակարգի հեռախոսակապ` ՀՀ փրկարար ծառայության կառավարման կետից մինչև ՀՀ փրկարար ծառայության պետի շարժական կառավարման կետը: Փրկարարական աշխատանքների ղեկավարման, ազդարարման և այդ աշխատանքների կազմակերպման համար կազմակերպվում է կարճալիք ռադիոցանցը, որի կազմի մեջ են մտնում ՀՀ համապատասխան ղեկավարման կետերի ռադիոկայանները:

 

Վթարափրկարարական և այլ անհետաձգելի աշխատանքների վերաբերյալ

որոշման ընդունումը

 

Երկրաշարժի և այլ արտակարգ իրավիճակի գոտու հետախուզական տվյալները հավաքվում և վերլուծվում են ՀՀ կառավարությանն առընթեր արտակարգ իրավիճակների վարչության աշխատանքային խմբի կողմից` ՀՀ նախարարությունների և գերատեսչությունների ներկայացուցիչների մասնակցությամբ:

Վերլուծությամբ որոշվում է`

. աղետի մասշտաբը,

. փրկարարական աշխատանքների բնույթը, ծավալը և անցկացման հաջորդականությունը,

. ուժեղ ներգործող թունավոր նյութեր օգտագործող օբյեկտներում վթարի բնույթը, մասշտաբը, վթարափրկարարական ուժերի գործողությունների վրա թունավոր նյութերի հնարավոր ազդեցությունը,

. հարևան մարզերի արտակարգ իրավիճակների և քաղաքացիական պաշտպանության ուժերի կազմը, վիճակը և փրկարարական աշխատանքների կատարման հնարավորությունը և այդ նպատակով քաղաքացիական պաշտպանության կազմավորումների ներգրավման անհրաժեշտությունը,

. հարակից օտարերկրյա պետությունների կողմից օգնության կարգով հատկացվող ուժերի և միջոցների օգտագործման անհրաժեշտությունը,

. տեղանքի բնույթը, ճանապարհների վիճակը, տարվա, օրվա ժամանակն ու եղանակը և այդ գործոնների ազդեցությունն ուժերի գործողությունների վրա,

. աղետի գոտի ուժերի մուտքի առավել նպատակահարմար ուղությունները,

. աշխատանքների կատարման եղանակները և անվտանգությունն ապահովող միջոցները:

Ելնելով իրադրության գնահատման արդյունքների հիման վրա արված եզրակացություններից, երկրաշարժի հետևանքների վերացման հանրապետական հանձնաժողովի նախագահը որոշում է ընդունում աղետի գոտում վթարափրկարարական և այլ անհետաձգելի աշխատանքների անցկացման վերաբերյալ:

 

Բնակչության իրազեկումը և տեղեկացումը

 

Պաշտպանական կառույցներում բնակչության պատսպարումը տեղի է ունենում քաղաքացիական պաշտպանության ազդանշաններով`

- շչակի անընդհատ հնչեցման դեպքում («Օդային տագնապ» ազդանշան) բնակչությունն անմիջապես պատսպարվում է պաշտպանական կառույցներում.

- շչակի ընդհատ հնչեցման դեպքում («ՈՒշադրություն բոլորին» ազդանշան) բնակչությունը պարտավոր է միացնել հեռուստացույցները և ռադիոընդունիչները, որոնցով փրկարարական պետական մարմինների կողմից տրվում են հաղորդագրություններ տեղանքի քիմիական կամ ճառագայթային վարակի սպառնալիքի կամ դրանց առաջացման և բնակչության գործողությունների մասին ու գործում` համաձայն այդ հաղորդագրությունների:

Ստանալով համապատասխան ազդանշան` պաշտպանական կառույցները սպասարկող խմբերի և օղակների անձնակազմերը բերվում են պատրաստականության և ժամանելով իրենց աշխատատեղերը, պաշտպանական կառույցները պատրաստում են պատսպարվողների ընդունման համար:

Պետական կառավարման տարածքային, տեղական ինքնակառավարման մարմինները, արտակարգ իրավիճակների և քաղաքացիական պաշտպանության մարմինների հետ համատեղ, կազմակերպում են բնակչության պատսպարման համալիր միջոցառումներ:

Պաշտպանական կառույցներում բնակչության պատսպարումն իրականացվում է նախապես մշակված և հաստատված պլանների համաձայն:

Աշխատանքային հերթափոխի աշխատողներն ու ծառայողները, օբյեկտների համապատասխան պաշտոնատար անձանց ղեկավարությամբ, զբաղեցնում են պաշտպանական կառույցները` համաձայն օբյեկտի արտակարգ իրավիճակների և քաղաքացիական պաշտպանության պետի կողմից նախապես մշակված պլանների, իսկ անհատական բնակարաններում ապրողները` իրենց հարմարեցված նկուղները և այլ շինությունները:

 

Մարզի բնակչության պատսպարումը

 

Արտակարգ իրավիճակներում բնակչության պատսպարումը պետք է իրականացվի հետևյալ պաշտպանական կառույցներում`

- ստորգետնյա հատուկ շինություններում` ապաստարաններում, նկուղներում, կիսանկուղներում, խորացված տարածքներում.

- բնակելի ֆոնդի տարածքներում` առաջին հարկի տարածքներ` հարմարեցված որպես ապաստարաններ:

Բնակչության պատսպարման համալիր միջոցառումներն ընդգրկում են`

- պաշտպանական կառույցների վաղօրոք կառուցումը.

- պաշտպանական կառույցների պահպանումը պատրաստի վիճակում.

- պաշտպանական կառույցների նպատակային օգտագործման կազմակերպումը արագ կառուցվող ապաստարանների շինարարության կազմակերպումն ու ապահովումը պատերազմի սպառնալիքի ժամանակ:

Արտակարգ իրավիճակներում քաղաքի կենսագործունեությունն ապահովող ձեռնարկությունների ապաստարաններում պատսպարվում են նշված ձեռնարկությունների աշխատակիցները:

Նկուղային և այլ խորացված տարածքներում, պատսպարման նպատակով նախատեսված շենքերի և շինությունների առաջին հարկերում, պարզագույն թաքստոցներում պատսպարվում է մնացած բնակչությունը:

 

ՈՒժեղ երկրաշարժի և այլ արտակարգ իրավիճակների դեպքում բնակչության

պաշտպանության կազմակերպման նպատակով իրականացվող միջոցառումները

 

ՈՒժեղ երկրաշարժի և այլ արտակարգ իրավիճակների առաջացման (ծագման) դեպքում պատրաստականության վիճակի են բերվում պետական կառավարման հանրապետական և տարածքային կառավարման, ինչպես նաև տեղական ինքնակառավարման մարմինները, այդ մարմինների արտակարգ իրավիճակների հարցերով հանձնաժողովները, արտակարգ իրավիճակների և քաղաքացիական պաշտպանության ուժերը և միջոցները: ՈՒժի մեջ են մտցվում ուժեղ երկրաշարժի դեպքում բնակչության պաշտպանության բոլոր մակարդակների պլանները և իրագործվում են այդ պլաններով նախատեսված միջոցառումները:

Այդ թվում`

- կատարվում է ՀՀ նախարարությունների և գերատեսչությունների ղեկավարների հավաք, որոնք պետք է տեղեկություններ և առաջարկություններ ներկայացնեն կառավարությանը

- ստեղծվում է արտակարգ իրավիճակների հետևանքների վերացման հանրապետական հանձնաժողով, որի կազմը ներկայացվում է կառավարության հաստատմանը.

- ընդունվում են նախնական որոշումներ փրկարարական աշխատանքների կազմակերպման համար անհրաժեշտ ուժերի և միջոցների պատրաստականության բերման, աղետի գոտու հետախուզության կազմակերպման և իրականացման, կապի ապահովման մասին.

- արտակարգ իրավիճակների նախարարության օպերատիվ հերթապահից արտակարգ իրավիճակի մասին ահազանգ ստանալուն պես, կազմակերպվում է նախարարությունների, գերատեսչությունների աշխատողների հավաք և պետք է անցնի շուրջօրյա աշխատանքային ռեժիմի.

- կազմակերպվում է նախարարությունների, գերատեսչությունների ենթակայության տակ գտնվող կազմակերպությունների ազդարարումը և իրադրության գնահատումից հետո, իրենց որոշմամբ սահմանվում է նրանց աշխատանքային ռեժիմը և պատրաստ վիճակի է բերվում օպերատիվ (ներկայացուցիչների) խմբերը:

- ՀՀ նախարարությունների և գերատեսչությունների ղեկավարների հրամանով ուժի մեջ են մտցվում բնակչության պաշտպանության իրենց պլանները և ապագայում աշխատում են ըստ այդ պլանների.

ՀՀ արտակարգ իրավիճակների նախարարությունը`

- պատրաստականության է բերում նախարարության ստորաբաժանումները և անցնում շուրջօրյա աշխատանքային ռեժիմի.

- ծավալում է աշխատանքային խմբի գործունեությունը, այդ թվում աղետի գնահատման գեոինֆորմացիոն համակարգը` ընդգրկելով ՀՀ նախարարությունների և գերատեսչությունների օպերատիվ խմբերը.

- կազմակերպում է փրկարարական աշխատանքներ արտակարգ իրավիճակի գոտում և իրականացնում` այդ աշխատանքների ընդհանուր ղեկավարում.

- վերահսկում է արտակարգ իրավիճակների հետևանքների վերացման, փրկարարական աշխատանքների իրականացման վերաբերյալ ՀՀ վարչապետի, ՀՀ քաղաքացիական պաշտպանության պետի որոշումների կատարման ընթացքը պետական կառավարման հանրապետական և տարածքային կառավարման, ինչպես նաև տեղական ինքնակառավարման մարմինների և կազմակերպությունների կողմից.

Պետական կառավարման տարածքային մարմինների և տեղական ինքնակառավարման մարմինների ղեկավարները`

- իրենց որոշումներով ուժի մեջ են մտցնում արտակարգ իրավիճակների պաշտպանության մարզային պլանները և ապահովում դրանցում նշված միջոցառումների իրականացումը.

- համապատասխան տարածքներում կազմակերպում և կատարում են փրկարարական և աղետի հետևանքների վերացման աշխատանքներ.

- կազմակերպում են չտուժած բնակչության և փրկարարական ուժերի ներգրավումը փրկարարական աշխատանքներում.

- ՀՀ ոստիկանության տարածքային ստորաբաժանումների աջակցությամբ ճշտում են արտակարգ իրավիճակի հետևանքներից չտուժած ավտոտրանսպորտային միջոցների և ինժեներական տեխնիկայի թիվը, դրանց գտնվելու վայրերը և կազմակերպում են դրանց ներգրավումը փրկարարական աշխատանքներում:

 

Արտակարգ իրավիճակի գոտուց բնակչության տարահանման կազմակերպումը

 

Արտակարգ իրավիճակի դեպքում Վայոց Ձորի մարզից բնակչության տարահանումը կազմակերպելու համար աշխատանքային տեղամասերում ստեղծվում է տարահանման 20 կետ:

Բնակչության տարահանումն իրագործելու նպատակով հատկացվում են մարդատար ավտոբուսներ, որոնցով կազմվում են ավտոշարասյուններ:

Տարահանվում է` (պայմանական)

Եղեգնաձորից` 1160 մարդ,

Մալիշկայից` 590 մարդ,

Վայքից` 1264 մարդ,

Ջերմուկից` 32 մարդ,

Շատինից` 50 մարդ:

Տարահանումն իրականացվում է շուրջօրյա: Տարահանման ավարտը երկրաշարժի և այլ արտակարգ իրավիճակի մասին տեղեկություն ստանալու պահից 23 ժամ հետո (համաձայն տարահանման գրաֆիկի):

Տարահանված բնակչությունը տեղաբաշխվում է հանրապետության անվտանգ բնակավայրերում` համաձայն հետևյալ հաշվարկի`

 

.____________________________________________.

|Բնակչության|Ենթակա են |Ընդունող բնակավայրերը|

|տարահանման |տարահանման|                     |

|քաղաքները  |ընդամենը  |_____________________|

|           |(մարդ)    |Գորիս |Սիսիան|Արարատ |

|___________|__________|______|______|_______|

|Եղեգնաձոր  |   1160   |  -   |  -   | 1160  |

|___________|__________|______|______|_______|

|Մալիշկա    |    590   |  590 |  -   |   -   |

|___________|__________|______|______|_______|

|Վայք       |   1264   |   -  | 4264 |   -   |

|___________|__________|______|______|_______|

|Ջերմուկ    |    32    |  32  |  -   |   -   |

|___________|__________|______|______|_______|

|Շատին      |    50    |   -  |  -   |  50   |

|___________|__________|______|______|_______|

|Ընդամենը   |   3096   |  622 | 1264 | 1210  |

.____________________________________________.

 

Աղետի գոտու բուժհիմնարկները տարահանվում են այն ուղղություններով, որոնցով տարահանվում են համապատասխան բնակավայրերի բնակիչները:

 

IV - 1.6. Նախագծման հիմնական դրույթները

 

Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ մարզի տարածքը գտնվում է բարձր սեյսմիկ ռիսկի գոտում, ուստի պետք է նախատեսվեն վտանգավոր օբյեկտների, բնակելի շենքերի և բնակչության կենսապահովման օբյեկտների պաշտպանությանն ուղղված միջոցառումներ:

Դրանցից են`

- արտակարգ իրավիճակներում քաղաքների տարածքի ռացիոնալ օգտագործման և կենսագործունեության կայունության բարձրացման համար, նախագծում նախատեսել տարբեր ֆունկցիոնալ գոտիների և համայնքի տրանսպորտային ցանցի մանրամասն լուծումներ.

- մայրուղիների և փողոցների նախագծային լայնությունը կարմիր գծերում, ընդունել նվազագույնը 12.0 մ, որպեսզի շենքերի և կառույցների փլուզման դեպքում ապահովվի փրկարարական ստորաբաժանումների անարգել մոտեցումը.

- ինժեներական հաղորդակցության ուղիների նախագծման հիմքում դնել քաղաքի կենսագործունեության հուսալի ապահովումն ինչպես խաղաղ, այնպես էլ արտակարգ իրավիճակներում.

- ջրամատակարարման համակարգը կենտրոնացնել, համատեղել խմելու և հակահրդեհային նպատակների համար` մեկ ջրատարով:

 

IV - 1.7. Բնակչության պաշտպանության միջոցառումները

 

Բնակչության պաշտպանության միջոցառումների մեջ մտնում են`

 

1. ինժեներական ապահովումը, որի նպատակն է պայմաններ ստեղծել քաղաք մուտք գործելու, փրկարարական և այլ անհետաձգելի աշխատանքների, դրանց հաջող իրականացման, ինչպես նաև աղետի գոտուց բնակչության տարահանման կազմակերպման համար.

2. բժշկական ապահովումը, որի նպատակն է պայմաններ ստեղծել բժշկական օգնություն ցուցաբերել տուժածներին` գործին ընդգրկելով ինչպես տեղական, այնպես էլ այդ աշխատանքների մեջ ներգրավվող այլ մարզերից ժամանող ուժերը.

3. հասարակական անվտանգության և հակահրդեհային ապահովումը, որի նպատակն է ապահովել քաղաքի բնակչության անվտանգությունը, ունեցվածքի պահպանությունը և հակահրդեհային անվտանգությունը.

4. նյութատեխնիկական միջոցների և սննդամթերքի ապահովումը, որի նպատակն է քաղաքի տուժած բնակչության և փրկարարական ուժերի կենսապահովման համար կազմակերպել սննդի և առաջին անհրաժեշտության միջոցների ժամանակին տեղափոխումը և բաշխումը.

5. տրանսպորտային ապահովումը, որի նպատակն է աղետի գոտի տեղափոխել փրկարարական կազմավորումներ, ինչպես նաև փոքրածավալ տեխնիկական միջոցներ և տարահանել բնակչությանը.

6. տեղեկատվության ապահովումը, որի նպատակն է հստակ մեկնաբանել արտակարգ իրավիճակները և դրանց հետևանքները, ապահովել լրատվության օբյեկտիվությունը և պրոֆեսիոնալ պատշաճ մակարդակը:

7. Միաժամանակ`

ա) բնակավայրում վտանգավոր ձեռնարկություններն ու արտադրությունները տեղաբաշխել նպատակահարմար` հաշվի առնելով բնակչության պաշտպանության խնդիրները.

բ) շենքերի, շինությունների, ինժեներական ցանցերի, հիդրոտեխնիկական կառույցների, տրանսպորտային հաղորդակցության ուղիների և մայրուղիների շինարարությունն իրականացնել անվտանգության և հուսալիության անհրաժեշտ մակարդակներով.

գ) ապահովել գյուղատնտեսական գործունեության կայունությունը.

դ) նախատեսել և ստեղծել ԱԻ սպառնալիքի կամ առաջացման մասին պետական մարմիններին և բնակչությանն ազդարարման համակարգ.

ե) նախատեսել, աղետի դեպքում, բնակչության պատսպարման, տարահանման և անհատական պաշտպանության միջոցներով ապահովման և իրականացման հնարավորություն.

զ) նախատեսել, աղետի դեպքում, փրկարարական և այլ անհետաձգելի վթարային վերականգնողական աշխատանքների կատարման հնարավորություն.

է) նախատեսել, աղետի դեպքում, հասարակական կարգի, պաշտպանական նշանակության, բնակչության կենսագործունեությունն ապահովող և այլ կարևորագույն օբյեկտների պահպանության ուժեղացման հնարավորություններ.

ը) նախատեսել, աղետի դեպքում, քաղաքացիների, տրանսպորտային միջոցների տեղաշարժման, բեռների ներմուծման և արտահանման հնարավորություններ.

թ) նախատեսել, աղետի դեպքում, պետական մարմինների գույքի, նյութատեխնիկական պաշարների, տրանսպորտային և այլ միջոցների նպատակային հավաքման և օգտագործման հնարավորություն.

ժ) նախատեսել, աղետի դեպքում, կարանտինային և այլ սանիտարահամաճարակային միջոցառումների իրականացման, գյուղատնտեսական մշակաբույսերի և կենդանիների պաշտպանության և բնակչության բժշկական սպասարկման իրականացման հնարավորություններ.

ժա) բնակավայրերը և օբյեկտներն ապահովել հրդեհային պահպանության հնարավորություններով, ինչպես նաև հակահրդեհային ջրամատակարարմամբ, շենքերին և շինություններին հարող մշտական գործող ճանապարհներով, կապի միջոցներով` համաձայն հակահրդեհային նորմատիվ փաստաթղթերի.

ժբ) շենքերի, շինությունների կազմակերպությունների ծավալա-հատակագծային և կառուցվածքային լուծումները, ինչպես նաև դրանց միջև անջրպետները նախատեսել այնպես, որպեսզի ապահովվի մարդկանց անվտանգությունը և հրդեհների մարումը.

ժգ) բնակավայրի բնակելի տարածքի սահմաններում պոտենցիալ վտանգավոր պահեստների և շինությունների, ինչպես նաև այրվող գազերով և հեղուկներով տարանցիկ խողովակաշարերի տեղաբաշխումն իրականացնել նորմատիվ տեխնիկական փաստաթղթերի պահանջներին համապատասխան.

ժդ) նախատեսել մարզի համայնքների տարածքում սեյսմիկ ռիսկի նվազեցման ուղղությամբ տարվող աշխատանքներ` դրանք ներառելով համայնքների գլխավոր հատակագծերում և գոտիավորման նախագծերում.

ժե) նախատեսել համայնքների տարածքում ուժեղ երկրաշարժերին և այլ արտակարգ իրավիճակներին բնակչությանը նախապատրաստելու աշխատանքներ, ինչպես նաև կատարել տարածքների գործառնական գոտիավորում ըստ սեյսմիկ վտանգի առումով բարենպաստ, սահմանափակ բարենպաստ և անբարենպաստ հատվածների` (իրականացվելիք շինարարության համար առաջարկելով շինարարության ենթակա տարածքի ինժեներական նախապատրաստման միջոցառումներ, ստորերկրյա ջրերի մակարդակի իջեցում և այլն), ինչպես նաև իրականացվող շինարարության պայմաններում ապահովել գործող սեյսմակայուն շինարարության իրականացման նորմերի պահանջները (կառուցապատման հարկայնության սահմանափակմամբ, կոնստրուկտիվ համակարգերի ընտրությամբ և այլն), նախատեսել շրջանցիկ և կրկնակված ճանապարհների կառուցում և այլն:

 

Համայնքների մանրամասն նախագծման ընթացքում`

ա) մշակել հատուկ միջոցառումներ` ապահովելու համայնքի հատուկ կարևորագույն օբյեկտների գործունեության կայունությունն արտակարգ իրավիճակներում.

բ) նախատեսել անհրաժեշտ միջոցառումներ, արտակարգ իրավիճակներում, ապահովելու կառավարման, կապի, ազդարարման, կառավարման մարմինների և բնակչության իրազեկման ապահովման համակարգերի ստեղծման և դրանց բնականոն գործունեության աշխատանքները.

գ) մշակել հատուկ պլաններ արտակարգ իրավիճակներում համայնքների բնակչության տարահանումն ապահովելու համար և այն համաձայնեցնել այն բնակավայրի ղեկավարության հետ, որտեղ նրանք պետք է տեղաբաշխվեն.

դ) մարզի քաղաքների և մոտակա բնակավայրերի համար կառուցել կենցաղային և արտադրական կեղտաջրերի կենսաբանական մաքրման կայաններ և ապահովել դրանց արդյունավետ աշխատանքը.

ե) մշակել հատուկ միջոցառումներ` ապահովելու Հեր-Հերի, Կեչուտի, Գնդեվազի, Մարտիրոս-1, Մարտիրոս-2, Հորսի, Աղավնաձորի ջրամբարների անվտանգ շահագործումը.

զ) ապահովել մարզի կոմունալ, կենցաղային, գազատարների, խմելու ջրագծերի, կոյուղագծերի, էներգամատակարարման գծերի, կամուրջների, ճանապարհների անխափան աշխատանքը` ժամանակին կատարելով դրանց պլանային նախազգուշական վերանորոգման աշխատանքները.

է) բենզա-գազալիցքավորման կայանները տեղակայել գոյություն ունեցող նորմերի համաձայն.

ը) կատարելագործել բնակչության պաշտպանության ապաստարանները, նախատեսել նորերը:

Ջերմուկի չգործող օդանավակայանի հարակից տարածքում առկա է հրշեջ փրկարարական ջոկատ: Ջերմուկի համար նոր օդանավակայանի տեղակայման համար բարենպաստ տարածքները բացակայում են, ուստի նախատեսվում է ուղղաթիռահարթակ, որի կառուցման ծրագրի իրականացման շրջանակներում կդիտարկվի նաև վերջինիս տարածքում նոր ջոկատի տեղակայման խնդիրը:

 

Գլուխ V
ՎԱՅՈՑ ՁՈՐԻ ՄԱՐԶԻ ՏԱՐԱԾՔԱՅԻՆ ՀԱՏԱԿԱԳԾՄԱՆ ՆԱԽԱԳԾԻ ԻՐԱԿԱՆԱՑՄԱՆ ԱՌԱՋՆԱՀԵՐԹ ՄԻՋՈՑԱՌՈՒՄՆԵՐ

 

Վայոց Ձորի մարզի տարածքային հատակագծման նախագծի իրականացման առաջնահերթ միջոցառումների թվին են դասվում`

1. Վայոց Ձորի մարզի` նախանշված զարգացումների առումով առաջնահերթ կարևորության (մայրուղիներին հարակից, զբոսաշրջային յուրացման առումով առավել արժեքավոր, քաղաքների բարենպաստ մատչելիության գոտում տեղակայված և այլն) գյուղական համայնքների գլխավոր հատակագծերի և գոտիավորման նախագծերի փաստաթղթերի մշակումը,

2. Վայոց Ձորի մարզի` հիմնական հատակագծային առանցքների մատչելիության սահմանափակ բարենպաստության գոտում տեղակայված համայնքների գլխավոր հատակագծերի և գոտիավորման նախագծերի մշակումը

3. Վայոց Ձորի մարզի ռեկրեացիոն-առողջարանային-լանդշաֆտային գործառական համակարգերի տարածքային կազմակերպման նախագծերի մշակումը, հաշվի առնելով տարածքի ռեկրեացիոն գոտու արժեքավոր լանդշաֆտների և ռեսուրսների տարածքային բաշխվածությունը` ռեկրեացիոն գոտու կառուցապատման ենթակա լանդշաֆտների և ռեկրեացիոն գերակա ուղղությունների զարգացման սկզբունքների մշակումով.

- Ջերմուկի ազդեցության գոտում ներառված տարածաշրջանները,

- խորքային ընդգրկման հնարավորությունները` գետահովիտներով դեպի լեռնալանջերը,

- մարզի տարածքում տեղաբաշխված ձմեռային սպորտի և հանգստի կազմակերպման հնարավորությունները,

- պատմամշակութային, հնագիտական, բնական հուշարձանների տարածքային բաշխվածությունը,

Ընդ որում անհրաժեշտ է Հայաստանի պայմաններին համապատասխանող լանդշաֆտների ռեկրեացիոն բեռնվածության նոր նորմերի մշակում` համախմբելով տարբեր գիտահետազոտական և նախագծային ինստիտուտների ուժերը:

4. Հատուկ պահպանվող տարածքների վերաբերյալ օրենսդրությամբ սահմանված միջոցառումների հետևողական իրագործումը, այդ թվում` բնապահպանական բնօգտագործման և մոնիտորինգի կազմակերպումը:

5. Մարզի տարածքների անտառապատման և անտառվերականգնման համալիր միջոցառումների իրականացում:

6. Օդերևութաբանական մշտական դիտակետերի վերականգնում:

 

7. Տեղեկատվական ցանցի մոնիտորինգի համակարգի ստեղծում:

 

ՏԱՐԱԾՔԱՅԻՆ ՀԱՏԱԿԱԳԾՄԱՆ ՆԱԽԱԳԾԻ ՏԵԽՆԻԿԱՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՑՈՒՑԱՆԻՇՆԵՐԸ

 

.____________________________________________________________________.

| N |        Ցուցանիշներ           |Չափման   |Գոյություն|Հեռանկարային|

|   |                              |միավորը  |ունեցող   |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

| 1 |                2             |    3    |    4     |      5     |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

| 1 |Տարածքը                       |հազ. հա  |          |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|1.1|Վայոց Ձորի մարզը              |         | 230.783  |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |գյուղատնտեսական նշանակության  |  - «-   | 209.258  |            |

|   |հողեր (վարելահողեր, բազմամյա  |         |          |            |

|   |տնկարկներ, խոտհարքներ,        |         |          |            |

|   |արոտավայրեր և  այլ հողատեսքեր)|         |          |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |բնակավայրերի հողեր            |  - «-   |  5.036   |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |արդյունաբերության,            |  - «-   |   1.0    |            |

|   |ընդերքօգտագործման և  այլ      |         |          |            |

|   |արտադրական նշանակության հողեր,|         |          |            |

|   |էներգետիկայի, տրանսպորտի,     |  - «-   |          |            |

|   |կապի, կոմունալ                |         |          |            |

|   |ենթակառուցվածքների օբյեկտների |         |          |            |

|   |հողեր                         |         |          |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |հատուկ պահպանվող տարածքների   |  - «-   |  1.173   |            |

|   |հողեր                         |         |          |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |հատուկ նշանակության հողեր     |  - «-   |  0.033   |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |անտառային հողեր               |  - «-   |  13.24   |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |ջրային ֆոնդի հողեր            |  - «-   |  1.041   |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |պահուստային հողեր             |  - «-   |  0.620   |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |Նախագծվող տարածքն ըստ         |  - «-   |  79.69   |            |

|   |սեփականության ձևերի`          |         |          |            |

|   |պետության սեփականություն      |         |          |            |

|   |հանդիսացող հողեր              |         |          |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |համայնքների սեփականություն    |  - «-   | 133.121  |            |

|   |հանդիսացող հողեր              |         |          |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

| 2 |Բնակչության թվաքանակը *       |հազ. մարդ|  57.897  |   218.0    |

|   |(ընդամենը), այդ թվում`        |         |          | (դեմ.տար.) |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |քաղաքների                     |  - «-   |  19.605  |    60.0    |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |գյուղերի                      |  - «-   |  38.292  |   158.0    |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

| 3 |Բնակչության խտությունը        |մարդ կմ2 |    25    |      95    |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

| 4 |Քաղաքների քանակը, այդ թվում   |  հատ    |    3     |            |

|   |բնակչությամբ`                 |         |          |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |մինչև  5 հազար                |  - «-   |          |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |5 - 25 հազար                  |  - «-   |    3     |      1     |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |25 - 50 հազար                 |  - «-   |          |      2     |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |50 - 100 հազար                |  - «-   |          |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |100 - 500 հազար               |  - «-   |          |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |500 հազար և  ավելի            |  - «-   |          |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

| 5 |Գյուղական համայնքների քանակը, |  - «-   |    41    |            |

|   |այդ թվում բնակչությամբ`       |         |          |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |մինչև  0.2 հազար մարդ         |  - «-   |     2    |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |0.2-1 հազար մարդ              |  - «-   |    24    |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |1 - 5 հազար մարդ              |  - «-   |    14    |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |5 - 10 հազար մարդ             |  - «-   |     1    |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |10 հազար և  ավելի             |  - «-   |          |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

| 6 |Սոցիալական ենթակառուցվածքը    |հազ. մ3  |  2170.7  |            |

|   |բնակելի ֆոնդը                 |ընդհանուր|          |            |

|   |                              |մակերես  |          |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |քաղաքում                      |  - «-   |   538.8  |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |գյուղում                      |  - «-   |  1631.9  |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

| 7 |Բնակչության ապահովվածությունը | մ2/մարդ |          |            |

|   |ընդհանուր մակերեսով, այդ      |         |          |            |

|   |թվում`                        |         |          |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |քաղաքում                      |   - «-  |    27.4  |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |գյուղում                      |   - «-  |    42.6  |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

| 8 |Տրանսպորտային և  ինժեներական  |         |          |            |

|   |ենթակառուցվածքը               |         |          |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |երկաթուղային ցանցի            |  կմ     |    -     |    101.5   |

|   |երկարությունը (դասակարգումն   |         |          |            |

|   |ըստ ՀՀՇՆ-ի IV-11.05.01-96)    |         |          |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |ավտոմոբիլային ցանցի           |   - «-  |   432.8  |    900.4   |

|   |երկարությունը (դասակարգումն   |         |          |            |

|   |ըստ ՀՀՇՆ-ի IV-11.05.02-99),   |         |          |            |

|   |այդ թվում                     |         |          |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |միջպետական նշանակության       |   - «-  |   113.0  |     95.0   |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |հանրապետական նշանակության     |   - «-  |   206.8  |    356.8   |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |տեղական նշանակության          |   - «-  |   293.6  |    448.6   |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

| 9 |Տրանսպորտային ցանցի խտությունը| կմ/կմ2  |          |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |երկաթուղային                  |   - «-  |     -    |     0.04   |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |ավտոմոբիլային                 |   - «-  |    0.19  |     0.39   |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|10 |Օդանավակայաններ, այդ թվում    | միավոր  |          |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |միջազգային                    |  - «-   |     -    |      -     |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |հանրապետական նշանակության     |  - «-   |     -    |      1     |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|11 |Գազատարներ երկարությունը      |   կմ    |          |            |

|   |(միջին և  ցածր ճնշման)        |         |          |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|12 |Էլեկտրամատակարարում           |         |          |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|13 |Պահանջարկը էլեկտրաէներգիայի   |   Մվտ   |          |      81    |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|14 |որից կոմունալ-կենցաղային      |   - «-  |          |      70    |

|   |պահանջների համար              |         |          |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |բնական գազի                   |հազ      |          |     104    |

|   |                              |մ3/ժամ   |          |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |ստորգետնյա ջրերից             |հազ.     |   15.9   |   55.103   |

|   |                              |մ3/օր    |          |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|15 |Ջրային պաշարների օգտագործումը |         |          |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |խմելու որակի ջուր             |հազ.     |          |    50.89   |

|   |                              |մ3/օր    |          |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |արտադրական կարիքների համար    |   - «-  |          |    4.213   |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |ոռոգման ջուր                  |մլն      |          |     28.4   |

|   |                              |մ3/տարի  |          |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |Կեղտաջրերի ընդհանուր ծավալը,  |հազ.     |   9.3    |    40.749  |

|   |այդ թվում                     |մ3/օր    |          |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |արտադրական կեղտաջրեր          |   - «-  |          |     8.754  |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |կենցաղային կեղտաջրեր          |   - «-  |          |    31.995  |

|   |կոշտ կենցաղային թափոնների     |հազ.     |   4.7    |      15    |

|   |վերամշակման քանակը            |տ/տարի   |          |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|16 |Բնապահպանություն և            |         |          |            |

|   |բնօգտագործում                 |         |          |            |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |ոռոգում                       |   հա    |   6778   |     8000   |

|___|______________________________|_________|__________|____________|

|   |խախտված հողերի ռեկուլտիվացիա` |   հա    |    -     |      -     |

|   |յուրաքանչյուր հանքավայրի      |         |          |            |

|   |շահագործման ավարտից հետո      |         |          |            |

.____________________________________________________________________.

 

*-ըստ ՀՀ Վայոց Ձորի վիճակագրական վարչության տվյալների

 

ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՑԱՆԿ

 

1. «ՀՀ տարաբնակեցման գլխավոր նախագիծ», «Հայնախագիծ» ՓԲԸ-2002 թ.

2. «Հայաստանի կենսաբազմազանություն» Առաջին ազգային զեկույց-ՀՀ բնապահպանության նախարարություն, Երևան-1999 թ.

 

3. Համապարփակ զարգացման ծրագիր. «Ջերմուկ քաղաքը որպես առողջարանային և ձմեռային զբոսաշրջության կենտրոն», ԱՄՆ ՄԶԳ «Մրցունակ մասնավոր հատված Հայաստանում» ծրագրի (CAPS) կողմից ՀՀ էկոնոմիկայի նախարարության համար Դեկտեմբեր, 2008 թ.

 

4. ՀՀ կառավարության «Ջերմուկ քաղաքը զբոսաշրջային կենտրոն հայտարարելու մասին» 18.10.2008 թ. N 1064-Ն որոշում:

 

5. Վայոց Ձոր, մարզի տնտեսական հետազոտություն, Հոկտեմբեր 2004, Armenia EU-TASIS

 

6. «Հայաստանում անապատացման դեմ պայքարի գործողությունների ազգային ծրագիր», Երևան 2002 թ., ՀՀ բնապահպանության նախարարություն

 

7. «Հայաստանի ազգային ատլաս» «Գեոդեզիայի և քարտեզագրության կենտրոն» ՊՈԱԿ, Երևան 2007 թ.

 

8. Հայաստանի բնության հատուկ պահպանվող տարածքների զարգացման պետական ռազմավարության և գործողությունների ազգային ծրագիր, ՀՀ բնապահպանության նախարարություն, Երևան-2003 թ.

 

9. Բոլոր շահագրգիռ նախարարությունների, Վայոց Ձորի մարզպետարանի նյութերը

 

10. Զեկույց «Տեղական ինքնակառավարման բարեփոխումները Հայաստանում» (2007 թ.), Համայնքների ֆինանսական միավորում, տեղական ինքնակառավարման բարեփոխումները Հայաստանում, Երևան 2008 թ.

 

11. «Gnishikadzor Area Cultural Landscape, Nomination for Inscription on the world heritage list, Ministry of Foreign Affairs of th RA, Armenian National Commision for UNESCO, Ministry of Culture and Youth Affairs of the RA, Department for Conservation of Historical and Cultural Monuments, ICOMOS/Armenia NGO, Yerevan 2004,

 

12. Development of Jermuk as an International Destination Resort, USAID, CAPS.

 

13. Կօմպլեկսնայա սխեմա օխռանի պրիռօդի ի ռացիօնալյնօգօ իսպօլյզօվանիյա պրիռօդնիխ ռեսուրսօվ բասսեյնա օզեռա Սեվան», Մօսկվա, «Սօէզգիպռօվօդխօզ» ինստիտուտ, 1982 գ.

 

14. Րեկօմենդացիի պօ օխռանե օկռուժայուշեյ սրեդի վ ռայօննօյ պլանիռօվկե, ՑՆԻԻՊ գռադօստռօիտելյստվա, Մօսկվա 1986

 

15. Մետօդիկա պռօեկտիռօվանիյա գօսուդառստվեննիխ նացիօնայնիխ պառկօվ վ ՌՍՖՍՌ, Մօսկվա ստռօյիզդատ, 1981 գ.

 

16. Ռուկօվօդստվօ պօ ֆօռմիռօվանիյու կուռօռտնօ-ռեկրեացիօննիխ սիստեմ ՑՆԻԻՊ կուռօռտնօ-տուրիստսկիխ զդանիյ ի կօմպլեկսօվ Գօսգռաժդանստռօյա, Մօսկվա - 1984 գ.

 

17. Յառգինա-Գռադօստռօիտելյնիխ անալիզ, Մօսկվա, Ստռօիզդատ - 1984 գ.

18. Ռուկօվօդստվօ պօ կօմպլեկսնօյ ացենկե ի ֆունկցիօնալյնօմու զօնիռօվանիյու տերրիտօրիյ վ ռայօննօյ պլանիռօվկե, Մօսկվա ՑՆԻԻՊ գռադօստռօիտելյստվա Գօսգռաժդանստռօյա, Մօսկվա - 1978 գ.

 

19. Վլադիմիռօվ Վ.Վ. «Ռասսելենիե ի օկռուժայուշայա սրեդա, Մօսկվա, ստռօյիզդատ, 1982 գ.

 

20. Պլանիռօվկա ի զաստռօյկա գօռօդսկիխ ի սելյսկիխ պօսելենիյ, ՍՆիՊ 2.07.01-89, Մօսկվա 1989 գ.

 

21. Ստռօիտելյնիե նօռմի ի պռավիլա, Գռադօստռօիտելյստվօ, Պլանիռօվկա ի զաստռօյկա գօռօդսկիխ ի սելյսկիխ պօսելենիյ, ՍՆիՊ 2.07.01-89, Մօսկվա 1989 գ.

 

22. Վ.Ֆ. Բաբկօվ, Օ.Վ. Անդրեեվ «Պռօեկտիռօվանիե ավտօմօբիլյնիխ դօռօգ տ. 2, Տռանսպօռտ, Մ. 1987 գ., ստռ. 380

 

23. Ռայօննայա պլանիռօվկա, սպռավօչնիկ պռօեկտիռօվշիկա, Մօսկվա ստռօյիզդատ 1986 գ.

24. Վօդօսնաբժենիե, նառուժնիե սետի ի սօօռուժենիյա ՍՆիՊ 2.04.02-84.

25. Էլեկտռօսնաբժենիե նասելեննիխ պունկտօվ (պօսօբիե կ ՍՆիՊ 2.07.01-89)

26. Վայոց Ձորի մարզի զարգացման ծրագիր (2008-2011 թթ.)

 

27. Հայկական ՍՍՀ ֆիզիկական աշխարհագրություն, ՀՍՍՀ գիտությունների ակադեմիայի հրատարակչություն, Երևան 1971 թ.

28. «Գինին Հայոց ավանդական մշակույթում», Ա. Քալանթարյան, Պ. Ավետիսյան, Բ. Գասպարյան և ուրիշներ, Երևան, ագրոբիզնեսի և գյուղի զարգացման կենտրոն, 2005 թ.

29. Հայաստանի Հանրապետության ազգային վիճակագրական ծառայություն, ՀՀ 2001 թ. մարդահամարի արդյունքները, Երևան 2003 թ., 01.01.2009 թ. վիճակագրություն

30. Արտակարգ իրավիճակներում բնակչության պաշտպանության մասին Հայաստանի Հանրապետության օրենք, 02.12.1998 թ.

31. Քաղաքացիական պաշտպանության մասին Հայաստանի Հանրապետության օրենք, 05.03.2002 թ.

32. Հայաստանի փրկարար ծառայության մասին ՀՀ օրենք

33. Փրկարար ուժերի և փրկարարի կարգավիճակի մասին ՀՀ օրենք

34. Հրդեհային անվտանգության մասին ՀՀ օրենք

35. Սեյսմիկ պաշտպանության մասին ՀՀ օրենք

36. ՀՀ կառավարության 13.12.1999 թ. «Վտանգավոր տարածքից բնակչության տարահանման կարգը հաստատելու մասին» թիվ 746 որոշում.

37. ՀՀ կառավարության 28.09.2000 թ. «Բնակչության պատսպարման կարգը հաստատելու մասին» թիվ 592 որոշում.

38. ՀՀ կառավարության 25.10.2000 թ. «Բնակչությանն անհատական պաշտպանության միջոցներով ապահովելու կարգը հաստատելու մասին» թիվ 679 որոշում.

39. ՀՀ կառավարության 16.10.2003 թ. «ՀՀ տարածքում արտակարգ իրավիճակների առաջացման մասին տեղեկատվության ստացման և ազդարարման կարգը հաստատելու մասին» թիվ 1304-Ն որոշում.

40. ՍՆիՊ II-II-77 Նօռմի պռօեկտիռօվանիյա Զաշիտնիե սօօռուժենիյա գռաժդանսկօյ օբօռօնի.

41. Ռուկօվօդստվօ պօ սօստօվլենիյու ռազդելա ինժենեռնօ-տեխնիչեսկիխ մեռօպրիյատիյ գռաժդանսկօյ օբօռօնի վ պռօեկտախ գենեռալյնիխ պլանօվ գօռօդօվ, պռօեկտախ պլանիռօվկի ի զաստռօյկի գօռօդօվ ի նասելեննիխ պունկտօվ, 1985 գ.

42. ՎՍՆ ԳՕ 38-82, ՎՍՆ ԳՕ 38-83 Գռաժդանստռօյ.

43. ՀՀ կառավարության 1998 թ. նոյեմբերի 11-ի «ՀՀ արդյունաբերական օբյեկտի անվտանգության վկայագրի կանոնադրությունը հաստատելու մասին» թիվ 702 որոշում

44. ՀՀ կառավարության 2003 թ. մայիսի 2-ի «ՀՀ քաղաքային, գյուղական համայնքների հատակագծերի մշակման, փորձաքննության, համաձայնեցման, հաստատման ու փոփոխման կարգը հաստատելու մասին» թիվ 609-Ն որոշում

45. ՀՀ կառավարության հոկտեմբերի 29-ի «Կառավարման մարմինների և բնակչության իրազեկման կարգը սահմանելու մասին» թիվ 1494-Ն որոշում` ընդունված 29.10.2004 թ.

46. ՀՀ կառավարության 2005 թ. նոյեմբերի 3-ի «ՀՀ տարածքում արտակարգ իրավիճակների առաջացման մասին բնակչության ազդարարման կարգը հաստատելու մասին» թիվ 1925-Ն որոշում

47. Հայստանդարտ «Անվտանգությունն արտակարգ իրավիճակներում. Բնական արտակարգ իրավիճակներ. Տերմիններ և սահմանումներ» ՀՍՏ 227-2003 ս

48. Հայստանդարտ «Անվտանգությունն արտակարգ իրավիճակներում. Արտակարգ իրավիճակներ. Տերմիններ և սահմանումներ» ՀՍՏ 233-2004

49. ՀՀՇՆ II - 6. 01 - 96 «Վտանգավոր բնական ազդեցությունների երկրաֆիզիկա»

50. Սնիպ 2.01.15 - 90 «Տարածքների, շենքերի, կառուցվածքների ինժեներական պաշտպանությունը երկրաբանական վտանգավոր երևույթներից. Նախագծման հիմնական դրույթներ»

51. Սնիպ 2. 06.15 - 85 «Տարածքների ինժեներական պաշտպանությունը ողողումներից և հեղեղներից»

 

ՆԱԽԱԳԾԱՅԻՆ ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔ

 

ՀՀ Վայոց Ձորի մարզի տարածքային հատակագծման նախագծի

(Ջերմուկի նոր օդանավակայանի տարածքի ընտրության ներառմամբ) մշակման

 

1. Վայոց Ձորի տարածքը կազմում է 2308 քառ. կմ (230783.4 հա), բնակչության թիվը` 55.7 հազ. մարդ, համայնքների թիվը` 44 (55 բնակավայր, որից 3 քաղաք, 52 գյուղ):

 

2. Հողային ֆոնդի փաստացի բաշխումը`

- գյուղատնտեսական նշանակության հողեր` 209259.9 հա,

- բնակավայրերի հողեր` 5036.1 հա,

- արդյունաբերական, ընդերքօգտագործման և այլ արտադրական նշանակության հողեր` 551 հա,

- էներգետիկայի, տրանսպորտի, կապի, կոմունալ հողեր` 448.6 հա,

- հատուկ պահպանվող հողեր` 1173.2 հա,

- հատուկ նշանակության հողեր` 33.6 հա,

- անտառային հողեր` 13240.0 հա,

- ջրային հողեր` 1041.0 հա:

 

3. Զարգացման հիմնական հեռանկարներն են` ռեկրեացիոն ռեսուրսների (հանգստի կազմակերպում, զբոսաշրջություն, ձմեռային սպորտաձևեր), ագրոարդյունաբերական համալիրի, հանքաարդյունաբերական տեղական արտադրության զարգացումը:

 

4. Ռեսուրսների հիմնական տեսակներն են` գյուղատնտեսական նշանակության, անտառային, ջրային հողեր, ռեկրեացիոն, հանքահումքային ռեսուրսներ:

 

5. Մարզի տնտեսության ընդհանուր ծավալում գերակշռողը գյուղատնտեսական մթերքների արտադրությունն է (անասնաբուծություն, խաղողագործություն, պտղաբուծություն, բանջարաբուծություն):

 

6. Արդյունաբերության ոլորտում հիմնականում զարգացած են հանքային ջրերի և խաղողի գինու, շինանյութերի արտադրությունները:

 

7. Նախագծի մշակման հիմնական նպատակը կենսագործունեության բարենպաստ տարածական միջավայրի ստեղծումն է:

 

8. Վայոց Ձորի մարզի տարածքային հատակագծման նախագծի մշակմանը ներկայացվող պահանջները ներառում են տարածքի քաղաքաշինական-տնտեսական կազմակերպման, դրանց նպատակային օգտագործմանն ու կայուն զարգացման, բնական և պատմամշակութային ժառանգության պահպանման, ինչպես նաև բարենպաստ ու անվտանգ տարածական միջավայրի ձևավորմանը նպատակաուղղված այլ անհրաժեշտ գործոնների տարածքային կազմակերպման հիմնական դրույթներն ու պայմանները:

 

9. ՀՀ կառավարության 2008 թ. սեպտեմբերի 18-ի N 1079-Ա որոշման պահանջին համապատասխան տարածաշրջանային տրանսպորտային ուղիների ընդհանրական զարգացման վերլուծության հիման վրա նախագծում ամրագրել Ջերմուկի նոր օդանավակայանի տարածքի ընտրությունը, ինչպես նաև ՀՀ հավելված 2-ով սահմանված հիմնադրույթների վերաբերյալ առաջարկների և համապատասխան հատակագծերի մշակում (ավարտ` 2009 թ. մայիսի 30):

II փուլ - նախագծային փաստաթղթերի մշակման աշխատանքների ավարտում:

II փուլի աշխատանքները պատվիրատուին են հանձնվում բնապահպանական և քաղաքաշինական համալիրի փորձագիտական դրական եզրակացությամբ (ավարտ` 2009 թ. սեպտեմբերի 30):

III փուլ - հասարակայնության իրազեկում և շահագրգիռ մարմինների հետ համաձայնեցում: Քննարկումների և համաձայնեցումների արդյունքում, նախագծային փաստաթղթերի վերջնամշակում: Նախագծային փաստաթղթերի պայմանագրով սահմանված քանակությամբ օրինակների տպագրություն (ավարտ` 2009 թ. դեկտեմբերի 10):

 

15. Վերջնական փուլի աշխատանքները պատվիրատուին են հանձնվում երեք օրինակից` թղթային և երեք օրինակից` լազերային կրիչի վրա (համակարգչային ծրագրի տեսակն առաջարկվում է պատվիրատուի կողմից):

 

16. Նախագծային աշխատանքները մշակել համակարգչային ծրագրերի կիրառման միջոցով:

 

Նախագծի կազմը

 

17. Նախագիծը ներկայացնել ՀՀ կառավարության 2003 թվականի օգոստոսի 8-ի N 997-Ն որոշմամբ սահմանված կազմին ու բովանդակության համապատասխան:

18. Նախագծի կազմում ներառել նոր օդանավակայանի տարածքի ընտրության վերաբերյալ առաջարկությունը` անհրաժեշտ հիմնավորումներով հանդերձ:

 

ՀՀ քաղաքաշինության փոխնախարար,

    ՀՀ գլխավոր ճարտարապետ`                      Ն. Սարգսյան

 

Արձանագրություն

 

Վայոց Ձորի մարզի տարածքային հատակագծման նախագծի (Ջերմուկի նոր

օդանավակայանի տարածքի ընտրության ներառմամբ) հասարակական քննարկման

 

    Պատվիրատու`                                 Կատարող

    ՀՀ քաղաքաշինության նախարարություն           «Հայնախագիծ» ԲԲԸ

 

    ք. Եղեգնաձոր                                28.08.2009 թ.

 

Քննարկմանը մասնակցում էին.

Վայոց Ձորի մարզպետարանից.

    մարզպետի տեղակալ`                           Մ. Հարությունյան

    աշխատակազմի ղեկավարի տեղակալ`               Վ. Խուդավերդյան

    քաղաքաշինության վարչության պետ`             Ա. Հովսեփյան

    գլխ. ճարտարապետ`                            Ս. Աղաջանյան

 

Եղեգնաձորի քաղաքապետարանից.

    քաղաքապետ`                                  Ս. Բաբայան

 

Վայքի քաղաքապետարանից.

    քաղաքապետ`                                  Հ. Սարգսյան

 

Ջերմուկի քաղաքապետարանից.

    գլխ. ճարտարապետ`                            Ա. Գառնիկյան

 

Վայոց Ձորի մարզի համայնքների ղեկավարներ և հասարակության ներկայացուցիչներ (ցուցակը կցվում է):

 

Նախագծի հեղինակային խումբ`

Նախագծի գլխավոր ճարտարապետ,

    ճարտարապետության թեկնածու`                  Ն. Պետրոսյան

    ՆԳՃ`                                        Մ. Զորոյան

    Ինժեներ`                                    Շ. Պետրոսյան       

    Տնտեսագետ`                                  Ա. Եգանյան

    Աշխարհագրական գիտությունների թեկնածու`      Ն. Հարությունյան

 

Բացման խոսքով հանդես եկավ Վայոց Ձորի մարզպետի տեղակալ Ս. Հարությունյանը:

Զեկուցումով հանդես եկավ պատվիրատու կողմից ներկայացուցիչ, Քաղաքաշինության Նախարարության Վարչության պետ` Ս. Մկրտչյանը:

Նախագիծը ներկայացրեց նախագծի գլխավոր ճարտարապետ, ճարտարապետության թեկնածու` Ն. Պետրոսյանը:

Ինժեներական ենթակառուցվածքների հեռանկարային զարգացումը ներկայացրեց ինժեներ` Շ. Պետրոսյանը:

Տնտեսական կանխատեսումների վերաբերյալ մշակումները ներկայացրեց ՀՀ էկոնոմիկայի նախարարության ներկայացուցիչ` Ա. Եգանյանը:

Էկոհամակարգերի բեռնվածությունների որոշման վերաբերյալ մշակումները ներկայացրեց աշխարհագրական գիտությունների թեկնածու` Ն. Հարությունյանը:

Նախագծի գլխավոր ճարտարապետը նշեց Վայոց Ձորի մարզի տարածքային հատակագծման նախագծի մշակման անհրաժեշտությունը, նպատակները, դրանց հասնելու ուղիները, մարզի տնտեսական և տարածքային զարգացման հիմնական ուղղությունները, տնտեսության գերակա ճյուղերի հեռանկարային զարգացման պոտենցիալ հնարավորությունները, ինժեներական, տրանսպորտային ենթակառուցվածքների հեռանկարային զարգացման ուղղությունները, ինժեներական նախապատրաստման հիմնական միջոցառումները, շրջակա միջավայրի պահպանության հիմնախնդիրները, տալով դրանց լուծումները տարածքի քաղաքաշինական հեռանկարային կազմակերպման հետ փոխկապակցված:

Ն. Պետրոսյանը ներկայացրեց նաև տարածքի քաղաքաշինական հատակագծային կազմակերպման հիմնադրույթները:

 

Զեկուցման վերաբերյալ տրվեցին հետևյալ հարցերը.

 

Հարց (բնակիչ) - Ի՞նչ առավելություններ է պարունակում միջհամայնքային միավորումների ստեղծումը:

 

Պատասխան (Ն. Պետրոսյան) - Միջհամայնքային միավորումների ստեղծումը հնարավորություն կտա ունենալ համայնքների փոքր, ռեգիոնալ միություն` իր ընդհանուր բյուջեով, որը կուղղվի կոնկրետ կազմակերպված և համախմբված, միջհամայնքային միավորման կազմում ընդգրկված համայնքների համատեղ ընդհանուր խնդիրների լուծմանը (ընդհանուր ճանապարհահատվածների, ոռոգման ցանցերի նորոգման, մեխանիզատորական պարկի ձևավորման և այլ բնույթի աշխատանքային գործունեությանը):

 

Հարց (Գլաձորի գյուղապետ) Միջհամայնքային միավորումների ստեղծումով ի՞նչ ճակատագիր է սպասվում դպրոցներին, որոնք որոշ համայնքներում արդեն իսկ փակվելու վտանգի առջև են կանգնած:

Պատասխան (Ն. Պետրոսյան) - Արդեն իսկ փաստ է, որ շատ համայնքներում դպրոցներն աշխատում են թերբեռնված: Միջհամայնքային միավորումների ստեղծման պարագայում նպատակահարմար կլինի յուրաքանչյուր դպրոցի համար ձևավորել որոշակի ֆունկցիա, գոյություն ունեցող շենքերն օգտագործելով` որպես որոշակի ուղղվածությամբ մշակութային օբյեկտներ (ավագ դպրոցներ, երաժշտական, նկարչական դպրոցներ և այլն), ինչը հնարավորություն կտա զերծ պահել շենքն օտարումից այլ գործառույթների տրամադրման նպատակով` պահպանելով այն որպես կրթօջախ:

Հարց (Տնտեսագիտական համալսարանի Վայոց ձորի մասնաճյուղի տնօրեն Է. Ղազարյան).

1. Ցանկալի կլիներ նախագծում ներառված տեսնել նախատեսվող Իրան-Հայաստան երկաթգծի Վայոց ձորի մարզի տարածքով անցնող հատվածի ծրագիծը:

2. Մարզում առկա են գյուղեր, որոնք չունեն զարգացման հնարավորություններ գուցե իրո՞ք նպատակահարմար է դրանց միավորումը կամ տեղափոխումն առավել բարենպաստ տարածքներ:

3. Անասունների արոտավայրերի և բնակավայրերի միջև հեռավորությունների կրճատման, զբոսաշրջային ուղիները անասունների արածեցման վայրերի հետագծերից առանձնացման անհրաժեշտության վերաբերյալ կա՞ն արդյոք առաջարկներ:

4. Գյուղական բնակավայրերի միասնական կառուցապատում ապահովելու առաջարկներ:

Պատասխան (Ն. Պետրոսյան) -

1. Նախագծում մշակված է «Տրանսպորտային ենթակառուցվածքների» առանձին բաժին, որում ծրագծված է նշված երկաթգիծը` հաշվի առնելով մարզի տարածքային հնարավորությունները:

2. Վերոնշյալ գյուղերի վերաբերյալ արված են վերլուծություններ` ի հայտ բերելով դրանց հարակից տարածքներում հանքահումքային, ռեկրեացիոն ռեսուրսների առկայությունը, հնարավորություն ստեղծելով օգտագործելու բոլոր հնարավորությունները ինչպես ներքին ռեսուրսների լիարժեք օգտագործման, այնպես էլ հարակից համայնքների հետ համատեղ գործունեության ծավալման միջոցով, ինչպես նաև առաջադրելով հնարավորություններ վերակազմավորվելու` որպես ռեկրեացիոն նշանակության մասնագիտացված բնակավայր (մանկական գյուղ, նորապսակների, ազգագրական և այլն):

3. Նշված խնդրի լուծումը հնարավորություն կտա ամառային արոտատեղերում համապատասխան կառույցների վերականգնման միջոցով անասուններին արածեցման ողջ ժամանակաշրջանում այդ տարածքներում պահելու նպատակով նաև դրանց տեղափոխությունների կրճատմանը, ինչպես նաև անասնապահական համալիրների ձևավորման համար համապատասխան բարենպաստ տարածքների հնարավորությունների օգտագործումը:

4. Նախագծում որպես առաջնահերթ միջոցառումներ առաջարկվել է գյուղական բնակավայրերի համար գլխավոր հատակագծերի մշակման, ինչպես նաև միասնական նախագծերով կառուցապատման անհրաժեշտությունը (գյուղական տիպի տների համար մշակված նախագծերի մի քանի տարբերակների կիրառմամբ):

Հարց (Քաղաքացի) - Մշակված օբյեկտներում հանգստի կազմակերպման և դրանից օգտվելու համար ֆինանսական միջոցներ են անհրաժեշտ, մինչդեռ համայնքներում չկա գործող որևէ արտադրություն բնակչության համար նման հնարավորություն ստեղծելու: Արվա՞ծ է արդյոք նման առաջարկություն:

Պատասխան (Ն. Պետրոսյան) - Նախագծում վերագնահատվել է մարզի ռեսուրսային պոտենցիալը, տրվել է տեղական հումքի օգտագործման հնարավորությունների բազմազանությունը, ինչը տեղական իշխանությունների համար հնարավորություն կստեղծի` նախագծում նախանշված առաջարկությունների ուղղությամբ, տարբեր ներդրումների ուղղորդմամբ, դրանց համար փուլ առ փուլ իրականացում ապահովելու:

Հարց (Բնակիչ) - Բնակչությանն անհրաժեշտ գյուղատնտեսական հողատարածքներով ապահովվածության վերաբերյալ ներկայացված նյութից պարզ է դառնում, որ մարզն ունի տարածքների լրացուցիչ պոտենցիալ, մինչդեռ ստացվող արդյունքները չեն բավարարում նվազագույն ապահովմանը:

Պատասխան (Ն. Հարությունյան)

Ներկայացվեց մարզի դեմոգրաֆիական տարողունակությունը` ըստ տարբեր գործոնների` տարածքային ռեսուրսների, ջրային (ստորերկրյա ու մակերևութային) ռեսուրսների առկայության և ռեկրեացիոն ռեսուրսների, որպես ընդունելի առաջարկելով նվազագույնը` ըստ հողային ռեսուրսների, ինչը ևս ապացուցում է, որ հավելյալ ռեսուրսն առկա է, ուստի հարկ է գտնել ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործման ուղիներ` ապահովելու էկոլոգիական հավասարակշռություն մարդածին և բնական միջավայրի միջև, ինչպես նաև լանդշաֆտների վրա թույլատրելի բեռնվածությունների սահմանման միջոցով սահմանափակել դրանց գերօգտագործումը` նպաստելով բնական համալիրների խախտմանն ու դեգրադացմանը:

Իր նկատառումները նախագծի իրականացման գործընթացի, և մասնավորապես միջհամայնքային միավորումների ձևավորման գործընթացում պետական և ազգային շահերի ապահովման վերաբերյալ ներկայացրեց տարածքային կառավարման վարչության պետ Ա. Գրիգորյանը:

Եզրափակիչ խոսքով հանդես եկան տարածքային վարչության պետ Ա. Գրիգորյանը և մարզպետի տեղակալ Մ. Հարությունյանը` նշելով, որ արված է մեծ ծավալի աշխատանք, հավաքվել է ելակետային տվյալների բազա, վերլուծության ենթարկվել մարզի պոտենցիալ հնարավորությունները` հանքահումքային, տարածքային, ռեկրեացիոն ռեսուրսների օգտագործման ուղղությամբ, տրված են դրանց օգտագործման ուղղությամբ առաջարկություններ:

Առաջարկվեց հավանություն տալ նախագծի հիմնադրույթներին:

 

Նախագահող Մ. Հարությունյան

Քարտուղար Ս. Առաքելյան

 

Հավելված 1

 

ՕԴԻ ՋԵՐՄԱՍՏԻՃԱՆԸ, oC

 

.________________________________________________________________

|Բնակավայ-|Բարձրու-|      Միջին ամսեկան, ըստ ամիսների           |

|րերի     |թյունը  |____________________________________________|

|անվանումը|ծովի    |  I | II |III | IV | V  | VI |VII |VIII| IX |

|         |մակարդա-|    |    |    |    |    |    |    |    |    |

|         |կից մ   |    |    |    |    |    |    |    |    |    |

|_________|________|____|____|____|____|____|____|____|____|____|

|   1     |   2    | 3  | 4  | 5  | 6  | 7  | 8  | 9  | 10 | 11 |

|_________|________|____|____|____|____|____|____|____|____|____|

|Արենի    |  1009  |-2.7|-0.5| 5.6|12.0|17.0|21.1|26.1|25.8|20.9|

|_________|________|____|____|____|____|____|____|____|____|____|

|Եղեգնաձոր|  1267  |-3.8|-1.8| 3.6|10.3|15.3|19.8|24.1|24.2|20.1|

|_________|________|____|____|____|____|____|____|____|____|____|

|Մարտիրոս |  1957  |-5.4|-4.1|-0.6| 5.5|10.7|14.9|18.7|18.9|15.2|

|_________|________|____|____|____|____|____|____|____|____|____|

|Ջերմուկ  |  2066  |-7.5|-6.5|-2.8| 3.2| 8.6|12.6|15.9|16.0|12.5|

.________________________________________________________________

 

.__________ ____________________________________.

|Բնակավայ-| |Միջին ամսեկան,|Միջին|Բացար-|Բացար- |

|րերի     | |ըստ ամիսների  |տարե-|ձակ   |ձակ    |

|անվանումը| |______________|կան  |նվազա-|առավե- |

|         | |X   |XI  |XII |     |գույն |լագույն|

|         | |    |    |    |     |      |       |

|_________| |____|____|____|_____|______|_______|

|    1    | | 12 | 13 | 14 | 15  |  16  |   17  |

|_________| |____|____|____|_____|______|_______|

|Արենի    | |13.6|6.6 |0.3 |12.2 | -24  |   41  |

|_________| |____|____|____|_____|______|_______|

|Եղեգնաձոր| |12.9|6.0 |-0.8|10.8 | -26  |   39  |

|_________| |____|____|____|_____|______|_______|

|Մարտիրոս | | 9.2|2.9 |-2.6| 6.9 | -23  |   37  |

|_________| |____|____|____|_____|______|_______|

|Ջերմուկ  | | 6.4|0.4 |-4.9| 4.5 | -30  |   32  |

.__________ ____________________________________.

