040.0103.110210
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ
ՈՐՈՇՈՒՄ
11 փետրվարի 2010 թվականի N 103-Ն
i
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՎԱՅՈՑ ՁՈՐԻ ՄԱՐԶԻ ՏԱՐԱԾՔԱՅԻՆ ՀԱՏԱԿԱԳԾՄԱՆ ՆԱԽԱԳԻԾԸ (ՋԵՐՄՈՒԿԻ ՆՈՐ ՕԴԱՆԱՎԱԿԱՅԱՆԻ ՏԱՐԱԾՔԻ ՆԵՐԱՌՄԱՄԲ) ՀԱՍՏԱՏԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
(1-ին մաս)
«Քաղաքաշինության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի 10-րդ և 17-րդ հոդվածներին համապատասխան` Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը որոշում է.
1. Հաստատել Հայաստանի Հանրապետության Վայոց ձորի մարզի տարածքային հատակագծման նախագիծը (Ջերմուկի նոր օդանավակայանի տարածքի ներառմամբ)` համաձայն հավելվածի:
2. Հանձնարարել Հայաստանի Հանրապետության պետական կառավարման մարմինների ղեկավարներին և առաջարկել տեղական ինքնակառավարման մարմինների ղեկավարներին Հայաստանի Հանրապետության Վայոց ձորի մարզի տարածքում Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ իրենց վերապահված իրավասությունների սահմաններում հողային պաշարների կառավարման գործառույթների իրականացման, ճյուղային պետական նպատակային, տարածքային և սոցիալ-տնտեսական զարգացման ծրագրերի, ինչպես նաև քաղաքաշինական ծրագրային և գոտևորման փաստաթղթերի մշակման ընթացքում հիմք ընդունել Հայաստանի Հանրապետության Վայոց ձորի մարզի տարածքային հատակագծման նախագծով ամրագրված դրույթները:
3. Հայաստանի Հանրապետության քաղաքաշինության նախարարին` ապահովել Հայաստանի Հանրապետության Վայոց ձորի մարզի տարածքային հատակագծման նախագծի հետագա իրականացման ընթացքի նկատմամբ վերահսկողությունը` համագործակցելով Հայաստանի Հանրապետության պետական կառավարման մարմինների ղեկավարների և տեղական ինքնակառավարման մարմինների հետ:
4. Սույն որոշումն ուժի մեջ է մտնում պաշտոնական հրապարակմանը հաջորդող օրվանից:
ՍՏՈՐԱԳՐՎԵԼ Է ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՎԱՐՉԱՊԵՏԻ ԿՈՂՄԻՑ
2010 ԹՎԱԿԱՆԻ ՓԵՏՐՎԱՐԻ 15-ԻՆ
Հավելված
ՀՀ կառավարության
2010 թվականի փետրվարի 11-ի
N 103-Ն որոշման
ՀՀ ՎԱՅՈՑ ՁՈՐԻ ՄԱՐԶԻ ՏԱՐԱԾՔԱՅԻՆ ՀԱՏԱԿԱԳԾՄԱՆ ՆԱԽԱԳԻԾ (ՋԵՐՄՈՒԿԻ ՆՈՐ ՕԴԱՆԱՎԱԿԱՅԱՆԻ ՏԱՐԱԾՔԻ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԱՌՄԱՄԲ)
ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ
Ներկա փուլի սոցիալ-տնտեսական և դեմոգրաֆիական իրավիճակն առաջնահերթ պահանջ է դրել մշակելու և իրականացնելու նոր, կայացվող պայմաններին համապատասխանող, մարզի իրական հնարավորությունները հաշվի առնող քաղաքաշինական գործունեություն, և փաստաթղթերի մշակման նպատակային ծրագիր, որը կհամապատասխանի մարզի հավասարակշռված և ներդաշնակ զարգացման նպատակներին ու խնդիրներին:
Տարածքային հատակագծման նախագծի հայեցակարգային, սոցիալ-տնտեսական հիմնավորումը նպատակաուղղված է մարզի ներքին պոտենցիալ հնարավորությունների և նախադրյալների բացահայտմանը:
Վայոց Ձորի մարզի տարածքային հատակագծման նախագիծը` Ջերմուկի նոր օդանավակայանի տարածքի ընտրության ներառմամբ, մշակվել է ՀՀ Կառավարության որոշմամբ, ՀՀ քաղաքաշինության նախարարության պատվերով (N ՄԲԱՇՁԲ-08/101-1, 26 դեկտեմբերի 2008թ.):
Մշակվող տարածքային հատակագիծն իրենից ներկայացնում է բարդ, բազմանպատակ նախագիծ, որի հիմնական նպատակը տարածական-տնտեսական գործունեության ճիշտ կազմակերպումն է, տարածաշրջանի ճարտարապետա-հատակագծային կառուցվածքի և ֆունկցիոնալ գոտևորման խնդիրների լուծումը` քաղաքաշինության, արտադրության զարգացմանը նպաստող արդյունավետ պայմանների և բնական միջավայրի, նյութական մշակութային ժառանգության պահպանման ու կատարելագործման ապահովմամբ, բնական, տնտեսական և աշխատանքային ռեսուրսների համալիր և արդյունավետ օգտագործմամբ:
Վայոց Ձորի մարզի կայուն քաղաքաշինական զարգացման նպատակները ներառում են.
- քաղաքային ու գյուղական բնակավայրերի, ուրբանիզացված և միջբնակավայրային տարածքների հավասարակշռված զարգացում և էկոլոգիական վերակառուցում,
- բնակչության բնակության պայմանների մակարդակի բարձրացում,
- սոցիալական ենթակառուցվածքի կատարելագործում` բնակչության ռեկրեացիայի և առողջության կազմակերպման համակարգերի ներառումով,
- էկոլոգիապես անվտանգ արդյունաբերական, տրանսպորտային և ինժեներա-տեխնիկական ենթակառուցվածքների ձևավորում,
- պատմամշակութային ժառանգության օբյեկտների պահպանում վերակենդանացում,
- տարածքների քաղաքաշինական կանոնակարգման միասնական համակարգի ձևավորում` խթանելու ներդրումային գրավչությունը:
Նախագծման համար ուղեցույց են ծառայել հետևյալ օրենսդրական, նորմատիվային և նախագծային փաստաթղթերը, ելակետային նյութերը.
- ՀՀ օրենքը քաղաքաշինության մասին:
- Կարգ ՀՀ տարածքային հատակագծման ուրվագծի և նախագծի մշակման, փորձաքննության, համաձայնեցման, հաստատման և փոփոխման (Հաստատված ՀՀ Կառավարության 08.08.03 N 997-Ն որոշմամբ):
- Նախագծային տարբեր կազմակերպությունների կողմից մշակված մարզի առանձին բնակավայրերի գլխավոր հատակագծերը, քաղաքի տարբեր թաղամասերի գոտիավորման նախագծերը:
- ՀՀ Կառավարության, շահագրգիռ նախարարությունների, ՀՀ Կառավարությանն առընթեր անշարժ գույքի կադաստրի պետական կոմիտեի, Ջրային ռեսուրսների պետական կոմիտեի, ՀՀ Վայոց Ձորի մարզպետարանի, տարբեր կազմակերպությունների` մարզին վերաբերող ելակետային նյութերը, որոշումները, ծրագրային փաստաթղթերը:
- ՀՀ Կառավարությանն առընթեր անշարժ գույքի կադաստրի պետական կոմիտեի` կադաստրային քարտեզները, տեղագրական հանույթները:
- «Հայնախագիծ» ԲԲԸ-ում մշակված և կառավարության կողմից հաստատված
(10.04.03 N 610-Ն) «ՀՀ տարաբնակեցման գլխավոր նախագծի» հիմնադրույթները:
- Մարզի տարածքի մանրամասն սեյսմիկ շրջանացման քարտեզը` մշակված «ԳԵՈՌԻՍԿ» ԳՀԻ-ի կողմից 2009 թ. (համաձայնեցված ՍՊԱԾ-ի կողմից և հաստատված ՀՀ արտակարգ իրավիճակների նախարարի կողմից):
Նախագծում հաշվի են առնված նաև ՍԵՄԱԹ-ի «Հիմնադիր սկզբունքները Եվրոպական մայրցամաքի կայուն զարգացման» և «Հայաստանում Եվրոպական լանդշաֆտային կոնվենցիայի» միջոցառումները և տարածքային պլանավորման փոխկապակցության սկզբունքները, որոնք կարելի է խմբավորել հետևյալ բլոկներով.