 

ՕԴԻ ԽՈՆԱՎՈՒԹՅՈՒՆԸ

 

.______________________________________________________________________.

|Բնակավայ-|               Օդի հարաբերական խոնավությունը, %             |

|րերի     |____________________________________________________________|

|անվանումը|             ըստ ամիսների               |Միջին|Միջին ամսական|

|         |________________________________________|տարե-|ժամը 13-ին   |

|         |I |II|III|IV|V |VI|VII|VIII|IX|X |XI|XII|կան  |_____________|

|         |  |  |   |  |  |  |   |    |  |  |  |   |     |ամենա-|ամենա-|

|         |  |  |   |  |  |  |   |    |  |  |  |   |     |ցուրտ |շոգ   |

|         |  |  |   |  |  |  |   |    |  |  |  |   |     |ամսվա |ամսվա |

|_________|__|__|___|__|__|__|___|____|__|__|__|___|_____|______|______|

|   1     |2 |3 | 4 |5 |6 |7 | 8 | 9  |10|11|12| 13| 14  |  15  |  16  |

|_________|__|__|___|__|__|__|___|____|__|__|__|___|_____|______|______|

|Արենի    |72|68|61 |57|57|50| 45| 43 |48|57|67| 73| 58  |  62  |  30  |

|_________|__|__|___|__|__|__|___|____|__|__|__|___|_____|______|______|

|Եղեգնաձոր|73|70|64 |58|56|50| 45| 43 |44|55|67| 74| 58  |  62  |  30  |

|_________|__|__|___|__|__|__|___|____|__|__|__|___|_____|______|______|

|Մարտիրոս |67|65|66 |60|60|56| 54| 49 |49|53|63| 66| 59  |  62  |  41  |

|_________|__|__|___|__|__|__|___|____|__|__|__|___|_____|______|______|

|Ջերմուկ  |72|72|73 |71|68|66| 65| 62 |62|65|72| 69| 68  |  65  |  48  |

.______________________________________________________________________.

 

ՄԹՆՈԼՈՐՏԱՅԻՆ ՏԵՂՈՒՄՆԵՐԸ և ՁՅՈՒՆԱԾԱԾԿՈՒՅԹԸ

 

.____________________________________________________________________

|Բնակավայրի|Տեղումների քանակը (միջին  օրական/օրական առավելագույն) մմ|

|անվանումը |________________________________________________________|

|          |                      ըստ ամիսների                      |

|          |________________________________________________________|

|          |  I  | II  | III |  IV  |  V   | VI   | VII |VIII | IX  |

|__________|_____|_____|_____|______|______|______|_____|_____|_____|

|    1     |  2  |  3  |  4  |  5   |  6   |  7   |  8  |  9  | 10  |

|__________|_____|_____|_____|______|______|______|_____|_____|_____|

|Արենի     |26/21|31/31|41/31|51/34 |49/27 |37/38 |14/29|12/27|10/27|

|__________|_____|_____|_____|______|______|______|_____|_____|_____|

|Եղեգնաձոր |33/27|35/36|45/28|57/40 |61/34 |44/65 |22/32|16/33|13/23|

|__________|_____|_____|_____|______|______|______|_____|_____|_____|

|Մարտիրոս  |45/27|42/44|70/37|86/81 |84/62 |58/45 |31/33|17/38|19/41|

|__________|_____|_____|_____|______|______|______|_____|_____|_____|

|Ջերմուկ   |43/33|42/83|69/44|111/63|139/42|108/49|68/49|43/39|53/32|

.____________________________________________________________________

 

.___________ ________________________________________________.

|Բնակավայրի| |                        |   Ձյան ծածկույթը     |

|անվանումը | |________________________|______________________|

|          | |                 |տարե- |տասնօրյա |Ջրի առավելա-|

|          | |_________________|կան   |առավելա- |գույն քանակը|

|          | | X   | XI  | XII |      |գույնը սմ|ձյան մեջ, մմ|

|__________| |_____|_____|_____|______|_________|____________|

|   1      | | 11  | 12  | 13  |  14  |   15    |    16      |

|__________| |_____|_____|_____|______|_________|____________|

|Արենի     | |28/35|26/23|28/28|353/38|         |            |

|__________| |_____|_____|_____|______|_________|____________|

|Եղեգնաձոր | |38/41|32/38|30/24|426/65|   83    |     148    |

|__________| |_____|_____|_____|______|_________|____________|

|Մարտիրոս  | |51/46|54/33|38/37|595/81|   67    |     189    |

|__________| |_____|_____|_____|______|_________|____________|

|Ջերմուկ   | |69/63|60/41|51/45|856/83|   212   |     399    |

.___________ ________________________________________________.

 

.___________________________________________________________________

|Մետեոկա- |Բարձրու-|          | I   | II  |III | IV | V  | VI |VII |

|յաններ   |թյունը  |          |     |     |    |    |    |    |    |

|         |ծովի    |          |     |     |    |    |    |    |    |

|         |մակարդա-|          |     |     |    |    |    |    |    |

|         |կից, մ  |          |     |     |    |    |    |    |    |

|_________|________|__________|_____|_____|____|____|____|____|____|

|Արենի    | 1009   |նվազագույն|-7.0 |-5.4 |-0.4| 5.5| 9.8|13.7|18.4|

|         |        |__________|_____|_____|____|____|____|____|____|

|         |        |առավելա-  |1.9  | 4.2 |10.7|17.7|23.3|28.4|32.5|

|         |        |գույն     |     |     |    |    |    |    |    |

|_________|________|__________|_____|_____|____|____|____|____|____|

|Եղեգնաձոր| 1267   |նվազագույն|-8.1 |-6.3 |-0.9| 5.0| 9.3|12.8|17.0|

|         |        |__________|_____|_____|____|____|____|____|____|

|         |        |առավելա-  | 0.6 | 3.1 | 9.4|16.1|21.7|26.4|30.9|

|         |        |գույն     |     |     |    |    |    |    |    |

|_________|________|__________|_____|_____|____|____|____|____|____|

|Մարտիրոս | 1957   |նվազագույն|-9.0 |-7.9 |-4.2| 1.8| 6.3| 9.5|13.0|

|         |        |__________|_____|_____|____|____|____|____|____|

|         |        |առավելա-  |-1.4 |-0.3 | 4.2| 9.9|15.7|20.1|24.4|

|         |        |գույն     |     |     |    |    |    |    |    |

|_________|________|__________|_____|_____|____|____|____|____|____|

|Ջերմուկ  | 2066   |նվազագույն|-12.1|-11.5|-7.4|-1.4| 3.0| 5.7| 8.7|

|         |        |__________|_____|_____|____|____|____|____|____|

|         |        |առավելա-  | -2.5| -1.7| 2.0| 7.1|13.4|17.7|21.6|

|         |        |գույն     |     |     |    |    |    |    |    |

.___________________________________________________________________

 

.__________  ______________________________.

|Մետեոկա- |  |VIII| IX | X  | XI |XII |տարի|

|յաններ   |  |    |    |    |    |    |    |

|         |  |    |    |    |    |    |    |

|         |  |    |    |    |    |    |    |

|         |  |    |    |    |    |    |    |

|_________|  |____|____|____|____|____|____|

|Արենի    |  |18.1|13.2|7.8 |1.5 |-4.6| 5.9|

|         |  |____|____|____|____|____|____|

|         |  |32.8|28.3|21.3|12.6| 3.7|18.1|

|         |  |    |    |    |    |    |    |

|_________|  |____|____|____|____|____|____|

|Եղեգնաձոր|  |17.2|13.0|7.3 |0.9 |-4.8| 5.2|

|         |  |____|____|____|____|____|____|

|         |  |31.3|27.1|19.9|11.3| 3.6|16.8|

|         |  |    |    |    |    |    |    |

|_________|  |____|____|____|____|____|____|

|Մարտիրոս |  | 13.| 10.|  5.| -0.| -5.| 2.7|

|         |  |____|____|____|____|____|____|

|         |  |24.8|21.0|14.6| 6.6| 1.4|11.8|

|         |  |    |    |    |    |    |    |

|_________|  |____|____|____|____|____|____|

|Ջերմուկ  |  | 8.8| 5.2| 1.9|-3.9|-8.6|-1.0|

|         |  |____|____|____|____|____|____|

|         |  |22.9|19.3|13.4| 5.6| 0.4| 9.9|

|         |  |    |    |    |    |    |    |

.__________  ______________________________.

 

ՁՅԱՆ ԱՌԱՋԱՑՄԱՆ ԵՎ ԱՆՀԵՏԱՑՄԱՆ, ԿԱՅՈՒՆ ՁՅԱՆ ՇԵՐՏԻ ՔԱՅՔԱՅՄԱՆ ԺԱՄԿԵՏՆԵՐԸ

._____________________________________________________________________

|Մետեոկա- |Բարձրու-|Ձյան |Ձյան շերտի           |Կայուն ձյան շերտի    |

|յաններ   |թյունը  |շեր- |առաջացման ժամկետը    |առաջացման ժամկետը    |

|         |ծովի    |տով  |_____________________|_____________________|

|         |մակարդա-|օրերի|միջին  |վաղ   |ուշ   | միջին |վաղ   |ուշ   |

|         |կից, մ  |թիվը |       |      |      |       |      |      |

|_________|________|_____|_______|______|______|_______|______|______|

|Արենի    |  1009  |  40 | 14.XII| 15.XI|      |       | 25.XI|      |

|_________|________|_____|_______|______|______|_______|______|______|

|Եղեգնաձոր|  1267  |  50 | 10.XII| 28.X |12.I  | 21.XII| 23.XI|      |

|_________|________|_____|_______|______|______|_______|______|______|

|Մարտիրոս |  1957  | 124 |  15.XI| 13.X |16.XII|  6.XII| 16.XI|31.XII|

|_________|________|_____|_______|______|______|_______|______|______|

|Ջերմուկ  |  2066  | 147 |  4.XI |      |      |  2.XII|      |      |

._____________________________________________________________________

 

.__________  ____________________________________________________.

|Մետեոկա- |  |Կայուն ձյան շերտի  |Ձյան շերտի          |Առանց     |

|յաններ   |  |քայքայման ժամկետը  |վերացման ժամկետը    |ձյան      |

|         |  |___________________|____________________|շերտի     |

|         |  |միջին |վաղ  | ուշ  |միջին |վաղ   | ուշ  |ձմեռների  |

|         |  |      |     |      |      |      |      |քանակը (%)|

|_________|  |______|_____|______|______|______|______|__________|

|Արենի    |  |      |     |26.III| 9.III|      |31.III|    64    |

|_________|  |______|_____|______|______|______|______|__________|

|Եղեգնաձոր|  | 26.II|     | 2.IV |21.III|25.II | 18.IV|    48    |

|_________|  |______|_____|______|______|______|______|__________|

|Մարտիրոս |  |29.III|17.II|15.IV | 13.IV|21.III|  4.V |     -    |

|_________|  |______|_____|______|______|______|______|__________|

|Ջերմուկ  |  |14.IV |     |      | 24.IV|      |      |     -    |

.__________  ____________________________________________________.

 

ՁՅԱՆ ՇԵՐՏԻ ՏԱՍՆՕՐՅԱԿԱՅԻՆ ԱՄԵՆԱՄԵԾ ՇԵՐՏԻ ԲԱՐՁՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՁՄՌԱՆԸ (սմ)

 

._________________________________________________________.

|Մետեոկայաններ|Բարձրությունը|միջին|առավելագույն|նվազագույն|

|             |ծովի         |     |            |          |

|             |մակարդակից, մ|     |            |          |

|_____________|_____________|_____|____________|__________|

|Արենի        |    1009     | 14  |      -     |     -    |

|_____________|_____________|_____|____________|__________|

|Եղեգնաձոր    |    1267     | 18  |      -     |     -    |

|_____________|_____________|_____|____________|__________|

|Մարտիրոս     |    1957     | 35  |     53     |    16    |

|_____________|_____________|_____|____________|__________|

|Ջերմուկ      |    2066     | 92  |      -     |     -    |

._________________________________________________________.

 

ՊԱՐԶ ԵՎ ԱՄՊԱՄԱԾ ՕՐԵՐԻ ԹԻՎԸ ԱՄՊԱՄԱԾՈՒԹՅԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿ

 

._______________________________________________________________

|Մետեոկա- |Բարձրու-|Օրերը   | I  | II |III | IV | V  | VI |VII |

|յաններ   |թյունը  |        |    |    |    |    |    |    |    |

|         |ծովի    |        |    |    |    |    |    |    |    |

|         |մակար-  |        |    |    |    |    |    |    |    |

|         |դակից մ |        |    |    |    |    |    |    |    |

|_________|________|________|____|____|____|____|____|____|____|

|Արենի    |  1009  |պարզ    | 3.6| 3.0| 2.8| 3.4| 2.9| 8.8|14.8|

|         |        |________|____|____|____|____|____|____|____|

|         |        |ամպամած |13.8|12.2|14.6|12.3| 8.1| 1.8| 0.6|

|_________|________|________|____|____|____|____|____|____|____|

|Եղեգնաձոր|  1267  |պարզ    | 3.7| 3.6| 2.2| 2.8| 2.4| 6.8|12.9|

|         |        |________|____|____|____|____|____|____|____|

|         |        |ամպամած |13.2|13.6|15.2|14.6|11.3| 4.2| 2.2|

|_________|________|________|____|____|____|____|____|____|____|

|Մարտիրոս |  1957  |պարզ    | 4.7| 3.8| 3.0| 2.4| 2.7| 7.3|11.9|

|         |        |________|____|____|____|____|____|____|____|

|         |        |ամպամած |10.0|10.8|11.9|11.7| 8.4| 3.3| 2.0|

|_________|________|________|____|____|____|____|____|____|____|

|Ջերմուկ  |  2066  |պարզ    | 5.5| 4.2| 1.8| 2.4| 2.2| 6.4|12.3|

|         |        |________|____|____|____|____|____|____|____|

|         |        |ամպամած |12.6|13.0|15.2|15.7|10.2| 4.3| 2.5|

._______________________________________________________________

 

.__________  ______________________________.

|Մետեոկա- |  |VIII|IX  |X   |XI  |XII |տարի|

|յաններ   |  |    |    |    |    |    |    |

|         |  |    |    |    |    |    |    |

|         |  |    |    |    |    |    |    |

|         |  |    |    |    |    |    |    |

|_________|  |____|____|____|____|____|____|

|Արենի    |  |17.1|17.4|11.6| 6.9| 5.0| 97 |

|         |  |____|____|____|____|____|____|

|         |  | 0.7| 1.1| 3.9| 7.8|12.9| 90 |

|_________|  |____|____|____|____|____|____|

|Եղեգնաձոր|  |14.6|15.4|10.1| 6.3| 4.2| 85 |

|         |  |____|____|____|____|____|____|

|         |  | 1.5| 1.9| 4.2|10.0|13.5|105 |

|_________|  |____|____|____|____|____|____|

|Մարտիրոս |  |15.2|15.5|10.5| 7.9| 5.6| 90 |

|         |  |____|____|____|____|____|____|

|         |  | 1.0| 1.5| 4.5| 7.7| 9.5| 82 |

|_________|  |____|____|____|____|____|____|

|Ջերմուկ  |  |13.8|13.1|10.5| 6.7| 5.6| 84 |

|         |  |____|____|____|____|____|____|

|         |  | 1.8| 2.3| 5.7|10.2|11.7|105 |

.__________  ______________________________.

 

ՔԱՄՈՒ ԱՄՍԱԿԱՆ և ՏԱՐԵԿԱՆ ՄԻՋԻՆ ԱՐԱԳՈՒԹՅՈՒՆԸ (մ/վրկ)

.________________________________________________________________________.

|Մետեոկա- |Բարձրու-|I  |II |III|IV | V |VI |VII|VIII|IX | X |XI |XII|տարի|

|յաններ   |թյունը  |   |   |   |   |   |   |   |    |   |   |   |   |    |

|         |ծովի    |   |   |   |   |   |   |   |    |   |   |   |   |    |

|         |մակար-  |   |   |   |   |   |   |   |    |   |   |   |   |    |

|         |դակից,  |   |   |   |   |   |   |   |    |   |   |   |   |    |

|         |մ       |   |   |   |   |   |   |   |    |   |   |   |   |    |

|_________|________|___|___|___|___|___|___|___|____|___|___|___|___|____|

|Արենի    |  1009  |1.6|1.7|2.0|2.2|1.9|2.6|3.2| 2.9|2.2|1.9|1.8|1.4| 2.1|

|_________|________|___|___|___|___|___|___|___|____|___|___|___|___|____|

|Եղեգնաձոր|  1267  |0.7|0.8|1.4|1.6|1.5|1.8|2.0| 2.1|1.7|1.1|0.8|0.6| 1.3|

|_________|________|___|___|___|___|___|___|___|____|___|___|___|___|____|

|Մարտիրոս |  1957  |2.5|2.6|2.8|2.7|2.4|2.1|1.7| 2.0|2.3|2.5|2.4|2.1| 2.3|

|_________|________|___|___|___|___|___|___|___|____|___|___|___|___|____|

|Ջերմուկ  |  2066  |1.0|1.1|1.7|2.2|2.6|2.6|3.4| 3.1|2.7|1.8|1.2|0.7| 2.0|

.________________________________________________________________________.

 

ՔԱՄՈՒ ՈՒՂՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ և ԱՆՀՈՂՄՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԱՃԱԽԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ (%)

ԱՐԵՆԻ

 

._________________________________________________________________.

|Ամիս| հս |հս-   |արևել |հվ-   | հվ |հվ-արմ| արմ |հս-արմ|անհողմու-|

|    |    |արևել |      |արևել |    |      |     |      |թյուններ |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|   I| 8  |  41  |  4   |  4   |  7 |  12  |  11 |  13  |    36   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|  II| 8  |  40  |  7   |  2   |  7 |  13  |  11 |  12  |    33   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

| III| 8  |  33  |  5   |  2   |  6 |  17  |  16 |  13  |    28   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|  IV| 6  |  30  |  7   |  1   |  6 |  21  |  14 |  15  |    26   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|   V| 6  |  28  |  7   |  1   |  6 |  20  |  16 |  16  |    33   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|  VI| 4  |  37  |  7   |  1   |  5 |  20  |  12 |  14  |    25   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

| VII| 4  |  49  |  5   |  0   |  4 |  23  |  8  |  7   |    20   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|VIII| 2  |  44  |  4   |  0   |  3 |  26  |  11 |  10  |    25   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|  IX| 4  |  28  |  3   |  0   |  4 |  25  |  17 |  19  |    30   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|   X| 8  |  26  |  2   |  1   |  3 |  23  |  18 |  19  |    29   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|  XI| 10 |  35  |  2   |  2   |  4 |  17  |  15 |  15  |    30   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

| XII| 10 |  40  |  6   |  3   |  5 |  12  |  9  |  15  |    40   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|տարի| 6  |  36  |  5   |  1   |  5 |  20  |  13 |  14  |    30   |

._________________________________________________________________.

 

ԵՂԵԳՆԱՁՈՐ

 

._________________________________________________________________.

|Ամիս| հս |հս-   |արևել |հվ-   | հվ |հվ-արմ| արմ |հս-արմ|անհողմու-|

|    |    |արևել |      |արևել |    |      |     |      |թյուններ |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|   I| 18 |  4   |  13  |  11  | 6  |  21  | 10  |  17  |    82   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|  II| 12 |  4   |  15  |  20  | 11 |  13  | 10  |  15  |    69   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

| III| 15 |  5   |  11  |  12  | 8  |  18  | 15  |  16  |    56   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|  IV| 15 | 12   |  13  |  15  | 8  |  14  | 13  |  10  |    55   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|   V| 15 |  6   |  15  |  13  | 6  |  17  | 19  |  9   |    57   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|  VI| 16 | 11   |  20  |  14  | 7  |  12  | 11  |  9   |    48   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

| VII| 19 | 10   |  18  |  20  | 6  |   9  |  9  |  9   |    48   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|VIII| 16 | 10   |  17  |  18  | 4  |  14  |  11 |  10  |    49   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|  IX| 14 |  3   |  16  |  14  | 5  |  22  |  18 |  8   |    53   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|   X| 9  |  3   |  11  |  6   | 7  |  31  |  28 |  5   |    69   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|  XI| 11 |  4   |  10  |  12  | 11 |  29  |  13 |  10  |    77   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

| XII| 20 |  7   |  10  |  19  | 5  |  13  |  14 |  12  |    86   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|տարի| 15 |  7   |  15  |  15  | 7  |  17  |  14 |  10  |    63   |

._________________________________________________________________.

 

ՄԱՐՏԻՐՈՍ

 

._________________________________________________________________.

|Ամիս| հս |հս-   |արևել |հվ-   | հվ |հվ-արմ| արմ |հս-արմ|անհողմու-|

|    |    |արևել |      |արևել |    |      |     |      |թյուններ |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|   I| 3  |  2   |  2   |  20  | 53 |  16  |  2  |  2   |    12   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|  II| 3  |  1   |  3   |  19  | 51 |  17  |  4  |  2   |    13   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

| III| 4  |  1   |  2   |  18  | 50 |  17  |  5  |  3   |    9    |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|  IV| 6  |  2   |  2   |  19  | 44 |  18  |  6  |  3   |    7    |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|   V| 8  |  2   |  3   |  18  | 41 |  18  |  5  |  5   |    10   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|  VI| 9  |  3   |  4   |  15  | 38 |  20  |  6  |  5   |    12   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

| VII| 10 |  3   |  4   |  12  | 30 |  24  | 10  |  7   |    15   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|VIII| 6  |  3   |  4   |  13  | 34 |  23  | 10  |  7   |    13   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|  IX| 5  |  1   |  2   |  14  | 43 |  25  |  6  |  4   |    10   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|   X| 5  |  2   |  1   |  16  | 49 |  20  |  4  |  3   |    7    |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|  XI| 5  |  2   |  1   |  16  | 50 |  19  |  5  |  2   |    8    |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

| XII| 4  |  2   |  1   |  20  | 52 |  15  |  4  |  2   |    13   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|տարի| 5  |  2   |  2   |  18  | 46 |  19  |  5  |  3   |    11   |

._________________________________________________________________.

 

ՋԵՐՄՈՒԿ

 

._________________________________________________________________.

|Ամիս| հս |հս-   |արևել |հվ-   | հվ |հվ-արմ| արմ |հս-արմ|անհողմու-|

|    |    |արևել |      |արևել |    |      |     |      |թյուններ |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|   I| 15 |  10  |  14  |  34  | 14 |  7   |  2  |  4   |    64   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|  II| 18 |   7  |  10  |  30  | 20 |  5   |  3  |  7   |    63   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

| III| 14 |  10  |  13  |  33  | 12 |  7   |  4  |  7   |    53   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|  IV| 17 |  10  |  14  |  26  | 11 |  7   |  5  |  10  |    35   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|   V| 14 |  10  |  13  |  22  | 19 |  14  |  2  |  6   |    28   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|  VI| 12 |  13  |  13  |  34  | 17 |  7   |  1  |  3   |    26   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

| VII| 10 |  11  |  16  |  42  | 14 |  4   |  1  |  2   |    11   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|VIII|  9 |  11  |  20  |  40  | 11 |  5   |  1  |  3   |    12   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|  IX| 13 |   7  |  19  |  30  | 13 |  13  |  1  |  4   |    22   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|   X| 16 |   7  |  11  |  21  | 23 |  16  |  2  |  4   |    43   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|  XI| 19 |   7  |   7  |  16  | 26 |  21  |  0  |  4   |    61   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

| XII| 19 |   9  |   8  |  32  | 17 |  6   |  3  |  6   |    73   |

|____|____|______|______|______|____|______|_____|______|_________|

|տարի| 14 |   9  |  14  |  31  | 16 | 10   |  2  |  4   |    41   |

._________________________________________________________________.

 

Հավելված 3

 

Եղանակային դասերի կրկնվածությունը (%)

 

.____________________________________________________________________.

|ամիսները                   |I |II|III|IV|V |VI|VII|VIII|IX|X |XI|XII|

|___________________________|  |  |   |  |  |  |   |    |  |  |  |   |

|դասերը                     |  |  |   |  |  |  |   |    |  |  |  |   |

|___________________________|__|__|___|__|__|__|___|____|__|__|__|___|

| I  |շատ շոգ, շատ չոր      |  |  |   |  |  |  |   |    |  |  |  |   |

|____|______________________|__|__|___|__|__|__|___|____|__|__|__|___|

|II  |շոգ,չոր               |  |  |   |  |  | 7| 15| 13 | 9|  |  |   |

|____|______________________|__|__|___|__|__|__|___|____|__|__|__|___|

|III |արևոտ,  չափավոր խոնավ |  |  |   | 3| 9|43| 52| 65 |72|26| 4|   |

|____|______________________|__|__|___|__|__|__|___|____|__|__|__|___|

| IV |ցերեկն    |առանց      |  |  |   | 7|19| 7| 5 |  6 | 4|10| 2|   |

|    |ամպամած   |տեղումների |  |  |   |  |  |  |   |    |  |  |  |   |

|    |          |___________|__|__|___|__|__|__|___|____|__|__|__|___|

|    |          |տեղումներով|  |  |   | 8| 5| 4| 3 |  2 | 2| 4| 1|   |

|____|__________|___________|__|__|___|__|__|__|___|____|__|__|__|___|

|  V |արևոտ,    |առանց      |  |  |   | 1| 1| 7| 7 |  3 | 3| 1| 2|   |

|    |գիշերն    |տեղումների |  |  |   |  |  |  |   |    |  |  |  |   |

|    |ամպամած   |___________|__|__|___|__|__|__|___|____|__|__|__|___|

|    |          |տեղումներով|  |  |   |  |  | 1| 1 |    |  |  | 2|   |

|____|______________________|__|__|___|__|__|__|___|____|__|__|__|___|

| VI |թխպոտ                 |  |  | 5 |24|37|18| 13|  8 | 8|12| 7|   |

|____|______________________|__|__|___|__|__|__|___|____|__|__|__|___|

|VII |ամպամած, տեղումներով  |  |  | 1 |15|22|13| 14|  3 | 2|12| 7|   |

|____|______________________|__|__|___|__|__|__|___|____|__|__|__|___|

|VIII|t0-ը      |ամպամած    |14|10|25 | 9| 2|  |   |    |  |22|27| 22|

|  IX|անցնում է |___________|__|__|___|__|__|__|___|____|__|__|__|___|

|    |0o        |արևոտ      |21|26|45 |31| 5|  |   |    |  |13|39| 30|

|    |աստիճանից |           |  |  |   |  |  |  |   |    |  |  |  |   |

|____|______________________|__|__|___|__|__|__|___|____|__|__|__|___|

|   X|թույլ սառնամանիքային  |  |  |   |  |  |  |   |    |  |  |  |   |

|____|______________________|__|__|___|__|__|__|___|____|__|__|__|___|

|  XI|չափավոր   |առանց քամու|37|43| 17| 2|  |  |   |    |  |  | 7| 43|

|    |սառնամանի-|___________|__|__|___|__|__|__|___|____|__|__|__|___|

|    |քային     |քամով      | 3|11| 2 | 2|  |  |   |    |  |  |  |   |

|____|__________|___________|__|__|___|__|__|__|___|____|__|__|__|___|

| XII|զգալի     |առանց քամու|22|10| 5 |  |  |  |   |    |  |  | 4| 2 |

|    |սառնամանի-|___________|__|__|___|__|__|__|___|____|__|__|__|___|

|    |քային     |քամով      | 3|  |   |  |  |  |   |    |  |  |  | 3 |

.____________________________________________________________________.

 

Օդաբուժության օդերևութաբանական պայմանները

 

._________________________________________________________________________.

|Էկվիվալենտ-էֆեկտիվ ջերմաստիճանը (ԷԷՋ)     |Էֆեկտիվ ջերմաստիճանը (ԷՋ)     |

|քամու առկայությամբ                        |առանց քամու                   |

|__________________________________________|______________________________|

|ամիսներ  |< 80    | 9-16o  |17-22o  | >23o|< 8o   |9-16o   |17-22o  |>23o|

|_________|________|________|________|_____|_______|________|________|____|

|մայիս    |62%-19օր|38%-12օր|  -     |  -  |29%-9օր|71%-21օր|   -    | -  |

|_________|________|________|________|_____|_______|________|________|____|

|հունիս   | 16%-5օր|64%-20օր|20%-6օր |  -  | 3%-1օր|42%-13օր|55%-18օր| -  |

|_________|________|________|________|_____|_______|________|________|____|

|հուլիս   | 5%-1օր |50%-15օր|45%-14օր|  -  |   -   | 16%-5օր|77%-24օր|7%-2|

|         |        |        |        |     |       |        |        |օր  |

|_________|________|________|________|_____|_______|________|________|____|

|օգոստոս  | 6%-2օր |54%-18օր|41%-12օր|  -  |   -   | 16%-5օր|84%-26օր| -  |

|_________|________|________|________|_____|_______|________|________|____|

|սեպտեմբեր| 8%-2օր |70%-22օր| 22%-7օր|  -  |   -   |34%-10օր|66%-20օր| -  |

._________________________________________________________________________.

 

Արևաբուժության օդերևութաբանական պայմանները

 

 Ռադիացիոն-էկվիվալենտ-էֆեկտիվ               Ռադիացիոն-էֆեկտիվ ջերմաստիճանը

 ջերմաստիճանը (ԷԷՋ) քամու առկայությամբ      (ՌԷՋ) առանց քամու

|__________________________________________|______________________________|

|ամիսներ  |< 80    | 9-16o  |17-22o  | >23o|< 8o   |9-16o   |17-22o  |>23o|

|_________|________|________|________|_____|_______|________|________|____|

|մայիս    |37%-11օր|56%-17օր| 7%-2օր |  -  |25%-8օր|42%-13օր|33%-10օր|  - |

|_________|________|________|________|_____|_______|________|________|____|

|հունիս   |8%-8օր  |48%-14օր|44%-14օր|  -  |   -   | 17%-5օր|74%-23օր|9%-3|

|         |        |        |        |     |       |        |        |օր  |

|_________|________|________|________|_____|_______|________|________|____|

|հուլիս   |   -    | 25%-7օր|65%-20օր|10%-3|   -   |  6%-2օր|80%-25օր|14%-|

|         |        |        |        |օր   |       |        |        |4օր |

|_________|________|________|________|_____|_______|________|________|____|

|օգոստոս  |   -    | 27%-8օր|64%-20օր|9%-3 |   -   |  7%-2օր|85%-26օր|8%-2|

|         |        |        |        |օր   |       |        |        |օր  |

|_________|________|________|________|_____|_______|________|________|____|

|սեպտեմբեր|3%-1օր  |38%-12օր|58%-18օր|  -  |   -   | 25%-8օր|75%-23օր|  - |

._________________________________________________________________________.

 

Աղյուսակի տվյալների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ օդաբուժության կոմֆորտային պայմանները (ԷԷՋ-ն 16.0-20.5 oC) տատանվում են 6 օրից (հունիս) մինչև 14 օր (հուլիս), հետ նվազում են` օգոստոսին հասնելով 12 օրվա, սեպտեմբերին` 7 օրվա:

Քամու ազդեցությունը տարբեր միջոցառումներով վերացնելուց հետո օդաբուժության կոմֆորտային պայմանները մեծանում են` 18 օրից (հունիս) հասնելով 26 օրվա (օգոստոս):

Ջերմուկում բարենպաստ են նաև արևաբուժության պայմանները` կապված օդերևութաբանական տվյալների հետ:

 

Արևափայլի տևողությունը (ժամերով)

 

._________________________________________________________.

| I | II|III|IV | V |VI |VII|VIII|IX | X  | XI|XII|տարեկան|

|___|___|___|___|___|___|___|____|___|____|___|___|_______|

|105|103|154|181|227|277|318| 310|275| 207|133|119|  2409 |

._________________________________________________________.

 

Պարզ և ամպամած օրերի քանակը

 

.________________________________________________________________________.

|       | I  | II |III | IV | V  |VI |VII |VIII| IX | X  | XI |XII |տարե-|

|       |    |    |    |    |    |   |    |    |    |    |    |    |կան  |

|_______|____|____|____|____|____|___|____|____|____|____|____|____|_____|

|պարզ   |5.5 | 4.2| 1.8| 2.4|2.2 |6.4|12.3|13.8|13.1|10.5|6.7 |5.6 | 84  |

|օրեր   |    |    |    |    |    |   |    |    |    |    |    |    |     |

|_______|____|____|____|____|____|___|____|____|____|____|____|____|_____|

|ամպամած|12.6|13.0|15.2|15.7|10.2|4.3| 2.5| 1.8| 2.3| 5.7|10.2|11.7| 105 |

|օրեր   |    |    |    |    |    |   |    |    |    |    |    |    |     |

.________________________________________________________________________.

 

Հավելված 4

 

Պատմական ակնարկ

 

Վայոց Ձորն իր տարածքով տարբեր դարաշրջաններում տարբեր իշխանական ենթակայություն է ունեցել: Այրարատյան (ՈՒրարտական) թագավորության ժամանակ, Քրիստոսի ծնունդից առաջ (Ք.ծ.ա.) 11-րդ դարում եղել է Երվանդունիների, իսկ Ք.ծ.ա երկրորդ դարի վերջին մտել է Արտաշեսյան թագավորության մեջ: Տարբեր ժամանակահատվածներում եղել է Սյունիքի «Հայկական Մարզպանություն», 990-991 թ.թ.` Անիի թագավորության, իսկ 12-13-րդ դարերում` Զաքարյանների իշխանության ներքո:

Մինչև թուրքական ցեղերի տիրապետությունը կազմում էր Օրբելյան և Պռոշյան իշխանների սեփականությունը: Նախասովետական շրջանում` 1850 թ. սկսած մտնում էր Երևանի նահանգի Շարուր-Դարալագյազի գավառի մեջ: Խորհրդային կարգերի հաստատմամբ` 1921-29 թ-ին մտնում էր Դարալագյազի գավառի մեջ: 1930-ին Դարալագյազի գավառը վերակազմավորվում է Եղեգնաձորի և Ազիզբեկովի շրջանների: Պատմական Սյունիքի վարչական կենտրոն է հանդիսացել Եղեգիս գյուղաքաղաքը:

Սյունյաց աշխարհի ուսումնագիտական կենտրոնի առանցքն ու կորիզն են կազմել Վայոց ձորում` Գլաձորի համալսարանը, որի պատկառելի ուսումնականները եկել էին Մշո Գլաձորից (Առաքելոց վանքից), ապաստան գտել այստեղ և ի հավերժացումն իրենց նախկին կենտրոնի, Աղբերց վանքը սկսած 1291 թվականից վերանվանում են Գլաձոր: Տասնչորսերորդ դարի քառասունական թվականներից հետո Գլաձորի համալսարանի համար ստեղծվեցին անբարենպաստ պայմաններ, և նրա գոյությունը Վայոց ձորում դարձավ անհնարին, որից հետո միջնադարյան հայ դպրության հարատևումը շարունակվում է Տաթևում, որտեղ առկա էին առավել բարենպաստ և ապահով պայմաններ: Այստեղ տեղափոխվեցին Գլաձորի ավանդությունները, նրա մեծ երախտավորները: Ծաղկում ապրեց Տաթևի համալսարանը, իսկ Երկրորդ Աթենքը` ինչպես որ Գլաձորին անվանել են մեր միջնադարի հայ մտավորականները, իր տեղը զիջում է Տաթևին:

11-րդ դարի երկրորդ կեսից սելջուկյան, իսկ 1235 թ. մոնղոլական արշավանքները ծանր վիճակ են ստեղծում Հայաստանի, մասնավորապես Վայոց Ձորի համար, այս արշավանքներին միշտ էլ ուղեկցել են թալանն ու ավերածությունները, կոտորածներն ու առևանգումները, որի հետևանքով Վայոց Ձորը հասնում է ծայր աստիճան քայքայման, աղքատացման ու զգալի ամայացման: Բազմաթիվ շենքեր ու ավաններ, քաղաքներ և վանքեր ավերվում ու լքվում են: Բնակչության մի մասը թողնում է իր հայրենի երկիրը և գաղթում հեռու, օտար երկրներ: Այս վիճակում էլ այն հասել է Խորհրդային ժամանակաշրջան:

Պատմական Հայաստանի նշանավոր նահանգներից` Սյունիքի կազմում գտնվող 12 գավառների թվում Եղեգյաց նոր կամ Վայոց Ձոր գավառի վարչատարածքային սահմանները պատմականորեն փոփոխման չեն ենթարկվել և միշտ էլ իր տարածքում է ունեցել Եղեգնաձորի և Վայքի վարչական շրջանների տարածքները:

Նախկին Վայքի շրջանը սահմանակից է արևելքից Սիսիանին, արևմուտքից` Եղեգնաձորին, հյուսիսից և հյուսիս-արևելքից` պատմական Ղարաբաղի տարածքին, հարավից` Նախիջևանի ինքնավար հանրապետության տարածքին:

Նոր կազմավորված վարչական շրջանը, իր կենտրոնն ունենալով Ազիզբեկով /Փշոնք-Փաշալու/ գյուղը, շրջկենտրոնի անունով էլ կոչվում է Ազիզբեկովի շրջան: Հետագայում Վայոց Ձորի գեղատեսիլ արոտավայր Սոյլան գյուղատեղն ընտրվում է որպես Ազիզբեկովի վարչական կենտրոն և Հայկական ԽՍՀ Գերագույն Խորհրդի 1966 թ. հոկտեմբերի 12 հրամանագրով դառնում է քաղաքատիպ ավան Ազիզբեկով, իսկ նախկին Փշոնք, Փաշալու-Ազիզբեկով գյուղը Գերագույն Խորհրդի 1957 թ. հուլիսի 8 հրամանագրով դառնում է Զառիթափ:

Ջերմուկի համայնքում ջրերը դարեր շարունակ օգտագործվել են բուժիչ նպատակներով: Հայտնի Ջերմուկի ամրոցը, որի կառուցումը թվագրվում է (մ.թ.ա. II դ.) Արտաշեսյանների ժամանակաշրջանում, հիշատակվում է հայ թագավորների և իշխանների ամառանոց-բուժավայր:

Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանին միավորելուց հետո 1828 թվականից Ջերմուկը ընդունում է ժամանակակից զարգացման ուղղվածություն:

1830 թ. ռուս ինժեներ-երկրաբան Գ. Վոսկոբոյնիկովի հետազոտությունները հիմք են դառնում Ջերմուկի հանքային բուժիչ ջրերի նպատակային օգտագործման համար համապատասխան կառուցվածքների իրականացմանը:

 

Հավելված 5

 

Հավելված

ՀՀ կառավարության

2003 թվականի 26-ը հունիսի

N 754-Ն որոշման

 

ՊԵՏԱԿԱՆ ՑՈՒՑԱԿ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ԱՆՇԱՐԺ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ

 

ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ԱՆՇԱՐԺ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

 

Պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձաններ (այսուհետ` հուշարձաններ) են` պետական հաշվառման վերցված պատմական, գիտական, գեղարվեստական կամ մշակութային այլ արժեք ունեցող կառույցները, դրանց համակառույցներն ու համալիրները` իրենց գրաված կամ պատմականորեն իրենց հետ կապված տարածքով, դրանց մասը կազմող հնագիտական, գեղարվեստական, վիմագրական, ազգագրական բնույթի տարրերն ու բեկորները, պատմամշակութային և բնապատմական արգելոցները, հիշարժան վայրերը` անկախ պահպանվածության աստիճանից:

Հայաստանի Հանրապետության տարածքում գտնվող հուշարձանները գտնվում են պետության պահպանության ներքո:

Հուշարձաններն ըստ արժեքավորման չափանիշների դասակարգվում են հանրապետական և տեղական նշանակության:

Հանրապետական նշանակության կարգին են դասվում ժողովրդի պատմության, նրա նյութական և հոգևոր մշակույթի նշանակալի հուշարձանների բարձրարժեք, հնագույն, տիպական կամ հազվագյուտ նմուշները:

Տեղական նշանակության կարգին են դասվում հանրապետության որևէ տարածաշրջանի պատմությունն ու մշակույթը, տեղական առանձնահատկությունները բնութագրող հուշարձանները:

 

9. Վայոց ձոր մարզ *

 

9.1. Եղեգնաձոր քաղաք

 

._________________________________________________________________________.

|Հուշ|Հուշարձանի     |Հուշարձանախումբը,|ժամանակը|Տեղը      |Նշա-|Ծանոթու- |

|արձա|ենթահամարը     |հուշարձանը       |        |բնակավայրի|նա- |թյուն    |

|նի  |(ենթահամարները)|                 |        |նկատմամբ, |կու-|         |

|համա|               |                 |        |հասցեն    |թյու|         |

|րը  |               |                 |        |          |նը  |         |

|    |               |                 |        |          |(հան|         |

|    |               |                 |        |          |րապե|         |

|    |               |                 |        |          |տա- |         |

|    |               |                 |        |          |կան,|         |

|    |               |                 |        |          |տեղա|         |

|    |               |                 |        |          |կան)|         |

|____|_______________|_________________|________|__________|____|_________|

|  1.| 2. | 3.  | 4. |       5.        |    6.  |    7.    | 8. |   9.    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|  1.|    |     |    |ԱՂԲՅՈՒՐ          |1890 թ. |Միկոյան   |   Հ|պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |փող.      |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ալեքսան  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աղա      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Անդրեաս- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յան      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վրկնգ.`  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |2000 թ.  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճարտ.` Ս |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Աղաջանյան|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|  2.|    |     |    |ԱՄՐՈՑ «ՔՅՈՇԿ»    |մթա 7դ.-|հվ-ամ     |  Հ |         |

|    |    |     |    |                 |մթ 5 դ.,|մասում    |    |         |

|    |    |     |    |                 |17 դ.   |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.1.|     |    |եկեղեցի ս. Սարգիս|  17 դ. |          |  Տ |ամրոցից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս       |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |2.1.1|    |խաչքար           | 1456 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աե պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |2.1.2|    |տապանաքար        |  16 դ. |          |  Տ |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ պատի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տակ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԲՆԱԿԵԼԻ ՏՈՒՆ     |19 դ.   |Մոմիկի    |  Տ |Կ. Հախնա-|

|    |    |     |    |                 |վրջ     |փող. 3    |    |զարյանի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տունը    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |13-20դդ.|հվ-ամ     |  Տ |գործող   |

|    |    |     |    |                 |        |մասում    |    |գերեզմա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նոցի աե  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |զբաղեց-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նող բլրի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վրա      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. | 2. |  3. | 4. |       5.        |   6.   |    7.    |  8.|    9.   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.1.|     |    |խաչքար           |1281 թ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կիսաթեք  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.2.|     |    |խաչքար           |  16 դ. |          |  Հ |կիսով    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թաղված   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 5. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |10-17դդ.|1,5 կմ հվ |  Տ |Ագարակա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձոր տանող|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապար- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հից աջ,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տարածքում|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպան-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վում է   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ժամանակա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կից      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ս. Գևորգ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մատուռը  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 6. |    |     |    |ԴԱՄԲԱՐԱՆԱԴԱՇՏ    |մթա 2-1 |հվ-աե     |  Հ |Պանրագոր-|

|    |    |     |    |                 |հզմ     |մասում    |    |ծարանի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 7. |    |     |    |ԴԱՄԲԱՐԱՆԱԴԱՇՏ    |մթա 2   |ամ մասում |  Հ |ներկայիս |

|    |    |     |    |                 |հզմ - մթ|          |    |գերեզմա- |

|    |    |     |    |                 |3 դ.    |          |    |նատան և  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մեքենա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ների     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կայանի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տարածքում|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 8. |    |     |    |ԹԱՆԳԱՐԱՆԻ ՇԵՆՔ.  | 1957 թ.|Շահումյան |  Տ |վրկնգ.`  |

|    |    |     |    |ՎԱՅՈՑ ՁՈՐԻ       |        |փող. 2    |    |1984 թ.  |

|    |    |     |    |ԵՐԿՐԱԳԻՏԱԿԱՆ     |        |          |    |         |

|    |    |     |    |ԹԱՆԳԱՐԱՆԸ        |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 9. |    |     |    |ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ ԵՐԿՐՈՐԴ| 1970 թ.|ամ մասում |  Տ |ճարտ.` Ռ.|

|    |    |     |    |ԱՇԽԱՐՀԱՄԱՐՏՈՒՄ   |        |          |    |Իսրայել- |

|    |    |     |    |ԶՈՀՎԱԾՆԵՐԻՆ      |        |          |    |յան      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|10. |    |     |    |ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ ԵՍԱՅԻ  | 1980 թ.|հվ մասում |  Տ |Երևան-   |

|    |    |     |    |ՆՉԵՑՈՒ           |        |          |    |Եղեգնաձոր|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մայրուղու|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչմերու-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կում     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քանդ.` Լ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Թոքմաջ-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յան ճարտ`|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Հ. Խաչատ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րյան     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|11. |    |     |    |ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ        | 1971 թ.|քաղաքի մեջ|  Տ |Մարզպետա-|

|    |    |     |    |ԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ       |        |/այսուհե- |    |րանի     |

|    |    |     |    |ԿԱՐԳԵՐԻ ՀԱՍՏԱՏՄԱՆ|        |տև`  ք.մ./|    |շենքի մոտ|

|    |    |     |    |ՀԱՄԱՐ ԶՈՀՎԱԾ     |        |          |    |         |

|    |    |     |    |ՄԱՐՏԻԿՆԵՐԻՆ      |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|12. |    |     |    |ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ ԱՆԱՍՏԱՍ| 1947 թ.|  ք. մ.   |  Հ |Մոմիկի   |

|    |    |     |    |ՄԻԿՈՅԱՆԻ         |        |          |    |անվ.     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քաղաքային|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |այգում   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քանդ.` Ս.|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Մերկուրով|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|13. |    |     |    |ՄԱՏՈՒՌ           |10-17դդ.|1 կմ հվ-աե|  Տ |Ագարակա- |

|    |    |     |    |Ս. ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ     |        |          |    |ձոր տանող|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապար- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հից աջ   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |13.1|     |    |խաչքար           |  10 դ. |          |  Հ |հենած հս |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |13.2|     |    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |բեմին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 14.|    |     |    |ՎԻՇԱՊԱՔԱՐ        |մթա 2   |ք. մ.     |  Հ |Մոմիկի   |

|    |    |     |    |                 |հզմ     |          |    |անվ.     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քաղաքային|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |այգում   |

._________________________________________________________________________.

 

9.2. Ջերմուկ քաղաք

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    |  8.|     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԱՌԱՆՁՆԱՏՈՒՆ ՀԿԿ  | 1952 թ.| Անտառային|  Հ |ճարտ.` Մ.|

|    |    |     |    |ԿԵՆՏԿՈՄԻ         |        | փող. 2   |    |Գրիգորյան|

|    |    |     |    |ՔԱՐՏՈՒՂԱՐ ԳՐԻԳՈՐ |        |          |    |         |

|    |    |     |    |ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆԻ   |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԱՌՈՂՋԱՐԱՆԱՅԻՆ    |1952-   |  ք. մ.   |  Հ |         |

|    |    |     |    |ՀԱՄԱԼԻՐ. ՀՀ      |1953 թթ.|          |    |         |

|    |    |     |    |ԱՌՈՂՋԱՊԱՀՈՒԹՅԱՆ  |        |          |    |         |

|    |    |     |    |ՆԱԽԱՐԱՐՈՒԹՅԱՆ    |        |          |    |         |

|    |    |     |    |ԱՌՈՂՋԱՐԱՆԱՅԻՆ    |        |          |    |         |

|    |    |     |    |ՀԱՄԱԼԻՐԸ         |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.1.|     |    |առողջարանի շենք. | 1953 թ.|          |  Հ |ճարտ.` Գ.|

|    |    |     |    |թիվ 3 կլինիկական |        |          |    |Թամանյան |

|    |    |     |    |առողջարանը       |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.2.|     |    |առողջարանի շենք. |1952-   |          |    |ճարտ.` Մ.|

|    |    |     |    |առողջապահության  |1953 թթ.|          |    |Գրիգորյան|

|    |    |     |    |նախարարության    |        |          |    |         |

|    |    |     |    |ընդունարանը /թիվ |        |          |    |         |

|    |    |     |    |4 վարչության     |        |          |    |         |

|    |    |     |    |առողջարանը/      |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.3.|     |    |ըմպելասրահի շենք | 1966 թ.|          |  Հ |ճարտ.` Գ.|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Թամանյան |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԲՆԱԿԱՏԵՂԻ        |մթա 2-1 |          |  Հ |Օդանավա- |

|    |    |     |    |                 |հզմ     |          |    |կայանի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ, մի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մնացել է |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թռիչքու- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղու տակ  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ՀՅՈՒՐԱՆՈՑԻ ՇԵՆՔ  |1950-   |  ք. մ.   |  Տ |ճարտ.` Հ.|

|    |    |     |    |                 |ական թթ.|          |    |Հակոբյան |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1972-ից` |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ՀՀ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ազգային  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատկերա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |սրահի    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ջերմուկի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասնա-   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճյուղի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շենք     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 5. |    |     |    |ՀՈՒՇԱՂԲՅՈՒՐ      | 1978 թ.|   ք. մ.  |  Տ |քաղաք    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մտնող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապար- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հին ճարտ`|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ն. Սողո- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոնյան   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 6. |    |     |    |ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ ԻՍՐԱՅԵԼ|  1978 թ|   ք. մ.  |  Տ |         |

|    |    |     |    |ՕՐՈՒ             |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 7. |    |     |    |ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ ՄԵԾ    |  1967 թ|   ք. մ.  |  Տ |ճարտ.` Վ.|

|    |    |     |    |ՀՈԿՏԵՄԲԵՐԻ       |        |          |    |Ակշեհիրլ-|

|    |    |     |    |50-ԱՄՅԱԿԻՆ       |        |          |    |յան      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 8. |    |     |    |ՇԱՏՐՎԱՆ «ՊԱՐՈՂ   |  1978 թ|   ք. մ.  |  Տ |քանդ.` Կ.|

|    |    |     |    |ԱՂՋԻԿՆԵՐ»        |        |          |    |Մեծատուր-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յան      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճարտ.` Վ.|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ակշեհիրլ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յան      |

._________________________________________________________________________.

 

9.2.1. Կեչուտ գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |9-17 դդ.|0,5 կմ    |  Տ |Ղուշչի   |

|    |    |     |    |                 |        |հվ-ամ     |    |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղից հվ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Գերեզմա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նոցի     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հիմնական |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մնացել է |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Կեչուտի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջրամբարի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տակ      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |13-20դդ.|հվ-ամ     |  Տ |հվ-ամ    |

|    |    |     |    |                 |        |մասում    |    |եզրին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |լճափին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բարձրուն-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քի վրա   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.1.|     |    |խաչքար           |13-14դդ.|          |  Հ |պատվանդա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նին      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.2.|     |    |խաչքար           |14 դ.   |          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |7-20 դդ.|ամ մասում |  Տ |Հին      |

|    |    |     |    |«ՂՈՒՇՉԻ»         |        |          |    |Կեչուտ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գյուղն է,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |որի 7-րդ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դ.       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցին |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մնացել է |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Կեչուտի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջրամբարի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տակ      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.1.|     |    |եկեղեցի          |13-14դդ.|          |  Տ |ավերակ   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.2.|     |    |եկեղեցի          |17-18դդ.|          |  Տ |ավերակ   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.3.|     |    |եկեղեցի          |  19 դ. |          |  Տ |         |

|    |    |     |    |ս. Հովհաննես     |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.4.|     |    |մատուռ ս. Գևորգ  |  19 դ. |          |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.5.|     |    |մատուռ Թուխ      |  19 դ. |          |  Տ |         |

|    |    |     |    |Մանուկ           |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.5.1|    |խաչքար           |10-11դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.5.2|    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |մատուռի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներսում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասն|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ու ձախ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրագոտին|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.5.3|    |խաչքար           | 15 դ.  |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աե պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներքուստ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |13-19դդ.|1,5 կմ    |  Տ |քարհանք  |

|    |    |     |    |«ՆԵՐՔԻՆ ԶԻՐԱԿ»   |        |հս-աե     |    |տանող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապարհի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |2        |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմերում|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 5. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |13-19դդ.|2 կմ հս-ամ|  Տ |Վայք-    |

|    |    |     |    |«ՋՐԱՆԼՈՒ»        |        |          |    |Ջերմուկ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հին      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավտոճանա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պարհից   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս,      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Կեչուտի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջրամբարի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս եզրից |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |0,5 կմ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դեպի հս  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 6. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ «ՎԵՐԻՆ|13-19դդ.|3 կմ հս-աե|  Տ |նախկին   |

|    |    |     |    |ԶԻՐԱԿ»           |        |          |    |Զիրակ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գյուղն է`|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |լքված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1949 թ.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 7. |    |     |    |ԴԱՄԲԱՐԱՆԱԴԱՇՏ    |մթա 2-1 |1-2 կմ հվ |  Հ |Վայք-    |

|    |    |     |    |                 |հզմ     |          |    |Ջերմուկ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավտոճանա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պարհի աջ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |է 2      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կղզյակնե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րով      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 8. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ ԴԱՎԹԻ     | 886 թ. |գյուղի մեջ|  Հ |«Էլեկտրոն|

|    |    |     |    |                 |        | /այսու-  |    |առողջարա-|

|    |    |     |    |                 |        | հետև`    |    |նի       |

|    |    |     |    |                 |        | գ.մ./    |    |տարածքում|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կազմող`  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Հուսեփ   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 9. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |9-10 դդ.| գ. մ.    |  Հ |«Էլեկտրոն|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |առողջարա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տարածքում|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 10.|    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |9-10 դդ.|  գ. մ.   |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դպրոցի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բակում   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 11.|    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |  11 դ. |  գ. մ.   |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դպրոցի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բակում   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 12.|    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           | 1286 թ.|   գ. մ.  |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դպրոցի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բակում   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 13.|    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ ԱՄԻՐԻ     |16-17դդ.|   գ. մ.  |  Հ |դպրոցում |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 14.|    |     |    |ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ ԵՐԿՐՈՐԴ| 1985 թ.|   գ. մ.  |  Տ |հեղ.` Է. |

|    |    |     |    |ԱՇԽԱՐՀԱՄԱՐՏՈՒՄ   |        |          |    |Թադևոս-  |

|    |    |     |    |ԶՈՀՎԱԾՆԵՐԻՆ      |        |          |    |յան      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 15.|    |     |    |ՔԱՐԱՅՐ-          |մթա 3-1 | 1 կմ հս  |  Տ |Արփա գետի|

|    |    |     |    |ԿԱՑԱՐԱՆՆԵՐԻ      |հզմ,    |          |    |կիրճում, |

|    |    |     |    |ՀԱՄԱԼԻՐ          |10-17 դդ|          |    |Ջերմուկ  |

|    |    |     |    |«ՓԻԼՔԱՀԱՍ»       |        |          |    |քաղաքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |2,5 կմ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ, Վայք-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ջերմուկ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հին      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավտոճանա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պարհից   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |15.1|     |    |քարայր-կացարան   |10-17դդ.|          |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |15.2|     |    |քարայր-կացարան   |10-17դդ.|          |  Տ |աղբյուրով|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |15.3|     |    |քարայր-կացարան   |10-17դդ.|          |  Տ |խաչքարե- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րով      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |15.4|     |    |քարայր-կացարան   |10-17դդ.|          |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |15.5|     |    |վիշապաքար        |մթա 3-1 |          |  Հ |աղբյուրով|

|    |    |     |    |                 |հզմ     |          |    |քարայր-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կացարանի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ      |

._________________________________________________________________________.

 

9.3. Վայք քաղաք

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԲՆԱԿԱՏԵՂԻ        |մթա 2-1 |  ք. մ.   |  Հ |         |

|    |    |     |    |                 |հզմ     |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |16-20դդ.|հս-աե     |  Տ |գործող   |

|    |    |     |    |                 |        |մասում    |    |գերեզմա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նոցի հին |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հատվածն է|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԴԱՄԲԱՐԱՆԱԴԱՇՏ    |մթա 2-1 |հս մասում |  Հ |         |

|    |    |     |    |                 |հզմ     |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |1222 թ. |աե մասում |  Հ |Վայք-    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ջերմուկ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապարհի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Շապուհ   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|  5.|    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ ԱԼԱՄՀԱՏԻ  | 1251 թ.|          |  Հ |Վայքի    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ենթաշրջա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նի մուտքի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քաղաք    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մտնող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապարհի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|  6.|    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           | 1541 թ.|          |  Հ |Վայք     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տանող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապարհի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկատված,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերին աջ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քառորդը  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 7. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |  16 դ. |          |  Հ |Վայքի    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ենթաշրջա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նի մուտքի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քաղաք    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մտնող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապարհի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եղծված   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գրությամբ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 8. |    |     |    |ԿԱՄՈՒՐՋ.         |  17 դ. |1 կմ ամ   |  Տ |Արփա գետի|

|    |    |     |    |ՊԱՍԿԵՎԻՉԻ        |        |          |    |վրա      |

|    |    |     |    |ԿԱՄՈՒՐՋԸ         |        |          |    |վրնրգ.`  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1827 թ.  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Պասկևիչի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմից   |

._________________________________________________________________________.

 

9.4. Ագարակաձոր գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԱՄՐՈՑ            |   9 դ. |1,5 կմ    |  Հ |         |

|    |    |     |    |                 |        |հվ-աե     |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.1.|     |    |գյուղատեղի       |9-15 դդ.|1,5 կմ    |  Տ |ամրոցի հվ|

|    |    |     |    |«Անապատ»         |        |հվ-աե     |    |ստորոտին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.2.|     |    |մատուռ «Անապատ»  |13-14դդ.|          |  Տ |վրկնգ.`  |

|    |    |     |    |                 |19 դ.   |          |    |1960 թ.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.3.|     |    |գերեզմանոց       |12-14դդ.|          |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |9-10 դդ.|9,5 կմ հվ |  Տ |Գանձակ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գյուղա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տեղի     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տանող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապարհի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.1.|     |    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |եզրագոտին|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջարդոտված|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.2.|     |    |խաչքար           |  10 դ. |          |  Հ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |10-17դդ.|հվ-աե     |  Տ |գյուղի   |

|    |    |     |    |                 |        |մասում    |    |եզրին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջրի մա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գիստրալի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |13-15դդ.|2 կմ աե   |  Տ |Արփա գետի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ափին,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բարձրուն-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քի վրա   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.1.|     |    |խաչքար Մարկոսի,  | 1281 թ.|          |  Հ |         |

|    |    |     |    |Վարդի և  Միրի    |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.2.|     |    |խաչքար           | 1303 թ.|          |  Հ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.3.|     |    |խաչքար           | 1456 թ.|          |  Հ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 5. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |16-20դդ.|10 կմ հվ  |  Տ |նախկին   |

|    |    |     |    |ԲՈԼՈՐԱԲԵՐԴ       |        |          |    |Բոլորա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բերդ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գյուղն է`|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ապաբնա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կեցված   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1960-ական|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թթ.      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.1.|     |    |եկեղեցի Թուխ     |  18 դ. |          |  Տ |         |

|    |    |     |    |Մանուկ           |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |5.1.1|    |խաչքար           |1572 թ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |5.1.2|    |խաչքար           |16-17դդ.|          |  Հ |հենած հվ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկատված |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |5.1.3|    |խաչքար           |16-17դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |5.1.4|    |խաչքար           |  17 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.2.|     |    |գերեզմանոց       |10-16դդ.|          |  Տ |գյուղա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տեղիի    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ-ամ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.3.|     |    |խաչքար           | 1551 թ.|          |  Հ |գյուղա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տեղիի հս |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ագարակա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձոր տանող|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապարհի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 6. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ ԳԱՆՁԱԿ|13-20դդ.|12 կմ     |  Հ |Գնիշիկ   |

|    |    |     |    |/ՆՈՐԻՔ/, /ԷՆԳԻՋԱ/|        |հվ-ամ     |    |տանող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապար- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հից ձախ, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Գնիշիկից |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |3-4 կմ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս-աե,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նախկին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Գանձակ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գյուղն է`|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ապաբնա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կեցված   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1970-ական|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թթ.      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |6.1.|     |    |եկեղեցի          |  19 դ. |          |  Տ |գյուղա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տեղիի    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կնտ-ում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |6.1.1|    |խաչքար Խորամփաշու|13-14դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավանդատան|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջ,      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասն ու  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ եզրը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Հովսեփ   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |6.1.2|    |խաչքար           |14-15դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավանդատան|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վեր,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հորիզոնա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կան      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դիրքով,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |6.1.3|    |խաչքար           | 1587 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բեմին, 5 |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչքարե- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րից ձախից|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |4-րդը    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |6.1.4|    |խաչքար Էլաղեսի   | 1597 թ.|          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բեմին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |6.1.5|    |խաչքար           |  16 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բեմին, 5 |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչքարե- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րից ձախից|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |3-րդը,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը չի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |6.1.6|    |խաչքար           |  16 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բեմին, 5 |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչքարե- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րից ձախից|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |2-րդը,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |6.1.7|    |խաչքար Փիրիջանի  |  16 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավանդատան|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |6.1.8|    |խաչքար           |16-17դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |6.1.9|    |տապանաքար        |16-17դդ.|          |  Տ |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ պատի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |6.2.|     |    |գերեզմանոց       |10-17դդ.|          |  Տ |գյուղա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տեղիի    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս-աե    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բլրալան- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջին      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |6.2.1|    |խաչքար           | 1085 թ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերին ձախ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյունը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |6.2.2|    |խաչքար Մաթի      |  13 դ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրերը   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրատված|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |6.2.3|    |խաչքար           | 1222 թ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |է ստորին |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |6.2.4|    |խաչքար           | 1242 թ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերին    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջարդված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |6.3.|     |    |գերեզմանոց       |10-20 դդ|          |  Տ |գյուղա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տեղիի հվ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Գնիշիկ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տանող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապարհի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |6.4.|     |    |խաչքար           |  10 դ. |          |  Հ |հենած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավերակ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տներից   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մեկի     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |6.5.|     |    |մատուռ           |10-13դդ.|          |  Տ |գյուղա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տեղիից   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |0,5 կմ ամ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 7. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |13-18դդ.|12-14 կմ  |  Տ |Բոլորա-  |

|    |    |     |    |ՎԱՐԴԱԲԼՈՒՐ       |        |հվ        |    |բերդից   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |2 կմ հվ, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Վարդա-   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բլուր    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |լեռան    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |լանջին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |7.1.|     |    |եկեղեցի          |1740 թ. |          |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |7.2.|     |    |գերեզմանոց       |17-18դդ.|          |  Տ |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շուրջը   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 8. |    |     |    |ԴԱՄԲԱՐԱՆԱԴԱՇՏ    |մթա 2-1 |հվ-ամ     |  Հ |         |

|    |    |     |    |                 |հզմ     |մասում    |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 9. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԻ          |  17 դ. |հս-աե     |  Տ |ծիրանի   |

|    |    |     |    |                 |        |մասում    |    |այգիների |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մեջ      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |9.1.|     |    |խաչքար           | 1461 թ.|          |  Հ |բեմին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |9.2.|     |    |խաչքար           |  15 դ. |          |  Հ |ամ պատի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տակ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկատված |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 10.|    |     |    |ԿԱՄՈՒՐՋ ԴԱԴԱԼԻ   | 13 դ.  |2,5 կմ ամ |  Հ |Արփա գետի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վրա      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վրնրգ.`  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1957 թ.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 11.|    |     |    |ՁԻԹՀԱՆ           |18-19դդ.|  գ. մ.   |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 12.|    |     |    |ՄԱՏՈՒՌ           | 1605 թ.|9,5 կմ հվ |  Տ |Գանձակ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գյուղա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տեղի     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տանող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապար- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հից աջ,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բլրի վրա |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |12.1|     |    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |10 մ հս, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |12.2|     |    |խաչքար           |14-15դդ.|          |  Հ |մատուռի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներսում  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |է միջին  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |12.3|     |    |գերեզմանոց       |10-19դդ.|          |  Հ |մատուռի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շուրջը   |

._________________________________________________________________________.

 

9.5. Ազատեկ գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԱՄՐՈՑ            |մթա 1   |1,5 կմ հվ |  Հ |         |

|    |    |     |    |                 |հզմ, 19դ|          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.1.|     |    |մատուռ ս. Վարվառա|  19 դ. |          |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |13-20դդ.|հվ-ամ     |    |գյուղի   |

|    |    |     |    |                 |        |մասում    |    |եզրի     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |սարալանջի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորոտին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.1.|     |    |խաչքար           |13-14դդ.|          |  Հ |գերեզմա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նոցի հվ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.2.|     |    |խաչքար           | 1521 թ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ջանիբեկ  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.3.|     |    |խաչքար Սերզազի և |16-17 դդ|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |Ասամզատի         |        |          |    |ված որպես|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվանդա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նին      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ծառայող  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջրաղացի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարին    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Միրէսբէկ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԻ          |  17 դ. |  գ. մ.   |  Տ |վրկնգ.`  |

|    |    |     |    |Ս. ՍՏԵՓԱՆՈՍ      |        |          |    |1830-ական|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թթ.      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |13-14դդ.|   գ. մ.  |  Հ |գյուղի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գերեզմա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նոցից 150|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մ հս,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Թորգոմ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ղազարյանի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գոմի մոտ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ցանկապա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տին կից, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 5. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |13-14դդ.|   գ. մ.  |  Հ |գյուղի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գերեզմա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նոցից 150|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մ հս,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Թորգոմ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ղազարյանի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գոմի մոտ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ցանկապա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տին կից  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 6. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |13-14դդ.|   գ. մ.  |  Հ |գյուղի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գերեզմա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նոցից 150|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մ հս,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Թորգոմ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ղազարյանի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գոմի մոտ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ցանկապա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տին կից, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 7. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |13-14դդ.|   գ. մ.  |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվան-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դանին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |«Փոքր    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |սուրբ»   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոչվող   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մատուռի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս պատի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տակ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներքուստ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 8. |    |     |    |ՄԱՏՈՒՌ Ս. ՀԱԿՈԲ  | 1623 թ.|2 կմ ամ   |  Տ |         |

|    |    |     |    |/ՄԵԾ ՍՈՒՐԲ/      |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |8.1.|     |    |տապանաքար        | 1623 թ.|          |  Տ |մատուռի  |

|    |    |     |    |Շաքարբէկի        |        |          |    |ներսում  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |այս      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գերեզմանի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վրա էլ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կառուցվել|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |է մատուռը|

._________________________________________________________________________.

 

9.6. Աղավնաձոր գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԱՄՐՈՑ            |մթա 2-1 |5-6 կմ    |  Հ |         |

|    |    |     |    |                 |հզմ     |հս-աե     |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.1.|     |    |բնակատեղի        |մթա 2-1 |          |  Հ |         |

|    |    |     |    |                 |հզմ     |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.2.|     |    |դամբարանադաշտ    |մթա 2-1 |          |  Հ |         |

|    |    |     |    |                 |հզմ     |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |10-14դդ.|2 կմ հս   |  Տ |լեռան    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գագաթի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տափարակին|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |և  նրան  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հարող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |լանջերին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.1.|     |    |գերեզմանոց       |10-14դդ.|          |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ «ՎԱՆՔԻ|9-14 դդ.|4 կմ հս-ամ|  Տ |Ռինդ և   |

|    |    |     |    |ՁՈՐ» /»ՆԵՐՔԻՆ    |        |          |    |Աղավնաձոր|

|    |    |     |    |ՈՒԼԳՅՈՒՐ»/       |        |          |    |գյուղերի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |միջև,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Վերին    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ՈՒլգյու- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րից աե   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.1.|     |    |եկեղեցի          |13-14դդ.|          |  Հ |         |

|    |    |     |    |ս. Աստվածածին    |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.2.|     |    |գերեզմանոց       |10-14դդ.|          |  Տ |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շուրջը   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2.1|    |խաչքար           |մթա 2   |          |  Հ |հվ-ամ    |

|    |    |     |    |                 |հզմ,    |          |    |կողմում: |

|    |    |     |    |                 |1009 թ. |          |    |Նախնական |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նշանա-   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կությամբ`|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ցլակերպ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վիշապ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Սարգիս   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երեց     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2.2|    |խաչքար           |մթա 2   |          |  Հ |հվ-ամ    |

|    |    |     |    |                 |հզմ,    |          |    |կողմում: |

|    |    |     |    |                 |1199 թ. |          |    |Նախնական |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նշանա-   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կությամբ`|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ցլակերպ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վիշապ    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2.3|    |խաչքար           |  12 դ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2.4|    |խաչքար           | 1263 թ.|          |  Հ |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աե, ընկած|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկատված,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը չի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Հովհաննես|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2.5|    |խաչքար           | 1274 թ.|          |  Հ |հենած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս պատին |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Լիպարիտ  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2.6|    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |հենած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թեքու-   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թյամբ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2.7|    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |հենած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աե պատին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2.8|    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներսում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հորիզոնա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կան      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դիրքով   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2.9|    |խաչքար           |  14 դ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |9-10 դդ.|հս-աե     |  Հ |«Խաչի    |

|    |    |     |    |                 |        |մասում    |    |թիլ»     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վայրում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավերակ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շինության|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներսում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջ կողմը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վնասված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 5. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           | 13 դ.  |5 կմ հս-ամ|  Հ |«Ներքին  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ՈՒլգյուր»|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիից 1 կմ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աե,      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ժայռախաչ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 6. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           | 1564 թ.|    գ. մ. |  Հ |Արուս    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Հովհան-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նիսյանի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տանը,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 7. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |  16 դ. |    գ. մ. |  Հ |Զուլալ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Պետրոսյա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նի տան   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գտնվող և |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |որպես    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մատուռ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ծառայող  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կիսաքանդ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շինության|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներսում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 8. |    |     |    |ՀՈՒՇԱՂԲՅՈՒՐ      | 1947 թ.|    գ. մ. |  Տ |         |

|    |    |     |    |ԵՐԿՐՈՐԴ          |        |          |    |         |

|    |    |     |    |ԱՇԽԱՐՀԱՄԱՐՏՈՒՄ   |        |          |    |         |

|    |    |     |    |ԶՈՀՎԱԾՆԵՐԻՆ      |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 9. |    |     |    |ՄԱՏՈՒՌ «ՀՈԲԿԱԽԱՉ»|10-12դդ.|հվ մասում |  Տ |հվ եզրին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դաշտամիջ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յան ճանա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պարհից աջ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |9.1.|     |    |խաչքար           |10-12դդ.|          |  Հ |         |

._________________________________________________________________________.

 

9.7. Աղնջաձոր գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԱՄՐՈՑ            |մթա 2-1 |10 կմ հս  |  Հ |Սելիմի   |

|    |    |     |    |                 |հզմ,    |          |    |քարավանա-|

|    |    |     |    |                 |4-14 դդ.|          |    |տնից     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս-աե    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.1.|     |    |ամբարանադաշտ     |մթա 2-1 |          |  Հ |         |

|    |    |     |    |                 |հզմ     |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.2.|     |    |Քարավանատուն     | 1332 թ.|          |  Հ |         |

|    |    |     |    |Սելիմի           |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|2.  |    |     |    |Գ---------       |11-13 --|2 -- --   |  - |Գե------ |

|    |    |     |    |                 |14-, 19-|          |    |-------- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |-------- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |---------|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |---------|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |---------|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.1.|     |    |Գե--------       |11-13 --|          |  - |-------- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |-------- |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.2.|     |    |----------       |14 -    |          |  - |-------- |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.3.|     |    |----------       |19 -    |          |  - |-------- |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.4.|     |    |կամուրջ          | 19 դ.  |          |  Տ |հվ մասում|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |11-17դդ.|2 կմ հս-աե|  Տ |         |

|    |    |     |    |«ՅԱՎԱՐ»          |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.1.|     |    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |  10 դ. |   գ. մ.  |  Հ |Ս.       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Խուդոյանի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տնամեր-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձում,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկատված |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 5. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |  11 դ. |5 կմ ամ   |  Հ |խնձորի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |այգիների |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մեջ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գլխիվայր |

._________________________________________________________________________.

 

9.8. Արենի գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԱՄՐՈՑ            |մթա 2-1 |9 կմ հվ-ամ|  Հ |«Ամաղու» |

|    |    |     |    |                 |հզմ     |          |    |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիից 1 կմ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ-ամ    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |10-20դդ.|8 կմ հվ   |  Տ |Գնիշիկ   |

|    |    |     |    |«ԱՄԱՂՈՒ» /»ՎԵՐԻՆ |        |          |    |գետի ձախ |

|    |    |     |    |ԱՄԱՂՈՒ»/         |        |          |    |ափին,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բարձրադիր|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Մարդաղ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |լեռան    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |լանջին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ «ԱՌՓԱ»|8-17 դդ.|աե մասում |  Հ |Արփա գետի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ ափին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.1.|     |    |եկեղեցի          |1321 թ. |          |  Հ |ճարտ.`   |

|    |    |     |    |ս. Աստվածածին    |        |          |    |Մոմիկ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Սյունյաց |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եպիսկոպոս|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Հովհաննես|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վրկնգ.`  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1967-1969|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թթ.      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վրկնգ.   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճարտ.` Շ.|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ազատյան, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Յու.     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Թամանյան |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.1.1|    |խաչքար Գրիգորի   |1191 թ. |          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներսում  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.2.|     |    |գավիթ            | 14 դ.  |          |  Հ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2.1|    |խաչքար           |1559 թ. |          |  Հ |հենած ամ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատին    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը չի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կազմող`  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ակոբ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Մելիքբեկ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2.2|    |խաչքար           |  16 դ. |          |  Հ |հենած ամ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատին    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը չի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կազմող`  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ակոբ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Մեհրապ   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.3.|     |    |գերեզմանոց       |8-17 դդ.|          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շուրջը   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.3.1|    |խաչքար           |  8 դ.  |          |  Հ |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս-աե, 3 |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչքարե- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րից      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կենտրոնի-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նը       |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.3.2|    |խաչքար           |   8 դ. |          |  Հ |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս-աե, 3 |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչքարե- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րից      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախակողմ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանը,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կենտրոնից|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճաքած    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.3.3|    |խաչքար           |   8 դ. |          |  Հ |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս-աե, 3 |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչքարե- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րից      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջակողմ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանը     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.3.4|    |խաչքար           |   9 դ. |          |  Հ |զույգ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչքարե- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րից      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջակողմ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանը     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.3.5|    |խաչքար           | 1341 թ.|          |  Հ |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ,      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվանդա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նին,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Մխիթար   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.3.6|    |խաչքար           | 1546 թ.|          |  Հ |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս,      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկատված,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվանդա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նին      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.3.7|    |խաչքար           |  16 դ. |          |  Հ |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աե,      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվանդա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նին      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.3.8|    |տապանաքար        |  16 դ. |          |  Տ |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս-ամ,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խիստ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քայքայված|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.3.9|    |տապանաքար        |16-17դդ.|          |  Տ |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս-աե,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եղծված   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գրությամբ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.3. |    |տապանաքար Թադոսի | 1672 թ.|          |  Տ |եկեղեցուց|

|    |    |10   |    |                 |        |          |    |հս-աե    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.3. |    |տապանաքար Ծատուրի| 1708 թ.|          |  Տ |գերեզմա- |

|    |    |11   |    |                 |        |          |    |նոցի հվ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասում,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տեղահան- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ԴԱՄԲԱՐԱՆԱԴԱՇՏ    |անտիկ   |ամ մասում |  Հ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 5. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԻ Ս. ՍԱՐԳԻՍ|13-17դդ.|3 կմ ամ   |  Տ |բլրի վրա,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավերված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 6. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           | 1303 թ.|հվ-ամ     |  Հ |«Վարդապե-|

|    |    |     |    |                 |        |մասում    |    |տի հողեր»|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վայրում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գինու    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գործարանի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դիմաց 3  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչքարե- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րից      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կենտրոնի-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նը       |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 7. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |  14 դ. |հվ-ամ     |  Հ |«Վարդապե-|

|    |    |     |    |                 |        |մասում    |    |տի հողեր»|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վայրում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գինու    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գործարանի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դիմաց 3  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչքարե- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րից      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջակողմ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանը     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 8. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |  14 դ. |հվ-ամ     |  Հ |«Վարդապե-|

|    |    |     |    |                 |        |մասում    |    |տի հողեր»|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վայրում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գինու    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գործարանի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դիմաց 3  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչքարե- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րից      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախակողմ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանը     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 9. |    |     |    |ԿԱՄՈՒՐՋ          |  13 դ. |հս-աե     |  Հ |Արփա գետի|

|    |    |     |    |                 |        |մասում    |    |վրա,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հէկ-ի մոտ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |սյունյաց |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |իշխան    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Տարսայիճ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Օրբելյան |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 10.|    |     |    |ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ ԵՐԿՐՈՐԴ|1969 թ. |կնտ       |  Տ |         |

|    |    |     |    |ԱՇԽԱՐՀԱՄԱՐՏՈՒՄ   |        |          |    |         |

|    |    |     |    |ԶՈՀՎԱԾՆԵՐԻՆ      |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 11.|    |     |    |ՔԱՐԱՆՁԱՎ.        |3 կմ աե |          |  Տ |կարստային|

|    |    |     |    |ՄԱԳԵԼԱՆԻ         |        |          |    |քարանձավ |

|    |    |     |    |ՔԱՐԱՆՁԱՎԸ        |        |          |    |ՈՒփի     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձորում   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Նորավանքի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձոր տանող|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապարհի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |2-րդ կմ-ի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ      |

._________________________________________________________________________.

 

9.8.1. Ամաղու գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ՎԱՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼԻՐ  |12-17դդ.|3 կմ հվ-աե|  Հ |Գնիշիկ   |

|    |    |     |    |ՆՈՐԱՎԱՆՔ /ԱՄԱՂՈՒԻ|        |          |    |գետի աջ  |

|    |    |     |    |ՆՈՐԱՎԱՆՔ/        |        |          |    |ափին     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.1.|     |    |եկեղեցի          | 1339 թ.|          |  Հ |համալիրից|

|    |    |     |    |ս. Աստվածածին    |        |          |    |հվ-աե    |

|    |    |     |    |/Բուրթելաշեն/    |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1.1|    |խաչքար           | 13 դ.  |          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1-ին     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հարկում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1.2|    |խաչքար Թաղէնի,   | 14 դ.  |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |Սաղունի          |        |          |    |աե պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1.3|    |խաչքար Բուղտայի  | 1318 թ.|          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներսում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերին աջ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |և  ստորին|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասերը   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Բուրթել  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Օրբելյան |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1.4|    |խաչքար Մոմիկի    | 1333 թ.|          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներսում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1.5|    |խաչքար           | 1432 թ.|          |  Հ |Բուրթելա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շեն      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |2-րդ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հարկում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հենած ամ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկատված |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1.6|    |տապանաքար Վրթանես| 1348 թ.|          |  Հ |ներսում  |

|    |    |     |    |քահանայի         |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.2.|     |    |եկեղեցի          |1216-   |          |  Հ |համալիրի |

|    |    |     |    |ս. Կարապետ       |1223 թթ.|          |    |հս-ամ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.1|    |խաչքար տեր       |  13 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |Գրիգորի          |        |          |    |ամ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճակատին, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատուհա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նից ձախ, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.2|    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճակատին, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատուհա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նից վեր, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.3|    |խաչքար Յուսուփի  |  13 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճակատին, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատուհա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նից աջ,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.4|    |խաչքար Ազիզի     | 1221 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս-աե    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավանդատան|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վեր      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.5|    |խաչքար Հովհաննեսի| 1277 թ.|          |  Հ |հենած հս |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գլխիվայր,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներքուստ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին աջ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյունը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.3.|     |    |գավիթ. ս. Կարապետ|  13 դ. |          |  Հ |         |

|    |    |     |    |եկեղեցու գավիթը  |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3.1|    |խաչքար           |9-10դդ. |          |  Հ |հենած հվ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |որմնա-   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |սյանը,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյուն- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ները     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջարդոտված|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3.2|    |խաչքար           |  10 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկատված |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3.3|    |խաչքար           |  12 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերին աջ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյունը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3.4|    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներքուստ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3.5|    |խաչքար Սարգսի    |  13 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գավթի հս |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |որմնաս-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանը     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3.6|    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներքուստ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3.7|    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խիստ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողմնա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հարված   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3.8|    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ միջ-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նորմին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խարսխի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վրա      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3.9|    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս միջ-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նորմին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խարսխի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վրա      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |հենած հվ |

|    |    |10   |    |                 |        |          |    |պատին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկատված,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերին աջ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը չի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |խաչքար  13 դ.    |        |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |11   |    |                 |        |          |    |ամ միջ-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նորմին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խարսխի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վրա      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |12   |    |                 |        |          |    |հվ միջ-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նորմի    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |սյուներից|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մեկին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերին աջ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյունը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |խաչքար Շարաբի    | 1233 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |13   |    |                 |        |          |    |ամ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջ       |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |խաչքար           | 1240 թ.|          |  Հ |ներսում, |

|    |    |14   |    |                 |        |          |    |ամ պատի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տակ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընդհանուր|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվանդա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նին      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնած  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |զույգ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչքարե- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րից աջա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմյանը |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |խաչքար Բալապանի  | 1258 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |15   |    |                 |        |          |    |ամ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատուհանի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներքուստ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Փախրադոլա|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |խաչքար Բուրթել   | 1261 թ.|          |  Հ |գավթի    |

|    |    |16   |    |իշխանի           |        |          |    |ներսում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աե պատի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |խաչքար Թամթայի   | 1261 թ.|          |  Հ |ներսում, |

|    |    |17   |    |                 |        |          |    |ամ պատի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տակ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընդհանուր|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվանդա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նին      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնած  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |զույգ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչքարե- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րից      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախա-    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմյանը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Բուրթել  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |իշխան    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |խաչքար Դեղի      | 1269 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |18   |    |                 |        |          |    |հս       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |միջնոր-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մին,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խարսխի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վրա      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |խաչքար Ափսի      | 1285 թ.|          |  Հ |ներսում, |

|    |    |19   |    |                 |        |          |    |ընկած,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկատված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Կուկոր   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |խաչքար Փալկայի   | 1285 թ.|          |  Հ |ներսում, |

|    |    |20   |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Կուկոր   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |խաչքար Սարգսի    | 1332 թ.|          |  Հ |ներսում  |

|    |    |21   |    |                 |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |խաչքար տեր       |        |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |22   |    |Ստեփանոսի զավակաց|14-15դդ.|          |    |ամ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վեր,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |խաչքար տեր       |14-15դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |23   |    |Ստեփանոսի        |        |          |    |ամ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վեր,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |խաչքար Առաքել    | 1569 թ.|          |  Հ |ներսում, |

|    |    |24   |    |եպիսկոպոսի       |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կազմող`  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ակոբ     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |տապանաքար Թամթայի|  13 դ. |          |  Հ |ներսում, |

|    |    |25   |    |                 |        |          |    |աե       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |տապանաքար իշխանաց| 1253 թ.|          |  Հ |ներսում, |

|    |    |26   |    |իշխան Էլիկումի   |        |          |    |աե       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |տապանաքար        | 1260 թ.|          |  Հ |ներսում, |

|    |    |27   |    |Սյունյաց Ստեփանոս|        |          |    |աե       |

|    |    |     |    |եպիսկոպոսի       |        |          |    |կողմում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |տապանաքար Իվանեի | 1260 թ.|          |  Հ |ներսում, |

|    |    |28   |    |                 |        |          |    |աե       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |տապանաքար        |1260-   |          |  Հ |ներսում, |

|    |    |29   |    |Փախրադոլայի      |1262 թթ.|          |    |աե մասում|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |տապանաքար Ասփայի | 1263 թ.|          |  Հ |ներսում, |

|    |    |30   |    |                 |        |          |    |աե       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |տապանաքար Նաթելի | 1294 թ.|          |  Հ |ներսում, |

|    |    |31   |    |                 |        |          |    |կնտ-ում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |տապանաքար        | 1295 թ.|          |  Հ |ներսում, |

|    |    |32   |    |Զուլուկի         |        |          |    |կնտ-ում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճեղքված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |տապանաքար        | 1298 թ.|          |  Հ |ներսում, |

|    |    |33   |    |Սյունյաց Սարգիս  |        |          |    |հվ մուտքի|

|    |    |     |    |եպիսկոպոսի       |        |          |    |մոտ      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |տապանաքար Իվանեի |  14 դ. |          |  Հ |ներսում, |

|    |    |34   |    |                 |        |          |    |աե       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Չեսար    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Օրբելյանի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |որդու    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տապանա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարն է   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |տապանաքար        | 1303 թ.|          |  Հ |ներսում, |

|    |    |35   |    |Ստեփանոս         |        |          |    |ամ       |

|    |    |     |    |Օրբելյանի        |        |          |    |կողմում  |

|    |    |     |    |/Սյունյաց        |        |          |    |         |

|    |    |     |    |մետրապոլիտ       |        |          |    |         |

|    |    |     |    |Ստեփանոս/        |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |տապանաքար        |1305 թ. |          |  Հ |հվ մուտքի|

|    |    |36   |    |Սյունյաց Գրիգոր  |        |          |    |մոտ      |

|    |    |     |    |եպիսկոպոսի       |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |տապանաքար Եղիայի | 1320 թ.|          |  Հ |ամ մուտքի|

|    |    |37   |    |                 |        |          |    |մոտ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դրսում   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |տապանաքար Օրբել  | 1324 թ.|          |  Հ |ներսում, |

|    |    |38   |    |Հովհաննեսի       |        |          |    |ամ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |տապանաքար ոմն    | 1409 թ.|          |  Հ |ներսում, |

|    |    |39.  |    |սարկավագի        |        |          |    |ամ մուտքի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դիմաց    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.4.|     |    |դամբարան Սմբատ   | 1275 թ.|          |  Հ |ս.       |

|    |    |     |    |իշխանի /եկեղեցի  |        |          |    |Կարապետ  |

|    |    |     |    |ս. Գրիգոր/       |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճարտ.`   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Սիրանես  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.4.1|    |խաչքար           | 1271 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աե պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վեր      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ազատշահ  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.4.2|    |տապանաքար Սմբատ  | 1273 թ.|          |  Հ |բեմի     |

|    |    |     |    |Օրբելյանի        |        |          |    |առջև     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տապանա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շարքում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.4.3|    |տապանաքար        | 1289 թ.|          |  Հ |բեմի     |

|    |    |     |    |Տարսայիճ         |        |          |    |առջև     |

|    |    |     |    |Օրբելյանի        |        |          |    |դրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տապանա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շարքում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատմիչ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ստեփանոս |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Օրբելյանի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հոր      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տապանա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարն է   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.4.4|    |տապանաքար        | 1296 թ.|          |  Հ |հվ պատի  |

|    |    |     |    |Փախրադոլայի      |        |          |    |տակ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տապանա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1-ին     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շարքում  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Տարսայիճ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Օրբելյանի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |որդու,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատմիչ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ստեփանոս |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Օրբելյանի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կրտսեր   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եղբոր    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տապանա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարն է   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.4.5|    |տապանաքար Մինա   | 1298 թ.|          |  Հ |տապանքա- |

|    |    |     |    |խաթունի          |        |          |    |րերի 2-րդ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շարքում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Տարսայիճ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Օրբելյանի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կնոջ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տապանա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարն է   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.4.6|    |տապանաքար        | 1300 թ.|          |  Հ |բեմի     |

|    |    |     |    |Էլիկումի         |        |          |    |առջև     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տապանա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շարքում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Տարսայիճ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Օրբելյանի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավագ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |որդու    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տապանա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարն է   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.4.7|    |տապանաքար Թամթա  | 1312 թ.|          |  Հ |տապանքա- |

|    |    |     |    |խաթունի          |        |          |    |րերի 2-րդ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շարքում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |իշխանաց  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |իշխան    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Բուրթելի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոր      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տապանա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարն է   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.4.8|    |տապանաքար        | 1318 թ.|          |  Հ |տապանքա- |

|    |    |     |    |Պուղտայի         |        |          |    |րերի 2-րդ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շարքում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |իշխանաց  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |իշխան    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Բուրթելի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |փոքր     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եղբոր    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տապանա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարն է   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.5.|     |    |գերեզմանոց       |10-14դդ.|          |  Հ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.5.1|    |խաչքար           |  10 դ. |          |  Հ |ս.       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Կարապետ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |10 մ աե, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.5.2|    |խաչքար           |  11 դ. |          |  Հ |հենած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Բուրթելա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շեն      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրերը   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրատված|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.5.3|    |խաչքար Գորգ Զաբլի| 1114 թ.|          |  Հ |ս.       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Կարապետ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աե, ընկած|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարաբե-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կորների  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մեջ      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.5.4|    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |Բուրթելա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շեն      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |25 մ հս, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.5.5|    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |Բուրթելա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շեն      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |10 մ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս-աե,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հենած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պարսպին, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջարդոտված|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.6.|     |    |բնակելի և        |11-14դդ.|          |  Հ |         |

|    |    |     |    |տնտեսական        |        |          |    |         |

|    |    |     |    |շինություններ    |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.7.|     |    |մատուռ           |11-13դդ.|          |  Հ |Նորավան- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քից 0,3  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կմ աե    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.8.|     |    |մատուռ Փոկաս     |  11 դ. |          |  Հ |պարսպից  |

|    |    |     |    |Հայրապետի        |        |          |    |դուրս,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |համալիրի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աե       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.9.|     |    |իջևանատուն       |1273-   |          |  Հ |համալիրի |

|    |    |     |    |/հյուրատուն/     |1290 թթ.|          |    |պարսպից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դուրս,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Փոկաս    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հայրապետի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մատուռից |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս-ամ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Տարսայիճ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Օրբելյան,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Սարգիս   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եպիսկոպոս|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.9.1|    |խաչքար           | 11 դ.  |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներքուստ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.9.2|    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աե       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատուհանի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |սում,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներքուստ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.9.3|    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներքուստ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կրում է  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հյուրատան|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կառուցման|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գրությու-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նը /28   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տող/     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.10|     |    |պարիսպ           |17-18դդ.|          |  Հ |         |

._________________________________________________________________________.

 

9.9. Արին գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԲԱՑՕԹՅԱ ԿԱՅԱՆ    |        |          |    |         |

|    |    |     |    |«ԲԱԶԱՐԽԱՆԱ»      |քարի դար| 2 կմ ամ  |  Հ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԲՆԱԿԱՏԵՂԻ        |մթա 3-2 |2,5 կմ ամ |  Հ |         |

|    |    |     |    |«ՍՈՒԼԹԱՆ ՔԱՀԱՍԻ» |հզմ     |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ՄԱՏՈՒՌ           |13-14դդ.|2,5 կմ    |  Տ |«Նավեր»  |

|    |    |     |    |                 |հս-ամ   |          |    |հանդամա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |սում     |

._________________________________________________________________________.

 

9.10. Արտաբույնք գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԱՄՐՈՑ ՍՄԲԱՏԱԲԵՐԴ |10-14դդ.|750 մ     |  Հ |         |

|    |    |     |    |                 |        |հվ-աե     |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.1.|     |    |գերեզմանոց       |13-14դդ.|          |  Հ |Սմբատա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բերդ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տանող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապար- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հին      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԲՆԱԿԵԼԻ ՏՈՒՆ     |19 դ.   |  գ. մ.   |  Հ |Արփենիկ  |

|    |    |     |    |                 |վրջ     |          |    |Շահգալդ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանի     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |9-20 դդ.|  գ. մ.   |  Տ |թեք      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |սարալան- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջին, դեպի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |«Չըռի    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ժամատուն»|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տանող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապար- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հին:     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գերեզմա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նոցի     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչքարե- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րից և    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տապանաքա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րերից    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |օգտագործ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված են   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տարածքում|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1975 թ.  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տեղացինե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րի կողմից|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կառուցված|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ս. Աստվա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ծածին    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շինարա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րության  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |համար    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.1.|     |    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աե պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.2.|     |    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աե պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներքուստ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.3.|     |    |խաչքար           | 1054 թ.|          |  Հ |գլխիվայր |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներքուստ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.4.|     |    |խաչքար           |  11 դ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին աջ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյունը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.5.|     |    |խաչքար           |11-12դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գյուղա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |միջյան   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ս. Աստվա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ծածին    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աե պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներքուստ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.6.|     |    |խաչքար           | 1289 թ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.7.|     |    |խաչքար           | 1305 թ.|          |  Հ |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս-աե,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.8.|     |    |խաչքար           |  16 դ. |          |  Հ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.9.|     |    |խաչքար           |  17 դ. |          |  Հ |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ, ընկած|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |10-13դդ.|հվ-ամ     |  Տ |գյուղի   |

|    |    |     |    |                 |        |մասում    |    |հվ-ամ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գործող   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գերեզմա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նոցի հվ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասում   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.1.|     |    |խաչքար           |10-11դդ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.2.|     |    |մատուռ           |  19 դ. |          |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 5. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԻ          |11-12դդ.|2 կմ հս   |  Տ |բարձր    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |սարահարթի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վրա      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.1.|     |    |գերեզմանոց       |11-13դդ.|          |  Տ |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շուրջը   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 6. |    |     |    |ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ        | 1977 թ.|   գ. մ.  |   Տ|քանդ.`   |

|    |    |     |    |ԱՎԱՐԱՅՐԻ         |        |          |    |Վ. Եղյան |

|    |    |     |    |ՃԱԿԱՏԱՄԱՐՏՈՒՄ ԵՎ |        |          |    |         |

|    |    |     |    |ԵՐԿՐՈՐԴ          |        |          |    |         |

|    |    |     |    |ԱՇԽԱՐՀԱՄԱՐՏՈՒՄ   |        |          |    |         |

|    |    |     |    |ԶՈՀՎԱԾՆԵՐԻՆ      |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 7. |    |     |    |ՄԱՏՈՒՌ           |վրկնգ.` |աե մասում |  Տ |աե եզրին,|

|    |    |     |    |                 |20 դ.   |          |    |ջրաղացներ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տանող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կամրջից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |150 մ աե,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |այգիների |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մեջ      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 8. |    |     |    |ՄԱՏՈՒՌ «ՉԸՌԻ     |  14 դ. |1 կմ ամ   |  Հ |«Չըռի»   |

|    |    |     |    |ԺԱՄԱՏՈՒՆ»        |        |          |    |ձորում,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |սարալան- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջին      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 9. |    |     |    |ՎԱՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼԻՐ  |9-14 դդ.|6 կմ հս-աե|  Հ |         |

|    |    |     |    |ՑԱՂԱՑ ՔԱՐ /ՑԱԽԱՑ |        |          |    |         |

|    |    |     |    |ՔԱՐ, ՂՈՇԱՎԱՆՔ/   |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |9.1.|     |    |եկեղեցի          |  10 դ. |          |  Հ |համալիրի |

|    |    |     |    |ս. Աստվածածին    |        |          |    |ամ-յան   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կառույց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ների     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խմբում,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գմբեթավոր|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցի  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |9.2.|     |    |եկեղեցի          |13 դ.   |          |  Հ |ս. Աստվա-|

|    |    |     |    |ս. Առաքելոց      |սկզբ    |          |    |ծածին    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աե       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.2.1|    |տապանաքար Խաթու  | 1345 թ.|          |  Հ |         |

|    |    |     |    |Մղլիքի           |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |9.3.|     |    |եկեղեցի ս. Նշան  | 1041 թ.|          |  Հ |ս.       |

|    |    |     |    |/տապանատուն/     |        |          |    |Կարապետ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս-աե,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկհարկ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վանքի    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |առաջնորդ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Վարդիկ   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |9.4.|     |    |եկեղեցի          | 989 թ. |          |  Հ |համալիրի |

|    |    |     |    |ս. Հովհաննես     |        |          |    |ամ-յան   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կառույց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ների     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ-ամ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասում   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.4.1|    |գավիթ            |  13 դ. |          |  Հ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |     |9.4.|խաչքար Սիրաշահի  | 1244 թ.|          |  Հ |         |

|    |    |     |1.1.|                 |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |     |9.4.|խաչքար Փաշաբեկի  | 1456 թ.|          |  Հ |         |

|    |    |     |1.2.|                 |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |     |9.4.|խաչքար Ծատուրի   | 1460 թ.|          |  Հ |         |

|    |    |     |1.3.|                 |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |     |9.4.|խաչքար Մեհրիկի   | 1464 թ.|          |  Հ |         |

|    |    |     |1.4.|                 |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |     |9.4.|խաչքար Վասակի    | 1479 թ.|          |  Հ |         |

|    |    |     |1.5.|                 |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |     |9.4.|խաչքար Թամաքհի   |  15 դ. |          |  Հ |         |

|    |    |     |1.6.|                 |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |     |9.4.|խաչքար Ստեփանոսի | 1555 թ.|          |  Հ |         |

|    |    |     |1.7.|                 |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |     |9.4.|տապանաքար        | 1281 թ.|          |  Հ |         |

|    |    |     |1.8 |Լիպարիտի         |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |     |9.4.|տապանաքար        | 1301 թ.|          |  Հ |         |

|    |    |     |1.9.|Էսուկանի         |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |     |9.4.|տապանաքար Բարսեղ | 1433 թ.|          |  Հ |         |

|    |    |     |1.10|քահանայի         |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |     |9.4.|տապանաքար Դետի   | 1446 թ.|          |  Հ |         |

|    |    |     |1.11|                 |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |     |9.4.|տապանաքար Խոշիշի | 1460 թ.|          |  Հ |         |

|    |    |     |1.12|                 |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |     |9.4.|տապանաքար Գոնցայի| 1467 թ.|          |  Հ |         |

|    |    |     |1.13|                 |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |     |9.4.|տապանաքար Թումայի| 1473 թ.|          |  Հ |         |

|    |    |     |1.14|                 |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |     |9.4.|տապանաքար        | 1496 թ.|          |  Հ |         |

|    |    |     |1.15|Խաչատուր քահանայի|        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |     |9.4.|տապանաքար Գրիգոր | 1510 թ.|          |  Հ |         |

|    |    |     |1.16|եպիսկոպոսի       |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.4.2|    |խաչքար Սմպատի    | 1219 թ.|          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |սյունա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |սրահում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.4.3|    |խաչքար Թանկողիլի | 1499 թ.|          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |սյունա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |սրահում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |9.5.|     |    |եկեղեցի          | 1041 թ.|          |   Հ|համալիրի |

|    |    |     |    |ս. Կարապետ       |        |          |    |աե-յան   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կառույց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ների հս  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասում,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վանքի    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |առաջնորդ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Վարդիկ   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |9.6.|     |    |մատուռ           |  13 դ. |          |  Հ |կառուցված|

|    |    |     |    |/մատուռ-եկեղեցի/ |        |          |    |համալիրի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դարպասի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վրա      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |9.7.|     |    |բնակելի և        |13-14դդ.|          |  Հ |համալիրի |

|    |    |     |    |տնտեսական        |        |          |    |ամ-յան   |

|    |    |     |    |շինություններ    |        |          |    |կառույց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ների     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խմբում   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |9.8.|     |    |պարիսպ           |10-11դդ.|          |  Հ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |9.9.|     |    |գերեզմանոց       |10-14դդ.|          |  Հ |համալիրի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աե մասում|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9.1|    |խաչքար           | 977 թ. |          |  Հ |ս.       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Կարապետ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ-աե    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրերը   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջարդոտված|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9.2|    |խաչքար           | 983 թ. |          |  Հ |ս.       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Հովհաննես|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |10 մ աե, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գրութ-   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յունն`   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եղծված   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9.3|    |խաչքար           |  10 դ. |          |  Հ |գմբեթավոր|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |50 մ հվ, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9.4|    |խաչքար           |  10 դ. |          |  Հ |ս.       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Հովհաննես|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |15 մ աե, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկատված |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9.5|    |խաչքար           |10-11դդ.|          |  Հ |ս.       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Կարապետ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |30 մ հվ  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9.6|    |խաչքար Սարգսի    | 1023 թ.|          |  Հ |ս.       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Կարապետ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |50 մ հվ, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9.7|    |խաչքար Թեոդորոսի | 1040 թ.|          |  Հ |ս.       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Հովհաննես|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |10 մ հվ, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9.8|    |խաչքար           | 1041 թ.|          |  Հ |ս.       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Հովհաննես|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճակատին, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կրկնակի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կամարով  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձևավոր-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված խորշի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |2        |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմերում|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9.9|    |խաչքար           | 1041 թ.|          |  Հ |ս.       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Հովհաննես|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճակատին, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կրկնակի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կամարով  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձևավոր-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված խորշի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |2        |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմերում|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9. |    |խաչքար           |  11 դ. |          |  Հ |ս.       |

|    |    |10   |    |                 |        |          |    |Կարապետ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |25 մ հվ, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եղծված   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գրությամբ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9. |    |խաչքար           |  11 դ. |          |  Հ |ս.       |

|    |    |11   |    |                 |        |          |    |Հովհաննես|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |200 մ հվ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հենած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարաբե-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կորներին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9. |    |խաչքար           |  11 դ. |          |  Հ |ս.       |

|    |    |12   |    |                 |        |          |    |Կարապետ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |10 մ հվ, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվանդա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նին,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |զույգ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչքարե- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րից      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջակողմ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանը     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9. |    |խաչքար           |  11 դ. |          |  Հ |ս.       |

|    |    |13   |    |                 |        |          |    |Կարապետ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |10 մ հվ, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվանդա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նին,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |զույգ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչքարե- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րից      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախակողմ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանը     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9. |    |խաչքար           |11-12դդ.|          |  Հ |ս.       |

|    |    |14   |    |                 |        |          |    |Կարապետ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ, ընկած|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9. |    |խաչքար           |11-12դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |15   |    |                 |        |          |    |ս.       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Կարապետ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9. |    |խաչքար           |11-12դդ.|          |  Հ |ս.       |

|    |    |16   |    |                 |        |          |    |Հովհաննես|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գավթում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9. |    |խաչքար           |11-12դդ.|          |  Հ |ս.       |

|    |    |17   |    |                 |        |          |    |Կարապետ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |50 մ հվ, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հենած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարաբե-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կորներին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9. |    |խաչքար Գրիգոր    | 1151 թ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |18   |    |քահանայի         |        |          |    |ված ս.   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Հովհաննես|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գավթի ամ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատի տակ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9. |    |խաչքար           |  12 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |19   |    |                 |        |          |    |ս.       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Կարապետ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9. |    |խաչքար           |  12 դ. |          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |20   |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ցածրիկ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվանդա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նին      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9. |    |խաչքար           |  12 դ. |          |  Հ |ս.       |

|    |    |21   |    |                 |        |          |    |Հովհաննես|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |25 մ հվ, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9. |    |խաչքար           |  12 դ. |          |  Հ |ս.       |

|    |    |22   |    |                 |        |          |    |Հովհաննես|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |15 մ աե, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խիստ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողմնա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հարված   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9. |    |խաչքար Սարգսի    |12-13դդ.|          |  Հ |ս.       |

|    |    |23   |    |                 |        |          |    |Կարապետ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ, ընկած|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9. |    |խաչքար           | 1211 թ.|          |  Հ |         |

|    |    |24   |    |Բարթողիմեոսի     |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9. |    |խաչքար           | 1215 թ.|          |  Հ |ս.       |

|    |    |25   |    |                 |        |          |    |Հովհաննես|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գավթում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9. |    |խաչքար Վասակի    | 1220 թ.|          |  Հ |ս.       |

|    |    |26   |    |                 |        |          |    |Կարապետ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ       |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9. |    |խաչքար           | 1273 թ.|          |  Հ |ս.       |

|    |    |27   |    |                 |        |          |    |Հովհաննես|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ պատի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տակ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջ       |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9. |    |խաչքար           | 1274 թ.|          |  Հ |ս.       |

|    |    |28   |    |                 |        |          |    |Կարապետ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |2 մ հվ,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվանդա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նին,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկատված,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերին    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասն     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվանդա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նի կողքին|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9. |    |խաչքար Թաթեոսի   | 1275 թ.|          |  Հ |ս.       |

|    |    |29   |    |                 |        |          |    |Կարապետ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ       |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9. |    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |գմբեթավոր|

|    |    |30   |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |10 մ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս-աե,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9. |    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |ս.       |

|    |    |31   |    |                 |        |          |    |Կարապետ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |2 մ հվ-ամ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9. |    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |ս.       |

|    |    |32   |    |                 |        |          |    |Հովհաննես|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |15 մ աե, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թեքութ-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յամբ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9. |    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |ս.       |

|    |    |33   |    |                 |        |          |    |Կարապետ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ, ընկած|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |իր պատ-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վանդանի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվան-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դանն     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9. |    |խաչքար           |13-14դդ.|          |  Հ |ս.       |

|    |    |34   |    |                 |        |          |    |Հովհաննես|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |300 մ հվ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9. |    |խաչքար           |  14 դ. |          |  Հ |գմբեթավոր|

|    |    |35   |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |10 մ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ-աե,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9. |    |խաչքար Մարիամի   | 1464 թ.|          |  Հ |միջանցք- |

|    |    |36   |    |                 |        |          |    |դարպասի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9. |    |խաչքար Մանուշակի | 1559 թ.|          |  Հ |միջանցք- |

|    |    |37   |    |                 |        |          |    |դարպասի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |9.9. |    |խաչքար           |16-17դդ.|          |  Հ |ս.       |

|    |    |38   |    |                 |        |          |    |Հովհաննես|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |10 մ ամ, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |օժանդակ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շինության|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներսում  |

._________________________________________________________________________.

 

9.11. Արտավան գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |9-16 դդ.|0,6 կմ հս |  Տ |գյուղ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մտնող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապարհի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.1.|     |    |խաչքար           | 10 դ.  |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.2.|     |    |խաչքար           | 11 դ.  |          |  Հ |կանգնեց  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերով  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամրացված |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |15-17դդ.|6 կմ հս-աե|  Տ |Արփայի   |

|    |    |     |    |«ԴԱՄՐՉԼԱՐ»       |        |          |    |ձախ վտակ |

|    |    |     |    | /»ԴԱՐԲՆ»,       |        |          |    |Դարբ գետի|

|    |    |     |    | «ԴԵՐԲ»/         |        |          |    |ձախ ափին |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատմական |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Դարբն և  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ԴԵրբ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գյուղերի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տարածքն  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |է` լքված`|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1920-ական|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թթ.      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.1.|     |    |գերեզմանոց       |15-17դդ.|          |  Տ |գյուղա   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տեղիի հս |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասում,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բլրալան- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջին      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |2.1.1|    |խաչքար           | 15 դ.  |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խիստ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մամռապատ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |2.1.2|    |տապանաքար        |16-17դդ.|          |  Տ |հս կողի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյունը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |2.1.3|    |տապանաքար        |16-17դդ.|          |  Տ |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |2.1.4|    |տապանաքար        |16-17դդ.|          |  Տ |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյուն- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ները     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |10-18դդ.|3 կմ աե   |  Տ |         |

|    |    |     |    |«ՄԱՐԱԹՈՒԶ»       |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.1.|     |    |եկեղեցի          |  10 դ. |          |  Հ |ավերված` |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1936-1937|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թթ.      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.1.1|    |խաչքար Տպղելի    | 1324 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասամբ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանված|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ պատին`|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հորիզոնա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կան      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դիրքով   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.2.|     |    |գերեզմանոց       |10-18դդ.|          |  Տ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիի հս   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2.1|    |խաչքար           |10-11դդ.|          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավերակնե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րից 10 մ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ,      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2.2|    |խաչքար           | 1057 թ.|          |  Հ |հվ մասում|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2.3|    |խաչքար           |  11 դ. |          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խիստ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մամռապատ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2.4|    |խաչքար           |  11 դ. |          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2.5|    |խաչքար           |14-15դդ.|          |  Հ |կանգնեց  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վնասված, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասում 1 |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տող      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գրություն|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2.6|    |խաչքար Զաքարի և  |1324 թ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |Զազի             |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավերակնե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րի մոտ,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |է կիսով  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2.7|    |խաչքար           |15-16դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ, աջ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջարդոտված|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2.8|    |խաչքար           |16-17դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2.9|    |խաչքար           |16-17դդ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եղծված   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գրությամբ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2. |    |խաչքար           |16-17դդ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |10   |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թեքված   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2. |    |խաչքար           | 1651 թ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |11   |    |                 |        |          |    |գերեզմա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նոցի ամ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2. |    |խաչքար Խանաղի    | 1721 թ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |12   |    |                 |        |          |    |ամ եզրին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |13-19դդ.|5 կմ հս-աե|  Տ |         |

|    |    |     |    |«ՉՐԱԽԼՈՒ»        |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.1.|     |    |եկեղեցի          |18-19դդ.|          |  Տ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիի հվ-աե|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասում,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավերակ   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.2.|     |    |գերեզմանոց       |13-18դդ.|          |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2.1|    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |կանգնեց  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերին աջ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյունը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջարդոտված|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 5. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ «ՋՈՒԼ»|10-18դդ.|կնտ       |   Տ|հին      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Արտավանի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հատվածն  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |է, որի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1703 թ.  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կառուցված|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցին |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քանդվել, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |իսկ գե-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րեզմանոցը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավերվել է|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տարածքում|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |են տեղա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հանված   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչքարեր |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ու տապա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նաքարեր  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.1.|     |    |խաչքար           |9-10 դդ.|   գ. մ.  |  Հ |գյուղամի-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջում,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.2.|     |    |խաչքար Հակոբի    | 1260 թ.|   գ. մ.  |  Հ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.3.|     |    |խաչքար           |14-15դդ.|   գ. մ.  |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրագոտին|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |և        |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջարդոտված|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.4.|     |    |խաչքար Սմբատ     |1449 թ. |   գ. մ.  |  Հ |գյուղի   |

|    |    |     |    |Անհաղթի          |        |          |    |կենտրո-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նական    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ճանապարհի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասն|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ու աջ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կեսը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.5.|     |    |կամուրջ          |  17 դ. |          |  Տ |գյուղա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պետարանի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շենքի մոտ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 6. |    |     |    |ԴԱՄԲԱՐԱՆԱԴԱՇՏ    |մթա 2-1 |հս մասում |  Հ |         |

|    |    |     |    |                 |հզմ     |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 7. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |  10 դ. |   գ. մ.  |  Հ |Կառլեն   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Մակարյանի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բակում,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մատուռի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներսում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եռատված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 8. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |10-11դդ.|   գ. մ.  |  Հ |Միսակ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Գևորգյա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նի բակում|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մատուռի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներսում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 9. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |11-12դդ.|հվ մասում |  Հ |հվ եզրին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջ կեսը  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 10.|    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           | 1260 թ.|   գ. մ.  |  Հ |հենած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գործարանի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շենքի    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին աջ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 11.|    |     |    |ՋՐԱՄԲԱՐ          |12-16դդ.|6 կմ աե   |  Հ |«Հայելի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գոլ» սարի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորոտին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 12.|    |     |    |ՏԱՊԱՆԱՔԱՐ        | 1682 թ.|   գ. մ.  |  Տ |Զարիկ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Վարդանյա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տնամերձի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ցանկապատի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շարված-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քում     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 13.|    |     |    |ՏԱՊԱՆԱՔԱՐ        |17-18դդ.|   գ. մ.  |  Տ |Զարիկ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Վարդանյա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տնամերձի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ցանկապատի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շարված-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քում     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 14.|    |     |    |ՏԱՊԱՆԱՔԱՐ        |17-18դդ.|   գ. մ.  |  Տ |Վարդանյա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տնամերձի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ցանկապատի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շարված-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քում     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 15.|    |     |    |ՏԱՊԱՆԱՔԱՐ        |17-18դդ.|   գ. մ.  |  Տ |Վարդանյա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տնամերձի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ցանկապատի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շարված-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քում     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 16.|    |     |    |ՏԱՊԱՆԱՔԱՐ        |  19 դ. |   գ. մ.  |  Տ |Վարդանյա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տնամերձի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ցանկապատի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շարված-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քում     |

._________________________________________________________________________.

 

9.12. Արփի գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԱՄՐՈՑ «ԷՐԹԻՉ»    |12-14դդ.|2 կմ հվ   |  Հ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.1.|     |    |գյուղատեղի       |12-14դդ.|          |  Տ |         |

|    |    |     |    |«Էրթիչ»          |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.2.|     |    |գերեզմանոց       |12-14դդ.|          |  Տ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիի      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տարածքում|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.3.|     |    |մատուռ «Ջրով     |12-14դդ.|          |  Տ |         |

|    |    |     |    |վանք»            |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3.1|    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |մատուռի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներսում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3.2|    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |մատուռի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներսում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3.3|    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |մատուռի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներսում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.4.|     |    |քարայր-          |12-14դդ.|          |  Հ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |կացարանների      |        |          |    |ղիի հս և |

|    |    |     |    |համալիր          |        |          |    |հս-ամ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասերում |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԴԱՄԲԱՐԱՆԱԴԱՇՏ    |մթա 2-1 |հվ մասում |  Հ |«Արջի»   |

|    |    |     |    |                 |հզմ     |          |    |քարանձա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վից հս   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ ՎԱՀԻԿ  |1956 թ. |  գ. մ.   |  Տ |Խորհրդա- |

|    |    |     |    |ԼԵՎՈՆՅԱՆԻ        |        |          |    |յին      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Միության |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հերոս    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |համանուն |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դպրոցի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |առջև     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ՔԱՐԱՆՁԱՎ «ԱՐՋԻ»  |4 կմ հվ |          |  Տ |կարստային|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարանձավ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բացվել է |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1981 թ.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 5. |    |     |    |ՔԱՐԱՆՁԱՎ         |4 կմ հվ |          |  Տ |կարստային|

|    |    |     |    |«ՄՈԶՐՈՎԻ»        |        |          |    |քարանձավ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բացվել է |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1980 թ.` |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապար- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հաշինական|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պայթե-   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ցումների |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ժամանակ  |

._________________________________________________________________________.

 

9.13. Բարձրունի գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ «ՀԻՆ  |14-19դդ.|1 կմ հվ-աե|  Տ |նախկին   |

|    |    |     |    |ԲԱՐՁՐՈՒՆԻ»       |        |          |    |Սուլթան- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բեկ      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գյուղն է`|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |լքված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |19 դ.    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |2-րդ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կեսին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.1.|     |    |եկեղեցի          |14-15դդ.|          |  Տ |կիսավեր  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1.1|    |խաչքար           |  14 դ. |          |  Հ |հս պատի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խորշում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը չի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1.2|    |խաչքար           |  14 դ. |          |  Հ |հվ պատի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շարված-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քում,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը չի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.2.|     |    |գերեզմանոց       |14-19դդ.|          |  Տ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիի եաե  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասում   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.1|    |խաչքար           |  15 դ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողմա-   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հարված   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.2|    |խաչքար Յակոբոսի  | 1517 թ.|          |  Հ |զույգ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչքարե- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րից      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջակողմ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու` Ակոբ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.3|    |խաչքար Հասի      | 1579 թ.|          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թեքված   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ստեփանոս |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.4|    |խաչքար Խաթունի և | 1597 թ.|          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |Աղաբեկի          |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.5|    |խաչքար Թամարի    |  16 դ. |          |  Հ |զույգ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչքարե- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րից      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախակողմ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու` Ակոբ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.6|    |խաչքար Մարգարիտի |  16 դ. |          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թեքված   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.7|    |տապանաքար        |15-16դդ.|          |  Հ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.8|    |տապանաքար Ոսկանի | 1611 թ.|          |  Հ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԻ Ս. ԳԵՎՈՐԳ| 1864 թ.|   գ. մ.  |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.1.|     |    |խաչքար Փիրիջանի, | 1291 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |Խոճիկի, Շմավոնի, |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |Աբելի            |        |          |    |վեր,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրերն ու|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջարդոտված|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.2.|     |    |խաչքար Ղարաճի    |  14 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մկրտարանի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խորշում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջակողմ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յան 1/3-ը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.3.|     |    |խաչքար Մխիթարի   |  14 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մկրտարանի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խորշում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյունը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վնասված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ՄԱՏՈՒՌ           |  19 դ. |հս-աե     |  Տ |գյուղ    |

|    |    |     |    |                 |        |մասում    |    |մտնող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապար- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հից ձախ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վրկնգ`   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |2002 թ.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.1.|     |    |խաչքար           | 1291 թ.|          |  Հ |բակում   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.2.|     |    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |բակում   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասն|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ու աջ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմը չեն|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.3.|     |    |խաչքար           |16-17դդ.|          |  Հ |բակում,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկատված |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ՀՈՒՇԱՂԲՅՈՒՐ      | 1957 թ.|   գ. մ.  |  Տ |         |

|    |    |     |    |ԵՐԿՐՈՐԴ          |        |          |    |         |

|    |    |     |    |ԱՇԽԱՐՀԱՄԱՐՏՈՒՄ   |        |          |    |         |

|    |    |     |    |ԶՈՀՎԱԾՆԵՐԻՆ      |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 5. |    |     |    |ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ ԵՐԿՐՈՐԴ|1960 թ. |   գ. մ.  |  Տ |         |

|    |    |     |    |ԱՇԽԱՐՀԱՄԱՐՏՈՒՄ   |        |          |    |         |

|    |    |     |    |ԶՈՀՎԱԾՆԵՐԻՆ      |        |          |    |         |

._________________________________________________________________________.

 

9.14. Գետափ գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԱՄՐՈՑ «ԴԱԴԱՅԻ»   |մթա 2-1 |2 կմ հս-ամ|  Հ |Գետափ-   |

|    |    |     |    |                 |հզմ     |          |    |Շատին հին|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապարհի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ եզրին|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջրհան    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կայանի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.1.|     |    |բնակատեղի        |մթա 2-1 |          |  Հ |         |

|    |    |     |    |                 |հզմ     |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԲՆԱԿԱՏԵՂԻ        |մթա 2-1 |4 կմ հս   |  Հ |Գետափ-   |

|    |    |     |    |                 |հզմ,    |          |    |Շատին    |

|    |    |     |    |                 |9-17 դդ.|          |    |ճանապարհի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջ եզրին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.1.|     |    |դամբարանադաշտ    |մթա 2-1 |          |  Հ |         |

|    |    |     |    |                 |հզմ     |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.2.|     |    |գերեզմանոց       |9-17 դդ.|          |  Տ |բնակատե- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիի հվ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասում,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մայրուղու|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրին    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բարձրացող|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բլրին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |12-13դդ.|2 կմ ամ   |  Հ |Դադայի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամրոց    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տանող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապար- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հին,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ԿԱՄՈՒՐՋ          |  19 դ. |2 կմ հս-ամ|  Տ |Դադայի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձորով    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հոսող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վտակի վրա|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպան-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վում է   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |«Դադայի» |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամրոցի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կան գոտու|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |սահման-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներում   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 5. |    |     |    |ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ ԵՐԿՐՈՐԴ| 1971 թ.|   գ. մ.  |  Տ |         |

|    |    |     |    |ԱՇԽԱՐՀԱՄԱՐՏՈՒՄ   |        |          |    |         |

|    |    |     |    |ԶՈՀՎԱԾՆԵՐԻՆ      |        |          |    |         |

._________________________________________________________________________.

 

9.15. Գլաձոր գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԱՄՐՈՑ ՊՌՈՇԱԲԵՐԴ  |13-14դդ.|15 կմ հս  |  Հ |լեռան    |

|    |    |     |    |/ԲՈԼՈՐԱԲԵՐԴ/     |        |          |    |գագաթին  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Պռոշյան- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ների     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աթոռա-   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նիստը    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու` Պռոշ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |իշխան    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |9-20 դդ.|հս-ամ     |  Տ |         |

|    |    |     |    |                 |        |մասում    |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.1.|     |    |խաչքար           |10-11դդ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված պատ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վանդանին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.2.|     |    |խաչքար           |11-12դդ.|          |  Հ |երկատված,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերին    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասն     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կեսը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գլխիվայր |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.3.|     |    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.4.|     |    |տապանաքար        |16-17դդ.|          |  Հ |տեղաշարժ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.5.|     |    |տապանաքար        | 1518 թ.|          |  Հ |ստորին   |

|    |    |     |    |ՈՒղուրլուի       |        |          |    |մասը չի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԻ          | 1692 թ.|հվ մասում |  Տ |դպրոցից  |

|    |    |     |    |Ս. ՀՐԵՇՏԱԿԱՊԵՏԱՑ |        |          |    |750 մ հվ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.1.|     |    |խաչքար           |10-11դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներքուստ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |3 խաչ-   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախակողմ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանը     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.2.|     |    |խաչքար           |10-11դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներքուստ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |3 խաչ-   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջակողմ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանը     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.3.|     |    |խաչքար           |10-11դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներքուստ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |3 խաչ-   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կենտրո-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նինը     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.4.|     |    |գերեզմանոց       |9-17 դդ.|          |  Տ |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շուրջը,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գյուղա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |միջյան   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապար- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հով      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կիսված 2 |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հատված-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ների     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.4.1|    |խաչքար           |14-15դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.4.2|    |խաչքար           |16-17դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ՎԱՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼԻՐ  |13 կմ հս|          |  Հ |Վարդենիսի|

|    |    |     |    |ՍՊԻՏԱԿԱՎՈՐ       |        |          |    |լեռնա-   |

|    |    |     |    |Ս. ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ    |        |          |    |շղթայի հվ|

|    |    |     |    |/ԲՈԼՈՐԱԲԵՐԴԻ     |        |          |    |լանջին   |

|    |    |     |    |ԱՆԱՊԱՏ,          |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |ԳՅՈՒԼՎԱՆՔ/       |        |          |    |տու` Էաչի|

|    |    |     |    |1321 թ.          |        |          |    |և  Ամիր  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Հասան    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Պռոշյան- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներ վրկնգ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1970-ական|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թթ.      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.1.|     |    |գավիթ            |1301-   |          |  Հ |         |

|    |    |     |    |                 |1330 թթ.|          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.2.|     |    |զանգակատուն      | 1330 թ.|          |  Հ |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Հովհաննես|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |և  նրա   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տիկին Թաճ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.3.|     |    |պարիսպ           |14-15դդ.|          |  Հ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.4.|     |    |խաչքար           |  14 դ. |          |  Հ |հենած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերին ձախ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյունը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.5.|     |    |խաչքար           |  15 դ. |          |  Հ |հենած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ պատին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.6.|     |    |խաչքար           | 1473 թ.|          |  Հ |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ,      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը չի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.7.|     |    |տապանաքար        | 1320 թ.|          |  Հ |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ,      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.8.|     |    |գերեզման Գարեգին | 1987 թ.|          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |     |    |Նժդեհի           |        |          |    |բակում   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 5. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           | 1311 թ.|հվ-ամ     |  Հ |մանկապար-|

|    |    |     |    |                 |        |մասում    |    |տեղի մոտ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բետոնե   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հարթակին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 6. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |14-15դդ.|   գ. մ.  |  Հ |Գոհար    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Հովհան-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նիսյանի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տան մոտ  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 7. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           | 1503 թ.|   գ. մ.  |  Հ |դպրոցի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բակում   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 8. |    |     |    |ՀՈՒՇԱՂԲՅՈՒՐ      | 1950 թ.|   գ. մ.  |  Տ |         |

|    |    |     |    |ԵՐԿՐՈՐԴ          |        |          |    |         |

|    |    |     |    |ԱՇԽԱՐՀԱՄԱՐՏՈՒՄ   |        |          |    |         |

|    |    |     |    |ԶՈՀՎԱԾՆԵՐԻՆ      |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 9. |    |     |    |ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ ԵՐԿՐՈՐԴ| 1982 թ.|   գ. մ.  |  Տ |քանդ.`   |

|    |    |     |    |ԱՇԽԱՐՀԱՄԱՐՏՈՒՄ   |        |          |    |Վ. Եղյան |

|    |    |     |    |ԶՈՀՎԱԾՆԵՐԻՆ      |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|10. |    |     |    |ՄԱՏՈՒՌ           |  19 դ. |   գ. մ.  |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |10.1|     |    |խաչքար           |14-15դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աե պատին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 11.|    |     |    |ՄԱՏՈՒՌ «ԳՈՄԲԼԱ»  |19-20դդ.|հվ-աե     |  Տ |նոր      |

|    |    |     |    |                 |        |մասում    |    |գերեզմա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նոց տանող|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապարհի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրին    |

._________________________________________________________________________.