. Տնտեսության կայուն զարգացում, որը ներառում է.
- Արդյունաբերական «բազային» կոմպլեքսաստեղծ ճյուղերը,
- Գիտատար արդյունաբերական արտադրությունը,
- Ագրոարտադրական համալիրը,
- Ռեկրեացիոն ոլորտը:
. Քաղաքաշինության կայուն զարգացում, որը ներառում է.
- Բնակելի շինարարությունը,
- Բնակելի-կոմունալ շինարարությունը,
- Լանդշաֆտի ռացիոնալ օգտագործումը:
. Ինժեներական, տրանսպորտային և տեխնիկական ենթակառուցվածքների կայուն զարգացում, որը ներառում է.
- Տրանսպորտային ենթակառուցվածքը,
- Ջրամատակարարման, ջրահեռացման համակարգը,
- Էներգամատակարարման համակարգը,
- Թափոնների ուտիլիզացումը:
. Բնապահպանական միջոցառումների իրականացումը:
Նախագծի մշակմանը մասնակցել են նաև ՀՀ էկոնոմիկայի նախարարության, «Լեռնամետալուրգիայի» ինստիտուտի, ՀՀ առողջապահության նախարարության «Կուրորտաբանության և ֆիզիկական բժշկության» ԳՀԻ-ի, ՀՀ մշակույթի նախարարության պատմության և մշակույթի հուշարձանների պահպանության գործակալության, Հայաստանի պետական տնտեսագիտական համալսարանի Վայոց Ձորի մասնաճյուղի, Վայոց Ձորի մարզպետարանի, Շվեյցարիայի համադաշնության Մենդրիսիոյի ճարտարապետական ակադեմիայի մասնագետները:
Վայոց Ձորի մարզի տարածքային հատակագծման նախագիծ
.__________________________________________.
|Տատածքային հատակագծման նախագծի իրականացում|
.__________________________________________.
| .___________________________.
._______________. |
| Կառուցողական | |
._______________. |
.________________. |
|Շրջ. հատակագծման| |
|նախանշումների | |
|ներառում | |
|մարզային | |
|զարգացման | |
|ծրագրերում | |
.________________. |
._______________________________________________. |
._______________.|._______________.|._____________.|.___________. |
|Արդյունաբերական|||Գյուղատնտեսական|||Տրանսպորտային|||Ինժեներական| |
|ձեռնարկություն-|||ձեռնարկություն-|||ուղիների |||ենթակառուց-| |
|ների կառուցում |||ների կառուցում |||կառուցում |||վածքների | |
._______________.|._______________.|._____________.||կառուցում | |
| | |.___________. |
._____________. .__________. ._____________. |
|Առողջարանային| |Մշակութա- | |Շրջակա | |
|տնտեսության | |կենցաղային| |միջավայրի | |
|զարգացում | |սպասարկման| |պահպանություն| |
._____________. |զարգացում | ._____________. |
.__________. |
._____________________________________.
._______________.
| Կարգավորող |
._______________.
._______________________.
.______________. .______________.
|Տեղական | |Նախագծային այլ|
|մարմինների | |փուլերում շրջ.|
|կողմից ընթացիկ| |հատակագծման |
|խնդիրների | |նախանշումների |
|լուծման | |հաշվի առնում |
|գործընթացում | .______________.
|շրջ. հատ. | | ||._______.
|կիրառում | | || |
.______________. .__________.|| .______________.
.__________________. |Արտադրական||| |Ներհամայնքային|
.___________. .____________. |գոտիների ||| |միջհամայնքային|
|Դրական | |Սահմանափակող| |նախագծում ||| |հողաշինության |
|որոշումներ | |որոշումներ | .__________.|| |նախագծեր |
.___________. .____________. || .______________.
._____________. .____.._____________.
| Այլընտրանք | .____________. .___________________.
._____________. |Քաղաքային, | |Ինժեներական |
.________________. |գյուղական | |ենթակառուցվածքների |
|Քաղաքացիական, | |բնակավայրերի| |զարգացման ուրվագծեր|
|արդյունաբերական,| |գլխավոր | .___________________.
|տրանսպորտային, | |հատակագծերի |
|գյուղատնտեսական | |մշակում |
|և այլ տիպի | .____________.
|շինարարության |
|համար տարածքների|
|հատկացում |
.________________.
Գլուխ I
ՏԱՐԱԾՔԻ ՔԱՂԱՔԱՇԻՆԱԿԱՆ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՀԱՄԱԼԻՐ ԳՆԱՀԱՏԱԿԱՆ
Հասարակության 90-ական թվականների սոցիալ-տնտեսական ու քաղաքական արմատական փոփոխությունները շոշափելի փոփոխություններ մտցրեցին նաև քաղաքաշինական գործունեության մեջ: Պետությունը դադարեց անշարժ գույքի և ֆինանսական միջոցների միահեծան սեփականատերը լինել, ներկայումս որպես կառուցապատող, ներդրող (այսինքն` քաղաքաշինական գործընթացի առավել ակտիվ մասնակիցներ) են դարձել բազմաթիվ ֆիզիկական և իրավաբանական անձինք: Հետևաբար, ներկայումս` նոր սերնդի քաղաքաշինական փաստաթղթերում հարկ է վերագնահատել իրավական ոլորտները` կանոնակարգելու քաղաքաշինական գործունեությունը (ուղղված քաղաքաշինական գործընթացի կանոնների իրավաբանորեն ամրագրելուն):
Վայոց Ձորի մարզ
Տարածքը` 2308 քառ. կմ
Քաղաքային համայնքների թիվը` 3
Գյուղական համայնքների թիվը` 41
Գյուղական բնակավայրերի թիվը` 52:
Տարածքի քաղաքաշինական վերլուծության ընթացքում հաշվի են առնված տարածքի քաղաքաշինական կազմակերպման վրա ազդող գործոնները`
. Բնական, աշխարհագրական պայմանները (ռելիեֆային, կլիմայական, լանդշաֆտային, ինժեներաերկրաբանական, սեյսմատեկտոնական),
. Ռեսուրսաապահովվածության (հողային, անտառային, ջրային, հումքային, էներգետիկ ռեսուրսներ) աստիճանը,
. էկոլոգիական պրոբլեմային գոտիները (բնական և տեխնածին արտակարգ իրավիճակներ)
. Ապահովվածությունը տրանսպորտային, սոցիալական, արտադրական ենթակառուցվածքներով,
. Քաղաքաշինական-տնտեսական յուրացվածության աստիճանը (տնտեսական օգտագործման արդյունավետությունը, բնակչության խտությունը, ուրբանիզացիայի աստիճանը, սահմանամերձ տարածաշրջանների առանձնահատկությունները)
Դրանց բարդ փոխկապակցվածությունը և նոր քաղաքական-տնտեսական փուլում այդ գործոններին ներկայացվող փոփոխված պահանջները (արտաքին կապերի, սահմանային գոտու նշանակությունը, սեփականատիրության բազմազանությունը, հողօգտագործման վճարովիությունը, համայնքների ինքնակառավարման խնդիրները, բնակչության թվաքանակի հաշվարկների, զբաղվածության ապահովման խնդիրների փոփոխությունները և այլն) կանխորոշում են տարածքների օգտագործման գերադասելի ուղղությունները:
I-1. Բնական, աշխարհագրական, ինժեներաերկրաբանական, սեյսմատեկտոնական
պայմանների վերլուծություն
I-1.1. Ռելիեֆային, կլիմայական, լանդշաֆտային պայմանների
վերլուծություն
Վայոց ձորի մարզի տարածքը գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության հարավ-արևելյան մասում, հյուսիսից սահմանակից է Գեղարքունիքի, արևելքից` Սյունիքի, արևմուտքից` Արարատի մարզի, հարավ-արևմուտքից` Նախիջևանի ինքնավար հանրապետության, հյուսիս-արևելքից` Ադրբեջանի հետ:
Վայոց ձորի մարզի տարածքն ընդգրկում է Արփա գետի վերին և միջին հոսանքների ավազանները և Նախիջևան գետի վտակ` Ջահուկի ավազանը:
Արփա գետի ավազանն իրենից ներկայացնում է մի լայն ու երկար գոգհովիտ, շրջապատված հյուսիսից` Վարդենիսի, հյուսիս-արևելքից` Ղարաբաղի, հարավից` Վայքի և հարավ-արևելքից` Զանգեզուրի լեռնաշղթաներով: Մարզի տարածքն ընդգրկում է վերը նշված լեռնաշղթաների` դեպի գոգհովիտը ուղղված լանջերը: Գոգհովիտը բաց է միայն արևմուտքում, որտեղ ելք ունի դեպի Միջնարաքսյան միջլեռնային գոգավորությունը:
Տարածքի ռելիեֆի բարձրությունների տատանումները բավականին մեծ են (2600 մ), ցածրագույն կետը (920 մ) Արփա գետի ողողահունում է, բարձրագույնը` (3520 մ) Վարդենիսի լեռնագագաթն է:
Արփա գետի աջափնյա ավազանը տարբերվում է ձախափնյա ավազանից: Աջափնյա ավազանում հիմնականում (մինչև Եղեգիս գետի ստորին հոսանքը) տարածված են լավային լեզվակներ` նեղ և երկար սարահարթերի տեսքով, իսկ ձախափնյա հատվածն իրենից ներկայացնում է խիստ մասնատված, զառիթափ, երբեմն սանդուղքաձև լանջերով լեռնաշղթաներ և լեռնաբազուկներ:
Վայոց ձորի մարզի տարածքի համար բնորոշ են լանջերի ասիմետրիկությունը (հարավային երկար և հյուսիսային կարճ լանջեր): Հարավային լանջերը խիստ կտրտված են, լանջերում տարածված են էրոզիոն և դենուդացիոն պրոցեսները, շատ ակտիվ են սելավները:
Տարածքում առանձնանում է Արփայի աջափնյա վտակ` Եղեգիսի կիրճը` ռելիեֆի մեծ և խորը (մինչև 1300 մ) մասնատվածությամբ:
Հիմնական գետն Արփան է, որը սկիզբ է առնում Վարդենիսի և Զանգեզուրի լեռնաշղթաների միացման կետից (2900 մ) և հոսելով սկզբից հյուսիս-հարավ, հետո արևմտյան ուղղությամբ, Արենի գյուղի շրջակայքից (մարզի տարածքից դուրս) կտրուկ թեքվում է հարավ-արևմուտք` թափվելով Արաքս գետը:
Արփա գետի խոշոր աջափնյա վտակներն են` Եղեգիսը և Հերհերը, և ավելի փոքր, ձախափնյա վտակները` Կապույտը, Գրավը, Տերպը, Մարտիրոսը:
Արփա գետի ջրհավաք ավազանը կազմում է 2040 կմ2, գետը սնվում է ձնաանձրևային և ստորերկրյա ջրերով, հիմնականում գարնանային հոսքով և ամառային վարարումներով, միաժամանակ ձմեռային հոսքի գերակշռությամբ աշնանայինի նկատմամբ:
Արփա գետը Ջերմուկ քաղաքի տարածքում հոսում է նեղ, անդեզիտաբազալտներից կազմված կիրճով: Կետչուտ գյուղի մոտ գետահովիտը լայնանում է, իսկ ավելի ներքև` շատ նեղանում, հետո դարձյալ լայնանում է` ստանալով V-աձև տեսք: Գետահովտի լանջերին պահպանվել են վերողողահունային դարավանդները (տերասաները):
Արփայի աջափնյա խոշոր վտակ Եղեգիսը վերին հոսանքներում հոսում է նեղ կիրճով, Շատին (հին գյուղ) գյուղից ներքև գետահովիտը լայնանում է` տարբեր հատվածներում դիտվում են դարավանդներ (տերրասաններ):
Ստորև ուրվագծում տրված է տարածքի վերլուծության և համալիր գնահատման կառուցվածքային մոդելը.
.___________________________________________________.
| ՏԱՐԱԾՔԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԼԻՐ ԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ԳՈՐԾՈՆՆԵՐ |
.___________________________________________________.
| ._______________. .__________________.
.______________. |ԳՅՈՒՂԱՏՆՏԵՍԱԿԱՆ| |ՌԵԿՐԵԱՑԻԱ (ՀԱՆԳԻՍՏ|
|ԲՆԱԿԵԼԻ | |ԱՆՏԱՌԱՅԻՆ ԵՎ | |ԵՎ ԶԲՈՍԱՇՐՋՈՒԹՅՈՒՆ|
|ՇԻՆԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆ| |ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ | .__________________.
.______________. ._______________. |
.__________________. .________________________________.
|ԻՆԺԵՆԵՐԱԵՐԿՐԱԲԱՆԱ-| | ՖԻԶԻԿԱ-ԵՐԿՐԱԲԱՆԱԿԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐ |
|ԿԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐ | .________________________________.
.__________________. .______________. .________________.
.__________________. |ԱԳՐՈԿԼԻՄԱՅԱԿԱՆ| |ՖԻԶԻԿԱԿԼԻՄԱՅԱԿԱՆ|
|ՇԻՆԱՐԱՐԱԿԼԻՄԱՅԱԿԱՆ| |ՊԱՅՄԱՆՆԵՐ | |ՊԱՅՄԱՆՆԵՐ |
|ՊԱՅՄԱՆՆԵՐ | .______________. .________________.
.__________________. | |
.__________________. | |
|ՖԻԶԻԿԱԿԼԻՄԱՅԱԿԱՆ | | |
|ՊԱՅՄԱՆՆԵՐ | | |
.__________________. | |
._________________________________________________________.
| ՀՈՂԱԲՈՒՍԱԿԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐ |
._________________________________________________________.
._________________. .______________________. ._________________.
|ՋՐԱՅԻՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐ| |ՋՐԱՅԻՆ ԵՎ ՄԵԼԻՈՐԱՑԻԱՅԻ| |ՋՐԱՅԻՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐ|
._________________. |ՊԱՅՄԱՆՆԵՐ | ._________________.
| .______________________. ._________________.
| | |ՌԵԿՐԵԱՑԻՈՆ |
| | |ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐ |
| | ._________________.
.______________________________________________________________.
| ԱՆՏԱՌԱՅԻՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐ |
.______________________________________________________________.
.______________________________________________________________.
| ՀԻՄՔԱՅԻՆ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐ |
.______________________________________________________________.
._____________________. .__________________. ._________________.
|ՀԱՄԱԼԻՐ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄ | |ՀԱՄԱԼԻՐ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄ | |ՀԱՄԱԼԻՐ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄ|
|ԸՍՏ ԲՆԱԿԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԻ| |ԸՍՏ ՀԱՏԱԿԱԳԾԱՅԻՆ | |ԸՍՏ ՌԵՍՈՒՐՍՆԵՐՈՎ |
._____________________. |ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԻ | |ԱՊԱՀՈՎՎԱԾՈՒԹՅԱՆ |
| | .__________________. ._________________.
| | | ._________|_. |
| | ._________________________________________. | | |
| |_|ՏԱՐԱԾՔԻ ԱՊԱՀՈՎՎԱԾՈՒԹՅՈՒՆԸ ՏՐԱՆՍՊՈՐՏՈՎ |_| | |
| | ._________________________________________. | | |
| | ._________________________________________. | | |
| |_|ՔԱՂԱՔԱՅԻՆ ԿԵՆՏՐՈՆՆԵՐԻ ԱՊԱՀՈՎՎԱԾՈՒԹՅՈՒՆԸ |_| | |
| | |ՏՐԱՆՍՊՈՐՏՈՎ | | | |
| | ._________________________________________. | | |
| | ._________________________________________. | | |
| |_|ՏԱՐԱԾՔԻ ԱՊԱՀՈՎՎԱԾՈՒԹՅՈՒՆԸ ԻՆԺԵՆԵՐԱԿԱՆ |_| | |
| | |ԵՆԹԱԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔՆԵՐՈՎ | | | |
| | ._________________________________________. | | |
| | ._________________________________________. | | |
| |_|ՍԱՆԻՏԱՐԱՀԻԳԻԵՆԻԿ ԵՎ ԲՆԱՊԱՀՊԱՆԱԿԱՆ |_| | |
| | |ՊԱՅՄԱՆՆԵՐ | | | |
| | ._________________________________________. | | |
| | ._________________________________________. | | |
| ._|ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ԵՎ ԼԱՆԴՇԱՖՏԱՅԻՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐ |_. | |
| ._________________________________________. | |
| ._________________________________________. | |
| |ՀԱՄԱԼԻՐ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄ ԸՍՏ ԱՆՏՐՈՊՈԳԵՆ | | |
| |ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԻ | | |
| ._________________________________________. | |
| | | ._____________|_____. |
._____________________. ._________________. ._______________________.
|ՀԱՄԱԼԻՐ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄ | |ՀԱՄԱԼԻՐ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄ| |ՀԱՄԱԼԻՐ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄ |
|ԲՆԱԿԵԼԻ ՇԻՆԱՐԱՐՈՒԹՅԱՆ| |ԳՅՈՒՂԱՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ| |ՌԵԿՐԵԱՑԻՈՆ-ԶԲՈՍԱՇՐՋԱՅԻՆ|
|ՀԱՄԱՐ | |ՀԱՄԱՐ | |ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱՐ |
._____________________. ._________________. ._______________________.