 

9. 16. Գնդեվազ գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԱՄՐՈՑ «ԲԵՐԴԻ     |մթա 3   |          |  Հ |գյուղի   |

|    |    |     |    |ԳԼՈՒԽ»           |հզմ-մջնդ|          |    |եզրին,   |

|    |    |     |    |                 |հս-ամ   |          |    |Արփայի   |

|    |    |     |    |                 |մասում  |          |    |կիրճին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նայող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բարձր    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հրվանդա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նին      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.1.|     |    |դամբարանադաշտ    |մթա 2-1 |          | Հ  |ամրոցից  |

|    |    |     |    |                 |հզմ     |          |    |200-300 մ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս-աե,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ս. Խաչ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մատուռից |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |է 3      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կղզյակնե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րով      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |13-17դդ.|կնտ       |  Տ |ս. Աստվա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ծածին    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |250 մ աե |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.1.|     |    |խաչքար           |13-14դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.2.|     |    |խաչքար Դավթի     |  14 դ. |          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված պատ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վանդանին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |19-20դդ.|հվ-աե     |  Տ |Ջերմուկ  |

|    |    |     |    |                 |        |մասում    |    |տանող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավտո-    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խճուղու  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |13-19դդ.|5 կմ հվ-աե|  Տ |         |

|    |    |     |    |«ՄԱՄԱՐԶԱ»        |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 5. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |9-14դդ.,|4 կմ հվ-աե|  Տ |տարածվում|

|    |    |     |    |«ԱՐԾԱԹԱՎԱՆ»      |19-20դդ.|          |    |է 2      |

|    |    |     |    |/»ԳՅՈՒՄԱՇԽԱՆԵ»/  |        |          |    |բլրալան- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջերին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.1.|     |    |գերեզմանոց       |9-14 դդ.|          |  Տ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիի աե   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |5.1.1|    |խաչքար           |  10 դ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերին    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կեսը չի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |5.1.2|    |խաչքար           |  10 դ. |          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |5.1.3|    |խաչքար           |10-11դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |5.1.4|    |խաչքար           |  11 դ. |          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |5.1.5|    |խաչքար Թավրեզի   |12-13դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |5.1.6|    |խաչքար Գոհարի և  | 1309 թ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |Բեկի             |        |          |    |գետնին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Գրիգոր   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |5.1.7|    |խաչքար Վիրապշատի | 1320 թ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված պատ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վանդանին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |5.1.8|    |խաչքար           | 1446 թ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ եզրը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջարդոտված|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |5.1.9|    |խաչքար ՈՒսաթի,   |16-17դդ.|          |    |ագուցված |

|    |    |     |    |Թաղումի, Էլիճանի |        |          |    |թիվ 2    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հանքա-   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |միջանցքին|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 6. |    |     |    |ԴԱՄԲԱՐԱՆԱԴԱՇՏ    |մթա 2-1 |2,5 կմ հվ |  Հ |Վայք-    |

|    |    |     |    |                 |հզմ     |          |    |Գնդեվազ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավտո-    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խճուղու  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ոլորանի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շրջակայ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քում     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |է 3      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կղզյակնե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րով      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 7. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԻ          |17-18դդ.|ամ մասում |  Տ |ս. Աստվա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ծածին    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տանող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գյուղա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |միջյան   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապարհի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավերակ   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |7.1.|     |    |ձիթհան           |  19 դ. |          |  Տ |կցվել է  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ պատին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 8. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԻ          | 1686 թ.|հս-ամ     |  Տ |«Բերդի   |

|    |    |     |    |Ս. ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ    |        |մասում    |    |գլուխ»   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամրոցից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |150 մ աե |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Պետրոս   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վարդապետ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |8.1.|     |    |խաչքար           |  10 դ. |          |  Հ |հենած հվ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրերը   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջարդոտված|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 9. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |9-10 դդ.|  գ. մ.   |  Հ |Երազիկ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Հակոբյանի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տան մոտ, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|10. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |  11 դ. |   գ. մ.  |  Հ |խանութի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|11. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ ԿԱՐԱՊԵՏ   | 1322 թ.|   գ. մ.  |  Հ |խանութի  |

|    |    |     |    |ԵՐԵՑԻ            |        |          |    |մոտ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|12. |    |     |    |ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ ԵՐԿՐՈՐԴ| 1960 թ.|   գ. մ.  |  Տ |         |

|    |    |     |    |ԱՇԽԱՐՀԱՄԱՐՏՈՒՄ   |        |          |    |         |

|    |    |     |    |ԶՈՀՎԱԾՆԵՐԻՆ      |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|13. |    |     |    |ՁԻԹՀԱՆ           |18-19դդ.|   գ. մ.  |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |13.1|     |    |խաչքար           |  11 դ. |          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քիվը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջարդոտված|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|14. |    |     |    |ՄԱՏՈՒՌ Ս. ԽԱՉ    |14-15դդ.|հս մասում |  Տ |հս եզրին,|

|    |    |     |    |                 |20 դ.   |          |    |բարձրուն-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քին      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|15. |    |     |    |ՎԱՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼԻՐ  |10-17դդ.|1 կմ ամ   |  Հ |Արփա     |

|    |    |     |    |ԳՆԴԵՎԱՆՔ         |        |          |    |գետի     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կիրճում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետի ձախ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ափին,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Վայք-    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ջերմուկ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հին      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապարհի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |15.1|     |    |եկեղեցի          | 936 թ. |          |  Հ |պատվիրա- |

|    |    |     |    |ս. Աստվածածին    |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |իշխանուհի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Սոփի     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վրկնգ.`  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1309 թ., |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1691 թ., |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1965-1970|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թթ.      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |15.1.|    |խաչքար           |10-11դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |1.   |    |                 |        |          |    |հվ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերին և  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյուն- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ները     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |15.1.|    |խաչքար           |10-11 դդ|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |2.   |    |                 |        |          |    |ամ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |15.1.|    |խաչքար           | 1035 թ.|          |  Հ |խորանում |

|    |    |3.   |    |                 |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |15.1.|    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |հենած ամ |

|    |    |4.   |    |                 |        |          |    |պատին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |15.1.|    |խաչքար           |  14 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |5.   |    |                 |        |          |    |ամ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |15.1.|    |խաչքար Ներսեսի   |  16 դ. |          |  Հ |ներսում, |

|    |    |6.   |    |                 |        |          |    |հվ խորշի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մեջ      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |15.1.|    |խաչքար           | 1573 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |7.   |    |                 |        |          |    |ամ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վեր      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կազմող`  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ղարտաշ   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |15.1.|    |խաչքար           | 1573 թ.|          |   Հ| ագուցված|

|    |    |8.   |    |                 |        |          |    | ամ      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    | մուտքից |

|    |    |     |    |                 |        |          |    | վեր     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    | կազմող` |

|    |    |     |    |                 |        |          |    | Ղարտաշ  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |15.2|     |    |գավիթ            | 999 թ. |          |  Հ |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Քրիստափոր|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վանահայր |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վրկնգ.`  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1309թ.,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1691 թ., |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1965-1970|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թթ.      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |15.2.|    |խաչքար           | 10 դ.  |          |  Հ |ներսում, |

|    |    |1.   |    |                 |        |          |    |խորշի    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մեջ      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |15.2.|    |խաչքար           |  10 դ. |          |  Հ |հենած ամ |

|    |    |2.   |    |                 |        |          |    |պատին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |15.2.|    |խաչքար           |  10 դ. |          |  Հ |հենած հվ |

|    |    |3.   |    |                 |        |          |    |պատին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |15.2.|    |խաչքար           |10-11դդ.|          |  Հ |հենած հվ |

|    |    |4.   |    |                 |        |          |    |պատին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին աջ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյունը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |15.2.|    |խաչքար           |13-14դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |5.   |    |                 |        |          |    |ամ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջ       |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |15.2.|    |խաչքար Ավագի,    | 1437 թ.|          |  Հ |հենած հվ |

|    |    |6.   |    |ծնողաց և         |        |          |    |պատին,   |

|    |    |     |    |Խոցադեղի         |        |          |    |երկատված |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |15.2.|    |խաչքար           |  15 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |7.   |    |                 |        |          |    |ամ պատին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |15.2.|    |խաչքար           | 1551 թ.|          |  Հ |գավթի    |

|    |    |8.   |    |                 |        |          |    |ներսում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |15.3|     |    |սեղանատուն       | 1691 թ.|          |  Հ |կից վանքի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պարսպին  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Պետրոս   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վարդապետ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |15.4|     |    |տնտեսական        |17 դ.   |          |  Հ |կից վանքի|

|    |    |     |    |շինություններ    |        |          |    |հվ և  ամ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պարիսպնե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րին      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |15.4.|    |խաչքար           | 10 դ.  |          |  Հ |ագոցված  |

|    |    |1    |    |                 |        |          |    |հվ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներքուստ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |15.4.|    |խաչքար           |10-11դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |2.   |    |                 |        |          |    |պատին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |15.4.|    |խաչքար           |  11 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |3.   |    |                 |        |          |    |հս պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |15.4.|    |խաչքար ՈՒբախի    |11-12դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |4.   |    |                 |        |          |    |հվ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներքուստ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |15.4.|    |խաչքար Թավրիզի   | 16 դ.  |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |5.   |    |                 |        |          |    |աե պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներքուստ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |15.4.|    |խաչքար Մեսրոպի   | 1573 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |6.   |    |                 |        |          |    |պատին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |15.4.|    |խաչքար           | 1573 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |7.   |    |                 |        |          |    |հս պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու` Մալի|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |15.5|     |    |պարիսպ           | 1691 թ.|          |  Հ |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Պետրոս   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վարդապետ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |15.6|     |    |խաչքար           |  9 դ.  |          |  Հ |բակում,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |15.7|     |    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |բակում,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ,      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |15.8|     |    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |հենած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |15.9|     |    |խաչքար Սարգս և   |  10 դ. |          |  Հ |հենած    |

|    |    |     |    |Գրիգոր քահանաների|        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |15. |     |    |խաչքար հայր      | 937 թ. |          |  Հ |բակում,  |

|    |10. |     |    |Սուփանի          |        |          |    |եռատված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |15. |     |    |խաչքար Փաշի      |10-11դդ.|          |  Հ |բակում,  |

|    |11. |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աե, զույգ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախակողմ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանը     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |15. |     |    |խաչքար           |10-11դդ.|          |  Հ |բակում,  |

|    |12. |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |20 մ աե, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |15. |     |    |խաչքար           |  11 դ. |          |  Հ |բակում,  |

|    |13. |     |    |                 |        |          |    |հենած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |15. |     |    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |բակում,  |

|    |14. |     |    |                 |        |          |    |հենած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջ, զույգ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախակողմ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանը,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |15. |     |    |խաչքար           | 1551 թ.|          |  Հ |բակում,  |

|    |15. |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ պատի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |15. |     |    |խաչքար Խանի      |1611 թթ.|          |  Հ |բակում,  |

|    |16. |     |    |                 |        |          |    |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |15. |     |    |տապանաքար        |15-16դդ.|          |  Հ |բակի ամ  |

|    |17. |     |    |                 |        |          |    |կողմում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |15. |     |    |տապանաքար        | 1567 թ.|          |  Հ |բակում,  |

|    |18. |     |    |                 |        |          |    |գավթի հվ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճակատի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հանդիպա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կաց      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հատվածում|

._________________________________________________________________________.

 

9. 17. Գնիշիկ գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |9-20 դդ.|ամ մասում |  Տ |         |

|    |    |     |    |«ԳՆԻՇԻԿ»         |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.1.|     |    |գերեզմանոց       |9-20 դդ.|ամ մասում |  Տ |տարածվում|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |է գյուղ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մտնող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապարհի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |2        |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմերում|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիի ամ և |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասերում |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1.1|    |խաչքար           |   9 դ. |          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված հողի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մեջ      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1.2|    |խաչքար           |   9 դ. |          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված հողի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մեջ      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1.3|    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հատվածն  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ու ձախ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1.4|    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1.5|    |խաչքար           |  10 դ. |          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրերը   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջարդոտված|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1.6|    |խաչքար           |  10 դ. |          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թեքութ-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յամբ     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1.7|    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկատված,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1.8|    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասն     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1.9|    |խաչքար Վասակի    |12-13դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |լայնական |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճաքած    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1. |    |խաչքար           | 14 դ.  |          |  Հ |խրված    |

|    |    |10.  |    |                 |        |          |    |հողի մեջ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թեքութ-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յամբ     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1. |    |խաչքար           | 15 դ.  |          |  Հ |խրված    |

|    |    |11.  |    |                 |        |          |    |հողի մեջ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թեքութ-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յամբ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1. |    |խաչքար Ծատուր    |15-16դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |12.  |    |աբեղայի, եղբոր և |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |Խաթունի          |        |          |    |արձանա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գրութ-   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յունը    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եղծված   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1. |    |խաչքար           |  16 դ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |13.  |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը չի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1. |    |խաչքար           | 1646 թ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |14.  |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկայնքով|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |է միայն  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջակողմ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յան      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հատվածը  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1. |    |խաչքար           | 1651 թ.|          |  Հ |ամ մասում|

|    |    |15.  |    |                 |        |          |    |թեքութ-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յամբ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողն     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1. |    |խաչքար Աղաբեկի   | 1664 թ.|          | Հ  |հվ       |

|    |    |16.  |    |                 |        |          |    |մասում,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրերը   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրատված|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1. |    |տապանաքար        | 16 դ.  |          |  Տ |հս-աե    |

|    |    |17.  |    |                 |        |          |    |եզրին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խոյատապան|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1. |    |տապանաքար        | 1544 թ.|          |  Տ |         |

|    |    |18.  |    |                 |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1. |    |տապանաքար Պողոսի | 1551 թ.|          |  Տ |հվ մասում|

|    |    |19.  |    |                 |        |          |    |խոյատապան|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1. |    |տապանաքար Մուրադ | 1552 թ.|          |  Տ |         |

|    |    |20.  |    |փաշի             |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1. |    |տապանաքար        | 1581 թ.|          |  Տ |հվ մասում|

|    |    |21.  |    |                 |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1. |    |տապանաքար Աղաբաբի|16-17դդ.|          |  Տ |Խոյատապան|

|    |    |22.  |    |                 |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1. |    |տապանաքար Քանիկի | 1651 թ.|          |  Տ |հվ մասում|

|    |    |23.  |    |                 |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1. |    |տապանաքար Ղազարի | 1671 թ.|          |  Տ |հվ մասում|

|    |    |24.  |    |                 |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1. |    |տապանաքար        | 1678 թ.|          |  Տ |հվ մասում|

|    |    |25.  |    |Խաչատուրի,       |        |          |    |         |

|    |    |     |    |Մարգարիտի        |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1. |    |տապանաքար        | 1685 թ.|          |  Տ |հվ մասում|

|    |    |26.  |    |                 |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.2.|     |    |եկեղեցի          |  19 դ. |          |  Տ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիի      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կնտ-ում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.1|    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ պատին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.2|    |խաչքար           | 1463 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ պատին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.3|    |խաչքար           |  16 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ պատին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.4|    |խաչքար Հանեսի    | 1565 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աե պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.5|    |խաչքար Մուրատի   | 1577 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աե պատին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.6|    |խաչքար           |16-17դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.7|    |տապանաքար Փիրբեկի|  16 դ. |          |  Տ |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ-ամ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.3.|     |    |խաչքար           |9-10 դդ.|   գ. մ.  |  Հ |կնտ.-ում,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկատված,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը չի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԻ          |  10 դ. |1 կմ հս-աե|  Հ |ավերված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԻ          |18-19դդ.|2 կմ հս   |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           | 1289 թ.|1,5 կմ    |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |հվ-աե     |    |գետնին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Մխիթար   |

._________________________________________________________________________.

 

9. 19. Գոմք գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |10-16դդ.|   գ. մ.  |  Տ |         |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.1.|     |    |խաչքար Օհանի     |10-11դդ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թեքված   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.2.|     |    |խաչքար Աթանես    |12-13դդ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |աբեղայի և  Հալվա |        |          |    |ված 4    |

|    |    |     |    |խաթունի          |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջից     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1-ինը,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերին աջ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյունը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.3.|     |    |խաչքար           | 1263 թ.|          |  Հ |որմնափակ |

|    |    |     |    |/մատուռ-խաչքար/  |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Մխիթար և |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Արևիկ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կազմող`  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Մխիթար և |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Շնորհավոր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.4.|     |    |խաչքար           |14-15դդ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված 4    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախից    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1-ինը    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.5.|     |    |խաչքար           |15-16դդ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված 4    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջից     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |3-րդը,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |13-18դդ.|հվ մասում |  Տ |հվ եզրին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Կապույտ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տանող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապարհի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.1.|     |    |խաչքար           |10-11դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներկված  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |սպիտակ   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.2.|     |    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասով    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ «ԱԽՏԱ»|13-19դդ.|2 կմ հս-ամ|  Տ |հավանաբար|

|    |    |     |    |/»ՎԵՐԻՆ ԱԽՏԱ»/   |        |          |    |պատմական |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Աղթա-    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բույնք   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գյուղն է |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |14-20դդ.|6 կմ աե   |  Տ |         |

|    |    |     |    |«ԴԱՐԱՔԱՅԱՆԴ»     |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 5. |    |     |    |ԴԱՄԲԱՐԱՆԱԴԱՇՏ    |մթա 2-1 |հս-աե     |  Հ |տարածվում|

|    |    |     |    |                 |հզմ     |մասում    |    |է ձորի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկայնքով|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 6. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԻ          |16-17դդ.|  գ. մ.   |  Տ |կիսավեր  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |6.1.|     |    |խաչքար Սուքիասի  | 1504 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներքուստ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 7. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           | 1288 թ.|2 կմ ամ   |  Հ |«Խաչաձոր»|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վայրում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձորալան- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջին,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Սարգիս և |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Պետրոս   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կրում է  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գրութ-   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յուն`    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գյուղի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աղբյուրի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կառուցման|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասին    |

._________________________________________________________________________.

 

9. 19. 2. Կապույտ գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԲՆԱԿԱՏԵՂԻ        |մթա 2-1 |          |  Հ |         |

|    |    |     |    |                 |հզմ     |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.1.|     |    |դամբարանադաշտ    |մթա 2-1 |          |  Հ |         |

|    |    |     |    |                 |հզմ     |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |13-17դդ.|0,7 կմ աե |  Տ |«Վանքի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձոր»     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տանող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապար- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հին,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |փոքրիկ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բլրին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.1.|     |    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խիստ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողմա-   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հարված   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ «ՎԱՆՔԻ|9-14 դդ.|1,5 կմ աե |  Տ |         |

|    |    |     |    |ՁՈՐ»             |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.1.|     |    |եկեղեցի          |  10 դ. |          |  Հ |կնտ.-ում,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավերակ   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.2.|     |    |խաչքար           |   9 դ. |  գ. մ.   |  Հ |հենած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարաբե-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կորներին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը չի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.3.|     |    |խաչքար           |  10 դ. |          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.4.|     |    |խաչքար           |  10 դ. |          |  Հ |աե եզրին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.5.|     |    |խաչքար           |  10 դ. |          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.6.|     |    |խաչքար           |  10 դ. |          |  Հ |ավերակ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կիսով    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.7.|     |    |խաչքար           |  10 դ. |          |  Հ |հենած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տնամերձե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րից մեկի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ցանկապա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տին      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.8.|     |    |խաչքար           |  11 դ. |          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ժայռափոր |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչքարից |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |30 մ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ-ամ    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.9.|     |    |խաչքար           |  11 դ. |          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.10|     |    |խաչքար           |  12 դ. |          |  Հ |կերտված է|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ժայռին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.11|     |    |խաչքար           |  12 դ. |          |  Հ |ավերակ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.12|     |    |խաչքարերի խումբ  |12-15դդ.|          |  Հ |կերտված  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ժայռին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.13|     |    |խաչքար Միրաջեր   | 1261 թ.|          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |քահանայի         |        |          |    |հողի մեջ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ղուկաս և |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Եղիա     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.14|     |    |խաչքար           | 1290 թ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խիստ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողմա-   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հարված   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու` Դեղ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.15|     |    |կոթող            |12-13դդ.|          |  Հ |պատվան-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դանը և   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չեն      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տեղա-    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հանված,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           | 1501 թ.|   գ. մ.  |  Հ |հորիզո-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նական    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դիրքով   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խանութի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ ճակատի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյու-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նում,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը չի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 5. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           | 1531 թ.|   գ. մ.  |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խանութի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճակատին, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրագոտին|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վնասված, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գրությու-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նը եղծված|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 6. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           | 1549 թ.|  գ. մ.   |  Հ |խանութի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատի     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շարված-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քում,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հատվածը  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.14|     |    |խաչքար           | 1290 թ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խիստ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողմա-   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հարված   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու` Դեղ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.15|     |    |կոթող            |12-13դդ.|          |  Հ |պատվանդա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նը և     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չեն      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տեղահան- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           | 1501 թ.|   գ. մ.  |  Հ |հորիզոնա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կան      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դիրքով   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խանութի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ ճակատի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյու-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նում,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը չի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 5. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           | 1531 թ.|   գ. մ.  |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խանութի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճակատին, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրագոտին|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վնասված, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գրութ-   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յունը    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եղծված   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 6. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           | 1549 թ.|   գ. մ.  |  Հ |խանութի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատի     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շարված-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քում,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հատվածը  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

._________________________________________________________________________.

 

9. 20. Ելփին գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |14-20դդ.|   գ. մ.  |  Տ |խիտ      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կառուցա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատված   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |միջավայ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րում     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.1.|     |    |խաչքար           |  14 դ. |          |  Հ |հվ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |14-19դդ.|1 կմ հվ-ամ|  Տ |Ելփին-   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Եղեգնաձոր|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապարհի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բարձրադիր|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տեղանքում|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.1.|     |    |մատուռ Թուխ      |17 դ.,  |          |  Տ |         |

|    |    |     |    |Մանուկ           |19 դ.   |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.2.|     |    |խաչքար           | 14 դ.  |          |  Հ |մատուռի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԻ          | 1908 թ.|հս մասում |  Տ |կիսավեր  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |  10 դ. |0,5 կմ    |  Հ |Եղեգնաձոր|

|    |    |     |    |                 |        |հվ-աե     |    |տանող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապարհի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամրացված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բետոնով  |

._________________________________________________________________________.

 

9. 21. Եղեգիս գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |13-14դդ.|հս-աե     |  Տ |ս. Նշան  |

|    |    |     |    |                 |        |մասում    |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |200 մ ամ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տնամեր-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձում     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ս. Նշան  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շուրջը   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տարածվող |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գերեզմա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նոցի մի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հատվածն  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |է`       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |առանձնաց-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կառուցա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատման   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հետևան-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քով      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.1.|     |    |խաչքար           |10-11դդ.|          |  Հ |աե եզրին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.2.|     |    |խաչքար           | 1253 թ.|          |  Հ |շարքով   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնած 4|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջից     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1-ինը    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Մխիթար   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.3.|     |    |խաչքար           | 1253 թ.|          |  Հ |շարքով   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնած 4|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջից     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |2-րդը    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Մարգարէ  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.4.|     |    |խաչքար           | 1253 թ.|          |  Հ |շարքով   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնած 4|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջից     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |3-րդը    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ապլիկ    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.5.|     |    |խաչքար           | 1253 թ.|          |  Հ |շարքով   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնած 4|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջից     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերջինը  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.6.|     |    |խաչքար           | 1556 թ.|          |  Հ |հվ մասում|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հենած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարաբե-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կորներին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |13-14դդ.|2 կմ ամ   |  Տ |գյուղ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մտնող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապար- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հից ձախ, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |սարալան- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջին      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.1.|     |    |խաչքար           | 1283 թ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված պատ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վանդանին |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ավետիս,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Մխիթար   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նախնական |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կառուց-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վածքը`   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |որմնափակ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ.      |13-14դդ.|ամ մասում |  Տ |գյուղ    |

|    |    |     |    |ՕՐԲԵԼՅԱՆՆԵՐԻ     |        |          |    |մտնող    |

|    |    |     |    |ՏՈՀՄԱԿԱՆ         |        |          |    |ճանապար- |

|    |    |     |    |ՏԱՊԱՆԱՏՈՒՆԸ      |        |          |    |հից ձախ, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դպրոցից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |100 մ աե |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բարեկարգ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1970-ական|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թթ.      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.1.|     |    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |որմնափակ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |զույգ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչքարեր |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.2.|     |    |տապանաքար Սմբատի | 1280 թ.|          |  Հ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.3.|     |    |տապանաքար Մաթունի| 1292 թ.|          |  Հ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.4.|     |    |տապանաքար        | 1303 թ.|          |  Հ |         |

|    |    |     |    |Հազայրդեղի և     |        |          |    |         |

|    |    |     |    |Հասան Պուղի      |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.5.|     |    |տապանաքար        |16-17դդ.|          |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |15-17դդ.|ամ մասում |  Տ |գյուղ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մտնող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապար- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հից աջ,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դպրոցից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |50 մ աե  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.1.|     |    |խաչքար           | 1468 թ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողմա-   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հարված   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.2.|     |    |խաչքար           | 1501 թ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.3.|     |    |խաչքար           |  16 դ. |          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.4.|     |    |տապանաքար Հակոբի | 1556 թ.|          |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.5.|     |    |տապանաքար        | 1564 թ.|          |  Տ |         |

|    |    |     |    |Համբարձում       |        |          |    |         |

|    |    |     |    |սարկավագի        |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.6.|     |    |տապանաքար Ավանեսի|16-17դդ.|          |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.7.|     |    |տապանաքար        |16-17դդ.|          |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 5. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |14-17դդ.|հվ-աե     |  Տ |Եղեգիս   |

|    |    |     |    |                 |        |մասում    |    |գետի ձախ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ափին,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |«Յապոնի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բաղեր»   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վայրում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թեք ձորա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |լանջին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.1.|     |    |գերեզմանոց       |14-17դդ.|          |  Տ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիի ամ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասում,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եբրայերեն|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տապանա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերով  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.2.|     |    |ջրաղաց           |14-15դդ.|          |  Տ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիի հս-աե|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հանքային |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջրի աղ-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բյուրների|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.3.|     |    |ջրաղաց           |14-15դդ.|          |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.4.|     |    |ջրաղաց           |14-19դդ.|          |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 6. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |11-17դդ.|5 կմ հս   |  Տ |գյուղի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արոտավայ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րերում,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ցաղաց քար|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |համալիրից|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1 կմ աե  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |6.1.|     |    |գերեզմանոց       |14-14դդ.|          |  Տ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիի հս   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասում   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տեղանքի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թեքության|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատճառով |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խիստ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավերված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |6.1.1|    |խաչքար           |  11 դ. |          |  Հ |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |6.1.2|    |խաչքար           |  11 դ. |          |  Հ |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 7. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       | 5-17դդ.|2 կմ ամ   |  Տ |Եղեգիս և |

|    |    |     |    |«ՀՈՍՏՈՒՆ»        |        |          |    |Շատին    |

|    |    |     |    |/»ՈՍՏԻՆՔ»/       |        |          |    |գյուղերի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |միջև,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Եղեգիս   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետի աջ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ափին     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |7.1.|     |    |եկեղեցի          |  17 դ. |          |  Տ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիի ամ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասում   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |7.1.1|    |խաչքար           |  10 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խորանի հս|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներքուստ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերին ձախ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյունը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վնասված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |7.1.2|    |խաչքար           | 11 դ.  |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խորանի հս|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |7.1.3|    |խաչքար           | 1271 թ.|          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս-ամ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մույթի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շարված-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քում, եր-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կայնական |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |7.1.4|    |խաչքար           | 1273 թ.|          |  Հ |հորիզոնա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կան      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դիրքով   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավանդատան|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վեր      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |7.1.5|    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներսում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հենած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս-ամ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մույթին  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |7.1.6|    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |հորիզոնա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կան      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դիրքով   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավանդատան|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վեր      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |7.1.7|    |խաչքար           |  16 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավանդատան|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքին, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյունը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |զույգ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերինը,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |7.1.8|    |խաչքար           |  16 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս-ամ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մույթի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասում   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |7.1.9|    |խաչքար           |  16 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խորանում,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը չի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |7.1. |    |խաչքար Մասումփի  | 1551 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |10   |    |                 |        |          |    |խորանում |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |7.1. |    |խաչքար           | 1607 թ.|          |  Հ |հորիզոնա-|

|    |    |11   |    |                 |        |          |    |կան      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դիրքով   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խորանի հս|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խորշում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |7.2.|     |    |գերեզմանոց       |13-17դդ.|          |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 8. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԻ          |  12 դ. |   գ. մ.  |  Հ |թաղածածկ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 9. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԻ          |10 դ.,  |   գ. մ.  |  Տ |         |

|    |    |     |    |Ս. ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ    |վրկնգ.` |          |    |         |

|    |    |     |    |                 |1703 թ. |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |9.1.|     |    |խաչքար Ավանիկի   |  11 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ պատին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |9.2.|     |    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավանդատան|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վեր      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |9.3.|     |    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներսում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հենած հվ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եռատված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |9.4.|     |    |խաչքար           |13-14դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վեր,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |9.5.|     |    |խաչքար           |13-14դդ.|          |  Հ |հորիզոնա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կան      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դիրքով   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կիսով    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թաղված   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ մուտքի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |9.6.|     |    |խաչքար           |13-14դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վեր,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |9.7.|     |    |խաչքար Մելիքշահի |  14 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |9.8.|     |    |խաչքար           |16-17դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավանդատան|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վեր      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |9.9.|     |    |խաչքար           | 1701 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավանդատան|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խորշում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հորիզոնա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կան      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դիրքով   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |9.10|     |    |տապանաքար        | 1345 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|10. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԻ Ս. ՆՇԱՆ  |  13 դ. |աե մասում |  Հ |վրկնգ.`  |

|    |    |     |    |/Ս. ԿԱՐԱՊԵՏ/     |        |          |    |1973-1974|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թթ. վրկնգ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճարտ.`   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Յու.     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Թամանյան |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |10.1|     |    |գավիթ            |13-14դդ.|          |  Հ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |10.2|     |    |գերեզմանոց       |13-17դդ.|          |  Հ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |10.2.|    |խաչքար           |10-11դդ.|          |  Հ |գավթի ամ |

|    |    |1.   |    |                 |        |          |    |պատի մոտ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հենած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարաբե-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կորներին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |10.2.|    |խաչքար Հոգսադեղի | 1305 թ.|          |  Հ |գավթում, |

|    |    |2.   |    |                 |        |          |    |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |10.2.|    |խաչքար           |15-16դդ.|          |  Հ |գավթում, |

|    |    |3.   |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասով    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |10.2.|    |խաչքար           |15-16դդ.|          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |4.   |    |                 |        |          |    |հս       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |զույգ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջակողմ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանը,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերին    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ մասը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |10.2.|    |խաչքար Խոնդըշի   | 1503 թ.|          |  Հ |գավթում, |

|    |    |5.   |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասով    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերին աջ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյունը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |10.2.|    |խաչքար Փաշիկի    | 1549 թ.|          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |6.   |    |                 |        |          |    |հս       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |զույգ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախակողմ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանը,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերին ձախ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վնասված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |10.2.|    |խաչքար           | 1550 թ.|          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |7.   |    |                 |        |          |    |ամ մասում|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հենած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը չի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |10.2.|    |խաչքար           |  16 դ. |          |  Հ |գավթում, |

|    |    |8.   |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասով    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |10.2.|    |խաչքար           |  16 դ. |          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |9.   |    |                 |        |          |    |ամ մասում|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հենած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |10.2.|    |տապանաքար պարոն  | 1320 թ.|          |  Հ |գավթում, |

|    |    |10.  |    |Լուսի            |        |          |    |հս պատի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |10.2.|    |տապանաքար        |15-16դդ.|          |  Տ |գավթում  |

|    |    |11.  |    |                 |        |          |    |սֆինքսա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձև       |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|11. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԻ          | 14 դ.  |աե մասում |  Հ |աե եզրին,|

|    |    |     |    |Ս. ՍՏԵՓԱՆՈՍ      |        |          |    |Եղեգիս   |

|    |    |     |    |/ԶՈՐԱՑ ԵԿԵՂԵՑԻ/  |        |          |    |գետի աջ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ափին     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ստեփանոս |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Տարսայիճ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վրկնգ.`  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1971-1972|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թթ. վրկնգ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճարտ.`   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Յու.     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Թամանյան |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |11.1|     |    |խաչքար Իգնատիոսի |  13 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բեմի ամ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |11.2|     |    |խաչքար Գրիգորի   | 14 դ.  |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |11.3|     |    |գավիթ            |  14 դ. |          |  Հ |ավերված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |11.3.|    |խաչքար           |  16 դ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |1.   |    |                 |        |          |    |գավթում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |11.4|     |    |գերեզմանոց       |9-17 դդ.|          |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |11.4.|    |խաչքար           |  14 դ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |1.   |    |                 |        |          |    |բակում,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը չի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |11.5|     |    |պարիսպ           |  14 դ. |          |  Հ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|12. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           | 1247 թ.|1 կմ ամ   |  Հ |գյուղ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մտնող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապար- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հից ձախ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |որմնափակ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Գրիգոր   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|13. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           | 1273 թ.|աե մասում |  Հ |Զորաց    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |200 մ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ-ամ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |որմնափակ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|14. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           | 1313 թ.|1,2 կմ ամ |  Հ |ճանապարհի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջ եզրին |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Էլխաթուն |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|15. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           | 1340 թ.|0,5 կմ ամ |  Հ |գյուղ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մտնող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապար- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հից աջ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |որմնափակ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Գրիգոր և |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Մխիթար   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|16. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |  17 դ. |   գ. մ.  |  Հ |ս. Աստվա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ծածին    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |40 մ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս-ամ,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տնամեր-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձում,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|17. |    |     |    |ՎԱՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼԻՐ. |936 թ., |3 կմ աե   |  Հ |Եղեգիս-  |

|    |    |     |    |ՀԵՐՄՈՆԻ ՎԱՆՔԸ    |10-17 դդ|          |    |Հերմոն   |

|    |    |     |    |/ԿՆԵՎԱՆՔ/        |        |          |    |ճանապար- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հից 700  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մ հս     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |17.1|     |    |եկեղեցի ս. Գրիգոր|936 թ., |          |  Հ |         |

|    |    |     |    |Լուսավորիչ       |17 դ.   |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |17.1.|    |խաչքար Երեմիայի  |1451 թ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |1.   |    |                 |        |          |    |հս պատին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |17.1.|    |խաչքար           | 1458 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |2.   |    |                 |        |          |    |հս մույթի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ երեսին|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |17.1.|    |խաչքար           | 1539 թ.|          |  Հ |խորանում |

|    |    |3.   |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |17.1.|    |խաչքար Սարգսի    |15-16դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |4.   |    |                 |        |          |    |ամ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |17.1.|    |խաչքար Անտոն     |  17 դ. |          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |5.   |    |վարդապետի        |        |          |    |ամ պատի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջ, վերին|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյունը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |17.2|     |    |պարիսպ           |  16 դ. |          |  Հ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |17.3|     |    |գերեզմանոց       |10-16դդ.|          |  Հ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|18. |    |     |    |ՎԱՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼԻՐ  |13-18դդ.|4 կմ հս-աե|  Հ |ավերված  |

|    |    |     |    |«ՃԳՆԱՎՈՐԻ ՔԱՐ    |        |          |    |         |

|    |    |     |    |ԱՆԱՊԱՏ» /»ԳՅՈԼՈՒՄ|        |          |    |         |

|    |    |     |    |ԲՈՒԼԱՂ»/         |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |18.1|     |    |եկեղեցի          |13-14դդ.|          |  Հ |         |

|    |    |     |    |ս. Աստվածածին    |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |18.1.|    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |1.   |    |                 |        |          |    |ավերակնե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րի մեջ,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |18.1.|    |խաչքար           | 1241 թ.|          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |2.   |    |                 |        |          |    |ավերակնե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րի մեջ,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բեկորված |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |18.1.|    |խաչքար           |13-14դդ.|          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |3.   |    |                 |        |          |    |ավերակնե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րի մեջ,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկատված |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |18.2|     |    |գերեզմանոց       |13-14դդ.|          |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|19. |    |     |    |ՎԱՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼԻՐ  |9-10 դդ.|3 կմ հս-աե|  Տ |Եղեգիսի  |

|    |    |     |    |ՔԱՐԵՎԱՆՔ         |        |          |    |կիրճում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Հերմոնի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վանքից   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս, բարձր|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ժայռի    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գագաթին  |

._________________________________________________________________________.

 

9. 22. Զառիթափ գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԱՄՐՈՑ            |մթա 2-1 |  գ. մ.   |  Հ |         |

|    |    |     |    |                 |հզմ     |          |    |մասնակի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավերված` |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ՄՏԿ-ի    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կառուցման|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հետևան-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քով      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.1.|     |    |նակատեղի         |մթա 2-1 |          |  Հ |         |

|    |    |     |    |                 |հզմ     |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԱՄՐՈՑ «ՓՇՈՆՔ»    |17-18դդ.|աե մասում |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.1.|     |    |---------------- |17-18-- |          |  - |---------|

|    |    |     |    |---------------- |        |          |    |-------- |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԴԱՄԲԱՐԱՆԱԴԱՇՏ    |մթա 2-1 |աե մասում |    |դամբարա- |

|    |    |     |    |                 |հզմ,    |          |    |նադաշտի  |

|    |    |     |    |                 |9-20 դդ.|          |    |վրա      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տարածվում|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |է միջնա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դարյան   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գերեզմա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նոցը, ուր|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թաղումնե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րը շարու-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նակվում  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |են ցայսօր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.1.|     |    |գերեզմանոց       |9-20 դդ.|          |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.1.1|    |խաչքար           |   9 դ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.1.2|    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.1.3|    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.1.4|    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.1.5|    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.1.6|    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.1.7|    |խաչքար           |  10 դ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.1.8|    |խաչքար           |  10 դ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.1.9|    |խաչքար           |  11 դ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.1. |    |խաչքար           |  11 դ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |10   |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.1. |    |խաչքար           |10-11դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |11   |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.1. |    |խաչքար           | 12 դ.  |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |12   |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.1. |    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |13   |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.1. |    |խաչքար           |14-15դդ.|          |  Հ |խրված    |

|    |    |14   |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.1. |    |խաչքար Ղաքարի    |17-18 դդ|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |15   |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           | 1258 թ.|   գ. մ.  |  Հ |«Կույս   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Վարվառա» |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մատուռի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ պատ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վիրատու` |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Չռալու և |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Արզու    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաթուն   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 5. |    |     |    |ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ ԵՐԿՐՈՐԴ| 1974 թ.|   գ. մ.  |  Տ |         |

|    |    |     |    |ԱՇԽԱՐՀԱՄԱՐՏՈՒՄ   |        |          |    |         |

|    |    |     |    |ԶՈՀՎԱԾՆԵՐԻՆ      |        |          |    |         |

._________________________________________________________________________.

 

9. 22. 1. Հորադիս գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |11-20դդ.|2,5 կմ ամ |  Տ |հին      |

|    |    |     |    |«ՀՈՐԱԴԻՍ»        |        |          |    |գյուղն է`|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ապա-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բնակեցված|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1970-ական|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թթ.      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.1.|     |    |եկեղեցի.         | 1666 թ.|          |  Տ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |ս. Նիկողոս       |        |          |    |ղիի      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կնտ.-ում |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1.1|    |խաչքար           |15-16դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավանդատան|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքին` |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |որպես    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճակատակալ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քար,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.2.|     |    |գերեզմանոց       |11-20դդ.|          |  Տ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիի ամ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասում,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բլրի վրա |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.1|    |խաչքար           |  11 դ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրերը   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջարդոտված|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.2|    |խաչքար Քրմի      |  18 դ. |          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.3|    |խաչքար           | 1701 թ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ատրբետ   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.4|    |խաչքար Վարդանի   | 1701 թ.|          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու` Ակոբ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.5|    |խաչքար Սիմոնի    | 1701 թ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու` տեր |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ակոբ     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.6|    |խաչքար Բաբաջանի  | 1701 թ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.7|    |խաչքար Մինասի    | 1702 թ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.8|    |խաչքար Գիրակոսի  | 1702 թ.|          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Մելիք    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.9|    |խաչքար Մելիքի    | 1702 թ.|          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերին աջ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վնասված  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Հակոբ    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2. |    |խաչքար           | 1702 թ.|          |  Հ |խրված    |

|    |    |10   |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2. |    |խաչքար           | 1714 թ.|          |  Հ |թեքութ-  |

|    |    |11   |    |                 |        |          |    |յամբ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2. |    |խաչքար           | 1717 թ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |12   |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողմա-   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հարված   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԻ          |17-18դդ.|   գ. մ.  |  Տ |գյուղի   |

|    |    |     |    |Ս. ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ    |        |          |    |սկզբնա-  |

|    |    |     |    |/ՓՈՔՐ ՎԱՆՔ/      |        |          |    |մասում,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գյուղ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մտնող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապար- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հից աջ   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.1.|     |    |խաչքար           |16-17դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բեմի     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճակատին  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.2.|     |    |խաչքար Աթանեսի   | 17 դ.  |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բեմի     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճակատին  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.3.|     |    |խաչքար Բաբաջանի, | 1630 թ.|          |  Հ |մատուռի  |

|    |    |     |    |Նազաղի           |        |          |    |ներսում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հենած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը չի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.4.|     |    |խաչքար           |17-18դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճակատին, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջ,      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.5.|     |    |տապանաքար        | 1523 թ.|          |  Տ |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ       |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.6.|     |    |տապանաքար        |16-17դդ.|          |  Տ |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |Պարազանի         |        |          |    |հվ       |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.7.|     |    |տապանաքար Ակոբի  |17-18դդ.|          |  Տ |հենած ամ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջ       |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԻ «ՄԵԾ     | 1679 թ.|1 կմ հվ-աե|  Տ |«Սպիտակ  |

|    |    |     |    |ՎԱՆՔ»            |        |          |    |աղբյուր» |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |/»Վանքի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձոր»/    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոչվող   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձորի     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բարձրադիր|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ափին     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.1.|     |    |խաչքար Կոստանդ   |  16 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |քահանայի,        |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |Եղիսաբեթի        |        |          |    |վեր`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |որպես    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բարավոր  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |9-10 դդ.|ամ մասում |  Հ |Հորադիս  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղի տանող |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապարհի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 5. |    |     |    |ՄԱՏՈՒՌ «ՉՌԱՎԱՆՔ» |  19 դ. |0,5 կմ ամ |  Տ |         |

._________________________________________________________________________.

 

9. 24. Թառաթումբ գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |10-17դդ.|1 կմ հվ-աե|  Տ |«Մարտոյի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչքար»  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վայրում  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տարածքում|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նշմարվում|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |է ավերակ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հետքեր   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.1.|     |    |խաչքար Խոցադեղի  |  991 թ.|          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |փլատակնե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րի վրա,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կրում է 7|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տողանոց  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գրություն|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խիստ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եղծված   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.2.|     |    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գլխիվայր,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.3.|     |    |խաչքար           |  10 դ. |          |  Հ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԻ          | 1896 թ.|   գ. մ.  |  Տ |վրկնգ.`  |

|    |    |     |    |Ս. ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ     |        |          |    |1999 թ., |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տեղաբնակ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Հուսիկ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Մարկոս-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանի մի- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջոցներով |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |  11 դ. |0,3 կմ աե |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրագոտին|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           | 1251 թ.|  գ. մ.   |  Հ |Դենիկ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ոսկանյանի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողամա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |սում     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 5. |    |     |    |ՀՈՒՇԱՂԲՅՈՒՐ      | 1956 թ.|   գ. մ.  |  Տ |         |

|    |    |     |    |ԵՐԿՐՈՐԴ          |        |          |    |         |

|    |    |     |    |ԱՇԽԱՐՀԱՄԱՐՏՈՒՄ   |        |          |    |         |

|    |    |     |    |ԶՈՀՎԱԾՆԵՐԻՆ      |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 6. |    |     |    |ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ ԵՐԿՐՈՐԴ| 1972 թ.|   գ. մ.  |  Տ |         |

|    |    |     |    |ԱՇԽԱՐՀԱՄԱՐՏՈՒՄ   |        |          |    |         |

|    |    |     |    |ԶՈՀՎԱԾՆԵՐԻՆ      |        |          |    |         |

._________________________________________________________________________.

 

9. 25. Խաչիկ գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |16-20դդ.|աե մասում |  Տ |խիտ      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կառուցա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատված   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |միջավայ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րում     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.1.|     |    |տապանաքար Աղափիրի|16-17դդ.|          |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.2.|     |    |տապանաքար        |16-17դդ.|          |  Տ |եղծված   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գրությամբ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |10-13դդ.|6 կմ հս   |  Տ |2        |

|    |    |     |    |«ԱՌՆԵՏ»          |        |          |    |ձորակների|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |միջև,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գոմերի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ենթա-    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դրվում է,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |որ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատմական |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Արաստա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուխ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գյուղն է |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.1.|     |    |խաչքար           |10-11դդ.|          |  Հ |Քարկոփի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վանք     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տանող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապար- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հին կանգ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նեցված   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ «ՀԻՆ  |10-15դդ.|0,5 կմ    |  Տ |         |

|    |    |     |    |ԳՅՈՒՂ»           |        |հվ-աե     |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.1.|     |    |գերեզմանոց       |10-15դդ.|          |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.1.1|    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.1.2|    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |10-15դդ.|4 կմ հս   |  Տ |         |

|    |    |     |    |«ՔԱՐԿՈՓ»         |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.1.|     |    |վանական համալիր  |910 թ., |          |  Հ |պատվիրա- |

|    |    |     |    |Քարկոփի          |10-13դդ.|          |    |տու`     |

|    |    |     |    |ս. Աստվածածին    |        |          |    |Սյունյաց |

|    |    |     |    |/Խոտակերաց վանք/ |        |          |    |իշխանուհի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Շուշան   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.1.1|    |եկեղեցի          | 910 թ. |          |  Հ |         |

|    |    |     |    |ս. Աստվածածին    |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.1.2|    |գավիթ            |11-12դդ.|          |  Հ |պահպանվել|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |են հիմնա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատերը   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.1.3|    |մատուռ           |  13 դ. |          |    |գավթին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կից,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |են հիմնա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատերը   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.1.4|    |մատուռ           |  13 դ. |          |    |գավթին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կից,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |են հիմնա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատերը   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.1.5|    |գերեզմանոց       |10-15դդ.|          |  Հ |վանքից   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ-աե    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.1.6|    |խաչքար           | 1271 թ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկաստի- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճան պատ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վանդանին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 5. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԻ          | 1681 թ.|   գ. մ.  |  Տ |վրնրգ.`  |

|    |    |     |    |Ս. ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ    |        |          |    |1888 թ.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.1.|     |    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խորանի հս|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խորշում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.2.|     |    |խաչքար           |15-16դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աե պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.3.|     |    |խաչքար           | 1553 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խորանի հվ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խորշում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.4.|     |    |խաչքար           | 1566 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աե պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.5.|     |    |խաչքար           |16-17թթ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.6.|     |    |խաչքար           | 1627 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս պատի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խորշում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 6. |    |     |    |ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ ԵՐԿՐՈՐԴ| 1970 թ.|   գ. մ.  |  Տ |ճարտ.`   |

|    |    |     |    |ԱՇԽԱՐՀԱՄԱՐՏՈՒՄ   |        |          |    |Է. Արև-  |

|    |    |     |    |ԶՈՀՎԱԾՆԵՐԻՆ      |        |          |    |շատյան   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 7. |    |     |    |ՄԱՏՈՒՌ           |18-19դդ.|2,5 կմ    |  Տ |դաշտա-   |

|    |    |     |    |«ՀԱԶԱՐԱՓՐԿԻՉ»    |        |հվ-աե     |    |միջյան   |

|    |    |     |    |/»ԸՆԿԶԱՐԱԹ»/     |        |          |    |ճանապարհի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թեք սարա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |լանջին   |

._________________________________________________________________________.

 

9. 26. Խնձորուտ գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |9-20 դդ.|2 կմ հվ-ամ|  Տ |Հին      |

|    |    |     |    |«ԽՆՁՈՐՈՒՏ»       |        |          |    |Խնձորուտ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |/Ալմալու/|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գյուղն է`|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |լքված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1969-1970|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թթ.      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.1.|     |    |գերեզմանոց       |9-14 դդ.|          |  Տ |բլրալան- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջին,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դպրոցի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.2.|     |    |եկեղեցի          |1866-   |          |  Տ |         |

|    |    |     |    |                 |1884 թթ.|          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |17-20դդ.|8 կմ հս-աե|  Տ |         |

|    |    |     |    |«ՕՂԲԻՆ»          |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.1.|     |    |եկեղեցի          | 1666 թ.|          |  Տ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիի հս   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |2.1.1|    |խաչքար Խաչատուրի | 1649 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |և  Շուշանի       |        |          |    |հվ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավանդատան|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վեր      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |2.1.2|    |խաչքար           | 1666 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վեր,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կրում է  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կառուցման|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գրությու-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |         |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նը       |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.2.|     |    |գերեզմանոց       |17-20դդ.|          |  Տ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիի հս   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շուրջը   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |2.2.1|    |տապանաքար        |  17 դ. |          |  Տ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ,      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ահերոն   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ՄԱՏՈՒՌ           |  19 դ. |3-4 կմ    |  Տ |բարձրադիր|

|    |    |     |    |                 |        |հս-ամ     |    |վայրում  |

._________________________________________________________________________.

 

9. 27. Կարմրաշեն գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |10-20դդ.|հվ-աե     |  Տ |հվ-աե    |

|    |    |     |    |                 |        |մասում    |    |եզրին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գործող   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գերեզմա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նոցի հին |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հատվածն է|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |13-19դդ.|3 կմ հս-ամ|  Տ |ձգվում է |

|    |    |     |    |«ԳԵՆԴԻՐԵ»        |        |          |    |Հերհեր   |

|    |    |     |    |/»ԳԵՆԴԱՐԱ»/      |        |          |    |գետի հս  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վտակի    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկայնքով|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |9-17 դդ.|2 կմ հվ   |  Տ |տարածվում|

|    |    |     |    |«ԳՈՒՏԵՆԻ»        |        |          |    |է 4      |

|    |    |     |    |/»ՔՅՈԹԱՆԼԻ»/     |        |          |    |բլուրնե- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րին      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.1.|     |    |գերեզմանոց       |9-17 դդ.|          |  Տ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիի հվ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասում   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.1.1|    |խաչքար           |   9 դ. |          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջարդոտված|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.1.2|    |խաչքար           |   9 դ. |          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրերը   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վնասված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.1.3|    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկատված |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.1.4|    |խաչքար           |13-14դդ.|          |  Հ |շարքով   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնած 3|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախակողմ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանը     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.1.5|    |խաչքար           |13-14դդ.|          |  Հ |շարքով   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնած 3|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախակողմ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանը     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.1.6|    |խաչքար           |13-14դդ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված պատ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վանդանին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերին աջ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.1.7|    |խաչքար           |  15 դ. |          |  Հ |շարքով   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնած 3|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կենտրոնի-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նը       |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.1.8|    |խաչքար           |  16 դ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.1.9|    |խաչքար           |  16 դ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.1. |    |տապանաքար        | 1605 թ.|          |  Տ |պատվիրա- |

|    |    |10.  |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Դիլիջան  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.2.|     |    |գերեզմանոց       |15-17դդ.|          |  Տ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիի հվ-ամ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.3.|     |    |գերեզմանոց       |16-18դդ.|          |  Տ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիի      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կենտրոնա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կան բլրին|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.4.|     |    |եկեղեցի          |17-18դդ.|          |  Տ |ավերված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.5.|     |    |խաչքար. ս. Պողոս-| 1291 թ.|          |  Հ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |Պետրոս խաչքարը   |        |          |    |ղիի հս   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |որմնափակ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կիսավեր  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.6.|     |    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիի      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կնտ-ում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ժայռաբե- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կորին    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քայքայված|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.7.|     |    |խաչքար           | 1303 թ.|          |  Հ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիի      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կնտ-ում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ժայռաբե- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կորին    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Խոյդան   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |9-19 դդ.|աե մասում |  Տ |աե եզրին,|

|    |    |     |    |«ՋԵՎԵԴԱՐԱ»       |        |          |    |դեպի     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հանքահո- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րեր տանող|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապարհի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |2        |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմերում|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.1.|     |    |եկեղեցի          |9-10 դդ.|          |  Տ |պահպանվել|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |են       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հիմքերը  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.2.|     |    |խաչքար           | 990 թ. |          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված գյու-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղատեղիի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս մասում|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավերակ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջրաղացի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Գրիգոր   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 5. |    |     |    |ԴԱՄԲԱՐԱՆԱԴԱՇՏ    |մթա 2-1 |2 կմ հվ   |  Հ |Հերհեր-  |

|    |    |     |    |                 |հզմ     |          |    |Կարմրաշեն|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավտոճա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նապարհի 2|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմերում|

._________________________________________________________________________.

 

9. 28. Հերհեր գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԱՄՐՈՑ «ԿԱՊՈՒՅՏ»  |10-14դդ.|0,5 կմ    |  Հ |Գյոյդաղ  |

|    |    |     |    |                 |        |հվ-աե     |    |լեռնա-   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գագաթին  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.1.|     |    |եկեղեցի          |10-12դդ.|          |  Հ |ավերված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.2.|     |    |գերեզմանոց       |10-13դդ.|          |  Տ |ամրոցի հս|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հատվածում|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.3.|     |    |վիմագրություն    | 1142 թ.|          |  Հ |ամրոցի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արևելա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հայաց    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ապառաժոտ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |լանջին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԲՆԱԿԱՏԵՂԻ «ՉԱՅԻՆ |մթա 2   |աե մասում |  Հ |աե եզրին,|

|    |    |     |    |ԴՈՒԶ»            |հզմ -   |          |    |ս. Գևորգ |

|    |    |     |    |                 |19 դ.   |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աե       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |9-20 դդ.|0,5 կմ հվ |  Տ |«Կապույտ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բերդ»    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամրոցի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ-ամ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորոտին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դեպի     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |«Չիքի    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վանք»    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տանող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապար- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հին      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.1.|     |    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.2.|     |    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.3.|     |    |խաչքար           |  10 դ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.4.|     |    |խաչքար           |  10 դ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.5.|     |    |խաչքար           |10-11դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.6.|     |    |խաչքար           |10-11դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.7.|     |    |խաչքար           |10-11դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.8.|     |    |խաչքար           |10-11դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.9.|     |    |խաչքար           | 1077 թ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խիստ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողմա-   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հարված   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ՈՒրիղան  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.10|     |    |խաչքար           |  11 դ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.11|     |    |խաչքար           |  11 դ. |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.12|     |    |խաչքար           |  11 դ. |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.13|     |    |խաչքար           |  11 դ. |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.14|     |    |խաչքար           |  11 դ. |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.15|     |    |խաչքար           |  11 դ. |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.16|     |    |խաչքար           |  11 դ. |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.17|     |    |խաչքար           |  11 դ. |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.18|     |    |խաչքար           |11-12 դ.|          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.19|     |    |խաչքար Խորինշահի | 1159 թ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.20|     |    |խաչքար           | 12 դ.  |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.21|     |    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.22|     |    |խաչքար Դեղկի     | 1244 թ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |13-17դդ.|1 կմ հվ-աե|  Տ |«Կապույտ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բերդ»    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամրոցի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս-աե    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 5. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |13-19դդ.|հվ մասում |  Տ |գյուղ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մտնող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապարհի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |2        |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմերում|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |այգիների |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տարածքում|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 6. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |10-19դդ.|6 կմ հվ   |  Տ |լքվել է  |

|    |    |     |    |«ԱՌԻՆՋ»          |        |          |    |1940-ական|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թթ.`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գյուղերի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խոշորաց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ման հետե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վանքով   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Վայք-    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Հերհեր   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավտոճա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նապարհի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Հերհերի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջրամբարի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս եզրին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Հերհեր   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետի 2   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ափերին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |6.1.|     |    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված ցածր |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվանդա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նին, քիվը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջարդոտված|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 7. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |10-17դդ.|2-3 կմ հվ |  Տ |Առինջից  |

|    |    |     |    |«ԲԱԶՄԱՂԲՅՈՒՐ»    |        |          |    |2 կմ հս, |

|    |    |     |    |/»ՂՈՇԱԲՈՒԼԱՂ»,   |        |          |    |Վայք-    |

|    |    |     |    |«ԲՈՒԼԱՂԼԱՐ»/     |        |          |    |Հերհեր   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավտոճա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նապարհի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նախկին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Բուլաղլար|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գյուղն է`|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |լքված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1949 թ.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 8. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |12-17դդ.|2,5 կմ հս |  Տ |նախկին   |

|    |    |     |    |«ԳՅՈՅԱԲԱՍ»       |        |          |    |Գյոգաբաս |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գյուղն է`|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |լքված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1918 թ.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |8.1.|     |    |գերեզմանոց       |12-17դդ.|          |  Տ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիի հվ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասում   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |8.1.1|    |խաչքար           |11-12դդ.|          |  Հ |զույգ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջակողմ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանը     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |8.1.2|    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրերը   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վնասված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |8.1.3|    |խաչքար Նաճմադինի | 1200 թ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |8.1.4|    |խաչքար Ավագի և   |1285 թ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |Դովլաթի          |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկատված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Սարգիս և |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Սարկավագ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |8.1.5|    |խաչքար Բաբի      |13-14դդ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Արղութ   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |8.1.6|    |խաչքար           | 14 դ.  |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |8.1.7|    |խաչքար           |1300 թ. |          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |8.1.8|    |խաչքար           | 1305 թ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |8.1.9|    |խաչքար           |15-16դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գերեզմա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նոցում,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եղծված   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գրութ-   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յամբ,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրերը   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վնասված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |8.1. |    |խաչքար պարոն     | 1589 թ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |10   |    |Սմպատի           |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Խաչատուր |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երեց     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 9. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |12-19դդ.|5 կմ հս-աե|  Տ |Կարմրա-  |

|    |    |     |    |«ՄԱՀՄԵԴՈԼԱՆ»     |        |          |    |շենից 3  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կմ աե,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |համանուն |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անասնա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահական  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամառա-   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նոցների  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տարածքում|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|10. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԻ Ս. ԳԵՎՈՐԳ| 1297 թ.|1,5 կմ հվ |  Հ |պատվիրա- |

|    |    |     |    |/»ՉԻՔԻ ՎԱՆՔ»/    |        |          |    |տու` Շաշ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մենակյաց |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |և  Մամա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաթուն   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |10.1|     |    |խաչքար           | 1383 թ.|          |  Հ |մուտքի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկատված |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|11. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԻ Ս. ԳԵՎՈՐԳ| 1897 թ.|հվ մասում |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |11.1|     |    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |հենած ամ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |11.2|     |    |խաչքար           |10-11դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աե պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |11.3|     |    |խաչքար           |10-11դդ.|          |  Հ |ամրացված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բեմին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |11.4|     |    |խաչքար           |10-11դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մկրտարա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նից ձախ  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |11.5|     |    |խաչքար           |  11 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աե պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |11.6|     |    |խաչքար           |11-12դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |11.7|     |    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խորանի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խորշում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |11.8|     |    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խորանի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խորշում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |11.9|     |    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աե պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներքուստ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |11. |     |    |խաչքար           |1235 թ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |10  |     |    |                 |        |          |    |խորանում |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |11. |     |    |խաչքար Պետրոսի   |  13 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |11  |     |    |                 |        |          |    |աե պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկատված |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |11. |     |    |խաչքար Խոնդշի,   |  13 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |12  |     |    |Ղատասշի, Խաչումի,|        |          |    |ամ       |

|    |    |     |    |Մարգարտի         |        |          |    |մուտքին` |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |որպես    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բարավոր  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |11. |     |    |խաչքար           | 1357 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |13  |     |    |                 |        |          |    |խորանում,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խորշից   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վեր      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |11. |     |    |խաչքար Սորղանի և | 1431 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |14  |     |    |Փախաթունի        |        |          |    |հվ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավանդատան|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խորշում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |11. |     |    |խաչքար           | 1447 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |15  |     |    |                 |        |          |    |հվ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավանդատան|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խորշում  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Սարկավագ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |11. |     |    |խաչքար Կամպիրգէլի| 1447 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |16  |     |    |                 |        |          |    |հս-աե    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մույթին  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |11. |     |    |խաչքար           | 1474 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |17  |     |    |                 |        |          |    |ամ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |11. |     |    |խաչքար Մամի      |15-16դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |18  |     |    |                 |        |          |    |հվ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավանդատան|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խորշում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը չի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |11. |     |    |խաչքար           |  16 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |19  |     |    |                 |        |          |    |հս պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներքուստ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |11. |     |    |խաչքար           | 1604 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |20  |     |    |                 |        |          |    |խորանում |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |11. |     |    |գերեզմանոց       |13-19դդ.|          |  Տ |եկեղեցու |

|    |21  |     |    |                 |        |          |    |շուրջը   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |11. |     |    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |հենած    |

|    |21.1|     |    |                 |        |          |    |ամ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բեկոր    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |11. |     |    |խաչքար Ռստակես   | 1290 թ.|          |  Հ |եկեղեցուց|

|    |21.2|     |    |քահանայի և       |        |          |    |հվ,      |

|    |    |     |    |ամուսնու         |        |          |    |պատվանդա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նին      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |11. |     |    |խաչքար Հովհաննեսի|  13 դ. |          |  Հ |եկեղեցուց|

|    |21.3|     |    |                 |        |          |    |հվ, կանգ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նեցված   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվանդա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նին,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|12. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |  13 դ. |   գ. մ.  |  Հ |Գուրգեն  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Աբրահամ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանի     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բակում,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկատված |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|13. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ ՄԱՄԱՔԻ    | 1281 թ.|1,5 կմ հվ |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված Վայք-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Հերհեր   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավտոճանա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պարհի աջ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|14. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           | 1282 թ.|   գ. մ.  |  Հ |Մովսես   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Վարդանյա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նի տնա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մերձում  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Գրիգոր   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|15. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           | 1284 թ.|1,5 կմ հվ |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված Վայք-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Հերհեր   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավտոճանա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պարհի աջ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրին    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Հովհաննես|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|16. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           | 1289 թ.|   գ. մ.  |  Հ |Անուշավան|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Թևանյանի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տնամեր-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձում պատ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վիրատու` |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Վահրամ,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Սարգիս   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|17. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |  14 դ. |   գ. մ.  |  Հ |աղբյուր- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հուշարձա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նի մոտ,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հենած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գյուղա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պետարանի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շենքի ամ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին աջ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյունը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|18. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ ԱԲՐԱՀԱՄԻ  | 1304 թ.|   գ. մ.  |  Հ |աղբյուր- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հուշարձա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նի մոտ   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|19. |    |     |    |ՄԱՏՈՒՌ Ս. ԳՐԻԳՈՐ | 1296 թ.|հվ մասում |  Տ |գյուղ    |

|    |    |     |    |ԼՈՒՍԱՎՈՐԻՉ       |        |          |    |մտնող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապարհի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բարձրուն-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քին պատ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վիրատու` |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Գրիգոր   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |19.1|     |    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|20. |    |     |    |ՎԱՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼԻՐ  |10-13դդ.|0,5 կմ    |  Հ |         |

|    |    |     |    |Ս. ՍԻՈՆ          |        |հս-աե     |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |20.1|     |    |եկեղեցի          | 1282 թ.|          |  Հ |պատվիրա- |

|    |    |     |    |ս. Աստվածածին    |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Վահրամ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |իշխան    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |20.2|     |    |եկեղեցի          |  10 դ. |          |  Հ |         |

|    |    |     |    |ս. Հովհաննես     |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |20.2.|    |խաչքար           | 1194 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |1.   |    |                 |        |          |    |ամ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |20.2.|    |խաչքար Շահապի    | 1291 թ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |2.   |    |                 |        |          |    |ված ամ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատի մոտ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվանդա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նին      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |20.2.|    |խաչքար Բլղատարի  |13-14դդ.|          |  Հ |ամ պատի  |

|    |    |3.   |    |                 |        |          |    |մոտ, ցածր|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվանդա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նին,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |20.2.|    |խաչքար Վարդան    | 1310 թ.|          |  Հ |ամ պատի  |

|    |    |4.   |    |վարդապետի,       |        |          |    |մոտ,     |

|    |    |     |    |Մխիթարի ...      |        |          |    |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |20.2.|    |խաչքար Ջանիկի    | 1415 թ.|          |  Հ |հենած    |

|    |    |5.   |    |                 |        |          |    |խորանի աե|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |20.2.|    |խաչքար           | 1435 թ.|          |  Հ |բակում,  |

|    |    |6.   |    |                 |        |          |    |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված ս.   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Հովհաննես|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ պատի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |20.2.|    |խաչքար           | 1504 թ.|          |  Հ |մուտքի   |

|    |    |7.   |    |                 |        |          |    |մոտ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ղազար    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աբեղա    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |20.2.|    |խաչքար Զանիկի    | 1555 թ.|          |  Հ |հենած    |

|    |    |8.   |    |                 |        |          |    |ավանդատան|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ պատին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |20.2.|    |խաչքար Հովհաննես | 1581 թ.|          |  Հ |բեմին,   |

|    |    |9.   |    |քահանայի         |        |          |    |դրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գլխիվայր |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |20.3|     |    |մատուռ           |  13 դ. |          |  Հ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |20.4|     |    |տնտեսական շենքեր |13-18դդ.|          |  Հ |վանքի հս |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |20.5|     |    |գերեզմանոց       |10-16դդ.|          |  Հ |վանքի ամ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |20.5.|    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |1.   |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |20.5.|    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |հենած    |

|    |    |2.   |    |                 |        |          |    |քարաբե-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կորներին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խիստ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողմա-   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հարված   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |20.5.|    |խաչքար           |  14 դ. |          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |3.   |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերին    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյուն- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ները     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |20.5.|    |խաչքար           | 1315 թ.|          |  Հ |բեկոր,   |

|    |    |4.   |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |է քիվը`  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջարդված  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |3 մասի   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |20.5.|    |խաչքար           | 1383 թ.|          |  Հ |թեքութ-  |

|    |    |5.   |    |                 |        |          |    |յամբ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ստեփանոս |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աբեղա    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |20.5.|    |խաչքար Մարտիրոսի | 1385 թ.|          |  Հ |խրված    |

|    |    |6.   |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |20.5.|    |խաչքար Վարդանի   |14-15 դդ|          |  Հ |հենած    |

|    |    |7.   |    |                 |        |          |    |պարսպին, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկատված |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |20.5.|    |խաչքար           |14-15դդ.|          |  Հ |խրված    |

|    |    |8.   |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |20.5.|    |խաչքար           | 1412 թ.|          |  Հ |խրված    |

|    |    |9.   |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Գուգոր   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |20.5.|    |խաչքար           | 1413 թ.|          |  Հ |խրված    |

|    |    |10.  |    |                 |        |          |    |հողի մեջ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջարդված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |20.5.|    |խաչքար Սոլթանի   | 1430 թ.|          |  Հ |խրված    |

|    |    |11.  |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |20.5.|    |խաչքար           | 1435 թ.|          |  Հ |խրված    |

|    |    |12.  |    |Թուդանբուրի      |        |          |    |հողի մեջ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերին աջ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյունը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |20.5.|    |խաչքար           | 1452 թ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |13.  |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը չի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |20.5.|    |խաչքար           |15-16դդ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |14.  |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |20.5.|    |խաչքար           |  16 դ. |          |  Հ |խրված    |

|    |    |15.  |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |20.5.|    |խաչքար Սերոբ     | 1569 թ.|          |  Հ |խրված    |

|    |    |16.  |    |եպիսկոպոսի       |        |          |    |հողի մեջ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու` Ակոբ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աբեղա    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |20.5.|    |խաչքար Հայրապետ  | 1649 թ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |17.  |    |եպիսկոպոսի       |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |20.5.|    |խաչքար Մարինայի  | 1649 թ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |18.  |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

._________________________________________________________________________.