.Մարզի կլիմայական լանդշաֆտային պայմանները բարդ են: Վայոց ձորի ռելիեֆի բարձրությունների տատանումները բավականին մեծ են` 2600 մ, ցածրագույն կետը (920 մ) Արփայի հովտում է, իսկ բարձրագույն կետը` (3520 մ) Վարդենիսի լեռնագագաթն է` համանուն լեռնավահանի վրա: Այստեղ առանձնանում է լեռնային երեք գոտի` ցածրադիրը (մինչև 1400 մ), միջին բարձրության (1400-2800 մ) և բարձրադիրը (2800 մ-ից բարձր): Յուրաքանչյուր գոտուն հատուկ են իրեն բնորոշող լանդշաֆտները:
Սույն նախագծում լանդշաֆտները դիտվում են որպես
- մարդու գործունեության միջավայր,
- ռեսուրսային (ռեսուրսներ պարունակող և ռեսուրսներ արտադրող) համակարգ,
- գենոֆոնդի պահպանման համակարգ,
- էսթետիկական ընկալման աղբյուր
.Մարդու ակտիվ գործունեության միջավայրը ռելիեֆային տեսանկյունից ընդգրկում է Արփա գետի և դրա վտակների հովիտները, հովիտների տարբեր թեքության լանջերը, փոքրաթեք սարահարթերը, գետի դարավանդները (տերասաները), 920 մետրից մինչև, հիմնականում, 2000-2100 մետրը, որոշ տեղերում` մինչև 2300 մ նիշերը: Այս գոտում են գտնվում բոլոր բնակավայրերը և մշակովի գյուղատնտեսական հողերը: Այս գոտում տարածված են կիսաանապատային (մինչև 1400 մ), չոր տափաստանային (մինչև 1800 մ), լեռնաանտառային (700-2300 մ) և լեռնատափաստանային (1800-2300 մ) լանդշաֆտները:
- Կիսաանապատային լանդշաֆտները (մինչև 1400 մ) ձգվում են նեղ (1.0-1.5 կմ) և երկար (16 կմ) շերտով` ընդգրկելով Արփա գետի մերձհունային մասը (Նախիջևանի սահմանից մինչև Մալիշկա գյուղը): Այս գոտու համար բնորոշ են ջերմաստիճանի օրական մեծ տատանումները, ինտենսիվ հողմահարումը` քարաբեկորների առաջացումով, որոնք կամ կուտակվում են թույլ թեքություն ունեցող լանջերում, կամ հոսում մինչև ստորոտները և այնտեղ կուտակվում, ինչի հետևանքով այս գոտու բոլոր լանջերը մերկ են և ժայռոտ:
Կլիման այստեղ չոր և խիստ ցամաքային է, չափավոր ցուրտ ձմեռով և շոգ ամառով, սառնամանիքները տևում են ընդամենը 4-5 ամիս` նոյեմբերի կեսերից մինչև ապրիլի կեսերը: Մթնոլորտային տեղումների տարեկան քանակը չի անցնում 400 մմ-ից, հիմնականում անձրևների տեսքով, ընդ որում առավելագույնը դիտվում է գարնանը (մայիսին 4 մմ): Հորդ անձրևներն առաջացնում են հեղեղներ: Այստեղ հաստատուն ձյունածածկույթ չի ձևավորվում, երբեմն գոյանում է ոչ այնքան հաստ ձյունաշերտ (1-2 ամիս):
Կիսաանապատներում հողառաջացման պայմանները հիմնականում անբարենպաստ են: Բացառություն են կազմում Արփայի ողողահունը և դարավանները (տերրասաները), որոնք ծածկված են մարգագետնային ոռոգելի հողերով, իսկ քարքարոտ լեռնալանջերին կան թույլ զարգացած գորշ և բաց գորշ հողեր` մինչև 0.5 տոկոս հումուսի պարունակությամբ:
- Չոր տափաստանային լանդշաֆտները ձգվում են մինչև 1700-1800 մ բարձրության լեռնալանջերը: Չոր տափաստանային լանդշաֆտները մարզի արևմուտքում ընդգրկում են Արփա գետի լանջերը` 8 կմ լայնությամբ, նեղանում են մինչև 2 կմ` Վայք քաղաքի մոտ, դեպի հյուսիս` Եղեգիս-Սուլեմա գետերի հովտով հասնում են մինչև Քարագլուխ գյուղը: Տարածված են նաև Ջահուկ գետի հովտում (մինչև 1700 մ բարձրությամբ):
Չոր տափաստանային լանդշաֆտների ռելիեֆն ունի հետևյալ ձևերը.