 

9. 29. 1. Արատես գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ՎԱՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼԻՐ. |10-13դդ.|   գ. մ.  |  Հ |         |

|    |    |     |    |ԱՐԱՏԵՍԻ ՎԱՆՔԸ    |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.1.|     |    |եկեղեցի          |  11 դ. |          |  Հ |         |

|    |    |     |    |ս. Աստվածածին    |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.2.|     |    |եկեղեցի          |12-13դդ.|          |  Հ |         |

|    |    |     |    |ս. Կարապետ       |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.3.|     |    |եկեղեցի ս. Սիոն  | 10 դ.  |          |  Հ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.4.|     |    |մատուռ           | 10 դ.  |          |  Հ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.4.1|    |խաչքար Սահակ     | 975 թ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |երեցի            |        |          |    |ամ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներքուստ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.5.|     |    |գավիթ            | 1270 թ.|          |  Հ |ճարտ.`   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Սիրանես  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.5.1|    |խաչքար Ջահակի    | 1597 թ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.6.|     |    |գավիթ            |  13 դ. |          |  Հ |պահպանվել|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |են       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հիմքերը, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |սյուների |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խոյակների|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |և  խա-   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րիսխների |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մնացորդ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներ      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.7.|     |    |գերեզմանոց       |10-18դդ.|          |  Հ |վանքի    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շուրջը   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.7.1|    |խաչքար           |  12 դ. |          |  Հ |վանքից   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ-աե,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հենած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերին, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը չի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.7.2|    |խաչքար Ղան աղի   | 1285 թ.|          |  Հ |վանքից   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ, կանգ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նեցված 4 |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջից     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |3-րդն է  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.7.3|    |խաչքար Անդրեասի  |  13 դ. |          |  Հ |վանքից   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ-ամ,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գլխիվայր |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.7.4|    |խաչքար Զիաթի     |  14 դ. |          |  Հ |գավթից   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ,      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը չի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.7.5|    |խաչքար Հոռոմսիմի |  14 դ. |          |  Հ |հենած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վանքի ամ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավարտվում|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |է երկթեք |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քիվով    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.7.6|    |խաչքար Սիրամարգի | 1503 թ.|          |  Հ |հենած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վանքի ամ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.7.7|    |խաչքար           | 1557 թ.|          |  Հ |վանքից   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ, կանգ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նեցված 4 |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջից     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |2-րդը    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.7.8|    |խաչքար           | 1569 թ.|          |  Հ |վանքից   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ, կանգ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նեցված 4 |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջից     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |4-րդը,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վնասված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.7.9|    |խաչքար           |  16 դ. |          |  Հ |վանքից   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ, կանգ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նեցված 4 |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջից     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1-ինը,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քիվն     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.7. |    |տապանաքար        | 1464 թ.|          |  Հ |վանքից   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ 10    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.7. |    |տապանաքար        | 1577 թ.|          |  Հ |վանքից ամ|

|    |    |11   |    |                 |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.8.|     |    |ջրաղաց           |13-14դդ.|          |  Տ |վանքից   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս-ամ    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.9.|     |    |ջրաղաց           |13-14դդ.|          |  Տ |վանքից   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ-ամ    |

._________________________________________________________________________.

 

9. 30. Հորբատեղ գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |10-17դդ.|0,5 կմ    |  Տ |Առջաձոր  |

|    |    |     |    |                 |        |հվ-աե     |    |առվակի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզերքին  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |16-18դդ.|հս մասում |  Տ |հս եզրին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |9-15 դդ.|0,5 կմ հս |  Տ |Հորբատեղ |

|    |    |     |    |«ԱՅԳԻԿ»          |        |          |    |գետակի   |

|    |    |     |    |/»ԲԱԽՉԱՋՈՒՂ»/    |        |          |    |ձախ ափին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.1.|     |    |գերեզմանոց       |9-15 դդ.|          |  Տ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիի հվ-աե|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.1.1|    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |կնտ-ում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրերը   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրատված|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.2.|     |    |խաչքար           | 1291 թ.|          |  Հ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիի ամ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |զույգ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջակողմ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանը     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.3.|     |    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիի ամ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |զույգ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախակողմ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանը,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկատված |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԻ          |10-11դդ.|2 կմ հս-ամ|  Հ |«Աղայարի |

|    |    |     |    |                 |13-15դդ.|          |    |բիչանակ»,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |«Խաչի    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քար»,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |«Գութանի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտ»     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոչվող   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տեղանքում|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավերված  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Մելիորաց-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ման աշխա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տանքների |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հետևան-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քով չի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նաև      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շուրջը   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տարածվող |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երբեմնի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |միջնադար-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յան գյու-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղատեղին  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.1.|     |    |խաչքար           |15-16դդ.|          |  Հ |հվ կողն  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 5. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԻ          | 1692 թ.|   գ. մ.  |  Հ |         |

|    |    |     |    |Ս. ՀՐԵՇՏԱԿԱՊԵՏԱՑ |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.1.|     |    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |հս պատի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գլխիվայր |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.2.|     |    |խաչքար           | 1302 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աե       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճակատին, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հորիզոնա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կան      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դիրքով   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.3.|     |    |խաչքար           | 1318 թ.|          |  Հ |խորանում |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.4.|     |    |խաչքար           |  16 դ. |          |  Հ |խորանից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ, պատի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շարված-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քում     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.5.|     |    |խաչքար Եղիշի     |  16 դ. |          |  Հ |հվ պատի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շարված-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քում     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.6.|     |    |խաչքար           | 1561 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աե       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճակատին  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.7.|     |    |խաչքար           |16-17դդ.|          |  Հ |ներսում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.8.|     |    |խաչքար           |16-17դդ.|          |  Հ |ներսում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.9.|     |    |խաչքար           |16-17դդ.|          |    |ներսում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.10|     |    |գերեզմանոց       |10-18դդ.|          |  Տ |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շուրջը   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |5.10.|    |խաչքար           |  10 դ. |          |  Հ |ստորին   |

|    |    |1.   |    |                 |        |          |    |ձախ      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյունը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |5.10.|    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |եկեղե-   |

|    |    |2.   |    |                 |        |          |    |ցուց ամ, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրերը   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վնասված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |5.10.|    |խաչքար           | 1385 թ.|          |  Հ |եկեղե-   |

|    |    |3.   |    |                 |        |          |    |ցուց հվ  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |5.10.|    |խաչքար           | 1517 թ.|          |  Հ |ստորին   |

|    |    |4.   |    |                 |        |          |    |մասը չի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 6. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |9-10 դդ.|   գ. մ.  |  Հ |Հենրիկ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Սահակյանի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տնա-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մերձում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերին աջ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյունը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 7. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |  10 դ. |   գ. մ.  |  Հ |Կամո     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ներսեսյա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նի տնա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մերձում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 8. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           | 1688 թ.|   գ. մ.  |  Հ |Արշավիր  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Սանթուր- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանի     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տնամեր-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձում,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկատված |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 9. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           | 1715 թ.|   գ. մ.  |  Հ |Եղիշե    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Սարգսյանի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տնամեր-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձում     |

._________________________________________________________________________.

 

9. 31. Հորս գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԲՆԱԿԵԼԻ ՏՈՒՆ.    |  14 դ. |կնտ       |  Հ |գյուղա-  |

|    |    |     |    |ԻՇԽԱՆ ՉԵՍԱՐ      |        |          |    |պետարանի |

|    |    |     |    |ՕՐԲԵԼՅԱՆԻ        |        |          |    |շենքի    |

|    |    |     |    |ԱՊԱՐԱՆՔԸ /ՉԵՍԱՐԻ |        |          |    |հս-ամ    |

|    |    |     |    |ԴԱՐՊԱՍ/          |        |          |    |կողմում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |10-17դդ.|2 կմ հվ-աե|  Տ |«Ղուշխա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նա»      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վայրում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |լեռան    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գագաթին  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |12-14դդ.|հս մասում |  Տ |խիտ      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կառուցա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատված   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |միջավայ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րում     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.1.|     |    |խաչքար տեր Տիրի  |12-13դդ.|          |  Հ |Հրանուշ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Մանվել-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանի     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տնամեր-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձում,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.2.|     |    |խաչքար Գրիգորի   | 1296 թ.|          |  Հ |Հրանուշ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Մանվել-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանի     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տնամեր-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձում,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ «ՎԱՆՔ»|9-17 դդ.|3 կմ հս-ամ|  Տ |Գնդասարի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գագաթին  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տափարակին|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.1.|     |    |գերեզմանոց       |9-17 դդ.|          |  Տ |տարածքում|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նորակա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ռույց    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մատուռն  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |է`       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կառուցված|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տեղաբնակ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Գուրգեն  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Հակոբյանի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |միջոցնե- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րով      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 5. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԻ          |13-14դդ.|հս-ամ     |  Հ |         |

|    |    |     |    |                 |        |մասում    |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.1.|     |    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջակողմ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յան և    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերին    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հատվածնե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րը       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.2.|     |    |խաչքար           | 1304 թ.|          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը չի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.3.|     |    |խաչքար Ջեսարի    | 1572 թ.|          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ-աե    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թեքութ-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յամբ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 6. |    |     |    |ՁԻԹՀԱՆ           | 1603 թ.|ամ մասում |  Տ |Հրաչ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Մովսիսյա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նի հողա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասում   |

._________________________________________________________________________.

 

9. 32. Մալիշկա գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |13-20դդ.|աե մասում |  Տ |աե եզրին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Հին      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Մալիշկա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յում, թեք|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |սարալան- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջին      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.1.|     |    |խաչքար           | 1271 թ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.2.|     |    |խաչքար           | 1283 թ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկատված |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.3.|     |    |տապանաքար Էլասանի| 1306 թ.|          |  Հ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.4.|     |    |տապանաքար        |  14 դ. |          |  Հ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԴԱՄԲԱՐԱՆԱԴԱՇՏ    | 1-3 դդ.|աե մասում |  Հ |գյուղի աե|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԻ Ս. ԳԵՎՈՐԳ| 1863 թ.|աե մասում |  Տ |աե եզրին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Հին      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Մալիշկա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յում     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ ԵՐԿՐՈՐԴ| 1979 թ.|   գ. մ.  |  Տ |         |

|    |    |     |    |ԱՇԽԱՐՀԱՄԱՐՏՈՒՄ   |        |          |    |         |

|    |    |     |    |ԶՈՀՎԱԾՆԵՐԻՆ      |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 5. |    |     |    |ՔԱՂԱՔԱՏԵՂԻ ՄՈԶ   |մթա 2-1 |4 կմ հվ-աե|  Հ |Արփայի   |

|    |    |     |    |                 |հզմ,    |          |    |աջ ափին  |

|    |    |     |    |                 |5-15 դդ.|          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.1.|     |    |դամբարանադաշտ    |մթա 2-1 |          |  Հ |քաղաքատե-|

|    |    |     |    |                 |հզմ     |          |    |ղիից 2-3 |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կմ աե    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.2.|     |    |գերեզմանոց       |10-13դդ.|          |  Հ |քաղաքատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիի հս-աե|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասում   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |5.2.1|    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |թեքութ-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յամբ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |5.2.2|    |խաչքար           |13-14դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերին աջ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյունը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |5.2.3|    |խաչքար           |13-14դդ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված պատ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վանդանին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թեքութ-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յամբ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

._________________________________________________________________________.

 

9. 33. Մարտիրոս գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |9-20 դդ.|ամ մասում |  Տ |ամ եզրին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.1.|     |    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.2.|     |    |խաչքար           |11-12դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.3.|     |    |խաչքար           |13-14դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.4.|     |    |խաչքար Գորքլուի, |  15 դ. |          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |Եղնիկի           |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.5.|     |    |խաչքար Թովնինի   | 1493 թ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.6.|     |    |խաչքար Տոլանտի   | 1493 թ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված երկ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աստիճան  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվան-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դանին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.7.|     |    |խաչքար           |15-16դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.8.|     |    |խաչքար Շարմավորի | 1500 թ.|          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.9.|     |    |խաչքար Սրապիոնի, | 1504 թ.|          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |Գոհարի           |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.10|     |    |խաչքար Բախշայի   | 1524 թ.|          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.11|     |    |խաչքար Հասանճանի | 1557 թ.|          |  Հ |շարքով   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնած 4|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախից    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |2-րդը    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.12|     |    |խաչքար Պապի      | 1558 թ.|          |  Հ |շարքով   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնած 4|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախակողմ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանը     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.13|     |    |խաչքար Մարտիրոսի | 1558 թ.|          |  Հ |շարքով   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնած 4|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջակողմ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանը     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.14|     |    |խաչքար           |  16 դ. |          |  Հ |շարքով   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնած 4|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախից    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |3-րդը,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.15|     |    |խաչքար           |  16 դ. |          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մամռապատ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.16|     |    |խաչքար           |  16 դ. |          |  Հ |հվ-աե    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.17|     |    |տապանաքար        |  16 դ. |          |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |13-17դդ.|հվ-աե     |  Տ |հվ-աե    |

|    |    |     |    |                 |        |մասում    |    |եզրին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բարձրուն-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քին      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.1.|     |    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերին ձախ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյունը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.2.|     |    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.3.|     |    |խաչքար           |13-14դդ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված պատ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վանդանին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջ եզրը  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վնասված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.4.|     |    |խաչքար           |15-16դդ.|          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.5.|     |    |խաչքար           |  16 դ. |          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թեքութ-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յամբ,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.6.|     |    |խաչքար Հեճիմանի  |  16 դ. |          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թեքութ-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յամբ,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |15-20դդ.|7-8 կմ ամ |  Տ |Հորադիս  |

|    |    |     |    |«ԱՂԽԱՉ»          |        |          |    |տանող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապար- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հի աջ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.1.|     |    |եկեղեցի          |15-17դդ.|          |  Տ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիի հվ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասում,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կիսավեր  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.2.|     |    |գերեզմանոց       |17-20դդ.|          |  Տ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիի աե   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2.1|    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյունը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վնասված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2.2|    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2.3|    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2.4|    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջարդված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2.5|    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գլխիվայր,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ եզրը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջարդված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2.6|    |խաչքար           |9-11 դդ.|          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2.7|    |խաչքար Ատրպետի   |  17 դ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2.8|    |խաչքար Գրիգորիկի | 1651 թ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2.9|    |տապանաքար Սարգսի |16-17դդ.|          |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2. |    |տապանաքար        | 1681 թ.|          |  Հ |տեղա-    |

|    |    |10   |    |Նիոճանոսի        |        |          |    |հանված   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2. |    |տապանաքար        | 1705 թ.|          |  Հ |հորիզոնա-|

|    |    |11   |    |                 |        |          |    |կան      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դիրքով   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ «ԼՎԻՍ»|9-17 դդ.|4 կմ հվ-ամ|  Տ |Լվիս     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գյուղն է`|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |լքված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1918 թ.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.1.|     |    |եկեղեցի          |16-17դդ.|          |  Տ |ավերված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.2.|     |    |գերեզմանոց       |9-17 դդ.|          |  Տ |բարձրուն-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քի վրա   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2.1|    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2.2|    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2.3|    |խաչքար           |  16 դ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերին    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյուն- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ները     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2.4|    |խաչքար Միքայելի  | 1508 թ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերին աջ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյունը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2.5|    |խաչքար Հուրի     | 1608 թ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եռատված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2.6|    |խաչքար Ղարիպճանի | 1630 թ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շրջակայ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քում,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը չի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2.7|    |խաչքար Ազարի     | 1653 թ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շրջակայ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քում     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 5. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ «ՎԵՐԻՆ|9-17 դդ.|2 կմ աե   |  Տ |         |

|    |    |     |    |ԼԻՃ» /»ՎԵՐԻՆ     |        |          |    |         |

|    |    |     |    |ԳՅՈԼ»/           |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.1.|     |    |գերեզմանոց       |9-17 դդ.|          |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |5.1.1|    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |5.1.2|    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկատված,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին աջ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյունը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |5.1.3|    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկատված |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |5.1.4|    |խաչքար           |  10 դ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եռատված, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եղծված   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գրությամբ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |5.1.5|    |խաչքար           |10-11դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկատված |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |5.1.6|    |խաչքար           |  12 դ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը չի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |5.1.7|    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |5.1.8|    |խաչքար           |14-15դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խիստ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողմնա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հարված   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.2.|     |    |մատուռ ս. Գայանե |14-15դդ.|          |  Տ |«Չումով  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |լիճ»     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բարձրուն-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քին      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.3.|     |    |մատուռ ս.        |13-14դդ.|2 կմ աե   |  Տ |«Չումով  |

|    |    |     |    |Հովհաննես        |        |          |    |լիճ»     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բարձրուն-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քին      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |5.3.1|    |խաչքար           |  15 դ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մատուռում|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |5.3.2|    |խաչքար           |15-16դդ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված բեմին|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.4.|     |    |մատուռ ս.        |14-15դդ.|          |  Տ |«Չումով  |

|    |    |     |    |Հռիփսիմե         |        |          |    |լիճ»     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բարձրուն-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քին      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |5.4.1|    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |5.4.2|    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |5.5.|     |    |խաչքար Խտրշի և   | 1499 թ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |Սօրղանի          |        |          |    |ված մա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տուռների |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |միջև     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Երեմիա   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աբեղա    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 6. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ       | 1286 թ.|2 կմ հվ-աե|  Հ |Նզար     |

|    |    |     |    |ՀԱՄԱԼԻՐ          |        |          |    |լեռան    |

|    |    |     |    |Ս. ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ    |        |          |    |լանջին,  |

|    |    |     |    |/ՄԱՐՏԻՐՈՍԱՑ ՎԱՆՔ/|        |          |    |վիմափոր  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճարտ.`   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Գրիգորիկ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Մատթեոս  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վարդապետ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |6.1.|     |    |եկեղեցի          | 1286 թ.|          |  Հ |         |

|    |    |     |    |ս. Աստվածածին    |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |6.1.1|    |խաչքար           |11-12դդ.|          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներսում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |6.2.|     |    |գավիթ            | 1286 թ.|          |  Հ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |6.3.|     |    |տապանատուն       | 1286 թ.|          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |6.4.|     |    |գերեզմանոց       |13-14դդ.|          |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |6.4.1|    |խաչքար Մատթեոս   | 1275 թ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |վարդապետի,       |        |          |    |ված պատ- |

|    |    |     |    |Պետրոսի և  ծնողաց|        |          |    |վանդանին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |6.5.|     |    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջարդված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |6.6.|     |    |խաչքար           |10-11դդ.|          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկատված |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 7. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԻ          | 1866 թ.|   գ. մ.  |  Տ |         |

|    |    |     |    |Ս. ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ    |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |7.1.|     |    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |հենած ամ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |7.2.|     |    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շքամուտ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քից ձախ  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |7.3.|     |    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |հենած ամ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |7.4.|     |    |կոթող            |14-15դդ.|          |  Հ |հենած ամ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |7.5.|     |    |տապանաքար        | 1610 թ.|          |  Տ |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներսում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 8. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ. ՄԱՐՏԻՐՈՍ | 1283 թ.|   գ. մ.  |  Հ |ս. Աստվա-|

|    |    |     |    |ԳՅՈՒՂԻ ՀԻՄՆԱԴՐՄԱՆ|        |          |    |ծածին    |

|    |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐԸ /ԽԱՉՔԱՐ  |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |ԽԱՐԻՓՇԱՀԻ ԵՎ     |        |          |    |մոտ      |

|    |    |     |    |ՌՈՒԶՈՒՔԱՆԻ/      |        |          |    |կազմող`  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Շնահավոր |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 9. |    |     |    |ՀՈՒՇԱՂԲՅՈՒՐ      | 1948 թ.|   գ. մ.  |  Տ |         |

|    |    |     |    |ԵՐԿՐՈՐԴ          |        |          |    |         |

|    |    |     |    |ԱՇԽԱՐՀԱՄԱՐՏՈՒՄ   |        |          |    |         |

|    |    |     |    |ԶՈՀՎԱԾՆԵՐԻՆ      |        |          |    |         |

._________________________________________________________________________.

 

9. 35. Շատին գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԱՄՐՈՑ «ԲԵՐԴԱՔԱՐ» |5 դ.,   |1 կմ հվ   |  Հ |Անգեղի   |

|    |    |     |    |                 |13-14դդ.|          |    |ձորի հս  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրին    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բարձրացող|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |լեռան    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գագաթին  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |5-20 դդ.|1 կմ հվ   |  Տ |Անգեղի   |

|    |    |     |    |«ԱՆԳԵՂԻ»         |        |          |    |ձորում,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձորալան- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջին      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.1.|     |    |մատուռ «Անգեղի» |5-19 դդ.|          |  Տ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |/»Նահատակի»/     |        |          |    |ղիի հվ-աե|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.2.|     |    |գերեզմանոց       |9-20 դդ.|          |  Տ |մատուռից |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ       |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |2.2.1|    |խաչքար           |1291 թ. |          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԻ          |9-10 դդ.|3 կմ հս-ամ|  Հ |«Ղըշլաղ» |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վայրում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԻ          |  19 դ. |աե մասում |  Տ |«Վանքի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձոր» թա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղամասում |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 5. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԻ «ԱՂՎԱՆՔ» |13-14դդ.|5 կմ հվ-ամ|  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 6. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |12-13դդ.|   գ. մ.  |  Հ |«Հասան   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չփլան»   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մատուռի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներսում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 7. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |12-13դդ.|   գ. մ.  |  Հ |«Հասան   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չփլան»   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մատուռի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներսում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 8. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |12-13դդ.|   գ. մ.  |  Հ |«Հասան   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չփլան»   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մատուռի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներսում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 9. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |  13 դ. |հվ մասում |  Հ |թեք սարա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |լանջին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |«Չուբուկ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քյորփի»  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կամրջի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվանդա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նին,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|10. |    |     |    |ԿԱՄՈՒՐՋ ԾԱՏՈՒՐԻ  | 1666 թ.|4 կմ հվ   |  Հ |Եղեգիս   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետի վրա,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հէկ-ից հվ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |է միայն  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջակողմ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յան խելը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Շատիվանքի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |առաջնորդ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Սարգիս   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|11. |    |     |    |ԿԱՄՈՒՐՋ «ՉՈՒԲՈՒԿ |13-14դդ.|հվ մասում |  Հ |Եղեգիս   |

|    |    |     |    |ՔՅՈՐՓԻ»          |19 դ.,  |          |    |գետի վրա |

|    |    |     |    |                 |1950-   |          |    |         |

|    |    |     |    |                 |ական թթ.|          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|12. |    |     |    |ՄԱՏՈՒՌ           |17-20դդ.|   գ. մ.  |  Տ |Եղեգիս   |

|    |    |     |    |Ս. ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ    |        |          |    |գետի աջ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ափին,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գյուղի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դպրոցից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս       |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|13. |    |     |    |ՄԱՏՈՒՌ «ՓՈՍՈՐԻ»  |  19 դ. |1 կմ հվ   |  Տ |Եղեգիս   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետի աջ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ափին     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Վրնրգ.`  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1990-ական|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թթ.      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |13.1|     |    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աե պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներքուստ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|14. |    |     |    |ՎԱՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼԻՐ  |929 թ., |4 կմ աե   |  Հ |Եղեգիսի  |

|    |    |     |    |ՇԱՏԻՎԱՆՔ /ՇԱՏԱՆՅԱ|10-17դդ.|          |    |ձախ ափին,|

|    |    |     |    |ՎԱՆՔ, ՇԱՏԻՆԻ ՎԱՆՔ|        |          |    |լեռնա-   |

|    |    |     |    |ՇԱՏԻԿՈ ԱՆԱՊԱՏ/   |        |          |    |լանջին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |14.1|     |    |եկեղեցի ս. Սիոն  | 1655 թ.|          |  Հ |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջուղայեցի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վաճառական|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Հակոբ    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |14.1.|    |խաչքար Ստեփանոսի | 931 թ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |1    |    |                 |        |          |    |ամ պատին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |14.1.|    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |աե պատի  |

|    |    |2    |    |                 |        |          |    |մոտ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ստեփանոս |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |14.1.|    |խաչքար           |13-14դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |3    |    |                 |        |          |    |հվ պատին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |14.1.|    |խաչքար մահտեսի   | 1656 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |4    |    |Հակոբ Ջուղայեցու |        |          |    |ամ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճակատին, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կամարից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վեր      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |14.2|     |    |գավիթ            |  17 դ. |          |  Հ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |14.3|     |    |արտադրական և     |  17 դ. |          |  Հ |վանքի ամ |

|    |    |     |    |տնտեսական շենքեր |        |          |    |և  աե    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմերում|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պարսպին  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կից և    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նրանից   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դուրս    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |14.3.|    |ձիթհան           |17-18դդ.|          |  Տ |կից վանքի|

|    |    |1    |    |                 |        |          |    |ամ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պարսպին, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |14.3.|    |ձիանոց           |17 դ.,  |          |  Տ |կից      |

|    |    |2    |    |                 |վրնրգ.` |          |    |վանքի ամ |

|    |    |     |    |                 |1739 թ. |          |    |պարսպին, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |14.3.|    |ջրաղաց           |  17 դ. |          |  Տ |համալիրի |

|    |    |3    |    |                 |        |          |    |հվ-աե    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պարսպից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դուրս    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |14.4|     |    |պարիսպ           |  17 դ. |          |  Հ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |14.4.|    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |1    |    |                 |        |          |    |պարսպի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վեր      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |14.5|     |    |գերեզմանոց       |10-18դդ.|          |  Տ |վանքից   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս-աե,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պարսպից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դուրս    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |14.5.|    |խաչքար           |  10 դ. |          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |1    |    |                 |        |          |    |ված վանքի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բակում,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |14.5.|    |խաչքար           |15-16դդ.|          |  Հ |ս. Սիոն  |

|    |    |2    |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ պատի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |14.5.|    |խաչքար           | 1510 թ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |3    |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աե       |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |14.5.|    |խաչքար մահտեսի   | 1661 թ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |4    |    |Հակոբ վաճառականի |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |14.5.|    |խաչքար           |  17 դ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |5    |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խիստ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողմնա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հարված   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |14.5.|    |խաչքար մահտեսի   |  17 դ. |          |  Հ |երկատված,|

|    |    |6    |    |Պետրոսի          |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված պատ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վանդանին |

._________________________________________________________________________.

 

9. 36. Չիվա գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |13-18դդ.|0,5 կմ ամ |  Տ |Չիվա-    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Եղեգնաձոր|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապարհի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիի      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կնտ-ում  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նորակա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ռույց    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մատուռն է|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.1.|     |    |գերեզմանոց       |13-18դդ.|          |  Տ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիի հվ-ամ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բլրի վրա |

._________________________________________________________________________.

 

9. 37. Ռինդ գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |9-10 դդ.|8 կմ հս   |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.1.|     |    |գերեզմանոց       |9-10 դդ.|          |  Տ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիի ամ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.2.|     |    |գերեզմանոց       |9-10 դդ.|          |  Տ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիի աե   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |10-15դդ.|2 կմ հս-աե|  Տ |         |

|    |    |     |    |«ԲԱԽՉԱՋՈՒՂ»      |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.1.|     |    |մատուռ «Ճգնավոր» |13-14դդ.|          |  Տ |վիմափոր  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ «ՌԻՆԴ»|13-20դդ.|4 կմ հս-աե|  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.1.|     |    |եկեղեցի          |  19 դ. |          |  Տ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիի      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կնտ-ում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կիսավեր  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.2.|     |    |եկեղեցի          |12-13դդ.|          |  Հ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |«Ծաղկավանք»      |        |          |    |ղիի      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կնտ-ում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավերված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.3.|     |    |գերեզմանոց       |13-20դդ.|          |  Տ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիի ամ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.3.1|    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |հենած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ծաղկավան-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քի ամ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.3.2|    |խաչքար           |14-15դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ «ՎԵՐԻՆ|10-18դդ.|7 կմ հս-աե|  Տ |         |

|    |    |     |    |ՈՒԼԳՅՈՒՐ»        |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.1.|     |    |եկեղեցի ս.       |10 դ.,  |          |  Հ |կիսավեր  |

|    |    |     |    |Ստեփանոս         |17-18դդ.|          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.2.|     |    |գերեզմանոց       |10-18դդ.|          |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2.1|    |խաչքար           |  10 դ. |          |  Հ |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ, խրված|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2.2|    |խաչքար           |  10 դ. |          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բեմին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2.3|    |խաչքար           |  10 դ. |          |  Հ |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ, խրված|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2.4|    |խաչքար           |10-11դդ.|          |  Հ |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ, ընկած|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2.5|    |խաչքար           |10-11դդ.|          |  Հ |ընկած,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրերը   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2.6|    |խաչքար           |  11 դ. |          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներսում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2.7|    |խաչքար           |11-12դդ.|          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թեքութ-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յամբ     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2.8|    |խաչքար           |11-12դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2.9|    |խաչքար           |11-12դդ.|          |  Հ |հենած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |փլատակնե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րին      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2. |    |խաչքար           |11-12դդ.|          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |10   |    |                 |        |          |    |ներսում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ մասը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2. |    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |11   |    |                 |        |          |    |հվ պատի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |զույգ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջակողմ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանը     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2. |    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |շարքով   |

|    |    |12   |    |                 |        |          |    |կանգնած 7|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջից     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1-ինը    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2. |    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |եկեղեցուց|

|    |    |13   |    |                 |        |          |    |հվ, խրված|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2. |    |խաչքար           | 1261 թ.|          |  Հ |եկեղեցուց|

|    |    |14   |    |                 |        |          |    |10 մ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ-աե,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2. |    |խաչքար Կուկի     | 1283 թ.|          |  Հ |շարքով   |

|    |    |15   |    |                 |        |          |    |կանգնած 7|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջից     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |2-րդն է  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2. |    |խաչքար           | 1290 թ.|          |  Հ |շարքով   |

|    |    |16   |    |                 |        |          |    |կանգնած 7|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջից     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |3-րդն է  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Անդրեաս  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2. |    |խաչքար Խոսրովի   |  13 դ. |          |  Հ |շարքով   |

|    |    |17   |    |                 |        |          |    |կանգնած 7|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջից     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |4-րդը    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2. |    |խաչքար           | 13 դ.  |          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |18   |    |                 |        |          |    |հվ պատի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |զույգ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախակողմ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանը     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2. |    |խաչքար           |13-14դդ.|          |  Հ |շարքով   |

|    |    |19   |    |                 |        |          |    |կանգնած 7|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախից    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |2-րդը    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2. |    |խաչքար           |13-14դդ.|          |  Հ |եկեղեցուց|

|    |    |20   |    |                 |        |          |    |հվ, կանգ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նեցված   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2. |    |խաչքար Ծառուկի և | 1321 թ.|          |  Հ |շարքով   |

|    |    |21   |    |զավակաց          |        |          |    |կանգնած 7|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախից    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |3-րդն է  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2. |    |խաչքար           |  14 դ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |22   |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2. |    |խաչքար           |  14 դ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |23   |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2. |    |խաչքար           |  14 դ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |24   |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2. |    |խաչքար           |  14 դ. |          |  Հ |եկեղեցուց|

|    |    |25   |    |                 |        |          |    |200 մ հվ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ասկանդար,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Մոմիկի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |որդի     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2. |    |խաչքար           |14-15դդ.|          |  Հ |եկեղեցուց|

|    |    |26   |    |                 |        |          |    |հվ, կանգ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նեցված   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եղծված   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գրությամբ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2. |    |խաչքար           |14-15դդ.|          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |27   |    |                 |        |          |    |ներսում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2. |    |խաչքար           |  15 դ. |          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |28   |    |                 |        |          |    |ներսում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2. |    |խաչքար           |15-16դդ.|          |  Հ |եկեղեցուց|

|    |    |29   |    |                 |        |          |    |հվ-աե,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկթեք   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավարտով  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2. |    |խաչքար           |16-17դդ.|          |  Հ |ստորին   |

|    |    |30   |    |                 |        |          |    |մասն     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անմշակ   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |4.2. |    |խաչքար           |16-17դդ.|          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |31   |    |                 |        |          |    |ներսում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հենած հա |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 5. |    |     |    |ԴԱՄԲԱՐԱՆԱԴԱՇՏ    |մթա 1   |    ?     |  Հ |Գյուղի   |

|    |    |     |    |                 |հզմ     |          |    |շրջակայ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քում     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 6. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |12-13դդ.|8 կմ հս   |  Հ |Ժայռափոր |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 7. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ ՄԽԻԹԱՐԻ   | 13 դ.  |4 կմ հվ   |  Հ |Արենի    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տանող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապար- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հից աջ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ազիզբեկ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |սարկավագ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 8. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           | 1301 թ.|2,5 կմ հվ |  Հ |Արենի    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տանող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապար- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հից աջ,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվանդա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նին,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյուն- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ները     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

._________________________________________________________________________.

 

9. 38. Սալլի գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ՎԱՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼԻՐ  |13-14դդ.|1 կմ հս-ամ|  Հ |պատվիրա- |

|    |    |     |    |Ս. ՄԱՄԱՍ         |        |          |    |տու` Սեթ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կրոնավոր |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |և        |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մարզպանի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ծառա ոմն |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Սևճի     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավերակ   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.1.|     |    |եկեղեցի          |  13 դ. |          |  Հ |հս       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցի  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.2.|     |    |եկեղեցի ս. Պողոս | 1230 թ.|          |  Հ |հվ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցի  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.3.|     |    |գերեզմանոց       |10-20դդ.|          |  Հ |վանքի    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շուրջը   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3.1|    |խաչքար           |10-11դդ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ժայռին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3.2|    |խաչքար           |10-11դդ.|          |  Հ |կիսով    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թաղված   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3.3|    |խաչքար           |11-12դդ.|          |  Հ |խիստ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողմնա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հարված   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3.4|    |խաչքար           |  12 դ. |          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողմնա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հարված   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3.5|    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3.6|    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3.7|    |խաչքար Դավթի և   | 1291 թ.|          |  Հ |         |

|    |    |     |    |Կիմա խաթունի     |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3.8|    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |արձանագիր|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հավանաբար|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |որմնափակ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչքարի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մաս է    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3.9|    |խաչքար Ալեքսանոսի|  13 դ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |խաչքար           |13-14դդ.|          |  Հ |վանքից   |

|    |    |10   |    |                 |        |          |    |200 մ հս,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բլրի վրա,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվանդա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նին      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |խաչքար           |14-15դդ.|          |  Հ |խրված    |

|    |    |11   |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |խաչքար           |  16 դ. |          |  Հ |խրված    |

|    |    |12   |    |                 |        |          |    |հողի մեջ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրագոտին|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վնասված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |խաչքար           |  17 դ. |          |  Հ |քիվն     |

|    |    |13   |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |խաչքար           |  17 դ. |          |  Հ |քիվն     |

|    |    |14   |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |տապանաքար        | 1584 թ.|          |  Հ |հս-ամ    |

|    |    |15   |    |                 |        |          |    |կողմում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.3. |    |տապանաքար տեր    | 1707 թ.|          |  Տ |հվ-աե    |

|    |    |16   |    |Անտոնի           |        |          |    |կողմում  |

._________________________________________________________________________.

 

3. 39. Սարավան գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |12-17դդ.|0,5 կմ    |  Տ |մայրուղու|

|    |    |     |    |                 |        |հս-ամ     |    |ձախ      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.1.|     |    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ «ԴԱՐԲ»|13-14դդ,|5 կմ հվ   |  Տ |         |

|    |    |     |    |/»ԹԱՐՓ»/         |17-20դդ.|          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԻ          | 19 դ.  |1 կմ հվ-ամ|  Տ |         |

._________________________________________________________________________.

 

9. 39. 1. ՈՒղեձոր գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |15-16դդ.|հս-ամ     |  Տ |գյուղի   |

|    |    |     |    |                 |        |մասում    |    |եզրին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |փոքր     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բլրի վրա |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.1.|     |    |տապանաքար        |16-17դդ.|          |  Տ |խոյատապան|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.2.|     |    |տապանաքար        |16-17դդ.|          |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԴԱՄԲԱՐԱՆԱԴԱՇՏ    |մթա 2-1 |հս մասում |  Հ |տարածվում|

|    |    |     |    |                 |հզմ     |          |    |է հս-աե  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |և  հս-ամ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմերում|

._________________________________________________________________________.

 

9. 40. Սերս գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |10-20դդ.|հվ մասում |  Տ |հվ եզրին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.1.|     |    |խաչքար           |10-11դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բեկոր    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.2.|     |    |խաչքար           |  12 դ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերին աջ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյունը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |և  ստորին|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.3.|     |    |խաչքար Էտիլնի    | 1514 թ.|          |  Հ |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |100 մ աե,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերին ձախ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վնասված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.4.|     |    |տապանաքար        |16-17դդ.|          |  Տ |աե       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.5.|     |    |տապանաքար Միրզի  | 1658 թ.|          |  Տ |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աե       |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.6.|     |    |եկեղեցի          |  19 դ. |          |  Տ |գերեզմա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նոցի ամ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասում   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.6.1|    |խաչքար           |10-11դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավանդատան|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աե պատին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.6.2|    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |Աստվածատուրի     |        |          |    |ամ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արտաքուստ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.6.3|    |խաչքար           | 1484 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավանդատան|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աե պատին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.6.4|    |խաչքար Յինի      | 1558 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավանդատան|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վեր      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.6.5|    |խաչքար Արիջանի   |  16 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվիրա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Առաքել   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.6.6|    |խաչքար Կիրակոսի  | 1634 թ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախակողմ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յան      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ավանդատան|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խորշում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |17-19դդ.|3 կմ հվ   |  Տ |Բարձրունի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տանող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապար- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հին,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |«Վանքի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դուզ»    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոչվող   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վայրում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.1.|     |    |մատուռ           |  19 դ. |          |  Տ |         |

|    |    |     |    |ս. Հովհաննես     |        |          |    |         |

|    |    |     |    |/»Մեծ վանք»/     |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.2.|     |    |գերեզմանոց       |17-19դդ.|          |  Տ |մատուռի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շուրջը   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ՄԱՏՈՒՌ ԹՈՒԽ      |  19 դ. |1,5 կմ    |  Տ |         |

|    |    |     |    |ՄԱՆՈՒԿ /ՓՈՔՐ     |        |հվ-ամ     |    |         |

|    |    |     |    |ՎԱՆՔ/            |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.1.|     |    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բեմին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջարդոտված|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ՁԻԹՀԱՆ. ԹՈՒՄՈՅԵՆՑ|  19 դ. |հվ-աե     |  Տ |գյուղի   |

|    |    |     |    |ՁԻԹՀԱՆԸ          |        |մասում    |    |եզրին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապարհի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջ       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |«Պիտոյենց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձոր»     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վայրում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 5. |    |     |    |ՁԻԹՀԱՆ. ՍԱՄՎԵԼԵՆՑ|  19 դ. |1 կմ հվ-աե|  Տ |«Բազըր   |

|    |    |     |    |ՁԻԹՀԱՆԸ          |        |          |    |խանա»    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վայրում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձիթհան-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ների ձորի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |սկզբնա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասում   |

._________________________________________________________________________.

 

9. 41. Վարդահովիտ գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ «ՋԱՆԻ»|9-17 դդ.|1 կմ հս-աե|  Տ |Եղեգիս   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետի ձախ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ափին,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անտառի   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բացատում |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.1.|     |    |գերեզմանոց       |9-17 դդ.|          |  Տ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիի հվ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասում   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1.1|    |խաչքար Մարտիրոս  | 1347 թ.|          |  Հ |կիսով    |

|    |    |     |    |քահանայի         |        |          |    |թաղված   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1.2|    |խաչքար           |  15 դ. |          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերին ձախ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյունը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1.3|    |խաչքար           | 1501 թ.|          |  Հ |կիսով    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1.4|    |խաչքար Ալեքսանի  | 1564 թ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1.5|    |տապանաքար Առաքելի| 1551 թ.|          |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.1.6|    |տապանաքար        | 1552 թ.|          |  Տ |         |

|    |    |     |    |Ովաննեսի         |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ ՍՄԲԱՏԻ    | 1291 թ.|   գ. մ.  |  Հ |տեղափոխ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վել է    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |միջնա-   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դարյան   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գերեզմա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նոցից և  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վել,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |զույգ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախակողմ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանը     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |13-14դդ.|   գ. մ.  |  Հ |տեղափոխ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վել է    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |միջնա-   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դարյան   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գերեզմա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նոցից և  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վել,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |զույգ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջակողմ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանը     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ՋՐԱՂԱՑ           | 5-6 դդ.|2 կմ հս   |  Տ |«Ջանի»   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիից 1 կմ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս-ամ    |

._________________________________________________________________________.

 

9. 41. 1. Գետիկվանք գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |12-16դդ.|   գ. մ.  |  Տ |Գյադիկվան|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետի աջ  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ափին,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գյուղ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մտնող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապար- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հից ձախ  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.1.|     |    |խաչքար Մանաս     | 1515 թ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |խաթունի          |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.2.|     |    |տապանաքար        | 1501 թ.|          |    |տեղա-    |

|    |    |     |    |Շաղուպաթի        |        |          |    |հանված   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.3.|     |    |տապանաքար Յոհան  | 1505 թ.|          |  Հ |տեղա-    |

|    |    |     |    |պատանու          |        |          |    |հանված   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |11-14դդ.|հվ-աե     |  Տ |         |

|    |    |     |    |                 |        |ասում     |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |14-15դդ.|աե մասում |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |13-17դդ.|աե մասում |  Տ |աե եզրին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Գյադիկվան|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետի ձախ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ափին, թեք|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |սարա-    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |լանջին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.1.|     |    |գերեզմանոց       |13-17դդ.|          |  Տ |գյուղատե-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղիի ամ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 5. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԻ          | 1271 թ.|   գ. մ.  |  Տ |         |

._________________________________________________________________________.

 

9. 42. Վերնաշեն գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |10-20դդ.|աե մասում |  Տ |աե եզրին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Թանահատի |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վանք     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տանող ճա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նապարհին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |11-13դդ.|9 կմ աե   |  Տ |Արկազնի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ս. Խաչ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1,5 կմ   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս-ամ    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |8-20 դդ.|9 կմ աե   |  Տ |լքվել և  |

|    |    |     |    |«ԱՐԿԱԶՆ»         |        |          |    |անմարդա- |

|    |    |     |    |/»ԱՐԿԱԶԱՆ»/      |        |          |    |բնակ է   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դարձել   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1920-ական|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թթ.      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.1.|     |    |եկեղեցի ս. Խաչ   | 1872 թ.|          |  Տ |պատվիրա- |

|    |    |     |    |/Արկազնի ս. Խաչ/ |        |          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Գևորգ  Դ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կաթողիկոս|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.2.|     |    |գերեզմանոց       |9-20 դդ.|          |  Տ |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս-աե    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2.1|    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրերը   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջարդոտված|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2.2|    |խաչքար           | 1275 թ.|          |  Հ |գերեզմա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նոցի հս  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2.3|    |խաչքար Ասլան Բեկի| 1404 թ.|          |  Հ |հենած    |

|    |    |     |    |և  Ասլան Խաթունի |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ պատին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |3.2.4|    |խաչքար           |15-16դդ.|          |  Հ |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աե, կանգ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նեցված   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ժայռի վրա|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյուն- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ները     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրատված|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եղծված   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գրությամբ|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԻ Ս. ՀԱԿՈԲ | 19 դ.  |աե մասում |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.1.|     |    |խաչքար           |14-15դդ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ, վերին|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջակողմ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յան մասը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջարդոտված|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.2.|     |    |խաչքար           | 1544 թ.|          |  Հ |հենած ամ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատին    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը չի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանված|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կեսը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ջարդոտված|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.3.|     |    |խաչքար           |16-17դդ.|          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ, խիստ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողմնա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հարված   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |4.4.|     |    |տապանաքար պարոն  |14-15դդ.|          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |     |    |Արղութի          |        |          |    |ամ պատի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կազմող`  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Դավիթ    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 5. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           |12-13դդ.|հս-աե     |  Հ |Սրկղունք |

|    |    |     |    |                 |        |եզրին     |    |գետի ձախ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ափին,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նորաշեն  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մատուռում|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 6. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           | 1271 թ.|հս մասում |  Հ |նորաշեն  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |«Եղիա»   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մատուռի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բեմին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բեկոր    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 7. |    |     |    |ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ ԵՐԿՐՈՐԴ| 1979 թ.|   գ. մ.  |  Տ |քանդ.`   |

|    |    |     |    |ԱՇԽԱՐՀԱՄԱՐՏՈՒՄ   |        |          |    |Վ. Եղյան |

|    |    |     |    |ԶՈՀՎԱԾՆԵՐԻՆ      |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 8. |    |     |    |ՎԱՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼԻՐ. |13-14դդ.|7 կմ աե   |  Հ |         |

|    |    |     |    |ԹԱՆԱՀԱՏԻ ՎԱՆՔԸ   |        |          |    |         |

|    |    |     |    |/ԹԱՆԱԴԵ ՎԱՆՔ,    |        |          |    |         |

|    |    |     |    |ԳԱՐԱՎԱՆՔ/        |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |8.1.|     |    |եկեղեցի          |1273-   |          |  Հ |պատվիրա- |

|    |    |     |    |ս. Ստեփանոս      |1279 թթ.|          |    |տու`     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Պռոշյան- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ներ      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |8.2.|     |    |եկեղեցի Վարագա   |  14 դ. |          |  Հ |         |

|    |    |     |    |ս. Նշան          |        |          |    |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |8.3.|     |    |համալսարանի շենք.|1290-   |          |  Հ |բացված   |

|    |    |     |    |Գլաձորի          |1340 թթ.|          |    |1970-ական|

|    |    |     |    |համալսարանը      |        |          |    |թթ. Ի.   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ղարիբյանի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պեղում-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ների ար- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դյունքում|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |8.4.|     |    |տնտեսական        |13-18դդ.|          |  Հ |բացվել են|

|    |    |     |    |շինություններ    |        |          |    |1969-    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1970-ական|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |թթ. պե-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ղումների |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արդյուն- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քում     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |8.5.|     |    |գերեզմանոց       |12-16դդ.|          |  Հ |վանքի    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շուրջը   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |8.5.1|    |խաչքար           |9-10 դդ.|          |  Հ |ս.       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ստեփանոս |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ, իրար |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնած 3|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջակողմ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանը     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |8.5.2|    |խաչքար           | 10 դ.  |          |  Հ |ս. Նշան  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |25 մ հվ, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կից կանգ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նեցված 3 |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջակողմ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանը     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |8.5.3|    |խաչքար           |  10 դ. |          |  Հ |ս. Նշան  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |25 մ հվ, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կից կանգ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նեցված 3 |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչքարե- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րից կենտ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րոնինը   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |8.5.4|    |խաչքար           | 1180 թ.|          |  Հ |վանքի    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բակում,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |8.5.5|    |խաչքար           |  12 դ. |          |  Հ |ս. Նշան  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |25 մ հվ, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |3 խաչ-   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախակողմ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանը     |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |8.5.6|    |խաչքար Յովանիսի  |  12 դ. |          |  Հ |Ս.       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ստեփանոս |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ       |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |8.5.7|    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |ս.       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ստեփանոս |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ, իրար |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնած 3|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կենտրոնի-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նը,      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |8.5.8|    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |ս.       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |Ստեփանոս |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ-ամ,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ եզրը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |8.5.9|    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |վանքից հվ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկատված,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |8.5. |    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |ս.       |

|    |    |10   |    |                 |        |          |    |Ստեփանոս |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |5 մ հվ,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |8.5. |    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |ս. Նշան  |

|    |    |11   |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |15 մ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս-ամ,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հենած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կիսավեր  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շինության|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը չի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |8.5. |    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |ս. Նշան  |

|    |    |12   |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |15 մ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ-ամ,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հենած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կիսավեր  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տնտեսական|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շենքերից |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մեկի     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատին    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |է միայն  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |միջին    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հատվածը  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |8.5. |    |խաչքար           | 1296 թ.|          |  Հ |հենած    |

|    |    |13   |    |                 |        |          |    |կիսավեր  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շինութ-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յուններից|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մեկի     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերին    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը չի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |8.5. |    |խաչքար           |14-15դդ.|          |  Հ |ս.       |

|    |    |14   |    |                 |        |          |    |Ստեփանոս |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ, իրար |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնած 3|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |խաչ-     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |քարերից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախակողմ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |յանը,    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերին աջ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյունը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |8.5. |    |խաչքար Վահրամի   | 1497 թ.|          |  Հ |հենած ս. |

|    |    |15   |    |                 |        |          |    |Ստեփանոս |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկատված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկայնա- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կան      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |առանցքով,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերին ձախ|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հատվածը  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |8.5. |    |խաչքար           |16-17դդ.|          |  Հ |հենած    |

|    |    |16   |    |                 |        |          |    |շինության|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |8.6.|     |    |գերեզմանոց       |10-14դդ.|          |  Հ |վանքից   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |200 մ հվ,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բլրին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |8.6.1|    |խաչքար           |11-12դդ.|          |  Հ |խրված    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողի մեջ |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |8.6.2|    |խաչքար           |11-12դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկատված |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |8.6.3|    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |երկատված,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բեկորը   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված պատ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վանդանին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերինը`  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |8.6.4|    |խաչքար Վաչեի     | 1280 թ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված պատ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վանդանին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողմնա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հարված   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |8.6.5|    |խաչքար           | 1282 թ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված պատ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վանդանին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |8.7.|     |    |գերեզմանոց       |13-14դդ.|          |  Հ |վանքից   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |300 մ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս-ամ    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |8.7.1|    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գլխիվայր,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |արձանագիր|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |8.7.2|    |խաչքար Սարգսի և  | 1287 թ.|          |  Հ |կանգնեց- |

|    |    |     |    |Աբրահամի         |        |          |    |ված ցածր |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվան-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դանին    |

._________________________________________________________________________.

 

9. 43. Փոռ գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |13-19դդ.|հվ մասում |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԻ          | 1830 թ.|   գ. մ.  |  Տ |զանգակա- |

|    |    |     |    |/ԺԱՄԱՏՈՒՆ/       |        |          |    |տունը`   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |1910 թ.  |

._________________________________________________________________________.

 

9. 44. Քարագլուխ գյուղ

 

._________________________________________________________________________.

| 1. | 2. |  3. | 4. |        5.       |   6.   |    7.    | 8. |     9.  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 1. |    |     |    |ԳՅՈՒՂԱՏԵՂԻ       |7-18 դդ.|3 կմ հս   |  Տ |2        |

|    |    |     |    |«ՔԱՐԱԳԼՈՒԽ»      |        |          |    |ձորակների|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |միջև     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած սա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |րահարթին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.1.|     |    |եկեղեցի Թուխ     |12-18դդ.|          |  Հ |հիմնովին |

|    |    |     |    |Մանուկ           |        |          |    |վրկնգ.`  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |18 դ.    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |1.2.|     |    |գերեզմանոց       |7-15 դդ.|          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |շուրջը   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.1|    |կոթող            | 6-7 դդ.|          |  Հ |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |20 մ     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս-ամ,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.2|    |խաչքար           |  11 դ. |          |  Հ |ամ պատի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տակ      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.3|    |խաչքար           |12-13դդ.|          |  Հ |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս, պատ- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վանդանին |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.4|    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս, կանգ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նեցված   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.5|    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս, կանգ-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նեցված   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին,  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ստորին   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մասը     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.6|    |խաչքար           |  13 դ. |          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ պատի  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերին    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |անկյունը |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կոտրված  |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.7|    |խաչքար Ովանիսի   | 1303 թ.|          |  Հ |եկեղեցու |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մոտ,     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված ցածր |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվան-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դանին    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.8|    |խաչքար           |14-15դդ.|          |  Հ |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ-աե,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հողմնա-  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հարված   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |    |1.2.9|    |խաչքար           |15-16դդ.|          |  Հ |եկեղեցուց|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հվ-աե,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կանգնեց- |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ված      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 2. |    |     |    |ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑ       |16-20դդ.|հվ-ամ     |  Տ |հվ-ամ    |

|    |    |     |    |                 |        |մասում    |    |եզրի     |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |բլրին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |դպրոցից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |400 մ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հս-ամ    |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.1.|     |    |խաչքար           |16-17դդ.|          |  Հ |հվ-ամ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.2.|     |    |խաչքար           |16-17դդ.|          |  Հ |հվ-ամ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.3.|     |    |խաչքար           |16-17դդ.|          |  Հ |կնտ-ում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.4.|     |    |խաչքար           |  17 դ. |          |  Հ |հս       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.5.|     |    |խաչքար           |17-18դդ.|          |  Հ |հվ-ամ    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |եզրին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |2.6.|     |    |խաչքար           |17-18դդ.|          |  Հ |ամ եզրին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ընկած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |գետնին   |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 3. |    |     |    |ԵԿԵՂԵՑԻ          |  19 դ. |կնտ       |  Տ |         |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.1.|     |    |խաչքար           |   17 դ.|          |  Հ |հենած ամ |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատին,   |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |երկատված,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |վերնամասը|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |չի       |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պահպանվել|

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

|    |3.2.|     |    |խաչքար           |  17 դ. |          |  Հ |ագուցված |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ամ պատին,|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |մուտքից  |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |աջ       |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 4. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ ԹԱՑԻԿԻ    | 1290 թ.|1,5 կմ հվ |  Հ |Եղեգնաձոր|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |տանող    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ճանապարհի|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |ձախ      |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |կողմում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվանդա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նին      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 5. |    |     |    |ԽԱՉՔԱՐ           | 1292 թ.|1,5 կմ    |    |ձորի ձախ |

|    |    |     |    |                 |        |հվ-աե     |    |կողմում, |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |հենած    |

|    |    |     |    |                 |        |          |    |պատվանդա-|

|    |    |     |    |                 |        |          |    |նին      |

|____|____|_____|____|_________________|________|__________|____|_________|

| 6. |    |     |    |ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ ԵՐԿՐՈՐԴ| 1948 թ.|  գ. մ.   |  Տ |         |

|    |    |     |    |ԱՇԽԱՐՀԱՄԱՐՏՈՒՄ   |        |          |    |         |

|    |    |     |    |ԶՈՀՎԱԾՆԵՐԻՆ      |        |          |    |         |

._________________________________________________________________________.

 

Ընդամենը Վայոց ձոր մարզում` 1373 հուշարձան 341 պահպ. միավոր

 

 

Հավելված 6

 

Վայոց Ձորի մարզի զբոսաշրջային երթուղիներում ընդգրկվելու առումով

առավել արժեքավոր հուշարձաններ և նախատեսվող միջոցառումներ

 

1. Ք. Եղեգնաձոր -Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում զոհվածների հուշարձան: Գավառագիտական թանգարան:

Ագարակաձոր գյուղի մոտ Արփա գետի վրա XIII դ մեկկամարանի կամուրջ:

2. Գյուղ Արենի - գյուղի ծայրամասում Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի, 1321 թ.: Գյուղի արվարձաններում` քարանձավներ:

3. Նորավանք - գտնվում է Եղեգնաձորից 20 կմ հեռավորությունում: Գլխավոր եկեղեցի` Սուրբ Կարապետի /1221-1227 թ.թ./: 1261 թ. կառուցված գավիթը վերակառուցվել է 1321 թ. ճարտարապետը և քանդակագործը` Մոմիկ: Եկեղեցուց դեպի հյուսիս 1275 թ. կամարակապ գերեզմանոց: Ճարտարապետը` Սիրանես: Կառույցների հիմնական խմբից դեպի հարավ Երկհարկանի գերեզմանոց Օրբելյան իշխանի եկեղեցի /133գ թ./: Ճարտարապետը և քանդակագործը` Մոմիկ: Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի:

Պահպանված են XIII-XIV դդ ոչ մեծ շինությունների մնացորդները, ինչպես նաև մի շարք խաչքարեր, որոնց թվում Մոմիկի աշխատանքները և Մոմիկի խաչքար-տապանաքար:

4. Գյուղ Վերնաշեն - 4 կմ Եղեգնաձորից հյուսիս Սուրբ Հակոբ եկեղեցի, որտեղ գտնվում է 1280 թ. Ներսես Մշեցու կողմից Թանահատ վանքում հիմնադրված Գլաձորի համալսարանի թանգարանը:

5. Գյուղ Գնդեվազ - X դ. Գնդեվանքի համալիր: 936թ. չորսաբսիդային գմբեթաձև եկեղեցի: Եկեղեցու արևմտյան մասում գտնվում է գավիթը /996 թ./: XVII թ. կենցաղային և տնտեսական շինություններ: X-XIII դդ խաչքարեր:

6. Կեչուտի ջրամբար - Արփա-Սևան հիդրոտեխնիկական կառույցի հիմնական կառույցը, ստորգետնյա ջրանցքի երկարությունը 48.3 մ, շահագործման է հանձնված 1981 թ.

7. Ք. Ջերմուկ - բաձրլեռնային բալնեոլոգիական առողջարան, 2000-2100 մ բարձրության վրա: Առողջարաններ, հանգստյան տներ: Ըմպելասրահ` ճարտարապետ Գ. Թամանյան, 1953 թ.

8. Ջերմուկի ջրվեժը, Արփա գետի կանյոնը: Թերմալ աղբյուրներ ձորում:

Կատարված ուսումնասիրությունների արդյունքում նպատակահարմար է Ջերմուկի` որպես զբոսաշրջային տարածաշրջանի գոտևորման սխեմայում և զարգացման ծրագրում ընդգրկել Արենիի Նորավանքի վանական համալիրը, Արփիի «Էրթիջ» ամրոցը, «Մոզրովի» և «Արջերի» քարանձավները, Շատինի Շատիվանքը, Եղեգիսի եկեղեցիները, Հերմոնի և Արատեսի վանական համալիրները, Աղնջաձորի Սելիմի քարավանատունը, Արտաբույնքի Ցախաց քարի վանքը, Սմբատաբերդը, Գլաձորի Սպիտակավոր վանքը և Պռոշաբերդը, Վերնաշենի Թանահատի վանքը և Արկազի Սուրբ Խաչ եկեղեցին, Մարտիրոսի Սուրբ Երրորդություն եկեղեցին, Սուրբ Աստվածածին վիմափոր եկեղեցին, Գնդևազի Գնդևանքի համալիրը և «Մամարզա» գյուղատեղին, Կեչուտի «Փիլքահաս» քարայր-կացարանների համալիրը, Հեր-Հերի Սուրբ Գևորգ («Չիքի վանք»), Սուրբ Սիոն վանքը, Սուրբ Գևորգ եկեղեցին, Սիսիանի Սուրբ Հովհաննես եկեղեցին, «Զորաց Քարեր» բնակատեղիի «Քարահունջ» աստղադիտարանը, Աղիտուի կոթողը, Որոտնավանքը, Հարժիսի քարավանատունը և Տաթևի վանքային համալիրը:

1. Արենի գյուղ-Նորավանքի համալիրը գտնվում է Արենի գյուղի մոտ, Երևան-Եղեգնաձոր մայրուղուց 8 կմ հեռավորության վրա: Վանքային համալիրը վերականգնվել է, շրջակայքը բարեկարգ է, դեպի վանքային համալիր առկա է ասֆալտապատ ճանապարհ, գործում է ավտոկանգառ: Համալիրը հանձնված է Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնին:

Առաջարկվող միջոցառումներն են.

- հուշարձանի պատմությանը վերաբերող ցուցատախտակի տեղադրում.

- սանհանգույցի շինարարության իրականացում,

- հուշանվերների վաճառքի կրպակի տեղադրում:

2. Արփի գյուղ-»Էրթիջ» ամրոցը գտնվում է Արփի գյուղի մոտ, Երևան-Եղեգնաձոր մայրուղու աջ կողմում, մայրուղուց 4 կմ հեռավորությամբ, Արփա գետի ձախ ափի սարավանդի բարձունքին, մոտեցման ճանապարհը սկսվում է Արփի գյուղի եզրամասից, անցնում գետի վրայով և դաշտամիջյան ճանապարհով բարձրանում դեպի ամրոց:

Առաջարկվող միջոցառումներն են.

- ամրոցապատերի ամրակայման և առանձին հատվածների վերականգնման, մոտակայքում գտնվող գերեզմանոցի տարածքի բարեկարգման, ընկած, տեղաշարժված խաչքարերի և տապանաքարերի կանգնեցման, ուղղման և ամրացման աշխատանքների իրականացում,

- ճանապարհի ասֆալտապատում, մայրուղուց դեպի հուշարձան կողմնորոշիչ ցուցանակների, հուշարձանի մոտ նրա վերաբերյալ տեղեկատվական ցուցատախտակի տեղադրում,

- խմելու ջրի խողովակաշարի և սանհանգույցի կառուցում:

3. Արփի գյուղ-»Արջերի» և «Մոզրովի» քարանձավները գտնվում են Երևան-Ջերմուկ մայրուղուց դեպի աջ, մոտ 4 կմ հեռավորության վրա, մոտեցման ճանապարհը դեպի «Էրթիջ» ամրոց տանող դաշտամիջյան հարթավայրային մասի շարունակությունն է:

Առաջարկվող միջոցառումներն են.

- քարանձավների ուսումնասիրություն, վտանգավոր հատվածների ստալակտիդային առաստաղների ամրացում, ուղենիշների տեղադրում, արգելափակոցների տեղադրում վտանգավոր հատվածներ տանող ուղիների վրա, «Մոզրովի» քարանձավի ներս իջնող աստիճանների տեղադրում, սպասարկող անձնակազմով ապահովում,

- քարանձավներ տանող ճանապարհի վերանորոգում, ասֆալտապատում, կողմնորոշիչ ցուցատախտակների տեղադրում,

- հանգստյան գոտու կազմակերպում (սննդի, հանգստի օբյեկտների, հուշանվերների կրպակի տեղադրում), խմելու ջրի խողովակաշարի անցկացում, սանհանգույցի կառուցում:

4. Շատին գյուղ-Շատիվանքի վանական համալիրը գտնվում է Շատին գյուղից մոտ 4 կմ արևելք, գյուղից վանական համալիրին մոտեցող ավտոճանապարհի երկարությունը 4.5 կմ է:

Առաջարկվող միջոցառումներն են.

- հուշարձանի կառույցների վերականգնում, տարածքի բարեկարգում,

- ավտոճանապարհի և կամրջի վերանորոգում, կողմնորոշիչ ցուցանակների և հուշարձանի վերաբերյալ տեղեկություն պարունակող ցուցատախտակի տեղադրում,

- խմելու ջրի խողովակաշարի անցկացում, սանհանգույցի կառուցում հանգստի համար նախատեսված տաղավարի տեղադրում:

5. Եղեգիս գյուղի տարածքում գտնվող հուշարձաններ`

ա) Օրբելյանների տապանատունը Օրբելյանների իշխանական տան ներկայացուցիչների գերեզմանատունն է, որը գտնվում է գյուղ մտնող ավտոճանապարհի եզրին, զբաղեցնում է 20 քմ տարածք, շրջակայքը բարեկարգ է և խնամված:

Առաջարկվող միջոցառումներն են.

- հուշարձանի վերաբերյալ տեղեկություն պարունակող ցուցատախտակի տեղադրում:

բ) Սուր Աստվածածին եկեղեցին բազիլիկ, հողածածկ կառույց է, որը գտնվում է գյուղի կենտրոնում:

Առաջարկվող միջոցառումներն են.

- ծածկի վերականգնում, հուշարձանի ամրակայում և վերանորոգում,

- մոտ 80 մ ճանապարհի և եկեղեցու շրջակայքի նորոգում և ասֆալտապատում, հուշարձան տանող ճանապարհի եզրին կողմնորոշիչ ցուցատախտակի տեղադրում:

գ) Սուրբ Ստեփանոս (Զորաց եկեղեցի), Սուրբ Նշան (Սուրբ Կարապետ) եկեղեցիները գտնվում են գյուղի արևելյան եզրին, վերականգնվել են 1971-1974 թթ., մոտեցումը կատարվում է գյուղամիջյան ճանապարհով, ինչպես նաև Եղեգիս-Հերմոն գյուղամիջյան ճանապարհի` դեպի Զորաց եկեղեցի հետիոտն ճանապարհով:

Առաջարկվող միջոցառումներն են.

- Զորաց եկեղեցու մաքրում` բուսածածկույթից և առանձին ճաքերի լցակարում, Սուրբ Նշան եկեղեցու ծածկի վերականգնում և առանձին հատվածների մասնակի վերանորոգում և ամրակայում, ճաքերի լցակարում, շրջակայքի բարեկարգում,

- եկեղեցի տանող մոտ 700 մ ճանապարհի ասֆալտապատում, եկեղեցիներ տանող ճանապարհի եզրին կողմնորոշիչ ցուցանակների տեղադրում, ավտոկանգառի կառուցում Զորաց եկեղեցու մոտ. արգելափակոցի տեղադրում, հուշարձանի վերաբերյալ տեղեկություն պարունակող ցուցատախտակի տեղադրում, Զորաց եկեղեցուց մինչև Սուրբ Նշան եկեղեցի մոտ 50 մ երկարությամբ հետիոտն ճանապարհի կառուցում,

- միջգյուղական ավտոճանապարհի մոտ հանգստյան տաղավարի, սննդի օբյեկտի, սանհանգույցի, հուշանվերների կրպակի, Եղեգիսի ձորի բնակավայրերի պատմությանը և պատմամշակութային հուշարձաններին նվիրված թանգարանի շենքի կառուցում, հուշարձանների շրջակա սեփականատերերի հետ հողի` որպես պետական սեփականության, օտարման հարցի լուծում:

6. Հերմոն գյուղ-Հերմոնի վանական համալիրը գտնվում է Երևան-Ջերմուկ ավտոճամնապարհից 27 կմ հեռավորության վրա, Եղեգիս-Հերմոն ավտոճանապարհի 3.5-րդ կմ վրա, սարալանջին` մոտ 500 մ բարձրությամբ:Եկեղեցին փլուզված է:

Առաջարկվող միջոցառումներն են.

- վանքի շրջակայքի և տարածքի մաքրում` բուսածածկույթից, պեղումների իրականացում, համալիրի կառույցների (եկեղեցու, պարսպապատերի) ամրակայման և վերականգնման աշխատանքների իրականացում, շրջակա գերեզմանոցի և պարսպապատերից դուրս գտնվող տարածքների բարեկարգում,

- Եղեգիս-Հերմոն ավտոճանապարհի հիմնանորոգում,

- դեպի համալիր մոտեցման նպատակով բացված մոտ 1.5 կմ երկարությամբ ճանապարհի` ճանապարհաշինական նորմերին համապատասխանեցման հարցի ուսումնասիրում, ըստ անհրաժեշտության վերակառուցում և ասֆալտապատում, վանքին մոտենալու համար ևս 300 մ ճանապարհի բացում, դրա վերջում ավտոկանգառի կառուցում, ճանապարհներին կողմնորոշիչ ցուցանակների, իսկ հուշարձանի մոտ` դրա վերաբերյալ տեղեկություն պարունակող ցուցատախտակի տեղադրում,

- խմելու ջրի խողովակաշարի անցկացում, սանհանգույցի կառուցում:

7. Արատես գյուղ-Արատեսի վանական համալիրը գտնվում է Հերմոն գյուղից 4 կմ հեռավորության վրա, Արատես գյուղում: Համալիրի կառույցները փլուզված են:

Առաջարկվող միջոցառումներն են.

- Սուրբ Աստվածածին, Սուրբ Կարապետ, Սուրբ Սիոն եկեղեցիների, մատուռի, գավիթի ամրակայում և վերականգնում, շրջակայքի և պատմական գերեզմանոցի տարածքի բարեկարգում,

- Հերմոն-Արատես ավտոճանապարհի հիմնանորոգում և ասֆալտապատում, ավտոկանգառի կառուցում, դեպի եկեղեցի արգելափակոցի տեղադրում, վանքի հարավում գտնվող լքյալ կիսաքանդ տան հեռացում,

- խմելու ջրի խողովակաշարի վերանորոգում, սանհանգույցի, հանգստյան տաղավարի կառուցում:

8. Աղնջաձոր գյուղ-Սելիմի քարավանատունը գտնվում է Եղեգնաձոր-Մարտունի նորակառույց ավտոճանապարհի 30-րդ կմ-ի վրա, վերակագնվել է խորհրդային տարիներին:

Առաջարկվող միջոցառումներն են.

- մուտքի ճակատային մասի, ծածկերի և ներսի մասնակի վերականգնման աշխատանքների իրականացում,

- ավտոմայրուղու հարևանությամբ կառուցված ավտոկանգառի ասֆալտապատում և արգելափակոցի տեղադրում, ավտոկանգառից դեպի քարավանատուն տանող ճանապարհի բարեկարգում և ասֆալտապատում (մոտ 50 մ),

- հանգստյան տաղավարի և սանհանգույցի կառուցում, ավտոճանապարհի եզրին գտնվող հուշաղբյուրի ջրի խողովակաշարի վերանորոգում:

9. Արտաբույնք գյուղ-Ցախաց քարի վանական համալիրը գտնվում է Արտաբույնք գյուղից 6 կմ հս-աե: Վանական համալիրը բաղկացած է երկու խմբից: Արևմտյան խմբի կառույցները փլուզված են, իսկ արևելյան կողմում գտնվող եկեղեցին վթարային վիճակում է: ՀՀ մշակույթի նախարարությունը 2008 թ.-ից սկսած իրականացնում է վանական համալիրի վերականգնումը: Հուշարձանին մոտենալու համար կա դաշտամիջյան ճանապարհ, որը մեծ թեքության պատճառով, չի կարող ծառայել որպես զբոսաշրջային նպատակով օգտագործվելիք տրանսպորտի ճանապարհ, կառուցվում է նոր, բարեկարգ ավտոճանապարհ:

Առաջարկվող միջոցառումներն են.

- միջգյուղական ավտոճանապարհին կողմնորոշիչ ցուցանակների, համալիրի վերաբերյալ տեղեկություն պարունակող ցուցատախտակի տեղադրում,

- վանական համալիրի պահպանական գոտու սահմաններից դուրս հյուրանոցի կառուցում` համալիր այցելողների հանգստի կազմակերպման, սննդի, անհրաժեշտության դեպքում` գիշերելու հարցերը լուծելու նպատակով:

10. Արտաբույնք գյուղ-Սմբատաբերդը գտնվում է Ցախաց քար վանական համալիրի դիմահայաց արևմտյան հարավային սարավանդին: Ամրոցը վերականգնվել է ՀՀ մշակույթի նախարարության կողմից: Սպասարկող ճանապարհը Արտաբույնքից Ցախաց քար տանող ճանապարհն է:

Առաջարկվող միջոցառումներն են.

- Սպասարկող ճանապարհի միջնահատվածից էլ Սմբատաբերդ բարձրացող մոտ 0.4 կմ ճանապարհի ասֆալտապատում, ավտոճանապարհին կողմնորոշիչ ցուցանակների, հուշարձանի վերաբերյալ տեղեկություն պարունակող ցուցատախտակների տեղադրում,

- ամրոցի մոտ նոր կառուցված սանհանգույցի ջրի խողովակաշարի անցկացում:

11. Գյաձոր գյուղ-Սպիտակավոր վանքը գտնվում է Վերնաշեն գյուղից 13 կմ հյուսիս: ՀՀ մշակույթի նախարարության կողմից հուշարձանի գլխավոր եկեղեցին, գավիթը, զանգակատունը վերականգնվել են, բարեկարգվել է համալիրի շրջակայքը:

Առաջարկվող միջոցառումներն են.

- վանքի պարսպի և միաբանական կառույցների վերականգնում,

- զբոսաշրջային այցելությունների համար աջակողմյան ավտոճանապարհի լայնացում և ասֆալտապատում, ավտոկանգառի շինարարության ավարտում, վանքին վերաբերող տեղեկատվություն պարունակող ցուցատախտակի տեղադրում,

- խմելու ջրի խողովակաշարի անցկացում, սանհանգույցի կառուցում:

12. Գլաձոր գյուղ-Պռոշաբերդը գտնվում է Սպիտակավոր վանքից մոտ 600 մ արևելք: Հուշարձանին մոտեցումը ապահովվում է Սպիտակավոր վանք գնացող ճանապարհով, սակայն մինչև բերդ տրանսպորտային ճանապարհ չկա:

Առաջարկվող միջոցառումներն են.

- աստիճանների տարբերակով` մոտ 300 մ հետիոտն ճանապարհի կառուցում, ամրոցի մոտ հուշարձանի վերաբերյալ տեղեկատվություն պարունակող ցուցատախտակի տեղադրում:

13. Վերնաշեն գյուղ-Թանահատի վանք գտնվում է Վերնաշեն գյուղից 4 կմ դեպի արևելք: Համալիրը վերականգնված է, շրջակայքը` բարեկարգված: Դեպի վանք գոյություն ունի մոտեցման երկու ճանապարհ` 1-ինը` Եղեգնաձոր-Գլաձոր-Վերնաշեն միջգյուղական ճանապարհով, 2-րդը` Եղեգնաձոր-Վայք ավտոմայրուղուց վանք տանող ճանապարհը: Ճանապարհները ասֆալտապատ են: Վանքի մոտ կառուցված է ավտոկանգառ:

Առաջարկվող միջոցառումներն են.

- առանձին հատվածների վերականգնում, որոշ ճաքերի լցակարում և ծածկերի տեղահանված քարերի ամրացում իրենց տեղերում,

- ճանապարհների հիմնանորոգում,

- մայրուղու համապատասխան հատվածում կողմնորոշիչ ցուցանակի, իսկ վանքի մոտ` հուշարձանի վերաբերյալ տեղեկություն պարունակող ցուցատախտակի տեղադրում,

- պետական լիազորված մարմնի հետ տեղակայման վայրը համաձայնեցված հանգստյան տաղավարների, հուշանվերների վաճառքի կրպակի, աղբամանների տեղադրում,

- խմելու ջրի խողովակաշարի անցկացում, սանհանգույցի կառուցում:

14. Վերնաշեն գյուղ-»Արկազի» Սուրբ Խաչ եկեղեցին գտնվում է Վերնաշենից մոտ 9 կմ արևելք, վերականգնված է, վիճակը բարվոք է, ուխտատեղի է, ուր մեծաթիվ այցելություններ են կատարվում: Մոտեցման ճանապարհը Թանահատ տանող ճանապարհի հատվածն է (Թանահատից հեռավորությունը մոտ 3 կմ է), ասֆալտապատ է:

Առաջարկվող միջոցառումներն են.

- ճանապարհի մասնակի նորոգում, ճանապարհին կողմնորոշիչ ցուցանակների տեղադրում:

15. Մարտիրոս գյուղ-Սուրբ Երրորդություն եկեղեցական համալիրը գտնվում է Վայք-Ջերմուկ ավտոճանապարհից մոտ 11 կմ հեռավորության վրա, հին Մարտիրոսում, հանձնված է Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնին: Բարերարների միջոցներով համալիրի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին վերանորոգվել է, շրջակայքում կառուցվել են զույգ մատուռներ, պարիսպ, որին կից` հյուրատուն, համալիրի տարածքը բարեկարգված է, վերանորոգվել և ամրացվել են համալիրի հարթակի եզրամասերի հենապատերը:

Առաջարկվող միջոցառումներն են.

- համալիրի հարևանությամբ գտնվող տարածքների բարեկարգում,

- ավտոճանապարհի ասֆալտե պաստառի վերանորոգում, եկեղեցական համալիր տանող ճանապարհի հիմնանորոգում և ասֆալտապատում, ավտոկանգառի կառուցում, ավտոճանապարհին կողմնորոշիչ ցուցանակների տեղադրում,

- հուշարձանի մոտ դրա վերաբերյալ տեղեկություն պարունակող ցուցատախտակների տեղադրում,

- հուշարձանի մոտ հուշանվերների կրպակի կառուցում:

16. Մարտիրոս գյուղ-Սուրբ Աստվածածին վիմափոր եկեղեցին գտնվում է գյուղից 2 կմ հարավ-արևելք, Նզար լեռան ստորոտում: Համալիրը վիմափոր է` բաղկացած եկեղեցուց, գավթից և նախագավթից, հարավային կողմում գտնվում է ընդարձակ գյուղատեղի և գերեզմանոց:

Առաջարկվող միջոցառումներն են.

- լեռնալանջով առկա հողահոսքի խնդրի, ինչպես նաև ջրահեռացման հարցի լուծում (վիմափոր կառույցների վերնամասում դրենաժային աշխատանքների իրականացում),

- եկեղեցու մուտքին մոտեցման թաղածածկ անցուղու վերականգնում, նախագավիթի վերանորոգում, պեղումների իրականացում, գյուղատեղիի տարածքում արժեքավոր կառույցների ամրակայում, գերեզմանոցի և շրջակա տարածքների բարեկարգում,

- 2.5 կմ ասֆալտապատ ճանապարհի, ավտոկանգառի և եկեղեցու հարևանությամբ գտնվող ձորակի վրա կամուրջի կառուցում, հուշարձան տանող ավտոճանապարհին կողմնորոշիչ ցուցանակի, հուշարձանի մոտ` դրա վերաբերյալ տեղեկություն պարունակող ցուցատախտակի տեղադրում,

 

- հուշարձանների պահպանական գոտու արևմտյան կողմում հանգստյան տաղավարի և սանհանգույցի կառուցում, խմելու ջրի խողովակաշարի անցկացում, աղբամանների տեղադրում:

17. Գնդևազ գյուղ-Գնդևանքի վանական համալիրը գտնվում է գյուղից 1 կմ արևմուտք, Արփա գետի ձորահովտի ձախակողմյան բլրի լանջին, Վայք-Ջերմուկ ճանապարհից 12 կմ հեռավորության վրա, համալիրի կառույցները վերականգնված են, սակայն գոյություն ունի հողահոսքի երևույթ` արևմտյան և հյուսիս-արևմտյան կողմերում, որի պատճառով տեղաշարժվել են վանքի պարիսպների որոշ հատվածներ:

Առաջարկվող միջոցառումներն են.

- Գնդևանքի համալիրի պարիսպների վերականգնում և հողահոսքի խնդրի լուծում` դրենաժի օգնությամբ,

- Գնդևանք տանող հին ավտոճանապարհի հիմնանորոգում, դեպի հուշարձան տանող ավտոճանապարհին կողմնորոշիչ ցուցանակների, իսկ հուշարձանի մոտ` դրա վերաբերյալ տեղեկատվություն պարունակող ցուցատախտակների տեղադրում, ավտոկանգառի կառուցում, համալիր տանող ճանապարհի վրա արգելափակոցի տեղադրում,

- հուշանվերների կրպակի և սանհանգույցի կառուցում, աղբամանների տեղադրում և վանքի հարակից տարածքների ոռոգման կազմակերպում:

18. Կեչուտ գյուղ-»Փիլքահաս» քարայր-կացարանների համալիրը գտնվում է Կեչուտ գյուղից 1 կմ հս, Վայք-Սիսիան ավտոմայրուղուց մոտ 18 կմ հեռավորության վրա:

Առաջարկվող միջոցառումներն են.

- քարայրների ուսումնասիրություն, ըստ անհրաժեշտության` դրանց անվտանգությունն ապահովող միջոցառումների ձեռնարկում, պեղումների իրականացում, շրջակա տարածքի բարեկարգում,

- համալիր տանող ձորամիջյան ավտոճանապարհի կառուցում, Կեչուտից դեպի հուշարձան տանող 3 կմ ճանապարհի վերանորոգում, ավտոկանգառի կառուցում, կողմնորոշիչ ցուցատախտակների և հուշարձանի մոտ դրա վերաբերյալ տեղեկություն պարունակող ցուցատախտակի տեղադրում,

- սանհանգույցի կառուցում:

19. Հեր-Հեր գյուղ-Սուրբ Գևորգ եկեղեցին («Չիքի վանք») գտնվում է Հեր-Հեր գյուղից 1.5 կմ հարավ, Հեր-Հեր գետի ձորակի միջնամասում գտնվող բարձրադիր հրվանդանի ժայռոտ եզրամասում, հուշարձանին մոտեցման համար կարող է օգտագործվել Սուրբ Գևորգ եկեղեցի (»Չիքի վանք») և «Կապույտ բերդ» տանող դաշտամիջյան ճանապարհը: Եկեղեցին փոքր ծավալի կառույց է, նրա պատերի վրայից դարերի ընթացքում պոկվել են սրբատաշ քարերը, որոնց մի մասը թափվել է ձորը:

Առաջարկվող միջոցառումներն են.

- Այցելուների անվտանգությունն ապահովելու նպատակով Սուրբ Գևորգ եկեղեցու («Չիքի վանք») վերականգնման-վերանորոգման, ինչպես նաև շրջակա տարածքի բարեկարգման աշխատանքների իրականացում,

- ճանապարհի հիմնանորոգում, դեպի հուշարձանները տանող խաչմերուկում կողմնորոշիչ ցուցանակի տեղադրում, մոտ 40 մ հետիոտն ճանապարհի կառուցում և դրա երկարությամբ դեպի եկեղեցի տանող ճոպանային անվտանգության գոտու (այն բոլորելով եկեղեցու շուրջը) անցկացում:

20. Հեր-Հեր գյուղ-Սուրբ Սիոն վանքը գտնվում է Հեր-Հեր գյուղից 0.5 կմ հյուսիս-արևելք, մոտեցման համար միակ ճանապարհը հնարավոր է գյուղի դիմահայաց սարի ստորոտով:

Առաջարկվող միջոցառումներն են.

- Սուրբ Սիոն վանքի եկեղեցիների վերանորոգում, շրջակա Պռոշյանների գերեզմանատան տարածքի բարեկարգում, խաչքարերի կանգնեցում,

- Սուրբ Սիոն վանք տանող 700 մ ճանապարհի շինարարություն և ասֆալտապատում, ավտոկանգառի և վանք բարձրացող հետիոտն ճանապարհի կառուցում, դեպի վանական համալիր կողմնորոշիչ ցուցանակի և վանական համալիրի վերաբերյալ տեղեկություն պարունակող ցուցատախտակի տեղադրում,

- ավտոկանգառի հարևանությամբ սանհանգույցի կառուցում, խմելու ջրի խողովակաշարի անցկացում:

21. Հեր-Հերի գյուղ-17-րդ դարի Սուրբ Գևորգ եկեղեցին գտնվում է գյուղի հարավային մասում:

Առաջարկվող միջոցառումներն են.

- եկեղեցու վերականգնման աշխատանքների իրականացում` ճաքերի լցակարում, ծածկի վերականգնում, եկեղեցու պատերին հենած և հարևանությամբ ընկած խաչքարերի կանգնեցում,

- Վայք-Հեր-Հեր ավտոճանապարհի հիմնանորոգում` ասֆալտե պաստառի վերականգնմամբ, եկեղեցու հարևանությամբ գտնվող տարածքի բարեկարգում, ավտոկանգառի կառուցում, ճանապարհներին կողմնորոշիչ ցուցանակների տեղադրում,

- եկեղեցու մոտակայքում, միջավայրին ներդաշնակ` ըստ նախապես կատարված ընտրության, հուշանվերների կրպակի և աղբամանների տեղադրում, սանհագույցի կառուցում:

 

Զբոսաշրջային երթուղիների առաջարկներ

 

1. Եղեգնաձոր-Շատին-Եղեգիս-Հերմոն-Արատես

Երթուղու վրա գտնվում են Եղեգնաձորի Սբ Աստվածածին եկեղեցին, Շատին գյուղի Շատին վանքը, Հոստուն գյուղատեղիից-Եղեգիս քաղաքատեղիի ավերակները, Եղեգիս գյուղի Օրբելյան իշխանական տան տապանատունը /հաշվի առնելով, որ Եղեգիսը Օրբելյանների իշխանանիստն է/, Սբ Աստվածածին եկեղեցին, Զորաց քարեր եկեղեցին, Սբ Նշան եկեղեցին, Հրեական գերեզմանոցը, Հերմոն գյուղի Հերմոն վանքը, Արատես գյուղի Արատես վանքը,

2. Եղեգնաձոր-Եղեգիս-Հերմոն-գողթանիկ-Կարմրաշեն-ՀերՀեր

3. Եղեգնաձոր-Վերնաշեն-Գլաձոր

Երթուղու վար գտնվում են Եղեգնաձորի Սբ Աստվածածին եկեղեցին, որը նաև գործող թանգարան է, Թանահատի վանքը, Սպիտակավոր վանքը և Պռոշաբերդը:

4. Եղեգնաձոր-Գլաձոր-Վայք-ՀերՀեր-Գնդևազ-Ջերմուկ

Երթուղու վար գտնվում են Գլաձորի Հրեշտակապետաց եկեղեցին, Թանահատի վանքը:

 

Ջերմուկ քաղաքին հարակից Կեչուտ, Գնդևազ, Հերհեր և Կարմրաշեն գյուղական համայնքների տարածքներում գտնվում են 252 պատմամշակութային հուշարձաններ: Դրանցից առավել դիտարժան են և զբոսաշրջային երթուղիներում նպատակահարմար է ընդգրկել Գնդևազի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին (1686 թ.), Գնդևանքի համալիրը, «Փիլքահաս» քարայր-կացարանների համալիրը, «Մամարզա» գյուղատեղին, Հերհերի «Կապույտ» բերդը, Սուրբ Գևորգ եկեղեցին («Չիքի վանք»,1297 թ.), Սուրբ Գևորգ եկեղեցին (1897 թ.), Սուրբ Սիոն վանքը:

Նշված տարածքներում առաջարկվում է զբոսաշրջային հետևյալ երթուղին.

Ջերմուկ քաղաք-Գնդևազ գյուղ-Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի-Գնդևանք-»Փիլքահաս» քարայր-կացարանների համալիր-»Մամարզա» գյուղատեղի-Սուրբ Գևորգ եկեղեցի («Չիքի վանք»)-Կապույտ բերդ-Սուրբ Սիոն վանք-Հերհերի 17-րդ դարի եկեղեցի:

 

Հավելված 7

 

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ
ՈՐՈՇՈՒՄ

 

Հավելված

ՀՀ կառավարության

«___»_________2008 թ.

N____-Ն որոշման

 

«Հավելված

ՀՀ կառավարության

2008 թվականի օգոստոսի 14-ի

N 967-Ն որոշման

 

ՑԱՆԿ

 

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԲՆՈՒԹՅԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ

 

Երկրաբանական հուշարձաններ

 

.____________________________________________________________________.

|ՀՀ |Անվանումը (նկարագիրը)          |Տեղադիրքը                       |

|___|_______________________________|________________________________|

|73.|Բլրաբերդ հրաբխային գմբեթ       |Վայոց ձորի մարզ, Եղեգնաձոր-Վայք |

|   |                               |ճանապարհի աջ կողմում            |

|___|_______________________________|________________________________|

|74.|Սատանայի աշտարակե սյունաձև     |Վայոց ձորի մարզ, Վայք-Ջերմուկ   |

|   |բազալտներ                      |հին ճանապարհին, Արփա գետի       |

|   |                               |կիրճում                         |

|___|_______________________________|________________________________|

|75.|Բախտի կամար բնական քարե թունել |Վայոց ձորի մարզ, Ջերմուկ քաղաք, |

|   |                               |Արփա գետի կիրճում               |

|___|_______________________________|________________________________|

|76.|Անանում որմնաքանդակներ         |Վայոց ձորի մարզ, Երևան-Գորիս    |

|   |                               |խճուղու ձախ կողմում, Ջերմուկ    |

|   |                               |տանող ճանապարհից 44 մ դեպի Գորիս|

|___|_______________________________|________________________________|

|77.|Անանուն լավային ծալքեր         |Վայոց ձորի մարզ, Ջերմուկ քաղաքից|

|   |                               |5 կմ հվ-արլ                     |

|___|_______________________________|________________________________|

|78.|Վարդան Մամիկոնյաե քարե քանդակ  |Վայոց ձորի մարզ, Կետչուտի       |

|   |                               |ջրամբարից 2 կմ հվ, Արփա գետի    |

|   |                               |կիրճում, Վայք-Ջերմուկ հին       |

|   |                               |ճանապարհին                      |

|___|_______________________________|________________________________|

|79.|Ցիցքար ժայռագագաթ              |Վայոց ձորի մարզ, Վայք քաղաքից   |

|   |                               |0.5 կմ հս-արմ                   |

|___|_______________________________|________________________________|

|80.|Տորք Անգեե քարե քանդակ         |Վայոց ձորի մարզ, Ագարակաձոր     |

|   |                               |գյուղից 1.5 կմ հվ-արլ, Անապատե  |

|   |                               |վայրում                         |

|___|_______________________________|________________________________|

|81.|Սֆինքսե քարե քանդակ            |Վայոց ձորի մարզ, Ագարակաձոր     |

|   |                               |գյուղ, Գրավ գետի կիրճում        |

|___|_______________________________|________________________________|

|82.|Սպիտակ քար ժայռ մնացուկ        |Վայոց ձորի մարզ, Աղավնաձոր      |

|   |                               |գյուղից 3 կմ հս-արմ,            |

|   |                               |Աղավնաձոր-Ելփին ճանապարհի աջ    |

|   |                               |կողմում                         |

|___|_______________________________|________________________________|

|83.|Անանում տեկտոնական խախտում     |Վայոց ձորի մարզ, Արենի գյուղի   |

|   |                               |արլ մասում, Արփա գետի ձախ ափին  |

|___|_______________________________|________________________________|

|84.|Պահակային աշտարակ, Էրոզիոն     |Վայոց ձորի մարզ, Վայք-Ջերմուկ   |

|   |ժայռ-մնացուկ                   |հին ճանապարհին, Արփա գետի       |

|   |                               |կիրճում, Գնդեվազ գյուղի դիմաց   |

|___|_______________________________|________________________________|

|85.|Անանունե դայկա                 |Վայոց ձորի մարզ, Գնդեվազ գյուղից|

|   |                               |1-1.5 կմ հս-արլ, Արփա գետի      |

|   |                               |կիրճում, Վայք-Ջերմուկ հին       |

|   |                               |ճանապարհին                      |

|___|_______________________________|________________________________|

|86.|Անանուն դայկաներ               |Վայոց ձորի մարզ, Գնդեվազ գյուղից|

|   |                               |4 կմ հս-արլ, Արփա գետի կիրճում, |

|   |                               |Վայք-Ջերմուկ հին ճանապարհին     |

|___|_______________________________|________________________________|

|87.|Անանուն սյունաձև  անջատմամբ    |Վայոց ձորի մարզ, Գոմք գյուղի    |

|   |բազալտներ                      |հս-արլ մասում, ձորակի աջ կողմում|

|___|_______________________________|________________________________|

|88.|Անանուն դայկա                  |Վայոց ձորի մարզ, Ելփին գյուղի հվ|

|   |                               |եզրին                           |

|___|_______________________________|________________________________|

|89.|Անանուն խզվածքային կառուցվածք  |Վայոց ձորի մարզ, Ելփին գյուղի   |

|   |                               |արևմտյան  ծայրամասում           |

|___|_______________________________|________________________________|

|90.|Անանուն քարե քանդակներ         |Վայոց ձորի մարզ, Խնձորուտ       |

|   |                               |գյուղից 2.0 կմ հս,              |

|   |                               |Զառիթափ-Խնձորուտ ավտոճանապարհի  |

|   |                               |երկու կողմում                   |

|___|_______________________________|________________________________|

|91.|Վայոցսար (Դալիկ) հրաբուխ       |Վայոց ձորի մարզ, Կարմրաշեն      |

|   |                               |գյուղից 3.0 կմ հվ-արմ           |

|___|_______________________________|________________________________|

|92.|Անանուն լավային հոսք           |Վայոց ձորի մարզ, Շատին գյուղից  |

|   |                               |0.5 կմ արլ                      |

|___|_______________________________|________________________________|

|93.|Անանուն դայկայանման մարմին     |Վայոց ձորի մարզ, Վերնաշեն       |

|   |                               |գյուղից հս                      |

|___|_______________________________|________________________________|

|94.|Գետիկվանքի բրածո ֆլորա         |Վայոց ձորի մարզ, Գետիկվանք      |

|   |                               |գյուղից 3 կմ հս-արլ, 2240 մ     |

|   |                               |բարձրության վրա                 |

|___|_______________________________|________________________________|

|95.|Ազատեկի բրածո ֆլորա            |Վայոց ձորի մարզ, Ազատեկ գյուղի  |

|   |                               |մոտ                             |

.____________________________________________________________________.

 

Ջրաերկրաբանական հուշարձաններ

 

.____________________________________________________________________.

|40.|Ջերմուկի աղբյուր |Վայոց ձորի մարզ, Ջերմուկ առողջարանի տարածքում,|

|   |                 |ծ. մ 2140 մ բարձրության վրա                   |

|___|_________________|______________________________________________|

|41.|Յոթաղբյուր       |Վայոց ձորի մարզ, Ջերմուկ առողջարանի տարածքում,|

|   |աղբյուր          |ծ.մ 2140 մ բարձրության վրա                    |

|___|_________________|______________________________________________|

|42.|Գրավիե աղբյուր   |Վայոց ձորի մարզ, Աղավնաձորի գյուղից 5 կմ հվ,  |

|   |                 |Գրավ գետի հովտում, ծ.մ-ից 1630 մ բարձրության  |

|   |                 |վրա                                           |

|___|_________________|______________________________________________|

|43.|Պարույր Սևակ     |Վայոց ձորի մարզ, Աղավնաձոր գետի վերին         |

|   |աղբյուր          |հոսանքում, ծ.մ-ից 1985 մ բարձրության վրա      |

|___|_________________|______________________________________________|

|44.|Արտաղբյուր       |Վայոց ձորի մարզ,Եղեգիս գյուղից 2.7 կմ հս-արլ, |

|   |աղբյուր          |Եղեգիս գետի աջ ափին, ծ.մ-ից 1840 մ բարձրության|

|   |                 |վրա                                           |

|___|_________________|______________________________________________|

|45.|Ջրովանք աղբյուր  |Վայոց ձորի մարզ, Արփի գյուղից 3 կմ հվ-արլ,    |

|   |                 |Արփա գետի ձախ վտակ Ջրովանք գետի ակունքում,    |

|   |                 |ծ.մ-ից 1345 մ բարձրության վրա                 |

|___|_________________|______________________________________________|

|46.|Առնետի աղբյուր   |Վայոց ձորի մարզ, Խաչիկ գյուղից 3 կմ հս-արլ,   |

|   |                 |ծ.մ-ից 1780 կմ բարձրության վրա                |

|___|_________________|______________________________________________|

|47.|Բազմաղբյուր      |Վայոց ձորի մարզ, Հերհեր գյուղի մոտ, ծ.մ-ից    |

|   |աղբյուրներ       |1508 մ բարձրության վրա                        |

|___|_________________|______________________________________________|

|48.|Մոզ աղբյուր      |Վայոց ձորի մարզ, Մալիշկա գյուղից 2.5 կմ արլ,  |

|   |                 |Արփա գետի կիրճի աջ ափին, ծ.մ-ից 1170 մ        |

|   |                 |բարձրության վրա                               |

.____________________________________________________________________.

 

Ջրագրական հուշարձաններ

 

.____________________________________________________________________.

|29.|Չոբան լիճ        |Վայոց ձորի մարզ, Ջերմուկ քաղաքից մոտ 15 կմ հս,|

|   |                 |Արփա գետի աջ վտակի վերին հոսանքում            |

|___|_________________|______________________________________________|

|30.|Բարձրունի լիճ    |Վայոց ձորի մարզ, Բարձրունի գյուղից 3 կմ արլ,  |

|   |                 |2760 մ բարձրության վրա                        |

|___|_________________|______________________________________________|

|31.|Հայելի լիճ       |Վայոց ձորի մարզ, Արտավան գյուղից 2 կմ արլ,    |

|   |                 |2100 մ բարձրության վրա                        |

|___|_________________|______________________________________________|

|32.|Անանուն լիճ      |Վայոց ձորի մարզ, Կապույտ գյուղից 3 կմ հվ-արլ, |

|   |                 |2150 մ բարձրության վրա                        |

|___|_________________|______________________________________________|

|33.|Սրբալիճ լիճ      |Վայոց ձորի մարզ, Մարտիրոս գյուղից 0,5 կմ արլ, |

|   |                 |1937 մ բարձրության վրա                        |

|___|_________________|______________________________________________|

|34.|Մարտիրոս լիճ     |Վայոց ձորի մարզ, Մարտիրոս գյուղից 1,5 կմ արլ, |

|   |(Վերին լիճ)      |2145 մ բարձրության վրա                        |

|___|_________________|______________________________________________|

|35.|Ջերմուկ (Ցոլքե)  |Վայոց ձորի մարզ, Արփա գետի աջակողմյան Ջերմուկ |

|   |ջրվեժ            |վտակի վրա                                     |

|___|_________________|______________________________________________|

|36.|Քարավազ ջրվեժ    |Վայոց ձորի մարզ, Հեր-Հեր գետի աջակողմյան վտակի|

|   |                 |վրա  Կարմրաշեն գյուղից 2 կմ արլ               |

|___|_________________|______________________________________________|

|37.|Հեր-Հեր ջրվեժ    |Վայոց ձորի մարզ, Հեր-Հեր գետի վրա  համանուն   |

|   |                 |գյուղից 2.5 կմ հս                             |

|___|_________________|______________________________________________|

|38.|Գետիկվանք ջրվեժ  |Վայոց ձորի մարզ, Եղեգիս գետի աջակողմյան վտակի |

|   |                 |վրա, Վարդահովիտ գյուղից 0.5 կմ արմ            |

.____________________________________________________________________.

 

.____________________________________________________________________.

|11.|Սմբատասար        |Վայոց ձորի մարզ, Արտաբույնք գյուղից 0.75 կմ   |

|   |բնապատմական      |արլ                                           |

|   |համալիր          |                                              |

|___|_________________|______________________________________________|

|12.|Պռոշբերդի        |Վայոց ձորի մարզ, Գլաձորի գյուղից 6 կմ հս      |

|   |բնապատկերներ     |                                              |

|___|_________________|______________________________________________|

|13.|Բերդի գլուխ      |Վայոց ձորի մարզ, Գնդեվազ գյուղից հս-արմ եզրին |

|   |ամրոցի հրվանդան  |                                              |

|___|_________________|______________________________________________|

|14.|Վարդանես լճի     |Վայոց ձորի մարզ, Ելփին գյուղից 3.5-4 կմ հս-արլ|

|   |համալիր          |նախկին Վարդանես գյուղի ավերակների մոտ 1748 մ  |

|   |                 |բարձրության վրա                               |

|___|_________________|______________________________________________|

|15.|Սուրբ Գևորգ      |Վայոց ձորի մարզ, Հերհեր գյուղի հարավային      |

|   |աղբյուրների խումբ|մասում, Հերհեր գետի աջ ափին                   |

|___|_________________|______________________________________________|

|16.|Մարտիրոս գյուղի  |Վայոց ձորի մարզ, Մարտիրոս գյուղից 2.0 հվ-արլ, |

|   |բնապատմական      |Նզար լեռան արմ լանջին                         |

|   |համալիր          |                                              |

.____________________________________________________________________.

 

Կենսաբանական հուշարձաններ

 

.____________________________________________________________________.

|14.|Կորնգան          |Վայոց ձորի մարզ, Վարդենյաց լեռնանցք, Աղնջաձոր |

|   |եղջյուրավոր      |գյուղից 3 կմ հս-արմ                           |

.____________________________________________________________________.

 

Հավելված 8

 

Վայոց ձորի մարզի գյուղական բնակչության բաշխումն ըստ սեռի և տարիքի,

01.01.2008 թ.

 

(մարդ)

.__________________________________________.

|               |Ընդամենը|տղամարդիկ|կանայք |

|_______________|________|_________|_______|

|     Ա         |   1    |    2    |   3   |

|_______________|________|_________|_______|

|Գյուղական      | 38292  |  18984  | 19308 |

|բնակչությունը  |        |         |       |

|__________________________________________|

| այդ թվում տարիքներով                     |

|__________________________________________|

|     0-4       |  2036  |   1099  |   937 |

|_______________|________|_________|_______|

|     5-9       |  2672  |   1423  |  1249 |

|_______________|________|_________|_______|

|   10-14       |  3005  |   1573  |  1432 |

|_______________|________|_________|_______|

|   15-19       |  3805  |   1942  |  1863 |

|_______________|________|_________|_______|

|   20-24       |  2755  |   1413  |  1342 |

|_______________|________|_________|_______|

|   25-29       |  2571  |   1238  |  1333 |

|_______________|________|_________|_______|

|   30-34       |  2457  |   1184  |  1273 |

|_______________|________|_________|_______|

|   35-39       |  3015  |   1500  |  1515 |

|_______________|________|_________|_______|

|   40-44       |  2981  |   1558  |  1423 |

|_______________|________|_________|_______|

|   45-49       |  2148  |   1027  |  1121 |

|_______________|________|_________|_______|

|   50-54       |  1728  |    840  |   888 |

|_______________|________|_________|_______|

|   55-59       |  1075  |    554  |   521 |

|_______________|________|_________|_______|

|   60-64       |  2035  |    985  |  1050 |

|_______________|________|_________|_______|

|65 և  բարձր    |  6009  |   2648  |  3361 |

.__________________________________________.

 

Վայոց ձորի մարզի քաղաքային բնակչության բաշխումն ըստ սեռի և տարիքի,

01.01.2008 թ.

 

(մարդ)

.__________________________________________.

|               |Ընդամենը|տղամարդիկ|կանայք |

|_______________|________|_________|_______|

|       Ա       |   1    |    2    |   3   |

|_______________|________|_________|_______|

|Քաղաքային      | 19605  |   9457  | 10148 |

|բնակչությունը  |        |         |       |

|__________________________________________|

|այդ թվում տարիքներով                      |

|__________________________________________|

|     0-4       |  1080  |    557  |   523 |

|_______________|________|_________|_______|

|     5-9       |  1496  |    763  |   733 |

|_______________|________|_________|_______|

|   10-14       |  2171  |   1116  |  1055 |

|_______________|________|_________|_______|

|   15-19       |  2092  |   1116  |   976 |

|_______________|________|_________|_______|

|   20-24       |  1658  |    853  |   805 |

|_______________|________|_________|_______|

|   25-29       |  1266  |    621  |   645 |

|_______________|________|_________|_______|

|   30-34       |  1045  |    467  |   578 |

|_______________|________|_________|_______|

|   35-39       |  1434  |    601  |   833 |

|_______________|________|_________|_______|

|   40-44       |  2040  |    952  |  1088 |

|_______________|________|_________|_______|

|   45-49       |  1625  |    753  |   872 |

|_______________|________|_________|_______|

|   50-54       |  1042  |    504  |   538 |

|_______________|________|_________|_______|

|   55-59       |   351  |    162  |   189 |

|_______________|________|_________|_______|

|   60-64       |   775  |    342  |   433 |

|_______________|________|_________|_______|

|65 և  բարձր    |  1530  |    650  |   880 |

.__________________________________________.

 

Վայոց ձորի մարզում բնակչության բնական շարժի ցուցանիշները

 

.______________________________________.

|Տարիները|Ծնվածներ|Մահացածներ|Բնական աճ|

|________|________|__________|_________|

|  2003  |  676   |   439    |   237   |

|________|________|__________|_________|

|  2004  |  662   |   430    |   232   |

|________|________|__________|_________|

|  2005  |  664   |   493    |   171   |

|________|________|__________|_________|

|  2006  |  628   |   500    |   128   |

|________|________|__________|_________|

|  2007  |  685   |   479    |   206   |

|________|________|__________|_________|

|  2008  |  736   |   469    |   267   |

.______________________________________.

 

Հավելված 9

 

Աղյուսակի 1-ի տվյալների վերլուծությունից պարզվում է, որ բնական էկոհամակարգերում նյութի և էներգիայի շրջապտույտի տարողությունը և արագությունն անմիջական կախվածություն ունի առաջնային արդյունավետությունը սահմանափակող էկոլոգիական գործոնների համալիրից, որոնք անուղղակի ձևով ազդում են նաև սնման շղթայի բոլոր սննդային մակարդակների վրա և կանխորոշում են բնական էկոհամակարգերի կենսաարդյունավետությունը, նյութի և էներգիայի շրջապտույտի ինտենսիվությունը: Այդ են վկայում Վայոց Ձորի բնական էկոհամակարգերի կենսաարդյունավետության ցուցանիշների և դրանց տարածման արեալների էկոլոգիական գործոնների համադրման արդյունքները: Այսպես, ցածր լեռնային գոտում, որտեղ դիտվում է խոնավության պակաս տարածվում են ցածր կենսաարդյունավետությամբ կիսաանապատային և չոր լեռնատափաստանային էկոհամակարգերը: Միջին լեռնային գոտում, որտեղ ջերմաստիճանի և խոնավության պայմանները բավարար են հանդես են գալիս համեմատաբար բարձր կենսաարդյունավետությամբ լեռնատափաստանային, մարգագետնատափաստանային և լեռնաանտառային էկոհամակարգերը: Բարձր լեռնային գոտում` ջերմաստիճանի նվազման պատճառով, ձևավորվում են ցածր կենսաարդյունավետությամբ օժտված մերձալպյան և ալպյան էկոհամակարգերը:

 

Աղյուսակ 1:

._____________________________________________________________________

|Սննդային|                   Բնական էկոհամակարգերը                   |

|մակարդակ|___________________________________________________________|

|        |Կիսաանապատ |Չոր լեռնա- |Լեռնա-     |Մարգ.-     |Լեռնա-     |

|        |           |տափաստան   |տափաստան   |տափաստան   |անտառային  |

|        |___________|___________|___________|___________|___________|

|        |գ/մ2 |կկալ/|գ/մ2 |կկալ/|գ/մ2 |կկալ/|գ/մ2 |կկալ/|գ/մ2 |կկալ/|

|        |     |մ2   |     |մ2   |     |մ2   |     |մ2   |     |մ2   |

|________|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|P       |  90 | 405 | 150 | 675 | 180 | 810 | 220 | 990 | 900 |4050 |

|________|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|BP      |  54 | 243 |  90 | 405 | 108 | 486 | 132 | 594 | 540 |2430 |

|________|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|CI      |  36 | 162 |  60 | 270 |  72 | 324 |  88 | 396 | 360 |1620 |

|________|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|RCI     | 10.8| 48.6|  18 |  81 | 21.6| 97.2| 26.4|118.8| 108 | 486 |

|________|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|BCI     | 20.9|  94 | 34.8|156.6| 41.8|187.9|  51 |229.7|208.8|936.6|

|________|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|CII     |  4.3| 19.4|  7.2| 32.4|  8.6| 38.9| 10.6| 47.5| 43.2|194.4|

|________|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|RCII    |  1.1|  4.9|  1.8|  8.1|  2.2|  9.7|  2.6| 11.9| 10.8| 48.6|

|________|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|BCII    |  2.8| 12.6|  4.7| 21.1|  5.6| 25.3|  6.9| 30.9| 28.1| 12.6|

|________|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|CIII    |  0.4|  1.9|  0.7|  3.2|  0.9|  3.9|  1.1|  4.8|  4.3| 19.4|

|________|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|RCIII   |  0.1|  0.3|  0.1|  0.6|  0.2|  0.7|  0.2|  0.9|  0.8|  3.5|

|________|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|BCIII   |  0.3|  1.6|  0.6|  2.6|  0.7|  3.2|  0.9|  3.9|  3.5| 15.9|

|________|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|B       |  78 |351.2|130.1|585.4|156.1|702.4|190.8|858.5|780.4| 3512|

|________|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|Ք.տ.    | 19.5| 87.8| 32.5|146.4|  39 |175.6| 47.7|214.6|195.1|  878|

|________|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|_____|

|Օ.մ.    | 58.5|263.4| 97.6|439.1|117.1|526.8|143.1|643.9|585.3| 2634|

|________|___________|___________|___________|___________|___________|

|KPD     |    0.08   |    0.16   |    0.26   |    0.47   |    1.12   |

|________|___________|___________|___________|___________|___________|

|        | 236*1034  | 393*1034  |  472*1034 |  577*1034 | 2359*1034 |

|________|___________|___________|___________|___________|___________|

|        |     3.1   |     4.5   |     5.2   |     6.1   |    17.4   |

._____________________________________________________________________

 

._________ ________________________.

|Սննդային| | Բնական էկոհամակարգերը |

|մակարդակ| |_______________________|

|        | |Մերձ-ալպյան|Ալպյան     |

|        | |           |           |

|        | |___________|___________|

|        | |գ/մ2 |կկալ/|գ/մ2 |կկալ/|

|        | |     |մ2   |     |մ2   |

|________| |_____|_____|_____|_____|

|P       | | 190 | 855 | 120 | 540 |

|________| |_____|_____|_____|_____|

|BP      | | 114 | 513 |  72 | 324 |

|________| |_____|_____|_____|_____|

|CI      | |  76 | 342 |  48 | 216 |

|________| |_____|_____|_____|_____|

|RCI     | | 22.8|102.6| 14.4| 64.8|

|________| |_____|_____|_____|_____|

|BCI     | | 44.1|198.4| 27.8|125.3|

|________| |_____|_____|_____|_____|

|CII     | |  9.1|  41 |  5.8| 25.9|

|________| |_____|_____|_____|_____|

|RCII    | |  2.3| 10.3|  1.4|  6.5|

|________| |_____|_____|_____|_____|

|BCII    | |  5.9| 26.7|  3.7| 16.8|

|________| |_____|_____|_____|_____|

|CIII    | |  0.9|  4.1|  0.6|  2.6|

|________| |_____|_____|_____|_____|

|RCIII   | |  0.2|  0.7|  0.1|  0.5|

|________| |_____|_____|_____|_____|

|BCIII   | |  0.7|  3.4|  0.5|  2.1|

|________| |_____|_____|_____|_____|

|B       | |164.8|741.5|104.1|468.2|

|________| |_____|_____|_____|_____|

|Ք.տ.    | | 41.2|185.4|  26 |117.1|

|________| |_____|_____|_____|_____|

|Օ.մ.    | |123.6|556.1| 78.1|351.2|

|________| |___________|___________|

|KPD     | |    0.53   |    1.6    |

|________| |___________|___________|

|        | |  498*1034 |  315*1034 |

|________| |___________|___________|

|        | |     5.4   |    3.6    |

._________ ________________________.

 

Վայոց Ձորի բնական էկոհամակարգերում էներգիայի բաշխման արժեքները սննդային շղթայի տարբեր մակարդակներում:

P - պրոդուցենտներ, B - կենսազանգված, R - շնչառություն, CI, CII, CIII- կոնսումենտ I, II, III կարգի, ՔՏ - ռեդուցենտների գոյացրած քիմիական տարրեր, ՕՄ - ռեդուցենտների գոյացրած օրգանական միացություններ, KPD - օգտակար գործողության գործակիցը (%), »I - տեղեկատվության գումարային մեծությունը (բայտ/մ2), »D - կենսաէներգիայի գումարային արժեքը (դոլլար/մ2):

Վայոց Ձորի բնական էկոհամակարգերի զբաղեցրած մակերեսների միջոցով (որոնց մեջ ընդգրկված չեն մշակովի և այլ զբաղված հողերը) հաշվարկվել է յուրաքանչյուր էկոհամակարգի սնման շղթայի առանձին մակարդակների ընդհանուր կենսաարդյունավետությունը և տարեկան առաջացած մաքուր կենսազանգվածը, որի գումարային մեծությունն արտահայտում է Վայոց Ձորի բնական էկոհամակարգերի կենսաէներգիայի առաջացման հնարավոր քանակությունը (աղ.2): Աղյուսակ 2-ի վերլուծությունից պարզ է դառնում, որ Վայոց Ձորի բնական էկոհամակարգերում առաջնային արդյունավետությունը կազմում է մոտ 173,4*1010 կկալ, առաջին կարգի կոնսումենտների արդյունավետությունը հավասար է շուրջ 69.3*1010, երկրորդ կարգի կոնսումենտներինը` 8.3*1010, իսկ երրորդ կարգի կոնսումենտներինը` 0.83*1010: ՈՒսումնասիրվող տարածքում տարեկան առաջանում է մոտ 334.1 հազար տոննա կենսազանգված, որը համարժեք է 1.5 *1012 կկալ էներգիայի: Միավոր տարածքի համար դրա միջինացված ցուցանիշը կազմում է 176.5 տ/կմ2, կամ 794.2*106 կկալ/կմ2:

 

Աղյուսակ 2:

._______________________________________________________________

| Բն. |  S  |             Սնման մակարդակը                      |

|էկոհ.|(կմ2)|__________________________________________________|

|     |     |    P         | CI          |  CII      |  CIII   |

|     |     |______________|_____________|___________|_________|

|     |     |  տ   | կկալ  | տ    | կկալ | տ   |կկալ | տ  |կկալ|

|_____|_____|______|_______|______|______|_____|_____|____|____|

|ԿԱ   |  68 |  6120|  27540|  2448| 11016|  292| 1319|  27| 129|

|_____|_____|______|_______|______|______|_____|_____|____|____|

|ՉԼՏ  | 112 | 16800|  75600|  6720| 30240|  806| 3629|  78| 358|

|_____|_____|______|_______|______|______|_____|_____|____|____|

|ԼՏ   | 761 |136980| 616410| 54792|246564| 6545|29603| 685|2968|

|_____|_____|______|_______|______|______|_____|_____|____|____|

|ՄՏ   | 278 | 61160| 275220| 24464|110088| 2947|13205| 306|1334|

|_____|_____|______|_______|______|______|_____|_____|____|____|

|ԼԱ   |  85 | 76500| 344250| 30600|137700| 3672|16524| 366|1649|

|_____|_____|______|_______|______|______|_____|_____|____|____|

|ՄԱ   | 243 | 46170| 207765| 18468| 83106| 2211| 9963| 219| 996|

|_____|_____|______|_______|______|______|_____|_____|____|____|

|Ա    | 346 | 41520| 186840| 16608| 74736| 2007| 8961| 208| 900|

|_____|_____|______|_______|______|______|_____|_____|____|____|

|Ընդ  |1893 |385250|1733625|154100|693450|18480|83204|1888|8335|

._______________________________________________________________

 

.______ ________________.

| Բն. | |Սնման մակարդակը|

|էկոհ.| |_______________|

|     | |       B       |

|     | |_______________|

|     | |  տ   | կկալ   |

|_____| |______|________|

|ԿԱ   | |  5304|   23882|

|_____| |______|________|

|ՉԼՏ  | | 14571|   65565|

|_____| |______|________|

|ԼՏ   | |118792|  534526|

|_____| |______|________|

|ՄՏ   | | 53042|  238663|

|_____| |______|________|

|ԼԱ   | | 66334|  298520|

|_____| |______|________|

|ՄԱ   | | 40046|  180185|

|_____| |______|________|

|Ա    | | 36019|  161997|

|_____| |______|________|

|Ընդ  | |334109| 1503338|

.______ ________________.