ա) Բեդլենդները (անկանոն դասավորություն ունեցող բազմաթիվ ձորակներ` վատ հողեր) տարածվում են Արփայի աջափնյա մասում` մինչև 1450 մետրը,
բ) Չոր մերկացած լեռները տարածված են Արփայի ձախ ափում` 1.5-2.0 կմ շերտով,
գ) Թեք սարահարթերը տարածված են Աղավնաձոր և Գլաձոր գյուղերի շրջակայքում:
Չոր տափաստանային լանդշաֆտների կլիման չոր ցամաքային է` չափավոր ցուրտ ձմեռներով և տաք ամառներով, օդի միջին ջերմաստիճանը հունվարին -4.4 oC է, օգոստոսին` 24.0 oC, տեղումների տարեկան քանակը 500 մմ է:
- Լեռնաանտառային, լեռնատափաստանային լանդշաֆտները կազմում են մի ամբողջական պայտաձև շերտ` ձգվելով գետահովտի լանջերին 1400-2300 մ և ավելի բարձրություններում: Ռելիեֆն այստեղ (հարավում` Վայքի լեռնաշղթան, հյուսիսում` Թեք սարը, հյուսիս-արևմուտքում` Վարդենիսի լեռնաբազուկները, արևմուտքում` Մուրադ սարի սարահարթը և Ղարաբաղի լեռնավահանի մի մասը) կազմված է բեկորային, լերկացած լեռնաբազուկներից, սանդուղքաձև, ալիքավոր լանջերից, սարահարթերից, որոնք խիտ և խոր էրոզիոն մասնատման են ենթարկվել: Այս գոտում խիստ զարգացած են սելավները, որոնք տեղափոխում են մեծ քանակությամբ քարաբեկորներ:
- լեռնաանտառային լանդշաֆտները տարածված են առանձին կղզիների ձևով` (700 մ մինչև 2300 մ) Արփայի հովտում, Եղեգիս և Սուլեմա գետերի հովիտներում:
Այս լանդշաֆտների կլիման բարեխառն ցուրտ ցամաքային է, համեմատաբար խոնավ ամառով: Մթնոլորտային տեղումների քանակը 600-700 մմ է: Օդի միջին ջերմաստիճանը հունվարին` -8.1 oC, հուլիս ամսին` 15.1 oC, օդի նվազագույն ջերմաստիճանը` -35 oC:
Այստեղ շատ են հանքային աղբյուրները (Ջերմուկ, Կեչուտ, Ազատեկ, Եղեգիսի հովտում` Գետիկվանքը և այլն), շատ են նաև ոչ հանքային աղբյուրները:
Լեռնատափաստանային լանդշաֆտը բարձրանում է մինչև 2300-2400 մետր նիշերը: Այս լանդշաֆտին բնորոշ է բարեխառն ցուրտ լեռնային կլիման` երկարատև և ցուրտ ձմեռով: Ռելիեֆի փակ գոգավորություններում այն դաժան է` հաճախ կրկնվող սառնամանիքային եղանակներով: Այստեղ գոյանում է կայուն ձյունածածկույթ` 50-70 սմ հաստությամբ, պահպանվում է 4 ամիս: Սառնամանիքային օրերի թիվը կազմում է 150-180 օր: Մթնոլորտային տեղումների քանակը 500-600 մմ է (300-350 մմ տաք և 200-250 մմ ցուրտ ժամանակաշրջանում):
Լեռնատափաստանային լանդշաֆտներում հիմնականում տարածված են շագանակագույն հողեր, ինչպես նաև սևահողեր և լեռնամարգագետնային հողեր:
. Մարդու պասիվ գործունեության միջավայրը (անբարենպաստ տարաբնակեցման համար) ընդգրկում է 2200-2300 մետրից բարձր` մինչև 3500 մ տարածները: Այդ տարածքները հիմնականում օգտագործվում են որպես ամառային արոտներ: Այստեղ լանդշաֆտները 3 տիպի են` լեռնատափաստանային, ալպյան մարգագետիններ և լեռնային տունդրա:
- Լեռնատափաստանային լանդշաֆտները կազմում են համատարած շերտ` բարձրանալով մինչև 2400 մ:
- Ալպյան լանդշաֆտները Վայոց ձորի մարզում իրենցից ներկայացնում են զառիթափ լանջերով և շատ նեղ ալիքավոր լեռնակատարներով լեռներ (Վայքի և Զանգեզուրի լեռնաշղթա) կամ ընդարձակ, աստիճանաձև լավային ծածկույթներ (Ղարաբաղի և Վարդենիսի լեռներ):
Ալպյան լանդշաֆտների կլիման ցուրտ է, անսառնամանիք օրերի թիվը 50-70-ից չի անցնում: Ձմեռը սովորաբար սկսվում է հոկտեմբերի վերջին կամ նոյեմբերի սկզբին (միջին ջերմաստիճանը -6 oC), իսկ հունվարին`-10 oC մինչև -13 oC, բացարձակ նվազագույն ջերմաստիճանը` -39 oC: ՈՒժեղ են քամիները (6.0-6.5 մ/վրկ), հաճախ լինում են ձնաբքեր, կայուն ձյունածածկույթը պահպանվում է մինչև հունիսի կեսերը: Ձնածածկույթի բարձրությունը հասնում է 6-7 մ (հիմնականում գոգավորություններում):
Գարունն աչքի է ընկնում չոր-ցուրտ եղանակներով, իսկ ամառը` բարեխառն տաք եղանակներով: Մթնոլորտային տեղումները բավականին առատ են` 800-900 մմ:
Գիշերը ջերմաստիճանն իջնում է 0 oC-ից ցած, մեծ է նաև օրական ամպլիտուդան (20-22 oC):
Ալպյան լանդշաֆտներում շատ ուժեղ է ֆիզիկական և քիմիական հողմահարումը, որի հետևանքով մանրացած բեկորները ծածկվում են սև և կարմիր գույնի փայլով (անապատային այրվածք), որը երկաթի և մանգանի միացությունների առկայության հետևանք է:
Ռելիեֆի մանր և մեծ գոգավորություններում կուտակվում են մթնոլորտային տեղումներ` առաջացնելով 1-2 մ խորությամբ, 50-200 մ տրամագծով լճակներ, որոնք ամռանը վեր են ածվում ճահիճների: Այդ լճակները տարածվում են Արփա գետի վերին հոսանքների սահմաններում` Մուրադսարի արևելյան մասում:
Ալպյան լանդշաֆտներին բնորոշ են նաև ալպյան գորգերը, որոնք մեծ տարածում ունեն մարզի հյուսիսում և հյուսիս-արևելքում:
- Լեռնային տունդրայի լանդշաֆտները տարածված են բարձր լեռնագագաթներում (3400 մետրից բարձր) և ստվերոտ գոգավորությունների շրջանում` փոքրիկ կղզիների տեսքով: Այստեղ խիստ աղքատ է հողաբուսական ծածկը և կենդանական աշխարհը:
Լեռնային տունդրայի կլիման խիստ դաժան է, անսառնամանիք օրերի թիվը 30-50-ից չի անցնում: Ձյունը հզոր շերտ է կազմում և պահպանվում է ավելի քան 6 ամիս, իսկ գոգավորություններում` ամբողջ տարին:
Լեռնային տունդրայում հողային ծածկույթ համարյա չկա: Լեռնային տունդրան հարուստ է չինգիլներով, որոնք լեռնալանջերին հսկայական շերտեր են առաջացնում:
Այսպիսով, մարդու ակտիվ գործունեության միջավայրի կլիմայական-լանդշաֆտային պայմանների վերլուծության արդյունքում կարելի է անել հետևյալ եզրահանգումները:
. Կիսաանապատային լանդշաֆտների (մինչև 1400 մ) տարածման շրջան
- Բարենպաստ են բնակեցման և գյուղատնտեսական օգտագործման համար Արփայի ողողահունը և դարավանդները (տերրասաները), որոնք ծածկված են մարգագետնային ոռոգովի հողերով:
- Սահմանափակ բարենպաստ է չոր, խիստ ցամաքային կլիման, ամառային ամիսների հարաբերական խոնավությունը, որը տատանվում է 33-43% և մթնոլորտային տեղումների տարեկան փոքր քանակը (398 մմ):
- Անբարենպաստ են բնակեցման և գյուղատնտեսական օգտագործման համար Արփայի ողողահունը շրջապատող մերկ և ժայռոտ լեռնալանջերը, որոնք ծածկված են քարային թափվածքներով և ցրոններով:
. Չոր տափաստանային լանդշաֆտների տարածման շրջան (1400-1800 մ)
- Բարենպաստ են բնակության և գյուղատնտեսական օգտագործման համար Աղավնաձորի և Գլաձորի թեք սարահարթերը, ինչպես նաև Ջահուկ գետի ավազանը (Խաչիկ գյուղի շրջակայքը), որոնք հիմնականում ծածկված են լեռնաշագանակագույն հողերով, որոնք նպաստավոր են հացահատիկային կուլտուրաների մշակման համար:
- Սահմանափակ բարենպաստ է չոր ցամաքային կլիման` ջերմաստիճանի օրական մեծ տատանումներով:
- Անբարենպաստ է գյուղատնտեսական օգտագործման և բնակեցման տեսակետից ռելիեֆի բեդլենդային տիպը, որը տարածված է Արփայի աջափնյա մասում (1300-1450 մ): Բեդլենդները անկանոն դասավորություն ունեցող, ճյուղավորված ոչ խոր, բայց թեք ձորակներով մասնատված տեղանքներ են:
. Լեռնա-անտառային լանդշաֆտների տարածման շրջանը (700-2300 մ) հանդես է գալիս կղզյակների ձևով, հիմնականում Արփա գետի հովտում` Ջերմուկ քաղաքի, Եղեգիս, Սուլեմա, Դարբ գետերի գետահովիտներում:
- Բարենպաստ են առողջարանների կազմակերպման համար,
- Բարենպաստ են կլիմայաբուժության և ձմեռային սպորտի կազմակերպման համար:
. Լեռնատափաստանային լանդշաֆտների տարածման շրջան (1400-2100-2200 մ)
- Բարենպաստ են բնակության և գյուղատնտեսական օգտագործման համար լավային սանդուղքաձև տարածքները և ալիքավոր սարահարթերը, որոնցից ձգվում են լավային առանձին լեզվակները (Հերհեր, Մալիշկա, Մուրադսար և այլն):
- Բարենպաստ են ձմեռային պայմանները (ձյան 50-70 սմ շերտ` 4 ամսյա տևողությամբ) ձմեռային սպորտի և հանգստի համար:
- Անբարենպաստ են գյուղատնտեսական օգտագործման համար ուղղորդ և շատ թեք լանջերը` էրոզիոն մերկացած ռելիեֆով (սրածայր ժայռոտ կատարներ), սահող տեղամասերը, լեռան ստորոտների դելյուվիալ նստվածքները (կոները):
. Մարդու պասիվ գործունեության միջավայրն ընդգրկում է հետևյալ լանդշաֆտները` ալպյան մարգագետիններ և լեռնային տունդրա (2300-3500 մ), ինչպես նաև լեռնատափաստանային լանդշաֆտների 2200-2800 մ նիշերը:
- Անբարենպաստ են բնակության համար,
- Սահմանափակ բարենպաստ են գյուղատնտեսական օգտագործման համար: Հիմնականում օգտագործվում են որպես լեռնային ամառային արոտներ:
Տարբեր լանդշաֆտների միջինացված կլիմայական պայմանների աղյուսակները տրված են հավելված 1-ում:
I-1.2. Ինժեներաերկրաբանական, սեյսմատեկտոնական պայմանների
վերլուծություն
. Ինժեներաերկրաբանական պայմանների տեսանկյունից` Վայոց ձորի մարզի տարածքը բաժանվում է 2 մասի.