 

Բնական էկոհամակարգերի կենսաարդյունավետությունը և մաքուր կենսազանգվածը (տոննա, կկալ *106), Վայոց Ձորում:

ԿԱ - կիսաանապատ, ՉԼՏ - չոր լեռնատափաստան, ԼՏ - լեռնատափաստան, ՄՏ - մարգագետնատափաստան, ԼԱ - լեռնաանտառային, ՄԱ - մերձալպյան, Ա - ալպյան, S - բնական էկոհամակարգերի զբաղեցրած մակերեսը, P - պրոդուցենտներ, CI, CII, CIII - կոնսումենտ I, II, III կարգի, B - մաքուր կենսազանգվածը:

 

Էկոհամակարգում կենսազանգվածի 10%-ի սահմաններում օգտագործման պարագայում համակարգը պահպանում է հավասարակշռությունը: Հետևաբար էկոհամակարգերի կայունության ու հավասարակշռության պահպանման համար կենսազանգվածի օգտագործումը Վայոց Ձորում չպետք է գերազանցի տարեկան առաջացող կենսաէներգիայի միջին քանակության 10%-ը, որը կազմում է 79.42*104 կկալ/հա:

Բարդ և հարաշարժ համակարգերի (ինչպիսին էկոհամակարգերն են) գործառույթը հիմնված է նյութի, էներգիայի և տեղեկատվության հոսընթացի վրա: Ի տարբերություն էնտրոպիայի, տեղեկատվությունն արտացոլում է համակարգի կարգավորվածության մակարդակը: Տեղեկատվության, նյութի և էներգիայի քանակական ֆունկցիոնալ կապերի բացահայտումն անհրաժեշտ է տարածքի բնատարողունակության ներուժի որոշման համար:

Կատարված համապատասխան հաշվարկներով, ստացվում է միավոր զանգվածին համարժեք տեղեկատվության քանակությունը, որը հավասար է 3.0295*1034 բայտ/գ: Կենսազանգվածի տվյալներով, որոշված է յուրաքանչյուր էկոհամակարգի միավոր տարածքի տեղեկատվության գումարային մեծությունը, որն արտացոլում է տվյալ էկոհամակարգի կենսաբազմազանության գենոֆոնդի պահպանման ներուժը (աղ.1): Էկոհամակարգերի կենսաարդյունավետության և տեղեկատվության մեծությունների միջև գոյություն ունի ուղիղ կապ: Բարձր կենսաարդյունավետությամբ օժտված էկոհամակարգերն այստեղ ունեն տեղեկատվական մեծ կարողություն, հետևաբար միջավայրի փոփոխությունների նկատմամբ դրսևորում են բարձր դիմացկունություն: Չնայած ներքին տարբերություններին` Վայոց Ձորի տարածքն աչքի է ընկնում էկոհամակարգերի տեղեկատվական ներուժի բարձր ցուցանիշով, միավոր տարածքի միջինը հավասար է մոտ 457*1034 բայտ/մ2:

Կենսաբանական գործընթացների էկոլոգիական գնի մասին կարելի է խոսել միայն պայմանականորեն: Բերված օրինակն արտահայտում է դիտարկվող տարածքի համեմատաբար բարձրարժեք և ցածրարժեք էկոհամակարգերը: Պետք է նշել, որ Վայոց Ձորի բարձրարժեք էկոհամակարգերն ունենալով միջավայրաստեղծ կարևոր նշանակություն ավելի խոցելի են և համակարգի կարգավորված վիճակի մարդածին խախտման դեպքում` արժեքային կորուստն ավելի մեծ է լինում, քան ցածրարժեք էկոհամակարգերում, իսկ ինքնավերականգնման կարողությունը թույլ և տևական: Թեև ցածրարժեք էկոհամակարգերի կենսաէներգետիկ ներուժը փոքր է, բայց դրանք տարվա ընթացքում ունեն ՖԱՃ-ի ռեսուրսների մեծ կուտակում, որը չի օգտագործվում խոնավության անբավարար քանակության պատճառով: Վայոց Ձորի միավոր տարածքի համար կենսաբաղադրիչի էներգետիկ միջին արժեքը կազմում է 5 դոլլար/մ2: Նկար 1: Վայոց Ձորի բնական էկոհամակարգերի էկոլոգիական տարողունակությունը

Յուրաքանչյուր բնական էկոհամակարգի համար այն կունենա հետևյալ տեսքը` կիսաանապատային էկոհամակարգերում 2800 մարդ, չոր լեռնատափաստանում` 7500 մարդ, լեռնատափաստանում` 61400 մարդ, մարգագետնատափաստանում` 27400 մարդ, լեռնաանտառայինում` 34300 մարդ, մերձալպյանում` 21000 մարդ, ալպյանում` 18600 մարդ:

Վայոց Ձորի յուրաքանչյուր բնական էկոհամակարգի կենսազանգվածի օգտագործման թույլատրելի քանակությունը հաշվարկված և քարտեզագրված է ըստ սնման շղթայի սննդային մակարդակների (նկ.1): Համաձայն հարմարավետության համար անհրաժեշտ նվազագույն տարածքի ընդհանուր մեծության, Վայոց Ձորի բնակչության թվաքանակը չպետք է գերազանցի 330000-ը: Այդ թվաքանակի դեպքում, մարդու տարածքային հարմարավետության համար անհրաժեշտ է լինելու 82.4 կմ2 տեխնատարածություն, 247.3 կմ2 անտառ կամ կանաչ տարածություն, 923.2 կմ2 վարելահող և 1055.1 կմ2 արոտավայր, որն ըստ բարձրաչափական գոտիների կբաշխվի հետևյալ կերպ` ցածր և միջին լեռնային գոտիներն ընդգրկելու են տեխնատարածությունը, անտառը կամ կանաչ տարածությունը, վարելահողերն ամբողջությամբ և մասամբ (464 կմ2) արոտավայր, իսկ բարձր լեռնային գոտին ամբողջությամբ կզբաղեցնեն արոտավայրերը: Ստացված ցուցանիշները համադրելով վերոհիշյալ հողատիպերին համապատասխանող բնական էկոհամակարգերի կենսաարդյունավետության հետ (աղ.1) կստացվի յուրաքանչյուր բնակչին հասնող էներգիայի քանակությունը, այն մոտավորապես հավասար է 62*105 կկալ/տարի, որը կարող է բավարարել 7.1 մարդու, այսինքն տարածքի մարդածին ծանրաբեռնվածությունն այստեղ զգալի ցածր է (թույլատրելի ծանրաբեռնվածության դեպքում, տարածքը կբավարարի մոտ 6 անգամ ավելի բնակչության): Սակայն բնակչության խտության էկոլոգիական ցուցանիշների հաշվի առնումով (հիմք ընդունելով կենսամիջավայրի որակը և ոչ թե սննդային ապահովվածության մակարդակը) և ելնելով բնական էկոհամակարգերի հավասարակշռության պահպանման անհրաժեշտությունից (տարեկան առաջացած կենսաարդյունավետության միայն 10%-ի օգտագործման պարագայում)` վերոհիշյալ կառուցվածքով հողատարածքը կարող է ապահովել մոտավորապես 0.7 մարդու:

Բայց, բնակչության թույլատրելի խտության ընդհանուր պատկերը ստանալու և տարածքի տարողունակության ներուժը որոշելու համար անհրաժեշտ է հաշվարկել նաև գյուղատնտեսական հողատեսքերի արդյունավետությունը, քանի որ բնակչությանը սննդային կալորիաներով ապահովում են ագրոէկոհամակարգերը:

--------------------------------------------------------------------------

*-Միջազգային ընդունված չափանիշների համաձայն, յուրաքանչյուր մարդու տարածքային հարմարավետության համար անհրաժեշտ է 250 մ2 տեխնատարածություն, 750 մ2 անտառ կամ կանաչ տարածություն, 2800 մ2 վարելահող և 3200 մ2 արոտավայր, ընդամենը` 7000 մ2:

 

------------------------------------------------------------

 

Հավելված 10

 

Վերջինս մարդածին ազդեցությամբ փոփոխվում է և հանդիսանում է դինամիկ մեծություն: ՈՒնենալով ՖԱՃ-ի ամսական քանակությունն ըստ բարձրությունների և տարբեր կողմնադրությունների վրա, հաշվարկել է վեգետացիոն ժամանակահատվածում միավոր տարածքի ՖԱՃ-ի գումարային մեծությունը, որն օգտագործվել է որպես ելակետային ցուցանիշ հողահանդակների բերքատվության ներուժի որոշման համար (աղ.1):

Կատարված հաշվարկների համաձայն Վայոց Ձորը վեգետացիոն ժամանակահատվածում ստանում է 109101*1010 կկալ ՖԱՃ, որից բնական էկոհամակարգերի մաքուր առաջնային արդյունավետության վերածվում է մոտ 1906*1010 կկալ-ն կամ 1.7%-ը: Վեգետացիայի առավել արդյունավետ ժամանակաշրջանում, համախառն արդյունավետության տեսականորեն կարող է վերածվել ստացված արեգակնային էներգիայի ավելի քան 5%-ը և 50%-ից ավելին կարող է վերածվել մաքուր առաջնային արդյունավետության: Սակայն, ամենաբարենպաստ պայմաններում անգամ այդպիսի բարձր օրական արդյունավետություն չի կարող պահպանվել ամբողջ վեգետացիայի ընթացքում, և հնարավոր չէ այդքան բերք ստանալ գյուղատնտեսական մեծ հողակտորներից: Ֆոտոսինթեզի համախառն արդյունավետության վերին սահմանը գործնական հաշվարկներում ընդունված է 50000 կկալ/մ2 տարի, որի սահմաններում մարդը կարող է բավարարել իր պահանջները: Այդ չափանիշն օգտագործելով որոշվել է Վայոց Ձորի բարձրաչափական գոտիների տարբեր կողմնադրությամբ լեռնալանջերի ֆոտոսինթեզի համախառն արդյունավետության ներուժի սահմանային քանակությունը (աղ.1), որի ցուցանիշը Վայոց Ձորի ամբողջ տարածքի համար տարեկան կազմում է 11540*1010 կկալ: Վեգետացիայի ընթացքում ՖԱՃ-ի գումարային քանակությունը Վայոց Ձորի բարձրաչափական ցածր, միջին և բարձր լեռնային գոտիներում գերազանցում է 50000 կկալ/մ2-ին, հետևաբար կարելի է ասել, որ ուսումնասիրվող տարածքն ունի ֆոտոսինթեզի համախառն արդյունավետության ստացման մեծ ներուժ, սակայն պետք է կարևորել նաև բույսերի կողմից ՖԱՃ-ի օգտագործման ՕԳԳ-ն: Տվյալ դեպքում, 50000 կկալ/մ2 համախառն արդյունավետություն ստեղծելու համար ՖԱՃ-ի օգտագործման ՕԳԳ-ն պետք է հասցվի ցածր լեռնային գոտում մինչև 9.3%, միջին լեռնային գոտում 9.7-10.9%, իսկ բարձր լեռնային գոտում 12.4%: Այդ ցուցանիշներին կարելի է հասնել հետագա գիտատեխնիկական առաջընթացի նոր ձեռքբերումների լայնածավալ ներդրման շնորհիվ:

Կերակրման չափանիշներով որոշվում է, որ մեկ կովի օրական միջին կերի պահանջը հավասար է 5, ոչխարինը` 1.8, իսկ ձիերին և խոզերին` 3 կերամիավոր:

Վայոց Ձորում բնական կերահանդակների թույլատրելի ծանրաբեռնվածության միջինացված ցուցանիշը միավոր հողատարածության հաշվով (1 հա) կովերի համար 0.54 է, ոչխարներին` 1.21, իսկ ձիերին և խոզերին 0.73: Եթե ստացված արդյունքները համադրվի, համաձայն հարմարավետության միջազգային չափանիշի արդեն իսկ հաշվարկված արոտավայրերի ընդհանուր մակերեսի հետ, որը հավասար է 1055.1 կմ2-ի, ապա կստացվի Վայոց Ձորի համար թույլատրելի անասնագլխաքանակն ըստ առանձին անասնատեսակների: Խոշոր եղջերավոր անասունների գլխաքանակն ուսումնասիրվող տարածքում չպետք է գերազանցի 57 հազարը, մանր եղջերավոր անասունների թիվը` 128 հազարը, ձիերի և խոզերի թիվը` 77 հազարը, բայց կարևոր է այն հանգամանքը, որ տարբեր տեսակի անասուններ պահելու դեպքում, անհրաժեշտ է գտնել լավագույն համադրումն այնպես, որպեսզի միավոր տարածքի թույլատրելի ծանրաբեռնվածությունը չխախտվի, այսինքն կերամիավորի օգտագործումը լինի հավասարակշռված: Վիճակագրական տվյալների համաձայն 2008 թվականին Վայոց Ձորում խոշոր եղջերավոր անասունների գլխաքանակը եղել է շուրջ 20 հազար, իսկ մանր եղջերավոր անասուններինը` 32 հազար: Այդ թվաքանակի դեպքում արոտավայրերի ծանրաբեռնվածությունը մոտ 1.8 անգամ պակաս է քան թույլ է տալիս բնական կերահանդակների տարողունակությունը: Բնական կերահանդակների թույլատրելի ծանրաբեռնվածության լիարժեք օգտագործման դեպքում` անասունների համար տարեկան կպահանջվի շուրջ 1.2 մլն. մ3 ջուր: ՈՒսումնասիրվող տարածքի ջրառեսուրսային ներուժը կազմում է 505 մլն. մ3, ակնհայտ է, որ կենդանիների կենսաբանական պահանջը բավարարող ջրային ռեսուրսներն անասնագլխաքանակը սահմանափակող գործոն չեն հանդիսանում:

 

Հավելված 11

 

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ 2008 Թ. ՍԵՊՏԵՄԲԵՐԻ 18-Ի N 1064-Ն ՈՐՈՇՈՒՄԸ

 

ՋԵՐՄՈՒԿ ՔԱՂԱՔԸ ԶԲՈՍԱՇՐՋԱՅԻՆ ԿԵՆՏՐՈՆ ՀԱՅՏԱՐԱՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

 

«Զբոսաշրջության և զբոսաշրջային գործունեության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի 2-րդ հոդվածին և 6-րդ հոդվածի 1-ին մասի 4-րդ կետին համապատասխան` Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը որոշում է.

1. Ջերմուկ քաղաքը հայտարարել զբոսաշրջային կենտրոն:

2. Հաստատել Ջերմուկ քաղաքի զարգացման ծրագրի հայեցակարգային նպատակները և գերակա խնդիրները` համաձայն հավելվածի:

3. Հայաստանի Հանրապետության էկոնոմիկայի նախարարին`

1) սույն որոշումն ուժի մեջ մտնելու օրվանից եռօրյա ժամկետում ապահովել Ջերմուկ քաղաքի զարգացման ծրագրի մշակումը և այն Հայաստանի Հանրապետության կառավարություն ներկայացնելը` Ջերմուկ քաղաքի զարգացման ծրագրի հայեցակարգային նպատակներին և գերակա խնդիրներին համապատասխան.

2) Ջերմուկ քաղաքի զարգացման ծրագրի մշակման գործընթացում ապահովել բոլոր շահագրգիռ կողմերի համագործակցությունը, ինչպես նաև միջազգային փորձագետների ներգրավումը:

4. Սահմանել, որ`

1) Ջերմուկ քաղաքի զարգացման ծրագիրը մշակվում է` հիմք ընդունելով Ջերմուկ քաղաքի գլխավոր հատակագիծը.

2) անհրաժեշտության դեպքում Ջերմուկ քաղաքի գլխավոր հատակագծում կարող են կատարվել փոփոխություններ` Ջերմուկ քաղաքի զարգացման ծրագրին համապատասխան:

 

Հավելված

ՀՀ կառավարության

2008 թվականի սեպտեմբերի 18-ի

N 1064-Ն որոշման

 

ՋԵՐՄՈՒԿ ՔԱՂԱՔԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԾՐԱԳՐԻ ՀԱՅԵՑԱԿԱՐԳԱՅԻՆ ՆՊԱՏԱԿՆԵՐՆ ՈՒ ԳԵՐԱԿԱ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ

 

I. ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԴՐՈՒՅԹՆԵՐ

 

1. Համաձայն Հայաստանի Հանրապետության կառավարության կողմից 2008 թվականի փետրվարի 13-ին հավանության արժանացած զբոսաշրջության զարգացման հայեցակարգի` զբոսաշրջության բնագավառի պետական քաղաքականության նպատակն ազգային եկամտի ավելացման, համաչափ տարածքային զարգացման, բնակչության կենսամակարդակի բարձրացման և աղքատության նվազեցման գործընթացում զբոսաշրջության ներդրումը մեծացնելն է` պայմանավորված`

1) զբոսաշրջային այցելությունների թվի աճով.

2) զբոսաշրջությունից ստացված եկամտի ավելացմամբ.

3) աշխատատեղերի ստեղծմամբ:

2. Հայաստանի զբոսաշրջային ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործմամբ նոր, մրցունակ զբոսաշրջային ուղղությունների զարգացման, զբոսաշրջային սեզոնի երկարաձգման միջոցով Հայաստանի զբոսաշրջային արդյունքի մրցունակության բարձրացումը, Հայաստանի համայնքներում զբոսաշրջային զարգացումը պետական քաղաքականության նպատակների իրականացմանն ուղղված հիմնական խնդիրներից են:

3. «Հայաստանը` կազմակերպված հանգստի կենտրոն» համազգային նախագիծը, որն ուղղված է զբոսաշրջության զարգացման հայեցակարգով նախատեսված պետական քաղաքականության խնդիրների լուծմանը և, ըստ էության, այդ հայեցակարգից բխող 2008-2012 թվականների միջոցառումների ծրագիր է, ներառում է առողջարանային ձմեռային զբոսաշրջության զարգացման, ինչպես նաև Հայաստանի համայնքներում զբոսաշրջության զարգացման ծրագրերի մշակումը և իրականացումը, ինչից և բխում է Ջերմուկ քաղաքի զարգացման ծրագրի մշակումը և իրականացումը:

4. Առողջարանային ռեսուրսներով հարուստ Հայաստանում Ջերմուկն քաղաքն իր ուրույն տեղն ու ավանդույթներն ունի: Խորհրդային տարիներին այն համամիութենական նշանակության առողջարանային քաղաք էր, որը տարեկան ընդունում էր ավելի քան 20000 զբոսաշրջիկներ: Խորհրդային Միության փլուզմամբ պայմանավորված` ռուսական և նախկին խորհրդային հանրապետությունների շուկան կորցնելուց հետո Ջերմուկն այսօր տարեկան հյուրընկալում է շուրջ 5000 զբոսաշրջիկների:

5. Իր բնակլիմայական պայմաններով, ազգային առանձնահատկություններով ու ավանդույթներով և արդեն իսկ զարգացող ենթակառուցվածքներով (Հայաստանի Հանրապետության պետական բյուջեից 1,3 մլրդ դրամի ներդրմամբ կառուցվել և 2007 թվականից գործում է միջազգային չափանիշներով նորագույն տեխնոլոգիաներին համապատասխանող ճոպանուղի` իր դահուկուղիներով) քաղաքը լուրջ հեռանկար ունի համաշխարհային հեղինակավոր զբոսաշրջավայրերին այընտրանքային առողջարանային և ձմեռային զբոսաշրջային կենտրոն դառնալու և համաշխարհային զբոսաշրջային արդյունաբերության մեջ իր տեղն ու դերն ունենալու:

6. համաշխարհային առողջարանային արդյունաբերությունը դինամիկ զարգանում է: Գնալով, աճում են թե՛ առողջարանային ծառայությունների նկատմամբ պահանջարկը և թե՛ մրցակցությունը` նմանատիպ ծառայություններ մատուցող զբոսաշրջավայրերի միջև:

7. 2007 թվականի տվյալների համաձայն աշխարհում գործում է 71600 առողջարան` 1,2 մլն աշխատատեղերով: Առողջարանային ոլորտում կատարվող կապիտալ ներդրումները հասել են 13 մլրդ-ի և շարունակաբար աճում են, իսկ համաշխարհային առողջարանային ձմեռային զբոսաշրջային արդյունաբերությունը հանդես է գալիս 275 զբոսաշրջավայրով, տարեկան 80 մլն զբոսաշրջիկով և 64 մլրդ տարեկան եկամտով:

9. Ջերմուկն իր տաք հանքային ջրերով (կազմության և բուժիչ հատկություններով) չափազանց մոտ է չեխական հեղինակավոր Կառլովի Վարի առողջարանային քաղաքին, որտեղ 2008 թվականի վիճակագրական տվյալներով ամսական միջինը 10000 զբոսաշրջիկ է այցելում:

10. Եթե հաշվի առնենք այն հանգամանքը, որ Ջերմուկի բնությունը նույնպես չի զիջում Կառլովի Վարիին, ինչպես նաև ձմեռային և այլ զբոսաշրջային ձևերի զարգացման հնարավորությունները Ջերմուկում, ապա նպատակային ծրագրի իրականացման (անհրաժեշտ ներդրումների ապահովմամբ), դրա շրջանակներում բոլոր շահագրգիռ կողմերի (պետական և մասնավոր) ակտիվ ու արդյունավետ զբոսաշրջավայրերին այլընտրանքային զբոսաշրջավայրի վերածվելու հեռանկարն իրականանալի է:

 

II. ՋԵՐՄՈՒԿ ՔԱՂԱՔԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԾՐԱԳՐԻ ՀԱՅԵՑԱԿԱՐԳԱՅԻՆ ՆՊԱՏԱԿՆԵՐԸ

 

11. Ջերմուկ քաղաքի զարգացման ծրագրի հայեցակարգային նպատակներն են` մինչև 2012 թվականը`

1) Ջերմուկ քաղաքը միջազգային չափանիշներին համապատասխանող, տարվա չորս եղանակների զբոսաշրջային կենտրոն դարձնելը` այն զարգացնելով որպես`

ա. առողջարանային և ձմեռային զբոսաշրջային կենտրոն,

բ. շախմատի միջազգային մրցաշարերի կազմակերպման կենտրոն,

գ. համահայկական, ինչպես նաև միջազգային մանկապատանեկան և երիտասարդական ճամբարատեղի,

դ. մշակութային զբոսաշրջության կենտրոն,

2) տարեկան 100 հազ. զբոսաշրջային այցելության ապահովումը.

3) զբոսաշրջությունից ստացվող եկամուտը տարեկան 100 մլն ԱՄՆ-ի դոլարին համարժեք դրամի հասցնելը.

4) 4000 լրացուցիչ աշխատատեղի ապահովումը:

 

III. ՋԵՐՄՈՒԿ ՔԱՂԱՔԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԾՐԱԳՐԻ ԳԵՐԱԿԱ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ

 

12. Ջերմուկ քաղաքի զարգացման ծրագրի գերակա խնդիրներն են`

1) քաղաքի ենթակառուցվածքների ձևավորումը և զարգացումը` քաղաքի ազգային նկարագրին, առանձնահատկություններին և ավանդույթներին, պատմամշակութային ժառանգությանը հարիր, միջազգային չափանիշներին համապատասխանող, լիարժեք ավարտված, խնամված և գրավիչ ճարտարապետական միջավայրի տեսլականին համապատասխան.

2) քաղաքի տրանսպորտային համակարգի բարելավումը` քաղաքն ապահովելով էկոլոգիապես մաքուր տրանսպորտով (էլեկտրատրանսպորտ, ձիակառքեր, հեծանիվներ, ճոպանուղիներ), իսկ քաղաքի մատույցները` ավտոկայանատեղիներով.

3) քաղաքի` բարձրորակ ինտերնետ կապով ապահովումը.

4) Ջերմուկի առողջարանների` եվրոպական բարձրակարգ ծառայություններ մատուցող առողջարանների ցանցին ինտեգրումը.

5) քաղաքը շախմատի միջազգային մրցաշարերի կազմակերպման կենտրոն դարձնելը.

6) քաղաքում առանձին ծառայություններով մասնագիտացված թաղամասերի, փողոցների, ինչպես նաև ավանդական արհեստագործական շարքի ձևավորումը.

7) քաղաքը համահայկական, ինչպես նաև միջազգային մանկապատանեկան և երիտասարդական ճամբարատեղի դարձնելը.

8) մարդկային ռեսուրսների զարգացումը` ապահովելով կադրերի շարունակական պատրաստումը և վերապատրաստումը.

9) քաղաքի` այլընտրանքային ճանապարհներով և տրանսպորտային կապով ապահովումը.

10) Ջերմուկ քաղաքի` որպես համաշխարհային հեղինակավոր (ալպիական, չեխական, գերմանական) զբոսաշրջավայրերին այլընտրանքային առողջարանային, ձմեռային և պատմամշակութային զբոսաշրջային կենտրոնի նկարագրի ձևավորումը և այն միջազգային շուկայում պատշաճ ներկայացնելը.

11) Ջերմուկ քաղաքի` որպես տարվա չորսեղանակների, գրավիչ ու բարենպաստ զբոսաշրջային կենտրոնի նկարագրի ձևավորումը և այն միջազգային շուկայում պատշաճ ներկայացնելը.

12) նախադրյալների ստեղծումը` քաղաքի բնության ռեկրեացիոն ռեսուրսների պահպանության և կայուն օգտագործման համար:

 

IV. ՋԵՐՄՈՒԿ ՔԱՂԱՔԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԾՐԱԳՐԻ ԳԵՐԱԿԱ ԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ԻՐԱԿԱՆԱՑՄԱՆ ՄԻՋՈՑԱՌՈՒՄՆԵՐԸ

 

13. Ջերմուկ քաղաքի զարգացման ծրագրի գերակա խնդիրների իրականացման միջոցառումները հետևյալն են`

1) քաղաքի ենթակառուցվածքների նկատմամբ սույն հավելվածի 12-րդ կետի առաջին ենթակետով նախատեսված տեսլականի համապատասխանող չափանիշների սահմանում` բոլոր շահագրգիռ կողմերի (պետական և մասնավոր) մասնակցությամբ.

2) չափանիշների սահմանման գործընթացի արդյունավետությունն ապահովելու նպատակով մրցույթների կազմակերպման և փորձագետների ներգրավման միջոցով պատկերավոր նյութերի պատրաստում (վիզուալիզացիա).

3) ընտրված վայրերում, զարգացման ծրագրին և սահմանված չափանիշներին ու պայմաններին համապատասխան կառուցապատումների նպատակով` մասնավոր ներդրողներին հողամասի հատկացում` հողի նկատմամբ իրավունքների ձևավորմամբ, «մեկ պատուհանի» սկզբունքով.

4) քաղաքի զարգացման ծրագրի իրականացման շրջանակներում, անհրաժեշտության դեպքում, իրավաբանական կամ ֆիզիկական անձանց սեփականության իրավունքով պատկանող հողամասերի կամ այլ անշարժ գույքի ձեռքբերում` օրենքով սահմանված կարգով, շուկայական արժեքով փոխհատուցման կամ սեփականատերերի` իրականացվող ծրագրերին իրենց հայեցողությամբ մասնակցության ապահովման միջոցով, համագործակցելով ներդրողների հետ.

5) պատմամշակութային հուշարձանների, քաղաքաշինական միջավայրի պահպանության և կառուցապատման կարգավորման նպատակով Ջերմուկ քաղաքի պատմամշակութային հուշարձանների պահպանական գոտիների նախագծի կազմում.

6) պետական միջոցներով պիլոտային, օրինակելի ենթակառուցվածքների ձևավորում` սահմանված չափանիշներին համապատասխան.

7) քաղաքում ենթակառուցվածքների ձևավորում և ցանկացած կառուցապատման իրականացում` բացառապես քաղաքի զարգացման ծրագրին ու սահմանված չափանիշներին համապատասխան.

8) Եվրոպական առողջարանների ասոցիացիայի հետ (ներառյալ դրանց որակավորումը` վերջինիս չափանիշներին համապատասխան) Ջերմուկի առողջարանների ակտիվով ու արդյունավետ համագործակցության ապահովում.

9) քաղաքում առողջարանային, ձմեռային և պատմամշկութային զբոսաշրջության մասնագիտացված կրթական հաստատության հիմնում` համագործակցելով լավագույն փորձ ունեցող միջազգային կրթական հաստատությունների հետ (մասնավորապես, շվեյցարական փորձի ներդրմամբ)` քաղաքը տարածաշրջանային կրթական կենտրոն դարձնելու հեռանկարով.

10) քաղաքում շախմատի միջազգային մրցաշարեր կազմակերպելու համար համապատասխան ենթակառուցվածքների, գրավիչ մրցանակային ֆոնդի, քաղաքի նկարագրի` որպես շախմատի հեղինակավոր միջազգային մրցաշարային կենտրոնի ձևավորում, նման մրցաշարերի կազմակերպման ավանդույթների պահպանում և զարգացում.

11) մանկապատանեկան և երիտասարդական ճամբարների համար համապատասխան ենթակառուցվածքների ձևավորում, ժամանցի, մշակութային միջոցառումների կազմակերպման, երեխաների շփումն ու բարեկամությունն ապահովող ծրագրերի, քաղաքի` որպես համահայկական և միջազգային մանկապատանեկան ճամբարատեղիի մարքեթինգային ծրագրի մշակում.

12) Երևան քաղաքը հանրապետության հարավին կապող թունելի կառուցման ապահովում, ինչը, ճանապարհի զգալի կրճատման շնորհիվ, բացի զբոսաշրջային նշանակությունից, կարող է լինել առևտրատնտեսական լուրջ գործոն.

13) քաղաքի` ուղղաթիռների և թեթև ինքնաթիռների համար օդանավակայանով ապահովում, համապատասխան երթուղիների կազմակերպում.

14) բանկային ծառայությունների բարելավում` զբոսաշրջային ծառայությունների մատուցումն առավել դյուրին ու մատչելի դարձնելու նպատակով.

15) Հայաստանի Հանրապետության բնության թանգարանի Ջերմուկի մասնաճյուղի հիմքում.

16) քաղաքում մշակույթի և ժամանցի կենտրոնի կառուցման ապահովում.

17) Ֆիդայինների ծառուղու ամբողջացում.

18) Ջերմուկ քաղաքի զարգացման ծրագրի մշակման և իրականացման ֆինանսավորման ու ներդրումների (պետական և մասնավոր) չափն ու կարգը սահմանող պլանի մշակում:

 

Հավելված 12

 

. Մարզի ցածրադիր գոտում (մինչև 1400 մ նիշերը, որն ընդգրկում է հիմնականում ինտենսիվ յուրացված գոտին` Արփա գետի մերձհունային մասը արևմտյան սահմանից մինչև Մալիշկա գյուղը) ջերմաստիճանի օրական մեծ տատանումների հետևանքով մերկացած ապարները ենթարկվում են հողմահարման` վերածվելով քարաբեկորների: Վերջինները զառիթափ լանջերով տեղափոխվում են ցած և կուտակվում ստորոտում կոների ձևով, իսկ համեմատաբար թույլ թեքություն ունեցող լանջերում պահպանվում են տեղում: Այդ է պատճառը, որ մարզի ցածրադիր մասերում (մինչև 1400 մ) լանջերը մերկ են ու ժայռոտ, զուրկ հողածածկույթից կամ ծածկված են քարացրոններով:

Նկարագրվող գոտում հողառաջացման պայմանները անբարենպաստ են: Զառիթափ լանջերը, աղքատ բուսածածկը, կիսաչոր կլիման խոչընդոտ են հանդիսանում հզոր հողածածկի առաջամանը: Բացառություն են կազմում Արփա գետի ողողահունը և սարավանդները, որտեղ հիմնականում տեղակայված են բնակավայրերը, ծածկված են ալյուվիալ մարգագետնային ոռոգովի հողերով, իսկ քարքարոտ լանջերը` շատ թույլ զարգացած գորշ և բաց գորշ հողերով, մինչև 0.5 տոկոս հումուսի և կարբոնատային աղերի զգալի պարունակությամբ: Մարզի ցածրադիր գոտում (մինչև 1700-1800 մ նիշերը) հիմնականում սարավանդների վրա զարգացած են լեռնա-շականակագույն հողերը, որոնք նպաստավոր են հացահատիկային կուլտուրաների մշակման համար, որոշ հովիտներում` ոռոգման շնորհիվ տարածված են նաև այգիները:

. Մարզի միջին բարձրության լեռնային գոտում (1400-2800 մ), որը պայտաձև շրջապատում է Արփայի գոգահովիտը, հիմնականում տարածված են լեռնային շականակագույն հողերը: Հողերի այս տիպը բնորոշվում է վերին կուտակման հորիզոնի միջին հումուսացվածությամբ (2.0-4.5%), վերից-վար քարքարոտության, կմախքայնության և կարբոնատայնության ավելացմամբ:

Հողերի այս գոտուն բնորոշ է խիստ մասնատվածությունը: Այս գոտում հանդիպում են նաև դարչնագույն անտառային հողեր, հետանտառային տափաստանացված դարչնագույն հողեր: Այս գոտուն բնորոշ են սողանքները, որոնց միանում են մորենային և պրովյուվիալ հզոր նստվածքների կուտակումները, հատկապես թեք լանջերին (Մարտիրոս, Զառիթափ, Արտավան գյուղերի շրջակայքը):

Այս գոտուն բնորոշ լեռնաանտառային գորշ հողերը համեմատաբար թույլ են զարգացած, զուրկ են կրայնությունից, ունեն թույլ զարգացած ստրուկտուրա:

. Մարզի հյուսիս-արևելքում շականակագույն հողերը փոխարինված են լեռնային սևահողերով: Այդ հողերը բարձրանում են մինչև 2400-2500 մ նիշերը: Առավել բարձրադիր շրջաններում (2300-2400 մ) սևահողերին փոխարինում են լեռնամարգագետնային հողերը, որոնք տարածված են մարզի հյուսիսում և հյուսիս-արևելքում: Այդ հողերը իրենց վերին հորիզոններում պարունակում են մեծ քանակությամբ հումուս (30-40%):

. Վայոց Ձորի միջին բարձրության լեռնային գոտում անտառային հողերը տարածված են ազոնալ համարյա նույն բարձրությունների վրա, բայց լեռնահովիտներում այն ձգվում է նաև լանջերին նեղ հատվածներով: Անտառային գոտու հողերը համեմատաբար թույլ են զարգացած, քան հանրապետության անտառային այլ շրջաններում: Այդ հողերը լեռնաանտառային գորշ հողեր են, քիչ հումուս են պարունակում, ունեն թույլ զարգացած ստրուկտուրա, զուրկ են կրայնությունից:

. Մարզի 2800 մ-ից բարձր տարածքներում կլիմայական առանձնահատկությունների պատճառով հողային ծածկույթը խիստ աղքատ է, թույլ զարգացած, կմածքային, զուրկ ստրուկտուրայից և գենետիկական հորիզոններից:

 

Հավելված 13

 

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԲՆԱՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ՆԱԽԱՐԱՐԻ ԱՌԱՋԻՆ ՏԵՂԱԿԱԼ

 

    0009 Երևան,  Հանրապետության հր.,           N 2 04/28

    կառավարության 3-րդ տուն                    30.01.2009 թ.

 

«Հայնախագիծ» ԲԲԸ

տնօրեն պարոն Գ. Ազիզյանին

 

Հարգելի պարոն Ազիզյան

 

Ի պատասխան Ձեր 14.01.09 թ. N 8/քաղշին գրության, ներկայացնում են Ձեր կողմից հայցվող բնապահպանական ոլորտի համապատասխան ելակետային տվյալները և Վայոց Ձորի մարզում առկա բնության հատուկ պահպանվող տարածքների քարտեզի էլեկտրոնային տարբերակը (կցվում է):

Առդիր` 16 թերթ և մեկ էլեկտրոնային կրիչ:

 

    Հարգանքով`         Ս. Պապյան

 

. Մթնոլորտի պահպանության ոլորտ

 

Մթնոլորտն աղտոտող աղբյուրներ ունեցող կազմակերպությունների

ցանկ

 

.___________________________________________________________.

| 1.|«Ջերմուկ» ՓԲԸ                        |Ջերմուկ          |

|___|_____________________________________|_________________|

| 2.|«ԲԿՏ» ՍՊԸ                            |3 կմ Եղեգնաձորից |

|___|_____________________________________|_________________|

| 3.|«Արարատ» մոր և  մանկան առողջարան     |Ջերմուկ          |

|___|_____________________________________|_________________|

| 4.|Վայքի աղբավայր                       |1.5 կմ Վայքից    |

|___|_____________________________________|_________________|

| 5.|«Վայքի ՃՇՇ» ՍՊԸ                      |Վայք             |

|___|_____________________________________|_________________|

| 6.|«Գետափի գինու գործարան» ԲԲԸ          |Գետափ            |

|___|_____________________________________|_________________|

| 7.|Վայքի «Արփի» հանքային ջրերի գործարան |Վայք             |

|___|_____________________________________|_________________|

| 8.|Ջերմուկի աղբավայր                    |2.5 կմ Ջերմուկից |

|___|_____________________________________|_________________|

| 9.|«Ջերմուկ առողջարան» ՓԲԸ              |Ջերմուկ          |

|___|_____________________________________|_________________|

|10.|«Ջերմուկ - 3»                        |Ջերմուկ          |

|___|_____________________________________|_________________|

|11.|«Ջերմուկի նոր կյանք»ՍՊԸ              |Ջերմուկ          |

|___|_____________________________________|_________________|

|12.|«Վայքի ՇԻԿ» ԲԲԸ                      |Ջերմուկ          |

|___|_____________________________________|_________________|

|13.|«Վարանցով և  որդիներ» ՍՊԸ            |Վայք             |

|___|_____________________________________|_________________|

|14.|«Գետնատուն» ՍՊԸ                      |Եղեգնաձոր        |

|___|_____________________________________|_________________|

|15.|«Եղեգնաձորի ճանշին» ՊՓԲԸ             |Եղեգնաձոր        |

|___|_____________________________________|_________________|

|16.|«Ջերմուկ գրուպ» ՓԲԸ                  |Ջերմուկ          |

|___|_____________________________________|_________________|

|17.|«Ջերմուկ-1» ՓԲԸ                      |Ջերմուկ          |

|___|_____________________________________|_________________|

|18.|«Վայոց Ձոր» ՓԲԸ                      |Ջերմուկ          |

|___|_____________________________________|_________________|

|19.|«Ջերմուկ բլու» ՓԲԸ                   |Ջերմուկ          |

|___|_____________________________________|_________________|

|20.|«Մանուկյան Վան» ՍՊԸ                  |Ջերմուկ          |

|___|_____________________________________|_________________|

|21.|«Վայք» ՍՊԸ                           |Զառիթափ          |

|___|_____________________________________|_________________|

|22.|«Ռաֆ էլ գրիգ» ՓԲԸ                    |Վայք             |

|___|_____________________________________|_________________|

|23.|«Ջերմուկշին» ՍՊԸ                     |Ջերմուկ          |

|___|_____________________________________|_________________|

|24.|«Ժայռ» ՍՊԸ                           |Եղեգնաձոր        |

|___|_____________________________________|_________________|

|25.|«Իզոտոն» ՍՊԸ                         |Եղեգնաձոր        |

.___________________________________________________________.

 

Շրջակա միջավայրի վրա ներգործության մոնիտորինգի կենտրոն ՊՈԱԿ-ը կարող է հաշվարկել և «Հայնախագիծ» ԲԲԸ-ին տրամադրել Վայոց Ձորի մարզի մթնոլորտային օդի և գետերի աղտոտող նյութերի կոնցենտրացիաների ֆոնային ցուցանիշները համապատասխան պայմանագրի առկայության դեպքում:

 

. կենսաբազմազանության պահպանության և կենսառեսուրսների կառավարման ոլորտ

 

Վայոց Ձորի մարզն աչքի է ընկնում բուսական և կենդանական աշխարհի հարուստ բազմազանությամբ և հանդիսանում է Հայաստանի և Կովկասի բուսականության տեսակառաջացման կարևորագույն օջախներից մեկը: Ըստ ֆլորիստիկ շրջանների` Դարալագյազի ֆլորիստիկ շրջանում առկա են 93 տեսակի ֆլորայի հազվագյուտ և անհետացող տեսակներ, իսկ էնդեմիկ տեսակների քանակը հասնում է 38-ի: Տարածքի 4,6%-ը կազմում են բնական անտառները:

 

Վայոց Ձորի մարզի ՀՀ Կարմիր գրքում գրանցված և անհետացման եզրին

գտնվող բույսերի և կենդանիների տեսակների

ցանկ

 

.______________________________________________________________________.

|Բույսեր             |Կաթնասուններ   |Թռչուններ        |Սողուններ և    |

|                    |               |                 |երկկենցաղներ   |

|____________________|_______________|_________________|_______________|

| 1.|Գիհի բազմապտուղ |Լայնականջ ոզնի |Եվրոպական տյուվիկ|Կանաչ դոդոշ    |

|   |(Juniperus      |(Erinoceus     |(Accipiter       |(Bufo viridis) |

|   |excelsa)        |auritus)       |brevipes)        |               |

|___|________________|_______________|_________________|_______________|

| 2.|Կապնդեղ         |Հարավային      |Եվրոպական օձակեր |Լճագորտ (Rana  |

|   |նրբաճյուղ       |պայտաքիթ       |(Circaetus       |ridibunda)     |

|   |(Seseli         |(Rhinolophus   |gallicus)        |               |

|   |leptocladium)   |euriale)       |                 |               |

|___|________________|_______________|_________________|_______________|

| 3.|Տերեփուկ        |Մեհելիի        |Հարավեվրոպական   |Փոքրասիական    |

|   |լեզվեյանման     |պայտաքիթ       |բերկուտ (Aguila  |գորտ (Rana     |

|   |(Centaurea      |(Rhinolophus   |chrysaetos fulva)|macrocnemis)   |

|   |leuzeoides)     |mehelyi)       |                 |               |

|___|________________|_______________|_________________|_______________|

| 4.|Տերեփուկ        |Նատերերի       |Նախասիական       |Կովկասյան      |

|   |ֆեոպապուսանման  |արաքսյան       |մորուքավոր արծիվ |ագաման         |

|   |(Centaurea      |գիշերային չղջիկ|(Gypaetus        |(Laudakia      |

|   |phaeopappoides),|(Myotis        |barbatus aureus) |caucasia)      |

|   |                |nattereri)     |                 |               |

|___|________________|_______________|_________________|_______________|

| 5.|Ճուռակախոտ փրչոտ|Ասիական        |Սև  անգղ         |Դեղնափորիկ     |

|   |(Hieracium      |լայնականջ չղջիկ|(Aegypius        |(Pseudopus     |

|   |pannosum)       |(Barbastella   |monachus)        |apodus)        |

|   |                |leucomelas),   |                 |               |

|___|________________|_______________|_________________|_______________|

| 6.|Կաթնուկ         |Անդրկովկասյան  |Սպիտակագլուխ     |Բարեկազմ       |

|   |Թախտաջյանի      |գորշ արջ (Ursus|անգղ (Gyps       |օձագլուխ       |

|   |(Lactuca        |arctos         |fulvus)          |(Ophisops      |

|   |Taktadzhianii)  |syriacus)      |                 |elegans)       |

|___|________________|_______________|_________________|_______________|

| 7.|Ստեպտորամֆուս   |Հարավռուսական  |Սովորական բալոբան|Սովորական      |

|   |չերեպանովի      |խայտաքիս       |(Falco cherrug)  |(Natrix        |

|   |(Steptorahamphus|(Vormela       |                 |natrix) և      |

|   |czerepanovii)   |peregusna)     |                 |ջրային (Natrix |

|   |                |               |                 |tesselata)     |

|   |                |               |                 |լորտուները     |

|___|________________|_______________|_________________|_______________|

| 8.|Լվածաղիկ կոչիի  |Կովկասյան      |Պարսկական կանաչ  |Կապարագույն    |

|   |(Tanacetum      |ջրասամույր     |մեղվակեր (Merops |սահնօձը        |

|   |Kotschyi)       |(Lutra lutra   |superciliosus    |(Coluber       |

|   |                |meridionalis)  |persicu)         |nummifer)      |

|___|________________|_______________|_________________|_______________|

| 9.|Գազ կարակուշի   |Կովկասյան      |Արևելյան         |Ոսկեգույն      |

|   |(Campanula      |անտառակատու    |կարմրագլուխ      |մաբույան       |

|   |karakuschensis) |(Felis         |շամփրուկ (Lanius |(Mabuya        |

|   |                |silvestris     |senator          |aurata         |

|   |                |caucasica)     |niloticus)       |septemtaeniata)|

|___|________________|_______________|_________________|_______________|

|10.|Վահանակերպ      |Առաջավորասիական|Երգող շահրիկ     |Կատվաօձը       |

|   |տափակապատիճ     |ընձառյուծ      |(Silvia hortensis|(Telescopus    |

|   |(Peltariopsis   |(Panthera      |crassirostris)   |fallax)        |

|   |planisliquana)  |parbus         |                 |               |

|   |                |tullianus)     |                 |               |

|___|________________|_______________|_________________|_______________|

|11.|Մեխակ մանրածաղիկ|Բեզոարյան այծ  |Սևավիզ           |Անդրկովկասյան  |

|   |(Dianthus       |(Capra         |Քարաթռչնիկ       |սահնօձը (Elaphe|

|   |parviflorus)    |aegagrus)      |(Oenanthe fisch) |hohenackeri)   |

|___|________________|_______________|_________________|_______________|

|12.|Վարդակուկ       |Հայկական       |Խայտաբղետ        |Սևագլուխ       |

|   |ոսկեզօծ         |մուֆլոն (Ovis  |ժայռային կեռնեխ  |ռինխոկալամուսը |

|   |(Rosularia      |ammon  gmelin) |(Monticola       |(Rhynchocalamus|

|   |chrysantha)     |և  այլն:       |saxatilis)       |melanocephalus)|

|___|________________|_______________|_________________|_______________|

|13.|Կուրկուրան      |               |Կապույտ ժայռային |Հայկական իժը   |

|   |մետաքսյա        |               |կեռնեխ (Monticola|(Vipera raddei)|

|   |(Hedysarum      |               |solitarius)      |և  այլն:       |

|   |sericeum)       |               |                 |               |

|___|________________|_______________|_________________|_______________|

|14.|Վիկ կապադոկյան  |               |Իրանական կապտափող|Երկարաոտ սցինկը|

|   |(Vicia          |               |(Luscinia svecica|(Eumeces       |

|   |cappadocica)    |               |occidentalis)    |schneideri)    |

|___|________________|_______________|_________________|_______________|

|15.|Եղեսպակ         |               |Սպիտակափող սոխակ |               |

|   |գրոսհեյմի       |               |(Irania          |               |

|   |(Salvia         |               |gutturalis)      |               |

|   |Grossheimii)    |               |                 |               |

|___|________________|_______________|_________________|_______________|

|16.|Աբեղախոտ        |               |Իրանական         |               |

|   |կրետական        |               |սովորական ճոճհավ |               |

|   |(Stachus cretica|               |(Remiz pendulinus|               |

|   |                |               |menzbieri)       |               |

|___|________________|_______________|_________________|_______________|

|17.|Սոխ ակակա       |               |Հայկական մեծ     |               |

|   |(Allium akaka)  |               |ժայռասիտեղ (Sitta|               |

|   |                |               |tephronata       |               |

|   |                |               |obscura)         |               |

|___|________________|_______________|_________________|_______________|

|18.|Տուղտավարդ      |               |Կարմրաթև  պատասող|               |

|   |սոսնովսկու      |               |(Tichodroma      |               |

|   |(Alcea          |               |muraria)         |               |

|   |sosnovskyi)     |               |                 |               |

|___|________________|_______________|_________________|_______________|

|19.|Տուղտավարդ      |               |Կարճամատ ճնճղուկ |               |

|   |սոսնովսկու      |               |(Carposiza       |               |

|   |(Alcea          |               |brachydactyla)   |               |

|   |sosnovskyi)     |               |                 |               |

|___|________________|_______________|_________________|_______________|

|20.|Որձաքիստ կոչիի  |               |Ժայռային         |               |

|   |(Arrhenaterum   |               |վարսակուկ        |               |

|   |kotchyi)        |               |(Emberiza        |               |

|   |                |               |buchanani) և     |               |

|   |                |               |այլն:            |               |

|___|________________|_______________|_________________|_______________|

|21.|Ցորեն վայրի     |               |                 |               |

|   |միահատիկ        |               |                 |               |

|   |(Triticum       |               |                 |               |

|   |boeoticum)      |               |                 |               |

|___|________________|_______________|_________________|_______________|

|22.|Մասրենի         |               |                 |               |

|   |կիսագնդաձև      |               |                 |               |

|   |(Rosa           |               |                 |               |

|   |haemisphaerica) |               |                 |               |

|___|________________|_______________|_________________|_______________|

|23.|Ստերելոպսիս     |               |                 |               |

|   |Մաղաքյանի       |               |                 |               |

|   |(Stelleropsis   |               |                 |               |

|   |magakjanii)     |               |                 |               |

|___|________________|_______________|_________________|_______________|

|24.|Խթանաբույս      |               |                 |               |

|   |երկարածաղիկ     |               |                 |               |

|   |(Centranthus    |               |                 |               |

|   |longiflorus) և  |               |                 |               |

|   |այլն:           |               |                 |               |

.______________________________________________________________________.

 

Վայոց Ձորի մարզում առկա բնության հատուկ պահպանվող տարածքները.

 

._____________________________________________________________________.

|ԲՀՊՏ-ի անվանումը     |Կարգավիճակը|Զբաղեցրած տարածքը|Պահպանման օբյեկտը|

|                     |           |/հա/ և  տեղադիրքը|                 |

|_____________________|___________|_________________|_________________|

|1.|Հեր-հերի          |արգելավայր |6139,            |Ռելիկտային       |

|  |նոսրուտային       |           |Արփա գետի աջափնյա|ծառակերպ գիհու   |

|  |/Եղեգիսի          |           |վտակ Հեր-հերի    |նոսր անտառները և |

|  |անտառտնտեսություն/|           |ավազանի 1400-2000|տանձի մնացորդային|

|  |                  |           |մ բարձրության վրա|այգին,           |

|  |                  |           |                 |տրագականտային    |

|  |                  |           |                 |գազերը:          |

|__|__________________|___________|_________________|_________________|

|2.|Ջերմուկի /Ջերմուկի|արգելավայր |3865,            |Կաղնու անտառները,|

|  |անտառտնտեսություն/|           |Արփա գետի ավազանի|Հայկական         |

|  |                  |           |1100-2800 մ      |մուֆլոնը,        |

|  |                  |           |բարձր. վրա       |Բեզոարյան այծը,  |

|  |                  |           |                 |արջը,            |

|  |                  |           |                 |Առաջավորասիական  |

|  |                  |           |                 |հովազը:          |

|__|__________________|___________|_________________|_________________|

|3.|Ջերմուկի          |արգելավայր |18 000,          |«Ջերմուկ»        |

|  |ջրաբանական        |           |Արփա գետի վերին  |հանքային ջուրը   |

|  |                  |           |հոսանքներում     |                 |

|__|__________________|___________|_________________|_________________|

|4.|Եղեգիսի           |արգելավայր |4200,            |Բեզոարյան այծ,   |

|  |/Եղեգնաձորի       |           |Արփա գետի աջափնյա|Հայկական մուֆլոն,|

|  |անտառտնտեսություն/|           |վտակ Եղեգիս գետի |Առաջավորասիական  |

|  |                  |           |ավազանի 1200-2800|հովազ, վայրի     |

|  |                  |           |մ բարձրության վրա|ցորենի մեծ       |

|  |                  |           |                 |բազմազանություն: |

._____________________________________________________________________.

 

Էլեկտրոնային կրիչով տրամադրվում է նաև Ջերմուկ, Ջերմուկի ջրաբանական, Հեր-Հերի նոսրանտառային և Եղեգնաձորի պետական արգելավայրերի նախնական քարտեզագրման նյութերը, որոնք կառավարության կողմից դեռևս չեն հաստատվել:

Վայոց Ձորի մարզում նախատեսվում է ստեղծել «Գնիշիկ» և «Ջերմուկ» ազգային պարկերը:

 

. Վտանգավոր նյութերի և թափոնների կառավարման ոլորտ

 

Հայցվող տեղեկատվությունը տնօրինում են տեղական ինքնակառավարման մարմինները:

 

. Ջրային ռեսուրսների կառավարման ոլորտ

 

Տրամադրվում է Վայոց Ձորի մարզի տարածքային հատակագծման համար անհրաժեշտ Արփա և Եղեգիս գետերի վրա գտնվող ջրի որակի թվով 6 դիտակետերի ցուցանիշները.

 

Մակերևութային ջրային ռեսուրսների աղտոտվածության բնութագիրը

 

    Տարեթիվ                      2007

    Դիտակետի համար                 83

    Ջրային ռեսուրսի անվանումը    Արփա 1922865

    Դիտակետի գտնվելու վայրը      ք. Ջերմուկ, 0.5 կմ քաղաքից վերև

Դիտակետի կոորդինատներ

 

._______________________________________________________________.

|         Ջրի որակի ցուցանիշները                                |

|_______________________________________________________________|

|Աղտոտվածությունը   |Անալիզների|Կոնցենտրացիան մգ/դմ3            |

|բնութագրող         |ընդհանուր |________________________________|

|                   |թիվը      |միջին     |Տարեկան   |Տարեկան   |

|                   |          |տարեկան   |առավել    |նվազ.     |

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ph                 |    6     | 7.8350000| 8.2399998| 7.3099999|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|ԹՔՊ                |    6     | 6.3333335|        12|         4|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|ԹԿՊ5               |    6     | 2.2349999| 3.0999999|       0.7|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|ԹՊՊ                |    6     | 1.9752001| 5.7850002| 0.2360000|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կախված մասնիկներ   |    6     | 46.733334|       108| 1.6000000|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Լուծված թթվածին    |    6     | 6.5500002| 9.6999998| 6.9000001|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ածխաթթու գազ       |    6     | 0.0565263|      0.29|         0|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կալցիում իոն       |    5     | 10.135022| 17.687704|  2.780587|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Մագնեզիում իոն     |    6     | 4.6922744| 9.8986292| 0.6430050|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Հիդրոկարբոնատ իոն  |    6     | 58.477501| 91.529999| 30.510000|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Սուլֆատ իոն        |    5     | 20.950155| 35.280373| 5.3738317|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Քլոր իոն           |    5     | 5.9673333| 9.6669998| 4.0409999|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Նատրիում           |    6     | 12.674829| 24.586033| 2.6946280|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կալիում            |    6     |  3.467865| 5.3105922| 1.2971060|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ամոնիում իոն       |    6     | 0.0091804| 0.0550826|         0|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Նիտրիտ իոն         |    6     | 0.0052009|    0.0168|         0|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Նիտրատ իոն         |    6     | 1.2906810|  2.854301| 0.0317204|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ֆոսֆատ իոն         |    6     | 0.0117000| 0.9364000|         0|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Սիլիցիում          |    6     | 9.2449999| 12.470000|     5.375|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կոշտություն        |    5     | 0.8299821|  1.709271| 0.1692735|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Պղինձ իոն          |    6     | 0.0032700|  0.010732| 0.0001320|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ցինկի իոն          |    6     | 0.0066883| 0.0174020|  0.000309|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ֆոսֆոր             |    6     | 0.2402657|  0.632247|  0.019248|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ալյումին           |    5     | 0.3153132|  1.384113|  0.035014|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Էլեկտրահաղորդական  |    6     | 95.333338|       118|        47|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Հանքայնացում       |    6     | 51.966687| 76.699997| 30.549999|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Քրոմ               |    6     | 0.0014938| 0.0048340|  0.000373|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կապար              |    6     | 0.0004565|  0.002100| 1.400E-06|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Մանգան             |    6     | 0.0380473| 0.1822070|  0.005585|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Արսեն              |    6     | 0.0024413|  0.004024| 0.0010760|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Նիկել              |    6     | 0.0011922| 0.0039130| 1.700E-05|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կոբալտ             |    6     | 0.0007248| 0.003544 | 1.200E-05|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Մոլիբդեն           |    6     | 0.0003083| 0.0005360| 2.800E-05|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ստրոնցիում         |    6     | 0.0998835|  0.145099|  0.034941|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Սելեն              |    6     | 0.0021735| 0.0087170| 0.0003870|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Վանադիում          |    6     | 0.0114755|  0.022131|  0.004994|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Բրոմ               |    6     | 0.0108855|  0.018906|0.00337450|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Երկաթ              |    6     | 0.8216974| 4.2168500|  0.015779|

|____________________________________________________|__________|

|Խմբագրել |                                          |Ելք       |

._______________________________________________________________.

 

    Տարեթիվ                      2007

    Դիտակետի համար                 84   

    Ջրային ռեսուրսի անվանումը    Արփա 1922645

    Դիտակետի գտնվելու վայրը      ք. Վայք, 0.5 կմ քաղաքից վերև

Դիտակետի կոորդինատներ

 

._______________________________________________________________.

|         Ջրի որակի ցուցանիշները                                |

|_______________________________________________________________|

|Աղտոտվածությունը   |Անալիզների|Կոնցենտրացիան մգ/դմ3            |

|բնութագրող         |ընդհանուր |________________________________|

|                   |թիվը      |միջին     |Տարեկան   |Տարեկան   |

|                   |          |տարեկան   |առավել    |նվազ.     |

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ph                 |    6     | 8.2133331|      9.04| 7.6999998|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|ԹՔՊ                |    6     |         9|        11|         6|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|ԹԿՊ5               |    6     | 2.3916667| 3.0999999| 1.6000000|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|ԹՊՊ                |    6     | 1.4777333| 3.2000000| 0.4864000|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կախված մասնիկներ   |    6     |78.199997 | 35.366666|       2.5|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Լուծված թթվածին    |    6     | 5.5850004|        13| 7.0100002|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ածխաթթու գազ       |    6     | 0.0770897| 0.3300000|         0|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կալցիում իոն       |    6     | 34.447258| 71.217308| 6.1730938|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Մագնեզիում իոն     |    6     | 13.913501| 30.380547| 2.1045959|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Հիդրոկարբոնատ իոն  |    6     | 98.649002| 125.09100| 57.969002|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Սուլֆատ իոն        |    6     | 28.738347| 58.644859| 11.915888|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Քլոր իոն           |    6     | 8.2576666|    12.429| 6.7350001|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Նատրիում           |    6     | 24.566063| 59.723601| 4.4024310|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կալիում            |    6     | 4.9036970| 8.0056419| 1.1747870|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ամոնիում իոն       |    6     | 6.0642631| 0.2804206|         0|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Նիտրիտ իոն         |    6     |  0.068000|    0.0168|         0|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Նիտրատ իոն         |    6     | 1.5400573|   3.92957| 0.1661290|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ֆոսֆատ իոն         |    6     |  0.032667|    0.0624|         0|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Սիլիցիում          |    6     | 8.5283337|    10.535| 6.8800001|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կոշտություն        |    6     | 2.8818214| 5.8721604| 0.8773221|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Պղինձ իոն          |    6     | 0.0061900|    0.0202|  0.000435|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ցինկի իոն          |    6     | 0.0121538| 0.0380520| 0.0001840|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ֆոսֆոր             |    6     |  0.622167| 2.0682840| 0.0579570|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ալյումին           |    4     | 0.1199785|  0.236573|  0.032732|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Էլեկտրահաղորդական  |    6     | 230.33333|       209|       107|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Հանքայնացում       |    6     | 149.71667| 194.35001| 69.550003|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Քրոմ               |    6     | 0.0022547|  0.006895|   0.00021|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կապար              |    5     | 0.0008705|  0.003446|   8.1E-06|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Մանգան             |    5     |  0.089666| 0.2970030|  0.005097|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Արսեն              |    6     | 0.0043872| 0.0064400| 0.0010100|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Նիկել              |    6     | 0.0023142| 0.0073970|  0.000453|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կոբալտ             |    6     | 0.0012522|  0.094423|   5.2E-05|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Մոլիբդեն           |    6     | 0.0006017|  0.000988|  0.000131|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ստրոնցիում         |    6     | 0.2276992| 0.4256770|  0.108049|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Սելեն              |    6     | 0.0057145| 0.0153480| 7.000E-05|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Վանադիում          |    6     | 0.0139082|  0.031490|  0.004318|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Բրոմ               |    6     |  0.289752|  0.051898| 0.0086820|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Երկաթ              |    6     | 2.3855508| 7.9310560|  0.039403|

|____________________________________________________|__________|

|Խմբագրել |                                          |Ելք       |

._______________________________________________________________.

 

    Տարեթիվ                      2007

    Դիտակետի համար                 85

    Ջրային ռեսուրսի անվանումը    Արփա 1922841

    Դիտակետի գտնվելու վայրը      ք. Վայք, 0.5 կմ քաղաքից ներքև

Դիտակետի կոորդինատներ

 

._______________________________________________________________.

|         Ջրի որակի ցուցանիշները                                |

|_______________________________________________________________|

|Աղտոտվածությունը   |Անալիզների|Կոնցենտրացիան մգ/դմ3            |

|բնութագրող         |ընդհանուր |________________________________|

|                   |թիվը      |միջին     |Տարեկան   |Տարեկան   |

|                   |          |տարեկան   |առավել    |նվազ      |

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ph                 |    6     | 8.3199997| 8.8000002| 7.9099998|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|ԹՔՊ                |    6     |         7|        10|         4|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|ԹԿՊ5               |    6     | 2.7066667| 4.4000001|       0.9|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|ԹՊՊ                |    6     | 1.5141333| 2.0880001| 1.0016000|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կախված մասնիկներ   |    6     |  82.96333| 265.89999| 1.2000000|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Լուծված թթվածին    |    6     | 9.7100000|      13.4| 7.0300002|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ածխաթթու գազ       |    8     | 0.0038030| 0.0218182|         0|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կալցիում իոն       |    6     | 45.072378| 108.93114| 8.2697239|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Մագնեզիում իոն     |    6     | 16.682632| 47.075365| 6.4531522|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Հիդրոկարբոնատ իոն  |    6     |  114.4125|   146.448| 73.223999|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Սուլֆատ իոն        |    6     | 49.299065| 77.336449| 19.392523|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Քլոր իոն           |    5     |   10.3235| 13.810000| 5.5240002|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Նատրիում           |    5     | 26.047169| 56.481628| 15.668469|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կալիում            |    5     | 7.1154041| 14.975581|  3.111203|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ամոնիում իոն       |    8     |  0.034218| 0.205308 |         0|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Նիտրիտ իոն         |    6     |    0.0212|    0.0312| 0.0096000|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Նիտրատ իոն         |    6     | 2.1195340| 4.1983871| 0.1661290|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ֆոսֆատ իոն         |    5     | 0.0507000| 0.0832000|         0|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Սիլիցիում          |    6     |     10.32|      12.9| 9.0299997|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կոշտություն        |    6     | 3.6421714| 9.4445038| 1.7335557|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Պղինձ իոն          |    6     | 0.0130983|  0.045124|   0.00047|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ցինկի իոն          |    6     |  0.096952|  0.039352| 0.0016640|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ֆոսֆոր             |    6     | 0.7316717|  2.641261| 0.0659530|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ալյումին           |    4     |  0.125966|  0.209537| 0.0274930|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Էլեկտրահաղորդական  |    6     | 294.33334|       417|       137|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Հանքայնացում       |    6     | 191.31667| 271.04999| 89.050003|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Քրոմ               |    6     | 0.0051108|    0.0121| 0.0004130|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կապար              |    5     | 0.0020147| 0.0070290| 0.0001380|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Մանգան             |    5     | 0.1272032|  0.579709| 0.0130150|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Արսեն              |    6     | 0.005997 | 0.0122940| 0.0028460|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Նիկել              |    6     | 0.0053095| 0.0200270|  0.000519|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կոբալտ             |    5     | 0.0029522|  0.010988|  0.000107|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Մոլիբդեն           |    8     | 0.0010132|  0.001599| 0.0001670|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ստրոնցիում         |    8     | 0.5064008| 1.4198340| 0.2117680|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Սելեն              |    6     | 0.0041122|   0.01512|  0.000772|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Վանադիում          |    6     | 0.0265327|  0.081447|  0.006038|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Բրոմ               |    6     | 0.0369405|  0.061015| 0.0233130|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Երկաթ              |    5     | 5.4833598| 26.208164|  0.076877|

|____________________________________________________|__________|

|Խմբագրել |                                          |Ելք       |

._______________________________________________________________.