- Տարածքի հյուսիսային մասը (Արփա գետի վերին հոսանքը` մինչև Կեչուտ գյուղը, Վարդենիսի լեռնաշղթայի հարավային լանջերը, Եղեգիս գետի վերին հոսանքը) կազմում է հրաբխային լեռնազանգվածների ինժեներաերկրաբանական ռեգիոնի մի մասը:
Արփա գետի վերին հոսանքի ավազանը հիմնականում կազմված է լավաների հզոր շերտերից, որոնք ունեն սարահարթի տեսք: Սարահարթը կտրտված է խոր կիրճերով: Լայն տարածում ունեն քարահոսքերը, քարացրոնները (չինգիլները) և փլվածքները:
Վարդենիսի լեռնաշղթայի հարավային լանջերն ունեն մեծ թեքություններ, ընդգրկում են բարձրլեռնային և միջինլեռնային մասնատված տարածքները և օգտագործվում են հիմնականում որպես արոտներ:
Գեոդինամիկ պրոցեսներից տարածված են քարացրոնները, փլվածքները, քարահոսքերը, հեղեղները (տես գծագիր 5.2):
- Տարածքի մնացած մասերը (Արփա գետի և վտակների հովիտները, հովիտը հյուսիսից շրջափակող Վայոց Ձորի, հարավից` Զանգեզուրի լեռնաշղթայի արևմտյան լանջերը) մտնում են Զանգեզուրի ինժեներաերկրաբանական ռեգիոնի մեջ: Բացարձակ բարձրությունները տատանվում են 1300-2800 մ: Լեռնալանջերը ենթարկվում են ինտենսիվ հողմահարման, որի հետևանքով առաջացել է հեղեղատների խիտ ցանց:
Արփա գետի վերին հոսանքի հովիտն իրենից ներկայացնում է նեղ և խոր կիրճ, Վայք քաղաքի շրջակայքում հովիտը լայնանում է, իսկ փոքր թեքության լանջերին դիտվում են դարավանդներ (տերրասաներ): Հոսանքով ավելի ներքև գետահովիտը նեղանում է և վերածվում է նեղ, ասիմետրիկ կիրճի, որտեղ լայն տարածում ունեն փլվածքները և քարահոսքերը: Վերջինները վնաս են հասցնում ավտոմայրուղուն:
Գետի ողողահունը և դարավանդները կազմված են ալյուվիալ նստվածքներից (խիճ, գլաքար, խոշոր բեկորային ապարներ` ավազային ներփակումներով, որոնց հզորությունը հասնում է մինչև 50 մ-ի):
Այս ինժեներաերկրաբանական ռեգիոնում գեոդինամիկ պրոցեսներից տարածված են փլուզումները, ափերի լվացումները, հեղեղները, սահքերը և կարստերը:
Փլուզումները, քարահոսքերը հիմնականում տարածված են Արփա գետի և վտակների կիրճերում: Դրանք խիստ վտանգավոր են Շատին գյուղի (նախկին) և Ջերմուկի շրջակայքում:
Հեղհեղաբեր են Եղեգիս, Հերհեր և Արփայի մյուս փոքր վտակները:
Սահքերը տարածված են Ռինդ, Գետափ, Թառաթումբ, Եղեգիս, Հորբատեղ, Գողթանիկ, Գնիշիկ, Մարտիրոս գյուղերի շրջակայքում: Խոշոր սահքեր են` Մարտիրոս և Ռինդ գյուղերի սահքերը, որտեղ սահող շերտերի հզորությունը 50 մ-ից մեծ է:
Կարստերը տարածված են Արփա գետի հովտի կրաքարային ապարներում (օրինակ Արենի գյուղի շրջակայքում, Վայոց ձորի լեռների ցածր լանջերին տարածված են քարացրոններ` 12-13 մ երկարությամբ, 5-9 մ խորությամբ, 3-4 մ բարձրությամբ):
. Հիդրոերկրաբանական պայմանները
Մարզի տարածքում տարածված են ջրաթափանցիկության տարբեր կառուցվածք ունեցող ապարներ, որոնց հետ կապված են աղբյուրների բնույթը.
- Ծակոտկեն ջրաթափանցիկության ապարներ (փխրուն-բեկորային ապարներ), որոնց հետ կապված են շատ փոքր դեբիդ ունեցող (մինչև 0.1 լ/վրկ) սեզոնային տիպի աղբյուրներ:
- Ճեղքավոր, ծակոտկեն ջրաթափանցիկության ապարներ (ավազաքարեր, մերգելներ, կոնգլոմերատներ), որոնց հետ կապված են հիդրոկարբոնատային-սուլֆատային և քլորիդային-սուլֆատային աղբյուրներ (Արփա գետի ստորին հոսանքները):
- Ճեղքավոր ջրաթափանցիկության ապարներ (անդեզիտո-բազալտներ), որոնք առաջացնում են գրունտային ջրերի հզոր հորիզոններ` դուրս գալով երկրի մակերես խոշոր աղբյուրների տեսքով (Ջերմուկ քաղաքի և Մալիշկա գյուղի շրջակայքում): Այս տիպի ապարների հետ կապված են նաև հանքային ջրերի ելքերը (Ջերմուկ, Սայաթ-Նովայի, Պուճուրգետի, Բուգուրջայի, Գետիկվանքի, Բուլաքարակի, Դայլախլուի):
(Հանքային ջրերի մանրամասն նկարագրությունը տրված է «ռեկրեացիոն ռեսուրսներ» ենթաբաժնում):
Ինժեներաերկրաբանական և հիդրոերկրաբանական պայմանների վերլուծության արդյունքում կարելի է անել հետևյալ եզրահանգումները.
- Կառուցապատման համար բարենպաստ են լավային սարահարթը (Ջերմուկի շրջակայքը), Աղավնաձորի և Զառիթափի թեք սարահարթերը, ինչպես նաև Արփա գետի ու դրա վտակների հովիտները:
. Սեյսմատեկտոնական պայմանները:
Սեյսմատեկտոնական պայմանները տրված են «Գեոռիսկ» գիտահետազոտական ընկերությունում մշակված «Վայոց Ձորի մարզի տարածքի մանրամասն սեյսմիկ շրջանացման» 1:100000 մասշտաբի քարտեզի տվյալներով:
ՈՒսումնասիրելով տարածքի սեյսմիկ վտանգը, վերջնական քարտեզը կազմվել է առանձին մանրամասն մոդելների համար` հավանական եղանակով ստացված սեյսմիկ վտանգի արժեքների միջինացման հիման վրա: Ըստ սեյսմիկ վտանգի միջինացման արժեքների քարտեզի` (100 տարի ժամանակահատվածի համար) և առավելագույն հորիզոնական արագացումը չգերազանցված 90% հավանականությամբ, հաշվի են առնված նաև տարածքի սահմաններից 100 կմ շառավղով հեռավորության վրա գտնվող բոլոր սեյսմածին գոտիների ազդեցությունները:
Գրունտների առավելագույն արագացումները մարզի տարածքում տատանվում են 0.2 g - 0.5 g: Ամենաբարձր արագացումները (0.5 g) գրանցված են մարզի արևմտյան (Գառնու տեկտոնական խզվածքի հարևանությամբ) և արևելյան ծայրամասերում (Փամբակ-Սյունիք-Սևան խզվածքի հարևանությամբ), մարզի կենտրոնական մասում գրունտի առավելագույն արագացումները հիմնականում գտնվում են 0.2 g - 0.3 g տիրույթում:
Եզրահանգումներ
- մինչև 0.3 g - բարենպաստ շինարարության համար (ծախսերի նվազագույն չափ)
- 0.3-0.4 g - սահմանափակ բարենպաստ (շինարարական ծախսերի թանկացումով)
- 0.4 g-ից բարձր անբարենպաստ (շինարարական շատ մեծ ծախսեր` մարզի արևմտյան և հարավ արևելյան ծայրամասերը):
. Գեոդինամիկ պրոցեսներ
Գեոդինամիկ պրոցեսներից տարածված են սողանքները, քարահոսքերը, հեղեղները:
Ակտիվ սողանքները տարածված են Ռինդ, Չիվա, Գնիշիկ, Մարտիրոս, Զառիթափ գյուղերի շրջակայքում: Սողանքներ կան նաև Արփա գետի վտակների լանջերին` հեռու բնակավայրերից, որոնք կարող են վնաս հասցնել գյուղատնտեսությանը:
Քարահոսքերը տարածված են Շատին գյուղի շրջակայքում և Ջերմուկ տանող հին ճանապարհի լանջերին:
Լանջերին ակտիվ պրոցեսները (մակերևութային հոսք, հողմահարում), որոնք կարող են առաջացնել գեոդինամիկ շարժումներ, տարածված են Ելփին, Չիվա, Ռինդ, Զառիթափ, Մարտիրոս, Կապույտ, Կեչուտ, Գնիշիկ գյուղերի և դրանց շրջակա տարածքներում և Եղեգիս վտակի ողողահունի լանջերին (տես տարածքի «համալիր գնահատականը» գծագիրը): Հեղեղաբեր են Արփայի աջափնյա և ձախափնյա վտակները:
Անբարենպաստ են շինարարության համար ակտիվ սահքերի տեղամասերը (Ռինդ, Գնիշիկ, Մարտիրոս), որոնք պահանջում են թանկ շինարարական-նախապատրաստական աշխատանքներ:
I-2 Ռեսուրսապահովվածություն
I -2.1.Բնական ռեսուրսները և դրանց յուրացվածության միտումները
Մարզի տնտեսական և քաղաքաշինական զարգացման կանխատեսումների համար խիստ կարևորվում է ռեսուրսային պոտենցիալի գնահատումը և դրանց օգտագործման ռացիոնալ ուղիների կանխորոշումները: Գնահատման արդյունքում կարելի է կանխորոշել տարածքի քաղաքաշինական-տնտեսական յուրացման հեռանկարները` միաժամանակ առանձնացնելով քաղաքաշինական գործունեության սահմանափակման տարածքները:
I-2.1.1.Հողային ռեսուրսներ
Մարզի ընդհանուր տարածքը կազմում է 2308 կմ2: Մարզի ռելիեֆի բարձր լեռնային տիպը` խիստ մասնատված է գետերով, վտակներով, հեղեղատներով, 2000 մ-ից բարձր տարածքները գերակշռությունը, ջրբաժանների հարաբերական մեծ բարձրությունները հովիտների նկատմամբ, ինժեներական, տրանսպորտային ենթակառուցվածքների և դրանց սանիտարական գոտիների առկայությունն ավելի բարենպաստ տարածքներում փոքրացնում են գյուղատնտեսական հողօգտագործման` հատկապես դաշտավարության, մասշտաբները:
Ըստ վերջին հողային հաշվեկշռի (01.07.2008)` մարզի հողային ֆոնդը բաշխված է հետևյալ կերպ.
.________________________________________________.
|Նպատակային նշանակությունը | տարածքը |
| | հա |
|____________________________________|___________|
|Գյուղատնտեսական | 209258.1 |
|____________________________________|___________|
|Բնակավայրերի | 5036.17 |
|____________________________________|___________|
|Արդյունաբերության, ընդերքօգտագործման| 552.04 |
|և այլ արտադրական նշանակության | |
|____________________________________|___________|
|Էներգետիկայի, տրանսպորտի, կապի, | 448.898 |
|կոմունալ ենթակառուցվածքներ | |
|____________________________________|___________|
|Հատուկ պահպանվող տարածքներ | 1173.18 |
|____________________________________|___________|
|Հատուկ նշանակության | 33.6 |
|____________________________________|___________|
|Անտառային | 13240.06 |
|____________________________________|___________|
|Ջրային | 1040.95 |
|____________________________________|___________|
|Պահուստային | - |
|____________________________________|___________|
|Ընդամենը |230782.9979|
.________________________________________________.
Գյուղատնտեսական հողային ֆոնդ
Մարզի հողային ֆոնդում մեծ տեսակարար կշիռ են կազմում գյուղատնտեսական նշանակության հողերը, որոնք կազմում են մարզի տարածքի 90.67%-ը: Գյուղատնտեսական հողատարածքներում մեծ տոկոս են կազմում արոտները (52%): Մարզի հողային ֆոնդում մեծ տեսակարար կշիռ (մոտ 40-42%) կազմում են թեք և զառիթափ լեռնալանջերը: Գյուղատնտեսական հողատեսքերից մշակվում է միայն 8.4%-ը (վարելահողերը` 16.2 հազ.հա բազմամյա տնկարկներ` 1.29 հազ.հա): Հիմնականում մշակվում են կիսաանապատային և լեռնատափաստանային լանդշաֆտները:
Վայոց ձորի մարզի գյուղատնտեսական հողատեսքերի բաշխվածության
դիագրամ (հազ. հա)
----------------------------
ԻՐՏԵԿ - դիագրամը չի բերվում
Ըստ սեփականության ձևերի մարզի սահմաններում համայնքային սեփականություն են համարվում 133.1 հազ.հա հողատարածք, պետական սեփականության` 7.97 հազ.հա:
Գյուղատնտեսական հողատեսքերն օգտագործվում են ոչ արդյունավետ, ռելիեֆային բարդ պայմանների հետևանքով ենթարկվում են էրոզացման: Բացարձակ բարձրությունների և ռելիեֆի խիստ կտրտվածությունը, բեդլենդների առկայությունը որոշակի բարդություններ են ստեղծել ոռոգման ցանցի զարգացման համար:
Գյուղատնտեսական հողերի օգտագործման վրա բացասական ազդեցություն են գործում օգտագործվող հողերի մասնատվածությունը, գյուղացիական տնտեսությունների մեծ քանակը:
Մարզի հողային ֆոնդն` ըստ նպատակային նշանակության, հողատեսքերի, գործառնական նշանակության և սեփականության սուբյեկտների տրված է հավելված 2-ում:
Գյուղատնտեսական նշանակության հողերի յուրացման միտումները
Գյուղատնտեսական հողերի տարածքները առ 01.01.2004 դրությամբ կազմել են 157342 հա (առանց քաղաքային համայնքների գյուղատնտեսական հողերի), որի 66,2%-ը` այլ հողատեսքերը (ոռոգման բացակայության, քարքարոտ լինելու և այլ պատճառներով): 01.07.2008 թվականի դրությամբ պատկերը հետևյալն է` 209258.1 հա (որից 5689.29 հա` քաղաքային համայնքների գյուղատնտեսական նշանակության հողատեսքերը), որից այլ հողատեսքերը` 37.2%: Ինչպես տեսնում ենք հողերի փոփոխության դինամիկայից, այլ նշանակության հողատեսքերի որոշ մասը վերափոխվել է գյուղատնտեսական հողերի (ի հաշիվ ոռոգման, մելիորացման):
Մարզում մշակվող հողատարածքների սակավության պատճառով յուրացվում են նաև մեծ թեքության լանջեր, կտրտված ռելիեֆով, սելավավտանգ, ողողվող, ջրածածկման ենթակա հողամասեր, որի հետևանքով ուժեղանում է հողերի դեգրադացիան և ինտենսիվանում են սողանքային երևույթները:
Վայոց Ձորի մարզում գյուղատնտեսության համար պիտանի հողերը բավականին ցածր կարգ ունեն. հողերի գրեթե կեսը 5-րդ կարգի է: Բարձր կարգի (1-ին և 2-րդ) հողերը կազմում են ընդհանուրի միայն 5,8%-ը: Սրա հիմնական պատճառը մարզի ոռոգելի տարածությունների սակավությունն է, կտրտված ռելիեֆը և գյուղատնտեսության կազմակերպման անկատարությունը, մշակման ցածր տեխնոլոգիան: Բուսաբուծության ավելի ցածր ցուցանիշները պայմանավորված են մարզի բարդ և կտրտված ռելիեֆով, հողերի էրոզացվածությամբ և գյուղատնտեսական նշանակության հողերի սակավությամբ:
Նման իրավիճակն իր արտացոլումն է գտել գրեթե բոլոր մշակաբույսերի բերքատվության ցուցանիշներում: Վայոց Ձորի մարզում հացահատիկային, բանջարանոցային, բոստանային, ինչպես նաև պտղի և խաղողի բերքատվության ցուցանիշները զգալիորեն ցածր են Հայաստանի միջին ցուցանիշներից:
Ստորև աղյուսակում ներկայացված են մարզի գյուղատնտեսական հողատեսքերը:
Վայոց ձորի մարզի գյուղատնտեսական հողատեսքերի ցուցանիշներն` ըստ 2008 թթ-ի հաշվեկշռի տվյալների
.____________________________________________________________________.