 

 

    Տարեթիվ                      2007

    Դիտակետի համար                 86

    Ջրային ռեսուրսի անվանումը    Արփա 1922827

    Դիտակետի գտնվելու վայրը      ք. Եղեգնաձոր, 0.5 կմ քաղաքից վերև

Դիտակետի կոորդինատներ

 

._______________________________________________________________.

|         Ջրի որակի ցուցանիշները                                |

|_______________________________________________________________|

|Աղտոտվածությունը   |Անալիզների|Կոնցենտրացիան մգ/դմ3            |

|բնութագրող         |ընդհանուր |________________________________|

|                   |թիվը      |միջին     |Տարեկան   |Տարեկան   |

|                   |          |տարեկան   |առավել    |նվազ      |

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ph                 |    6     | 8.3166666| 8.8999998| 7.4499998|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|ԹՔՊ                |    6     | 10.666667|        18|         5|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|ԹԿՊ5               |    6     | 2.3116667| 3.9000051| 0.8000000|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|ԹՊՊ                |    6     | 1.6496000|      3.04| 0.4854000|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կախված մասնիկներ   |    6     |1,37.68333|3,34.60001|       1.4|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Լուծված թթվածին    |    6     | 9.0766668|      13.4| 7.0500302|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ածխաթթու գազ       |    6     | 0.1400000|      0.64|         0|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կալցիում իոն       |    6     | 48.917528| 68.595932| 26.120071|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Մագնեզիում իոն     |    6     | 13.976841| 25.440425| 7.7267638|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Հիդրոկարբոնատ իոն  |    6     | 125.09100|   164.764| 70.172997|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Սուլֆատ իոն        |    6     | 58.800621| 91.355141|        26|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Քլոր իոն           |    6     | 11.696833| 13.810000| 5.9050002|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Նատրիում           |    6     | 26.516017| 38.896828| 15.583565|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կալիում            |    6     | 4.4951816| 5.5247841| 3.1545310|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ամոնիում իոն       |    6     |         0|         0|         0|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Նիտրիտ իոն         |    6     | 0.0296000| 0.0480000| 0.0192000|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Նիտրատ իոն         |    6     | 2.0747311| 3.6607528| 0.2198925|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ֆոսֆատ իոն         |    5     | 0.0528967|    0.0936|         0|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կոշտություն        |    6     | 2.7751684| 3.8410370| 1.2817372|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Պղինձ իոն          |    6     | 0.0039243|  0.010403| 0.0002920|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ցինկի իոն          |    6     | 0.0094942| 0.0263002|   0.00024|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ֆոսֆոր             |    6     | 0.1171356| 0.2833110|  0.041924|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ալյումին           |    4     | 0.0942985| 0.1325870| 0.0702250|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Էլեկտրահաղորդական  |    6     |       346|       448|       151|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Հանքայնացում       |    6     | 224.90001| 291.20001| 98.150002|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Քրոմ               |    8     | 0.0019753| 0.0048010| 0.0004740|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կապար              |    6     | 5.8086543|  0.002384|   6.1E-05|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Մանգան             |    6     | 0.0441657| 0.1699160|  0.005691|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Արսեն              |    6     | 0.0068652| 0.0108180| 0.0035490|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Նիկել              |    6     |  0.005889| 0.0045260| 0.0002950|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կոբալտ             |    6     |  0.002878|  0.003022|  0.000126|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Մոլիբդեն           |    5     | 0.0002892|  0.001287| 0.0003450|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ստրոնցիում         |    5     | 0.3823763|  0.581149|   0.15603|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Սելեն              |    6     | 0.0031993|  0.013315| 0.0003800|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Վանադիում          |    6     |  0.011915|  0.023781|  0.004917|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Բրոմ               |    6     |  0.039467| 0.0614719| 0.0176270|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Երկաթ              |    6     | 1.7806463|  5.752632| 0.0447530|

|____________________________________________________|__________|

|Խմբագրել |                                          |Ելք       |

._______________________________________________________________.

 

    Տարեթիվ                      2007

    Դիտակետի համար                 87

    Ջրային ռեսուրսի անվանումը    Արփա 1922805

    Դիտակետի գտնվելու վայրը      ք. Արենի, 0.5 կմ գյուղից ներքև

Դիտակետի կոորդինատներ

 

._______________________________________________________________.

|         Ջրի որակի ցուցանիշները                                |

|_______________________________________________________________|

|Աղտոտվածությունը   |Անալիզների|Կոնցենտրացիան մգ/դմ3            |

|բնութագրող         |ընդհանուր |________________________________|

|                   |թիվը      |միջին     |Տարեկան   |Տարեկան   |

|                   |          |տարեկան   |առավել    |նվազ      |

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ph                 |    6     | 7.9000001| 8.8000002|   7.09000|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|ԹՔՊ                |    6     | 6.3333335|        10|          |

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|ԹԿՊ5               |    6     | 2.3383334| 3.7000000|   1.19000|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|ԹՊՊ                |    6     | 1.6393334|      3.04|      0.63|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կախված մասնիկներ   |    5     | 172.76668| 638.90002|   1.60000|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Լուծված թթվածին    |    6     | 9.3283329|      12.7|   6.42000|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ածխաթթու գազ       |    8     | 1.9931495|        11|          |

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կալցիում իոն       |    5     | 50.468006| 92.309929|   26.4282|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Մագնեզիում իոն     |    6     | 9.9726572| 22.231829|   2.17030|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Հիդրոկարբոնատ իոն  |    6     |   164.754| 216.62100|   140.345|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Սուլֆատ իոն        |    5     |  72.50779| 96.028038|   29.6728|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Քլոր իոն           |    8     | 15.128667| 22.096001|   9.66699|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Նատրիում           |    6     | 22.610815| 48.820473|   3.93948|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կալիում            |    6     | 2.8749125| 4.9558821|    1.2934|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ամոնիում իոն       |    6     |         0|         0|          |

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Նիտրիտ իոն         |    6     | 0.0192000|    0.0336|  0.004800|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Նիտրատ իոն         |    6     | 2.4600358| 4.4672041|  0.327415|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ֆոսֆատ իոն         |    6     | 0.0420333|    0.0884|          |

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Սիլիցիում          |    6     | 10.391666|      12.9|  9.029999|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կոշտություն        |    6     | 3.6107631| 5.5495319| 1.9499006|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Պղինձ իոն          |    6     | 0.0032568|  0.006363|  0.000893|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ցինկի իոն          |    6     | 0.0070847|  0.020576| 7.500E-05|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ֆոսֆոր             |    6     | 0.2029707| 0.4235320|  0.063666|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ալյումին           |    4     |  0.395804|  1.091275| 0.1179080|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Էլեկտրահաղորդական  |    6     | 340.83334|       468|       149|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Հանքայնացում       |    6     | 221.54167| 304.20001| 96.849998|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Քրոմ               |    6     | 0.0011297| 0.0016670| 0.0004830|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կապար              |    8     | 0.0004558| 0.0011190| 0.0001360|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Մանգան             |    6     | 0.0239183|  0.064008| 0.0104210|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Արսեն              |    6     | 0.0034007| 0.0058960| 0.0008490|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Նիկել              |    6     | 0.0008115| 0.0019440|   0.00017|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կոբալտ             |    6     | 0.0004897| 0.0013820| 0.0001570|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Մոլիբդեն           |    6     | 0.0011472| 0.0014870|  0.000405|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ստրոնցիում         |    6     | 0.4876298|  0.678389|  0.182709|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Սելեն              |    6     | 0.0029637|  0.010313| 0.0001500|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Վանադիում          |    6     | 0.0121790| 0.0195140|  0.000243|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Բրոմ               |    6     | 0.0358655|  0.047815|  0.024733|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Երկաթ              |    8     | 0.9215752| 2.7894759| 0.0622940|

|____________________________________________________|__________|

|Խմբագրել |                                          |Ելք       |

._______________________________________________________________.

 

    Տարեթիվ                      2007

    Դիտակետի համար                 88

    Ջրային ռեսուրսի անվանումը    Եղեգիս 192282407

    Դիտակետի գտնվելու վայրը      ք. Շատին, 0.5 կմ գյուղից ներքև

Դիտակետի կոորդինատներ

 

._______________________________________________________________.

|         Ջրի որակի ցուցանիշները                                |

|_______________________________________________________________|

|Աղտոտվածությունը   |Անալիզների|Կոնցենտրացիան մգ/դմ3            |

|բնութագրող         |ընդհանուր |________________________________|

|                   |թիվը      |միջին     |Տարեկան   |Տարեկան   |

|                   |          |տարեկան   |առավել    |նվազ      |

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ph                 |    5     | 8.3483334| 9.1000004| 7.6300001|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|ԹՔՊ                |    5     |  8.666567|        12|         5|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|ԹԿՊ5               |    6     | 2.0916667| 2.9000001|       0.9|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|ԹՊՊ                |    6     |0.9150000 | 1.5000000| 0.3152000|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կախված մասնիկներ   |    6     | 263.46334|    1412.2| 0.8000000|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Լուծված թթվածին    |    6     | 0.8033333|      13.5| 7.1999995|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ածխաթթու գազ       |    6     | 0.0286916| 0.1721494|         0|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կալցիում իոն       |    6     | 44.053444| 56.937122| 20.301991|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Մագնեզիում իոն     |    6     | 6.8699541| 11.930170|  3.199652|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Հիդրոկարբոնատ իոն  |    6     |  128.6505| 216.62100| 76.275002|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Սուլֆատ իոն        |    6     | 58.800621| 140.88785| 34.345796|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Քլոր իոն           |    6     | 16.009666| 24.240000| 5.5240002|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Նատրիում           |    6     | 22.571455| 46.109066|  7.277602|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կալիում            |    6     | 3.3475041| 4.6950288| 2.3282401|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ամոնիում իոն       |    6     |  0.034218|  0.205338|         0|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Նիտրիտ իոն         |    6     | 0.0184000|    0.0528|         0|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Նիտրատ իոն         |    6     | 1.9403225|  2.854301| 0.1123656|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ֆոսֆատ իոն         |    6     |     0.065|    0.1196| 0.0416000|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Սիլիցիում          |    6     |  9.854167|     10.75| 9.2449999|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կոշտություն        |    6     |  3.354455| 6.4681487| 1.5022693|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Պղինձ իոն          |    6     |  0.003324| 0.0125780|  0.000267|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ցինկի իոն          |    6     | 0.0046452|  0.021557|  0.000258|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ֆոսֆոր             |    6     | 0.1491718|  0.273042|  0.081232|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ալյումին           |    5     |  0.166272|  0.473961| 0.0118039|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Էլեկտրահաղորդական  |    6     | 477.33334|       702|       345|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Հանքայնացում       |    6     | 310.26666| 456.29999|    224.25|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Քրոմ               |    5     | 0.0009793|  0.002167|  0.000294|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կապար              |    6     | 0.0016602|  0.009236| 6.600E-05|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Մանգան             |    8     | 0.0418125| 0.1983580| 0.0045710|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Արսեն              |    6     | 0.0030667|  0.005888|  0.001039|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Նիկել              |    6     |  0.002652|  0.007943| 0.0003600|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Կոբալտ             |    6     | 0.0007492|  0.003393| 0.0001090|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Մոլիբդեն           |    6     | 0.0010067| 0.0014870|  0.000502|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Ստրոնցիում         |    6     |  0.522075|  0.749155|  0.246938|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Սելեն              |    6     | 0.0019653|  0.002958| 0.0005610|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Վանադիում          |    5     | 0.0067165|  0.014567|  0.002199|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Բրոմ               |    6     | 0.0440483| 0.0561080|  0.021402|

|___________________|__________|__________|__________|__________|

|Երկաթ              |    3     | 0.3723907|   0.53545|   0.08198|

|____________________________________________________|__________|

|Խմբագրել |                                          |Ելք       |

._______________________________________________________________.

 

Հավելված 14

 

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԱՐՏԱԿԱՐԳ ԻՐԱՎԻՃԱԿՆԵՐԻ ՆԱԽԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆ

 

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՓՐԿԱՐԱՐ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅԱՆ ՏՆՕՐԵՆ

 

    «23» 01 2009 թ.              ք. Երևան  375010, Պուշկինի փ. 25

    1(4)-05/31                   հեռ. (374-1)52-18-02, ֆաքս(374-1)53-87-74

տ.ն. Ն. Պետրոսյանին

18.02.09

«ՀԱՅՆԱԽԱԳԻԾ» ԲԲԸ տնօրեն

պրն.Գ. Ազիզյանին

 

Հարգելի պարոն Ազիզյան

 

Ի պատասխան Ձեր 14.01.2009 թվականի թիվ 10/քաղշին գրության` Վայոց ձորի մարզի տարածքային հատակագծի նախագծման համար, Ձեզ է տրամադրվում արտակարգ իրավիճակներին վերաբերվող անհրաժեշտ տվյալները:

Առդիր` 14 թերթ:

 

Հարգանքով`

    Փ/Ծ ԳԵՆԵՐԱԼ-ԼԵՅՏԵՆԱՆՏ       Է. Բարսեղյան

 

Վայոց Ձորի մարզի տարածքի հատակագծման նախագծի համար քաղաքացիական

պաշտպանության ոլորտի վերաբերյալ տվյալները

 

Մարզի տարածքում տեղակայված են մեկ ապաստարան և տասներկու

հակաճառագայթային թաքստոց

 

.______________________________________________.

|Հ/հ|տեղակայված|պաշտպանական|հասցե|տարողությունը|

|   |օբյեկտը   |կառույցի   |     |(մարդ)       |

|   |          |տեսակը     |     |             |

|___|__________|___________|_____|_____________|

| 1 |   2      |    3      |  4  |       5     |

.______________________________________________.

 

Հատակագծման ընթացքում անհրաժեշտ է ղեկավարվող նաև «Ռուկօվօդստվօ պօ օստօվլենիյու ռազդելա ինժենեռնօ-տեխնիչեսկիխ մեռօպրիյատիյ գռաժդանսկօյ օբօռօնի վ պռօեկտախ գենեռալյնիխ պլանօվ ի զաստռօյկի գօռօդօվ ի նասելեննիխ պունկտօվ» ՑՆԻԻՊ գռադօստռօիտելյստվա գօսգռաժդօնստռօյա, Մօսկվա վօեննօե իզդատելյստվօ 1985.» հրահանգով:

 

Աղյուսակ 1

.__________________________________________________________________

|Հ/հ|Սողանքի    |      Սողանքը բնութագրող ցուցանիշները            |

|   |գտնվելու   |_________________________________________________|

|   |վայրը      |Սողանքի |Այդ   |Ընդ-  |Գրուն-  |Լանջի |Սեյսմոխո- |

|   |           |մակերեսը|թվում |գրկված|տային   |թեքու-|ցելիության|

|   |           |(հա)    |բնակա-|խորու-|ջրերի   |թյունը|աստիճանը  |

|   |           |        |վայրին|թյուն |առկայու-|(աստի-|(բալ)     |

|   |           |        |սպառ- |(մ)   |թյունը  |ճանը) |          |

|   |           |        |նացող |      |        |      |          |

|   |           |        |(հա)  |      |        |      |          |

|   |           |        |      |      |        |      |          |

|   |           |        |      |      |        |      |          |

|___|___________|________|______|______|________|______|__________|

|1. |Ելփին      |  150   | 11.2 |  20  |    V   | 20-25|    6-7   |

|___|___________|________|______|______|________|______|__________|

|2. |Աղավնաձոր  |  150   |  2.9 |  20  |    V   | 30-35|    7-8   |

|___|___________|________|______|______|________|______|__________|

|3. |Ռինդ       |   50   |  2.5 |   6  |    V   | 20-25|    6-7   |

|___|___________|________|______|______|________|______|__________|

|4. |Թարաթումբ  |   30   |   -  |  15  |    V   | 25-30|    6-7   |

|___|___________|________|______|______|________|______|__________|

|5. |Սալլի      |  200   |  5.0 |  30  |        | 30-35|    7-8   |

|___|___________|________|______|______|________|______|__________|

|6. |Մալիշկա    |   10   |   -  |   5  |    V   | 30-35|    6-7   |

|___|___________|________|______|______|________|______|__________|

|7. |Արենի      |   20   |   -  |   6  |    V   | 30-35|    7-8   |

|___|___________|________|______|______|________|______|__________|

|8. |Գնիշիկ     |    5   |  5.0 |   8  |    V   | 35-40|    6-7   |

|___|___________|________|______|______|________|______|__________|

|9. |Մարտիրոս   |   80   |  6.1 |  20  |    V   | 25-30|    6-7   |

|___|___________|________|______|______|________|______|__________|

|10.|Արտավան    |  250   |      |  30  |        |   -  |    7-8   |

|___|___________|________|______|______|________|______|__________|

|11.|Խաչիկ      |  100   |      |  20  |        |   -  |    6-7   |

|___|___________|________|______|______|________|______|__________|

|12.|Եղեգիս     |  150   |  5.0 |  25  |    V   | 30-35|    7-8   |

|___|___________|________|______|______|________|______|__________|

|13.|Բարձրունի  |  100   |  5.2 |  25  |        | 35-40|    7-8   |

|___|___________|________|______|______|________|______|__________|

|14.|Մոզրով     |  150   |  3.0 |  20  |    V   | 25-30|    7-8   |

|___|___________|________|______|______|________|______|__________|

|15.|Զեդեա      |  200   |  3.5 |  25  |    V   | 25-30|    7-8   |

|___|___________|________|______|______|________|______|__________|

|16.|Գյադիքվանք |  250   |      |  30  |    V   |   -  |    6-7   |

|___|___________|________|______|______|________|______|__________|

|17.|Վարդահովիտ |  100   |      |  20  |    V   |   -  |    7-8   |

|___|___________|________|______|______|________|______|__________|

|18.|Հորբատեղ   |  200   |      |  15  |    V   |   -  |    7-8   |

|___|___________|________|______|______|________|______|__________|

|19.|Հորս       |  300   |      |  20  |    V   |   -  |    6-7   |

|___|___________|________|______|______|________|______|__________|

|20.|Հոմուր     |  4.2   |  3.0 |  20  |    V   | 30-35|    6-7   |

|___|___________|________|______|______|________|______|__________|

|21.|Կապույտ    |  3.5   |  2.2 |  12  |    V   | 30-35|    6-7   |

.__________________________________________________________________

 

.____ _____________________________________________________.

|Հ/հ| |Սողանքը բնութագրող ցուցանիշները                     |

|   | |____________________________________________________|

|   | |Ազդեցության գոտում գտնվող օբյեկտները                |

|   | |____________________________________________________|

|   | |Բնակա-|Արդյունա- |Հաղորդակցուղիներ  |Բնակ. թիվը     |

|   | |վայր  |բերական   |__________________|_______________|

|   | |      |ձեռնարկու-|Ավտոճա-  |Գետի    |Ընդամենը|Այդ   |

|   | |      |թյուններ  |նապարհներ|հունի   |        |թվում |

|   | |      |          |         |խցանումը|        |ազդ.  |

|   | |      |          |         |        |        |գոտում|

|   | |      |          |         |        |        |%     |

|___| |______|__________|_________|________|________|______|

|1. | |  V   |          |         |        |  1335  |  65  |

|___| |______|__________|_________|________|________|______|

|2. | |  V   |          |         |        |  2058  |  40  |

|___| |______|__________|_________|________|________|______|

|3. | |  V   |          |         |        |  1676  |  45  |

|___| |______|__________|_________|________|________|______|

|4. | |  V   |          |         |    V   |   657  |  35  |

|___| |______|__________|_________|________|________|______|

|5. | |  V   |          |         |        |   242  |  60  |

|___| |______|__________|_________|________|________|______|

|6. | |  V   |          |         |        |  5379  |  60  |

|___| |______|__________|_________|________|________|______|

|7. | |  V   |     V    |         |        |  1970  |      |

|___| |______|__________|_________|________|________|______|

|8. | |  V   |          |         |    V   |    65  |      |

|___| |______|__________|_________|________|________|______|

|9. | |  V   |          |         |        |   647  |  50  |

|___| |______|__________|_________|________|________|______|

|10.| |      |          |         |    V   |   403  |      |

|___| |______|__________|_________|________|________|______|

|11.| |      |          |    V    |        |  1157  |      |

|___| |______|__________|_________|________|________|______|

|12.| |  V   |          |         |        |   440  |  80  |

|___| |______|__________|_________|________|________|______|

|13.| |  V   |          |    V    |        |   419  |  70  |

|___| |______|__________|_________|________|________|______|

|14.| |  V   |          |    V    |        |   153  |  30  |

|___| |______|__________|_________|________|________|______|

|15.| |  V   |          |         |        |   157  |  20  |

|___| |______|__________|_________|________|________|______|

|16.| |      |          |    V    |        |    255 |      |

|___| |______|__________|_________|________|________|______|

|17.| |      |          |         |        |   300  |      |

|___| |______|__________|_________|________|________|______|

|18.| |      |          |    V    |        |   298  |      |

|___| |______|__________|_________|________|________|______|

|19.| |      |          |    V    |        |   309  |      |

|___| |______|__________|_________|________|________|______|

|20.| |  V   |          |         |    V   |        |  70  |

|___| |______|__________|_________|________|________|______|

|21.| |  V   |          |         |    V   |        |  65  |

.____ _____________________________________________________.

 

Վայոց Ձորի մարզի բնական վտանգավոր երևույթները

 

1. Ջրածածկումներ և հեղեղումներ

Մարզի տարածքով հոսող միակ գետը Արփան է, աջակողմյա Եղեգիս վտակով: Արփան սկսվում է Վարդենիսի լեռնաշղթայի 3050 մ բարձրության վրա գտնվող աղբյուրներից և Նախիջևանի տարածքում թափվում է Արաքսի մեջ:

Արփայի հոսքը տարվա ընթացքում բաշխվում է խիստ անհամաչափ: Գարնանային հորդացման ժամանակ, որը սկսվում է մարտի վերջից իր առավելագույնին է հասնում մայիսի սկզբներին և երկարում է մինչև հունիսի վերջը, անցնում է հոսքի 55-60%-ը:

Գարնանային հորդացումների առավելագույն ծախսերն երբեմն հասնում են աղետալի չափերի 280+340 մ3/վրկ: Ընդհանուր առմամբ առավելագույն ծախսերն աղետային հետևանքներով Արփայի ավազանում կրկնվում են 5 տարին 1 անգամ: Գետի ջրերի մակարդակը կտրուկ բարձրանում է և գետը, դուրս գալով իր հունից ողողում է առափնյա տարածքները, ավտոճանապարհները, վթարի ենթարկում տներ ու կամուրջներ:

Հնարավոր վտանգ հանդիսացող տարածքները և կանխարգելի անհրաժեշտ աշխատանքները` ըստ առաջնահերթության բերված են աղյուսակ 4-ում:

 

2. Սողանքներ

Մարզում հայտնաբերված է շուրջ 370 սողանքային տեղամաս, որոնց ազդեցության տակ է գտնվում շուրջ 21800 հա հողատարածք: Սողանքային երևույթների զարգացմանը նպաստում են մի շարք բնական գործոններ` ռելիեֆի մասնատվածությունը, լանջերի մեծ թեքությունները, երկրաբանական շերտերի կառուցվածքը և բաղադրությունը, հիդրոերկրաբանական պայմանները, գրունտային ջրերի բարձր մակարդակը, ինչպես նաև անտրոպոգեն ազդեցության փաստարկները:

Շուրջ 21 գյուղերի տարածքներ, 4605 մարդ ընդհանուր բնակչությամբ` մասնակիորեն կամ լրիվ գտնվում են սողանքային գոտու ազդեցության տակ:

Ներկայումս (մոնիտորինգի բացակայության պատճառով) ունեցած տվյալները բավականին սակավ են և թույլ չեն տալիս կանխատեսել ժամանակում և տարածքում դինամիկ բնութագրերի փոփոխությունները:

Բնակավայրերի տարածքում գտնվող սողանքային մարմինների ընդհանուր բնութագրերը և նրանց ազդեցության ցուցանիշները` բնակավայրերի, հաղորդակցուղիների վրա բերված են աղյուսակ 1-ում:

 

3. Սելավներ

Սելավների հոսքերի Վայոց Ձորի մարզում առավել ուժգնությամբ են հանդես գալիս Արփա գետի վտակների հարավահայաց ավազաններում, որտեղ բուսազուրկ թեք լանջերը նպաստում են հողմահարման և սելավային երևույթների առաջացման բուռն ընթացքին:

Մարզում դիտված սելավները կախված իրենց հզորությունից և հաճախականությունից տարբեր աստիճանի վտանգ են ներկայացնում բնակչության համար:

Սելավավտանգ գետավազաններում գտնվող բնակավայրերը համաձայն ռիսկի գնահատման աստիճանի դասակարգվում են հետևյալ կերպ (աղյուսակ 2)

 

Աղյուսակ 2

.____________________________________________________________.

|Ռիսկի աստիճանը|Բնակավայրեր (բնակիչների թիվը)    |Սելավավտանգ|

|              |                                 |բնակչության|

|              |                                 |քանակը     |

|______________|_________________________________|___________|

|Առաջին (R=6)  |Շատին (180), Արտաբյուք (36),     |     535   |

|              |Սալլի (20), Թառաթյումբ (61),     |           |

|              |Աղնջաձոր (45), Հորս (32),        |           |

|              |Քարագլուխ (88), Եղեգիս (53),     |           |

|              |Հերմոն (10) և  Գողթանիկ (10)     |           |

|______________|_________________________________|___________|

|Երկրորդ (R=3) |Էլփին (60), Ռինդ (75), Չիվա (45),|    1115   |

|              |Արենի (90), Ագարակաձոր (55),     |           |

|              |Մալիշկա (245), Կարմրաշեն (40),   |           |

|              |Վայք (300), Գլաձոր (135) և       |           |

|              |Վերնաշեն (70)                    |           |

|______________|_________________________________|___________|

|Երրորդ (R=1)  |Մարտիրոս (13), Ախտա (10),        |      81   |

|              |Արտավան (6), Ազատեկ (16),        |           |

|              |Զեդենա (5), Փոռ (3), Զառիթափ (28)|           |

.____________________________________________________________.

 

Ծանոթություն Ռիսկի (R)-մեծությունը կախված է առավելագույն ելքի հայտնվելու հավանականության և պատճառած վնասների արտադրյալից:

 

4. Ձյունահյուսավտանգ տարածքներ.

Վայքի մարզը բնութագրվում է միջին (1-5 ձյունահյուս 1 կմ մակերեսի հաշվով 0.1-1) կրկնողությամբ 1 տարվա ընթացքում և 10-100 հազար մ3 առավելագույն ծավալով ձյունահյուսավտանգավորությամբ:

Ստորև բերվում է Վայքի մարզի ձյունահյուսավտանգ տարածքների ընդհանուր բնութագիրը (աղյուսակ 3):

 

Աղյուսակ 3

.________________________________________________________________________.

|Ձյունահյուսի        |Ռելիեֆային  |Ձյունա-    |Ձյունա-  |Ձյունահյուսերը  |

|տարածման շրջանը     |տեղադրության|հյուսավտանգ|հյուսերի |գրանցված        |

|____________________|բացարձակ    |լանջերի    |անկման   |մինչև  1995 թ.  |

|Գլխավոր  |Ցածր կարգի|թվանիշների  |թեքություն-|առավելա- |________________|

|գետի     |գետի      |սահմանները  |ների       |գույն    |քանակը|ծավալը մ3|

|անվանումը|անվանումը |            |սահմանները |բացարձակ |      |         |

|         |          |            |           |բարձրու- |      |         |

|         |          |            |           |թյունները|      |         |

|_________|__________|____________|___________|_________|______|_________|

|Արաքս    |Արփա      | 1660-3430  |   20-50   |   400   |   9  |100-30000|

|_________|__________|____________|___________|_________|______|_________|

|Արաքս    |Եղեգիս    | 1400-3400  |   15-80   |   600   |  51  |  25-6000|

.________________________________________________________________________.

 

Աղյուսակ 4

._______________________________________________________________________.

|Հ/Հ|Համայնքի    |Աշխատանքների|Աշխատանքների    |Անհրաժեշտ        |Նշում-|

|   |անվանումը   |կատարման    |կատարման        |աշխատանքները,    |ներ   |

|   |            |օբյեկտը     |տեղամասը,       |ծավալը           |      |

|   |            |            |հատվածը         |                 |      |

|___|____________|____________|________________|_________________|______|

| 1 |    2       |      3     |       4        |        5        |   6  |

|_______________________________________________________________________|

|Առաջնահերթ միջոցառումներ                                               |

|_______________________________________________________________________|

| 1.|Արփի        |Արփա գետ    |ներհամայնքային  |նախկինում շարված |      |

|   |            |            |կամուրջից ներքև |գաբիոնի          |      |

|   |            |            |գետի աջ ափ      |բարձրացում`      |      |

|   |            |            |                |80*1*1=80 մ3     |      |

|   |            |            |________________|_________________|______|

|   |            |            |ներհամայնքային  |ափի ամրացում     |      |

|   |            |            |կամուրջից ներքև |գաբիոնով`        |      |

|   |            |            |գետի ձախ ափ     |30*1*3=90 մ3     |      |

|   |            |            |________________|_________________|______|

|   |            |            |ներհամայնքային  |հունի մաքրում`   |      |

|   |            |            |կամուրջի մոտ    |մոտ 130 մ        |      |

|___|____________|____________|________________|_________________|______|

| 2.|Արենի       |Արփա գետ    |«Սազ» կոչվող    |գաբիոնային       |      |

|   |            |            |հանդամաս        |շարվածք`         |      |

|   |            |            |                |260*2*0.5=260 մ3 |      |

|   |            |            |________________|_________________|______|

|   |            |            |«Կաթնովադա»     |գաբիոնային       |      |

|   |            |            |կոչվող հանդամաս |շարվածք`         |      |

|   |            |            |                |300*2*0.5=300 մ3 |      |

|___|____________|____________|________________|_________________|______|

| 3.|ք. Վայք     |Արփա գետ    |«Ծակ քար»       |գաբիոնային       |      |

|   |            |            |կոչվող հանդամաս |շարվածք`         |      |

|   |            |            |                |200*3*0.5=300 մ3 |      |

|   |            |            |________________|_________________|______|

|   |            |            |«Թեզ խարաբ»     |գաբիոնային       |      |

|   |            |            |կոչվող հանդամաս |շարվածք`         |      |

|   |            |            |                |1000*2*0.5=1000  |      |

|   |            |            |                |մ3               |      |

|___|____________|____________|________________|_________________|______|

| 4.|ք. Եղեգնաձոր|Արփա, Եղեգիս|Արփա, Եղեգիս    |գաբիոնային       |      |

|   |            |գետեր       |գետերի հատման   |շարվածք`         |      |

|   |            |            |«Խառնուրդ»      |1000*2*0.5=1000  |      |

|   |            |            |կոչվող տարածք   |մ3               |      |

|   |            |____________|________________|_________________|______|

|   |            |Արփա գետ    |«Մեշա» կոչվող   |գաբիոնային       |      |

|   |            |            |հանդամաս        |շարվածք`         |      |

|   |            |            |                |200*2*0.5=200 մ3 |      |

|   |            |            |________________|_________________|______|

|   |            |            |«Աղասաֆի» կոչվող|գաբիոնային       |      |

|   |            |            |հանդամաս        |շարվածք`         |      |

|   |            |            |                |100*1*0.5=50 մ3  |      |

|___|____________|____________|________________|_________________|______|

| 5.|Գետափ       |Եղեգիս գետ  |նախկին «Բերքի   |գաբիոնային       |      |

|   |            |            |տոնի հարթակ»    |շարվածք`         |      |

|   |            |            |կոչվող տարածքի  |150*1*0.5=75 մ3  |      |

|   |            |            |մոտ             |                 |      |

|   |            |            |________________|_________________|______|

|   |            |            |գյուղի          |գաբիոնային       |      |

|   |            |            |սկզբնամասում    |շարվածք`         |      |

|   |            |            |Ս. Հովսեփյանի   |150*3*0.5=125 մ3 |      |

|   |            |            |տնամերձի մոտ    |                 |      |

|_______________________________________________________________________|

|Երկրորդային միջոցառումներ                                              |

|_______________________________________________________________________|

| 6.|ք. Վայք     |Արփա գետ    |«Չայքենդ» կոչվող|գաբիոնային       |      |

|   |            |            |հանդամաս        |շարվածք`         |      |

|   |            |            |                |100*2*0.5=100 մ3 |      |

|___|____________|____________|________________|_________________|______|

| 7.|ք. Եղեգնաձոր|Արփա գետ    |«Կարոյի բանդ»   |գաբիոնային       |      |

|   |            |            |կոչվող հանդամաս |շարվածք`         |      |

|   |            |            |                |100*1*0.5=50 մ3  |      |

|___|____________|____________|________________|_________________|______|

| 8.|Մալիշկա     |Արփա գետ    |Ագարակաձոր      |գաբիոնային       |      |

|   |            |            |համայնքը սնուցող|շարվածք`         |      |

|   |            |            |խողովակի դիմաց  |100*2*0.5=100 մ3 |      |

|___|____________|____________|________________|_________________|______|

| 9.|Արփի        |Արփա գետ    |Գետափ-Աղավնաձոր |ափի ամրացում     |      |

|   |            |            |ջրհանկայանի     |գաբիոնով`        |      |

|   |            |            |ջրանցքի պատվարից|70*1*2=140 մ3    |      |

|   |            |            |վերև,  գետի աջ  |                 |      |

|   |            |            |ափ              |                 |      |

|   |            |            |________________|_________________|______|

|   |            |            |ջրանցքի պատվարից|ափի ամրացում     |      |

|   |            |            |դեպի կամուրջ,   |աջ գաբիոնով`     |      |

|   |            |            |գետի աջ ափ      |50*1*2=100 մ3    |      |

|   |            |            |________________|_________________|______|

|   |            |            |ջրանցքի պատվարից|ափի ամրացում     |      |

|   |            |            |դեպի կամուրջ,   |գաբիոնով`        |      |

|   |            |            |գետի ձախ ափ     |40*1*3=120 մ3    |      |

|   |            |            |________________|_________________|______|

|   |            |            |ջրանցքի պատվարից|հունի մաքրում    |      |

|   |            |            |դեպի կամուրջ    |40*30*2=2400 մ3  |      |

|   |            |            |________________|_________________|______|

|   |            |            |Վ. Մարգարյանի   |ափի ամրացում     |      |

|   |            |            |հողակտորից      |գաբիոնով`        |      |

|   |            |            |մինչև           |200*1*2=400 մ3   |      |

|   |            |            |Ս. Սահակյանի    |                 |      |

|   |            |            |հողակտորը, գետի |                 |      |

|   |            |            |ձախ ափ          |                 |      |

|   |            |            |________________|_________________|______|

|   |            |            |Ս. Սահակյանի    |հունի մաքրում    |      |

|   |            |            |հողակտորից      |250*20*1.5=7500  |      |

|   |            |            |ներքև           |մ3               |      |

|   |            |            |________________|_________________|______|

|   |            |            |Ս. Սահակյանի    |ափի ամրացում     |      |

|   |            |            |հողակտորից      |գաբիոնով`        |      |

|   |            |            |ներքև,  գետի ձախ|100*1*2.5=250 մ3 |      |

|   |            |            |ափ, ճանապարհին  |                 |      |

|   |            |            |հարող հատված    |                 |      |

|   |            |            |________________|_________________|______|

|   |            |            |Ս. Սահակյանի    |ափի ամրացում     |      |

|   |            |            |հողակտորից      |գաբիոնով`        |      |

|   |            |            |ներքև,  գետի աջ |100*1*2=200 մ3   |      |

|   |            |            |ափ              |                 |      |

|   |            |            |________________|_________________|______|

|   |            |            |Քարի            |հունի մաքրում    |      |

|   |            |            |արտադրամասից    |մոտ 300 մ        |      |

|   |            |            |վերև  Մոզրով    |                 |      |

|   |            |            |տանող ճանապարհ  |                 |      |

|   |            |            |________________|_________________|______|

|   |            |            |Մոզրով գնացող   |հունի մաքրում    |      |

|   |            |            |կամուրջից ներքև |մոտ 300 մ        |      |

|   |            |            |________________|_________________|______|

|   |            |            |«Շմոյի քար»     |հունի մաքրում    |      |

|   |            |            |կոչվող տեղամասից|մոտ 300 մ        |      |

|   |            |            |մինչև  շուկա    |                 |      |

|   |            |            |________________|_________________|______|

|   |            |            |շուկայից 50 մ   |հենապատի         |      |

|   |            |            |վերև,  գետի աջ  |կառուցում`       |      |

|   |            |            |ափին            |50*1*3=150 մ3    |      |

|   |            |            |ավտոմայրուղուն  |                 |      |

|   |            |            |հարող տարածք    |                 |      |

|   |            |            |________________|_________________|______|

|   |            |            |Պ. Մեհրաբյանի   |ափի ամրացում     |      |

|   |            |            |հողակտորից      |գաբիոնով`        |      |

|   |            |            |դեպի «Կառլենի»  |150*1*2=300 մ3   |      |

|   |            |            |ճաշարան, գետի աջ|                 |      |

|   |            |            |ափ              |                 |      |

|   |            |            |________________|_________________|______|

|   |            |            |Շ. Հայրապետյանի |հունի մաքրում    |      |

|   |            |            |հողակտորից      |մոտ 150 մ        |      |

|   |            |            |վերև,  «Համոյի  |                 |      |

|   |            |            |բաղչա» կոչվող   |                 |      |

|   |            |            |տարածք          |                 |      |

|   |            |            |________________|_________________|______|

|   |            |            |Աղավնաձորի      |ափի ամրացում     |      |

|   |            |            |նախկին          |գաբիոնով`        |      |

|   |            |            |ջրհանկայանի     |230*3*0.5=345 մ3 |      |

|   |            |            |գլխամասի        |                 |      |

|   |            |            |հարևանությամբ   |                 |      |

|   |            |            |և  շուկայի մոտ  |                 |      |

|___|____________|____________|________________|_________________|______|

|10.|Արենի       |Արփա գետ    |«Քոսաջուր»      |գաբիոնային       |      |

|   |            |            |կոչվող հանդամաս |շարվածք`         |      |

|   |            |            |                |50*2*0.5=50 մ3   |      |

|   |            |            |________________|_________________|______|

|   |            |            |«Պոմպակայանի    |գաբիոնային       |      |

|   |            |            |գլխավոր ջրատարի |շարվածք`         |      |

|   |            |            |մոտ» կոչվող     |115*2*0.5=115 մ3 |      |

|   |            |            |հանդամաս        |                 |      |

|   |            |            |________________|_________________|______|

|   |            |            |«Յարազա» կոչվող |գաբիոնային       |      |

|   |            |            |հանդամաս        |շարվածք`         |      |

|   |            |            |                |160*2*0.5=160 մ3 |      |

|   |            |            |________________|_________________|______|

|   |            |            |«Քարի տակ»      |գաբիոնային       |      |

|   |            |            |կոչվող հանդամաս |շարվածք`         |      |

|   |            |            |                |150*2*0.5=150 մ3 |      |

|___|____________|____________|________________|_________________|______|

|11.|Ագարակաձոր  |Արփա գետ    |«Քառգաբի» կոչվող|գաբիոնային       |      |

|   |            |            |տարածք          |շարվածք`         |      |

|   |            |            |                |170*2*0.5=170 մ3 |      |

|   |            |            |________________|_________________|______|

|   |            |            |«Մոշա» կոչվող   |գաբիոնային       |      |

|   |            |            |տարածք          |շարվածք`         |      |

|   |            |            |                |210*2*0.5=210 մ3 |      |

|   |            |            |________________|_________________|______|

|   |            |            |«Լիլանոց» կոչվող|գաբիոնային       |      |

|   |            |            |տարածք          |շարվածք`         |      |

|   |            |            |                |240*2*0.5=240 մ3 |      |

|   |            |            |________________|_________________|______|

|   |            |            |«Չիման» կոչվող  |գաբիոնային       |      |

|   |            |            |հանդամաս        |շարվածք`         |      |

|   |            |            |                |150*2*0.5=150 մ3 |      |

|___|____________|____________|________________|_________________|______|

|   |Գետափ       |Եղեգիս գետ  |Ա. Կարապետյանի  |գաբիոնային       |      |

|   |            |            |հողատարածքից    |շարվածք          |      |

|   |            |            |մինչև  հավանոց, |                 |      |

|   |            |            |գետի աջ ափ-6    |                 |      |

|   |            |            |տեղամաս` մոտ    |                 |      |

|   |            |            |630 մ           |                 |      |

|   |            |            |________________|_________________|______|

|   |            |            |Դ. Մովսիսյանի   |գաբիոնային       |      |

|   |            |            |հողատարածքից    |շարվածք          |      |

|   |            |            |մինչև  մայր առու|                 |      |

|   |            |            |տանող ճանապարհ, |                 |      |

|   |            |            |գետի ձախ ափ-8   |                 |      |

|   |            |            |տեղամաս` մոտ    |                 |      |

|   |            |            |400 մ           |                 |      |

|   |            |            |________________|_________________|______|

|   |            |            |«Մովսեսի քար»   |գաբիոնային       |      |

|   |            |            |կոչվող տարածքի  |շարվածք          |      |

|   |            |            |դիմաց գետի ձախ  |                 |      |

|   |            |            |ափ-2 տեղամաս`   |                 |      |

|   |            |            |մոտ 300 + 15 մ  |                 |      |

|___|____________|____________|________________|_________________|______|

|12.|Շատին       |Եղեգիս գետ  |ՀԷԿ-ի ջրանցքի   |գաբիոնային       |      |

|   |            |            |դիմաց           |շարվածք`         |      |

|   |            |            |                |50*3*0.5=75 մ3   |      |

._______________________________________________________________________.

 

Աղյուսակ 5

.____________________________________________________________________.

|Հ/հ|Քարաթափման վայրը   |Վտանգավոր գոտում        |Անհրաժեշտ          |

|   |                   |գտնվող օբյեկտները       |աշխատանքները       |

|___|___________________|________________________|___________________|

| 1.|Գետափ համայնքի     |2004 թ. Վնասվել են 9    |Տեղում ամրացնել կամ|

|   |«գերեզմանատուն»    |ընտանիքներին պատկ.      |մանրացնել          |

|   |(հարավ-արևմուտք)   |շիրմաքարեր և  կառույցներ|                   |

|___|___________________|________________________|___________________|

| 2.|Ագարակաձոր համայնքի|                        |Տեղում ամրացնել կամ|

|   |Նազարի թաղամաս     |                        |մանրացնել          |

|   |հարավ-արևմտյան     |                        |                   |

|   |հատված             |                        |                   |

|___|___________________|________________________|___________________|

| 3.|Երևան-Մեղրի        |Նորավանք տանող          |Կատարել ստիպողական |

|   |միջպետական         |ճանապարհ` մոտ 500 մ     |քարաթափում         |

|   |ճանապարհից Նորավանք|                        |                   |

|   |Պկ 00-00+500       |                        |                   |

|___|___________________|________________________|___________________|

| 4.|Երևան-Մեղրի        |Միջպետական ճանապարհին`  |Կատարել ստիպողական |

|   |միջպետական         |մոտ 2000 մ              |քարաթափում         |

|   |ճանապարհի          |                        |                   |

|   |Պկ 110+400-112+600 |                        |                   |

|___|___________________|________________________|___________________|

| 5.|Երևան-Մեղրի        |Միջպետական ճանապարհից   |Կատարել ստիպողական |

|   |միջպետական         |Հեր-Հեր տանող ճանապարհը |քարաթափում         |

|   |ճանապարհից Հեր-Հեր |                        |                   |

|   |կմ 0+400           |                        |                   |

|___|___________________|________________________|___________________|

| 6.|Երևան-Մեղրի        |Հեր-Հեր գետը, որի       |Կատարել ստիպողական |

|   |միջպետական         |փակվելու դեպքում        |քարաթափում         |

|   |ճանապարհից Հեր-Հեր |կջրածածկվի ավտոճանապարհը|                   |

|   |Պկ 0+500           |                        |                   |

|___|___________________|________________________|___________________|

| 7.|Հեր-Հեր տանող      |Հեր-Հեր տանող           |Կատարել ստիպողական |

|   |ճանապարհ           |ավտոճանապարհը           |քարաթափում         |

|   |Պկ 2+00- 2+500     |                        |                   |

|___|___________________|________________________|___________________|

| 8.|Վայք-Ազատեկ        |Վայք-Ազատեկ ճանապարհ    |Կատարել ստիպողական |

|   |ճանապարհ           |                        |քարաթափում         |

|   |Պկ 1+100 (Վայք     |                        |                   |

|   |քաղաքից հարավ)     |                        |                   |

|___|___________________|________________________|___________________|

| 9.|Վայք-Ազատեկ        |Վայք-Ազատեկ ճանապարհ    |Կատարել ստիպողական |

|   |ճանապարհ           |                        |քարաթափում         |

|   |Պկ 2+500 (Վայք     |                        |                   |

|   |քաղաքից հարավ)     |                        |                   |

|___|___________________|________________________|___________________|

|10.|Երևան-Մեղրի        |Ջերմուկ տանող ճանապարհի |Կատարել ստիպողական |

|   |միջպետական         |2 հատված, ընդհանուր`    |քարաթափում         |

|   |ճանապարհից Ջերմուկ,|500 մ երկարությամբ      |                   |

|   |Պկ 2+00-2+200      |                        |                   |

|___|___________________|________________________|___________________|

|11.|Երևան-Մեղրի        |Երևան-Մեղրի  միջպետական |Կատարել ստիպողական |

|   |միջպետական         |ճանապարհ                |քարաթափում         |

|   |ճանապարհ,          |                        |                   |

|   |Պկ 141+600         |                        |                   |

|___|___________________|________________________|___________________|

|12.|Երևան-Մեղրի        |Երևան-Մեղրի  միջպետական |                   |

|   |միջպետական         |ճանապարհի մոտ 3 կմ      |                   |

|   |ճանապարհ,          |հատված                  |                   |

|   |կմ 142+00-145+500  |                        |                   |

.____________________________________________________________________.

 

Հակակարկտային կայանների նախատեսվող վայրերը

 

Վայոց Ձորի մարզում հակակարկտային համակարգերի տեղադրում չի նախատեսվում:

Հետագայում անհրաժեշտություն առաջանալու դեպքում նրանք կտրամադրվեն բնակավայրերից և հատուկ նշանակության օբյեկտներից 200-300 մ հեռավորության վրա:

 

Վայոց-Ձորի մարզում առկա տեխնածին բարձր ռիսկի օբյեկտներ

 

Հիդրոտեխնիկական կառույցներ

 

.______________________________________________________________________

|Հ/հ|Ջրամբարների|Ավազանային   |Շահա-   |Ջրածածկման    |Պատվարի        |

|   |անվանումը  |կառավարման   |գործման |գոտում        |բարձրությունը, |

|   |           |մարմնի       |հանձնման|գտնվող        |տիպը           |

|   |           |անվանումը    |տարին   |բնակավայրերը  |_______________|

|   |           |             |        |բնակչության   |H (մ) |Տիպը    |

|   |           |             |        |թիվը          |      |        |

|   |           |             |        |              |      |        |

|___|___________|_____________|________|______________|______|________|

| 1.|Հեր-Հեր    |Որոտան-Արփա  |  1994  |Վայք,         |  74  |Հողային |

|   |           |             |        |Մալիշկա,      |      |        |

|   |           |             |        |Ագարակաձոր,   |      |        |

|   |           |             |        |Արփի, Արենի   |      |        |

|___|___________|_____________|________|______________|______|________|

| 2.|Կեչուտ     |ՈԱՍԹ         |  1981  |ք. Վայք (6024)| 47.3 |Քարա-   |

|   |           |             |        |գգ. Արենի     |      |հողային |

|   |           |             |        |(1794)        |      |        |

|   |           |             |        |Արփի (1138)   |      |        |

|   |           |             |        |Մալիշկա (4591)|      |        |

|   |           |             |        |Ագարակաձոր    |      |        |

|   |           |             |        |(1283)        |      |        |

|___|___________|_____________|________|______________|______|________|

| 3.|Գնդեվազ    |Գնդեվազի     |  1978  |գ. Գնդեվազ    | 15.5 |Հողային |

|   |           |գյուղապետարան|        |(1008)        |      |        |

|___|___________|_____________|________|______________|______|________|

| 4.|Մարտիրոս 1 |    - // -   |  1971  |      -       |  1.5 |Հողային |

|___|___________|_____________|________|______________|______|________|

| 5.|Մարտիրոս 2 |    - // -   |  1971  |      -       |  3.5 |Հողային |

|___|___________|_____________|________|______________|______|________|

| 6.|Հորս       |    - // -   |  1987  |      -       |  6.3 |Հողային |

|___|___________|_____________|________|______________|______|________|

| 7.|Աղավնաձոր  |    - // -   |  1977  |      -       |  18  |Հողային |

.______________________________________________________________________

 

.____ _______________________________________.

|Հ/հ| |Ջրամբարների ծավալները     |Ջրի հայելու|

|   | |                          |մակերեսը   |

|   | |                          |հա         |

|   | |__________________________|___________|

|   | |Ընդահա- |Օգտակար |Մեռյալ  |           |

|   | |նուր    |(մլն/մ3)|(մլն/մ3)|           |

|   | |(մլն/մ3)|        |        |           |

|___| |________|________|________|___________|

| 1.| |   26   |    23  |    3   |    113    |

|   | |        |        |        |           |

|   | |        |        |        |           |

|   | |        |        |        |           |

|___| |________|________|________|___________|

| 2.| | 23.56  |     3  |  18.62 |    135    |

|   | |        |        |        |           |

|   | |        |        |        |           |

|   | |        |        |        |           |

|   | |        |        |        |           |

|   | |        |        |        |           |

|   | |        |        |        |           |

|___| |________|________|________|___________|

| 3.| |  0.38  |     -  |    -   |      3    |

|   | |        |        |        |           |

|___| |________|________|________|___________|

| 4.| |  0.12  |  0.09  |   0.13 |     10    |

|___| |________|________|________|___________|

| 5.| | 0.041  | 0.035  |  0.006 |    0.9    |

|___| |________|________|________|___________|

| 6.| | 0.096  |  0.08  |  0.016 |    4.7    |

|___| |________|________|________|___________|

| 7.| | 0.338  | 0.323  |  0.015 |      5    |

.____ _______________________________________.

 

ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ

 

Վայոց Ձորի մարզում առկա հրդեհապայթունավտանգ օբյեկտների վերաբերյալ

 

._____________________________________________________________________.

|Հ/հ|Օբյեկտների         |Օբյեկտի տնօրենի|Հրդեհա-|Հրդեհա-|Օբյեկտում    |

|   |անվանումը, հասցեն  |անունը,        |պայթու-|պայթու-|աշխատող      |

|   |                   |ազգանունը,     |նավտանգ|նավտանգ|մարդկանց     |

|   |                   |հեռախոսի       |նյութի |նյութի |քանակը և     |

|   |                   |համարը         |տեսակը |քանակը |օբյեկտի      |

|   |                   |               |       |(տոննա |մակերեսը     |

|   |                   |               |       |կամ մ3)|(մարդ-մ2)    |

|___|___________________|_______________|_______|_______|_____________|

| 1 |       2           |       3       |   4   |   5   |     6       |

|___|_________________________________________________________________|

|   |                     Բենզալցակայաններ                            |

|___|_________________________________________________________________|

|   |Ք. Եղեգնաձոր                                                     |

|___|_________________________________________________________________|

| 1 |Ա/ձ Ա. Կարապետյան, |Ա. Կարապետյան, |բենզին |4,3+4 տ|1 մարդ-100 մ2|

|   |Անդրանիկի փ.,      |բն. 2-36-91    |       |       |             |

|___|___________________|_______________|_______|_______|_____________|

| 2 |Մ. Մուրադյան,      |Մ. Մուրադյան,  |բենզին |  5 տ  |1 մարդ-100 մ2|

|   |Ավագյան փ.,        |2-30-97        |       |       |             |

|___|___________________|_______________|_______|_______|_____________|

| 3 |Ա/ձ Ռ. Մխիթարյան,  |Ռ. Մխիթարյան,  |բենզին |5+4.5 տ|1 մարդ-100 մ2|

|   |Երևանյան  խճ.      |2-00-77        |       |       |             |

|___|___________________|_______________|_______|_______|_____________|

| 4 |Ա/ձ Ա. Հակոբյան,   |Ա. Հակոբյան,   |բենզին |10+10 տ|1 մարդ-100 մ2|

|   |Երևանյան  խճ.      |2-22-84        |       |       |             |

|___|___________________|_______________|_______|_______|_____________|

| 5 |Ա/ձ Ռ. Այվազյան,   |Ռ. Այվազյան,   |բենզին |10+10 տ|1 մարդ-100 մ2|

|   |Երևանյան  խճ.      |2-23-91        |       |       |             |

|___|___________________|_______________|_______|_______|_____________|

| 6 |Ա/ձ Ռ. Խաչատրյան,  |Ռ. Խաչատրյան,  |բենզին |10+10 տ|1 մարդ-100 մ2|

|   |Երևանյան  խճ.      |2-30-33        |       |       |             |

|___|___________________|_______________|_______|_______|_____________|

| 7 |Ա/ձ Մ. Սմբատյան,   |Մ. Սմբատյան,   |բենզին | 5+5 տ |1 մարդ-100 մ2|

|   |գ. Շատին           |093-82-35-98   |       |       |             |

|___|___________________|_______________|_______|_______|_____________|

| 8 |Ա/ձ Ա. Ավետիսյան,  |Ա. Ավետիսյան,  |բենզին |10+10 տ|1 մարդ-100 մ2|

|   |գ. Գետափ           |2-01-22        |       |       |             |

|___|___________________|_______________|_______|_______|_____________|

| 9 |Ա/ձ Ն. Աբրահամյան, |Ն. Աբրահամյան, |բենզին | 5+5 տ |1 մարդ-100 մ2|

|   |գ. Շատին           |               |       |       |             |

|___|___________________|_______________|_______|_______|_____________|

|10 |Ա/ձ Ն. Խաչատրյան   |Ն. Խաչատրյան,  |բենզին | 5+5 տ |1 մարդ-100 մ2|

|   |գ. Արենի           |94-2-84        |       |       |             |

|___|___________________|_______________|_______|_______|_____________|

|11 |«Տեր զօր» ՍՊԸ,     |Ա. Հակոբյան,   |բենզին | 5+5 տ |1 մարդ-100 մ2|

|   |գ. Արենի           |94-2-15        |       |       |             |

|___|___________________|_______________|_______|_______|_____________|

|12 |Ա/ձ Ա. Բաղդասարյան,|Ա. Բաղդասարյան,|բենզին |  5 տ  |1 մարդ-100 մ2|

|   |գ. Արփի            |               |       |       |             |

|___|___________________|_______________|_______|_______|_____________|

|13 |Ա/ձ Է. Սիմոնյան,   |Է. Սիմոնյան,   |բենզին |  5 տ  |1 մարդ-100 մ2|

|   |գ. Արփի            |               |       |       |             |

|___|___________________|_______________|_______|_______|_____________|

|14 |Ա/ձ Ա. Մարգարյան,  |Ա. Մարգարյան,  |բենզին |  5 տ  |1 մարդ-100 մ2|

|   |գ. Դինդ            |               |       |       |             |

|___|___________________|_______________|_______|_______|_____________|

|15 |Ա/ձ Հ. Հովհաննիսյան|Հ. Հովհաննիսյան|բենզին |  5 տ  |1 մարդ-100 մ2|

|   |գ. Դինդ            |               |       |       |             |

|___|_________________________________________________________________|

|   |                      Ալրաղացներ                                 |

|___|_________________________________________________________________|

|16 |Ք. Եղեգնաձոր, Ա/ձ  |Խ. Դիլաքյան,   |ալյուրի|   -   |2 մարդ-200 մ2|

|   |Խ. Դիլաքյան        |2-23-91        |փոշի   |       |             |

|___|___________________|_______________|_______|_______|_____________|

|17 |Գ. Գետափ, հա 4     |Հ. Բաբայան,    |ալյուրի|   -   |4 մարդ-200 մ2|

|   |հացի գործ.         |2-51-62        |փոշի   |       |             |

|   |մասնաճյուղ         |               |       |       |             |

|___|___________________|_______________|_______|_______|_____________|

|18 |Գ. Ելփին, Ա/ձ      |Խ. Ավետիսյան.  |ալյուրի|   -   |4 մարդ-200 մ2|

|   |Խ. Ավետիսյան       |2-21-23        |փոշի   |       |             |

|___|_________________________________________________________________|

|   |                    Բենզալցակայաններ                             |

|___|_________________________________________________________________|

|   |Ք. Վայք                                                          |

|___|_________________________________________________________________|

| 1 |Ա/ձ Հ. Թորոսյան,   |Հ. Թորոսյան,   |բենզին |  4 տ  |1 մարդ-100 մ2|

|   |Ջերմուկի խճ.       |               |       |       |             |

|___|___________________|_______________|_______|_______|_____________|

| 2 |Ա/ձ Փ. Վարդանյան,  |Փ. Վարդանյան,  |բենզին |10+5 տ |1 մարդ-100 մ2|

|   |Ջերմուկի խճ.       |               |       |       |             |

|___|___________________|_______________|_______|_______|_____________|

| 3 |Ա/ձ Ռ. Մարտիրոսյան,|Ռ. Մարտիրոսյան,|բենզին | 5+5 տ |1 մարդ-100 մ2|

|   |Ջերմուկի խճ.       |2-28-37        |       |       |             |

|___|___________________|_______________|_______|_______|_____________|

| 4 |Ա/ձ Տ. Բաբայանի    |Տ. Բաբայանի,   |բենզին |10+4 տ |1 մարդ-100 մ2|

|   |թիվ-1, Ջերմուկի խճ.|2-11-14        |       |       |             |

|___|___________________|_______________|_______|_______|_____________|

| 5 |«ՄԻԿԱ», Վայք-Գորիս |Վ. Գևորգյան,   |բենզին |10+4.3տ|1 մարդ-100 մ2|

|   |Մ/ճ 3 կմ           |093-88-30-40   |       |       |             |

|___|___________________|_______________|_______|_______|_____________|

| 6 |Ժ. Մհերյանի        |Ժ. Մհերյան,    |բենզին | 4.8 տ |    1 մարդ   |

|   |շարժական, Ղարալու  |               |       |       |             |

|___|_________________________________________________________________|

|   |Ք. Ջերմուկ                                                       |

|___|_________________________________________________________________|

| 1 |Ա/ձ Կ. Ավետիսյան,  |Կ. Ավետիսյան,  |բենզին | 5+5 տ |1 մարդ-100 մ2|

|   |Ձախ ափ             |               |       |       |             |

|___|___________________|_______________|_______|_______|_____________|

| 2 |Ա/ձ Մ. Մարգարյան,  |Մ. Մարգարյան,  |բենզին | 5+5 տ |1 մարդ-100 մ2|

|   |Ձախ ափ             |               |       |       |             |

|___|___________________|_______________|_______|_______|_____________|

| 3 |Ա/ձ Ա. Հայրապետյանի|Ա. Հայրապետյան |բենզին | 4.8 տ |   1 մարդ    |

|   |շարժական           |               |       |       |             |

._____________________________________________________________________.

 

ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ

 

Վայոց Ձորի մարզում առկա հրդեհապայթունավտանգ օբյեկտների վերաբերյալ

 

._____________________________________________________________________.

|Հ/հ|Օբյեկտների         |Օբյեկտի տնօրենի|Հրդեհա-|Հրդեհա-|Օբյեկտում    |

|   |անվանումը, հասցեն  |անունը,        |պայթու-|պայթու-|աշխատող      |

|   |                   |ազգանունը,     |նավտանգ|նավտանգ|մարդկանց     |

|   |                   |հեռախոսի       |նյութի |նյութի |քանակը և     |

|   |                   |համարը         |տեսակը |քանակը |օբյեկտի      |

|   |                   |               |       |(տոննա |մակերեսը     |

|   |                   |               |       |կամ մ3)|(մարդ-մ2)    |

|___|_________________________________________________________________|

|   |                    Գազալցակայաններ                              |

|___|_________________________________________________________________|

|   |Ք. Եղեգնաձոր                                                     |

|___|_________________________________________________________________|

| 1 |Ա/ձ Ն. Ամիրյանի    |Ն. Ամիրյան,    |բնական |600 մ3 |4 մարդ-100 մ2|

|   |ԱԳԼՃԿ, Երևանյան  խճ|2-45-99        |գազ    |       |             |

|___|___________________|_______________|_______|_______|_____________|

| 2 |«Վահկառ» ՍՊԸ ԱԳԼՃԿ.|Վ. Ղուկասյան,  |բնական |600 մ3 |4 մարդ-100 մ2|

|   |Երևանյան  խճ.      |2-01-22        |գազ    |       |             |

|___|___________________|_______________|_______|_______|_____________|

| 3 |«Կաս-գազ» ՍՊԸ ԱԳԼՃԿ|Ա. Այվազյան,   |բնական |600 մ3 |4 մարդ-100 մ2|

|   |Երևանյան  խճ.      |094-17-36-17   |գազ    |       |             |

|___|___________________|_______________|_______|_______|_____________|

| 4 |«Նիկ-ման-գրուպ» ՍՊԸ|Հ. Մարտիրոսյան,|բնական |600 մ3 |4 մարդ-100 մ2|

|   |ԱԳԼՃԿ, Երևանյան  խճ|2-38-41        |գազ    |       |             |

|___|___________________|_______________|_______|_______|_____________|

| 5 |«Արփա գազ սերվիս»  |Ա. Այվազյան,   |հեղուկ |500 մ3 |2 մարդ-700 մ2|

|   |ՍՊԸ, Երևանյան  խճ. |094-17-36-17   |գազ    |       |             |

|   |ստացիոնար          |               |       |       |             |

|___|___________________|_______________|_______|_______|_____________|

| 6 |Հ. Աբրահամյան      |Հ. Աբրահամյան, |հեղուկ |500 մ3 |   1 մարդ    |

|   |շարժական           |               |գազ    |       |             |

|___|___________________|_______________|_______|_______|_____________|

| 7 |Գազի կարգավորման   |Ա. Մարգարյան,  |բնական |   -   |   1 մարդ    |

|   |կայան, Նոր ավան    |2-00-44        |գազ    |       |             |

|___|_________________________________________________________________|

|   |Ք. Վայք                                                          |

|___|_________________________________________________________________|

| 1 |«Ռուբեն ԵՀ» ՍՊԸ    |Ս. Ավետյան,    |բնական |600 մ3 |4 մարդ-100 մ2|

|   |ԱԳԼՃԿ, Ջերմուկի խճ.|               |գազ    |       |             |

|___|___________________|_______________|_______|_______|_____________|

| 2 |Ա/ձ Տ. Բաբայանի,   |Տ. Բաբայան,    |բնական |600 մ3 |4 մարդ-100 մ2|

|   |ԱԳԼՃԿ, Ջերմուկի խճ.|2-14-10        |գազ    |       |             |

|___|___________________|_______________|_______|_______|_____________|

| 3 |«Ս. Ավետյան և      |Ս. Ավետյան,    |բնական |600 մ3 |4 մարդ-100 մ2|

|   |ընկերներ» ՍՊԸ ԱԳԼՃԿ|2-14-01        |գազ    |       |             |

|   |Վայք-Գորիս Մ/Ճ 2 կմ|               |       |       |             |

|___|___________________|_______________|_______|_______|_____________|

| 4 |Ա/ձ Ս. Սաղափելյան  |Ս. Սաղափելյան  |բնական |600 մ3 |4 մարդ-100 մ2|

|   |ԱԳԼՃԿ Ջերմուկի խճ. |2-11-13        |գազ    |       |             |

|___|___________________|_______________|_______|_______|_____________|

| 5 |Ա. Վարդանյան,      |Ա. Վարդանյան   |հեղուկ |500 մ3 |   1 մարդ    |

|   |շարժական           |2-11-13        |գազ    |       |             |

|___|___________________|_______________|_______|_______|_____________|

| 6 |Գազի կարգավորման   |Վ. Վարդանյան   |բնական |  -    |   1 մարդ    |

|   |կայան, Մոզի թաղ    |2-10-33        |գազ    |       |             |

._____________________________________________________________________.