|Անվանումը | 2008 |
| |___________________________________________|
| |Տարածքը հա|Հողատեսքերի|Մարզի տեսակարար |
| | | տեսակարար |կշիռը |
| | | կշիռը, % |հանրապետությունում %|
|________________________|__________|___________|____________________|
|Վարելահողեր | 16203.8 | 7.7 | 17.9 |
|________________________|__________|___________|____________________|
|Բազմամյա տնկարկներ | 1356.8 | 0.6 | 4.0 |
|________________________|__________|___________|____________________|
|Խոտհարքներ | 4930.5 | 2.4 | 29.8 |
|________________________|__________|___________|____________________|
|Արոտավայրեր | 108942.1 | 52.1 | 16.0 |
|________________________|__________|___________|____________________|
|Այլ հողատեսքեր | 77760.0 | 37.2 | 13.3 |
|________________________|__________|___________|____________________|
|Ընդամենը գյուղատնտեսական| 209193.3 | 100 | 16.5 |
|հողատեսքեր | | | |
.____________________________________________________________________.
Ստորև աղյուսակում ներկայացված է մարզում տարբեր մշակաբույսերի զբաղեցրած տարածքների աճի դինամիկան 2005-2008 թթ. ընկած ժամանակահատվածում:
.____________________________________________________________.
| |Անվանումը |2005 | 2006 | 2007 |2008 |
|____|______________________|_____|__________|_________|_____|
| 1 |հացահատիկ. և | 3261| 2196 | 1838 | 2575|
| |հատիկաընդեղենային | | | | |
| |մշ.ցանք.տարած.հա | | | | |
|____|______________________|_____|__________|_________|_____|
| 2 |Խաղողի տնկարկների | 852| 873/716 | 936/737 | 925|
| |տարածությունը հա | | | | |
|____|______________________|_____|__________|_________|_____|
| 3 |Պտղատու և հատապտղատու| 1939| 1848/1654|2149/1839| 2155|
| |տնկարկների տարած.հա | | | | |
.____________________________________________________________.
Ինչպես երևում է աղյուսակից, մարզում մինչև 2007 թ. գրեթե 2 անգամ նվազել են հացահատիկային և հատիկաընդեղենային մշակաբույսերի ցանքատարածությունները, քանի որ հիմնականում մշակվում են անջրդի վարելահողերի վրա /70%/, որտեղ չի կիրառվում ցանքաշրջանառություն ու լիարժեք պարարտացում, ցածր է հողի բնական բերրիությունը, որի արդյունքում բերքատվությունը ցածր է և տնտեսապես ոչ շահավետ, ու թեև 2007-2008 թթ. նկատվել է աճի որոշակի միտում, այնուհանդերձ 2005-ի նկատմամբ նկատվում է նվազում 22%-ով:
Սեփականաշնորհումից հետո բազմամյա տնկարկների տարածությունները մի շարք պատճառներով (էլեկտրաէներգիայի հովհարային անջատումներ, ջրհան կայանների աշխատանքի խափանումներ) մարզում կրճատվեցին: Սակայն 2006-2007 թթ.-ին երկու խոշոր ինքնահոս (Կեչուտ - Ազատեկ - Զեդեա, Եղեգիս - Աղավնաձոր - Ելփին) ջրատարների շահագործումից հետո բարելավվեց ոռոգման ջրի մատակարարումը և աստիճանաբար չորացած տարծքներում սկսեցին հիմնվել պտղատու և խաղողի այգիներ: ՈՒստի, նկատվում է խաղողի ու պտղատու տնկարկների զբաղեցրած տարածքների ավելացման միտում, ինչը հավաստում է դրանց մեծացման նպատակահարմարությունը հացահատիկային մշակաբույսերի զբաղեցրած տարածքների նկատմամբ (հաշվի առնելով նաև վերջիններիս մշակման արդյունավետությանը չնպաստող մարզի ռելիեֆի կտրտվածությունը):
Գյուղատնտեսական հողերի արդյունավետ օգտագործման առաջնահերթ միջոցառումներն են`
- գյուղատնտեսական արժեքավոր հողերի մելիորատիվ վիճակի բարելավում,
- միջբնակավայրային ճանապարհային ցանցի ստեղծում և բարելավում,
- միջհամայնքային միավորումների, ֆերմերային տնտեսությունների ստեղծում,
- ինտենսիվ յուրացված գոտիներում գյուղատնտեսական հողերի ոչ գյուղատնտեսական նպատակներով հատկացումների արգելում,
- խախտված հողերի վերականգնում:
Բնակավայրերի հողերը և դրանց յուրացման միտումները
Վայոց Ձոր մարզի երեք քաղաքների (համայնքների) (Եղեգնաձոր, Վայք, Ջերմուկ) տարածքներն ըստ ՀՀ 2006 թ. հողային հաշվեկշռի, զբաղեցնում են 8862.2 հա (1063.4 հա` բնակավայրերի): 2004-2007 թթ. ընթացքում ՀՀ քաղաքաշինության նախարարության պատվերով մշակվել են մարզի քաղաքների գլխավոր հատակագծերը, կանխորոշելով դրանց տարածքային և տնտեսական զարգացման ռազմավարական ուղղությունները: Հիմնվելով «ՀՀ տարաբնակեցման գլխավոր նախագծի» հիմնադրույթների վրա, վերջիններիս համար սահմանվել է տարածքային աճի սահմանափակում` կանխելու գյուղատնտեսական հողերի հետագա յուրացումը քաղաքաշինական նպատակներով, քաղաքների հետագա զարգացումը նախատեսելով ներքին պահուստների հաշվին: Գյուղատնտեսական նշանակության հողերի հնարավոր յուրացումը հիմնականում նախատեսվել է տնամերձերով սակավահարկ շինարարության համար: Նախագծային առաջարկությունների հիմքում դրվել է քաղաքների հատակագծային կառուցվածքի կատարելագործումը` մարդու համար բարեկեցիկ կենսոլորտի ձևավորմամբ, ինչպես նաև քաղաքների տրանսպորտային մատչելիության գոտում գտնվող հումքային, ռեկրեացիոն, գյուղատնտեսական ռեսուրսների համատեղ, արդյունավետ օգտագործումը` շրջակա միջավայրի պահպանության, ինժեներական նախապատրաստման միջոցառումների իրականացման երաշխիքներով:
Անտառային ֆոնդի հողեր
Վայոց ձորի մարզի անտառտնտեսության մասնաճյուղի ընդհանուր տարածքը (ըստ 1983 թ. կատարված անտառշինության վերջին հաշվառման արդյունքների) կազմել է 15829 հա, որից անտառածածկ` 7495 հա` ներառյալ 1991 թ. ՀՀ նախարարների խորհրդի հունիսի 24-ի թիվ 421 որոշմամբ անտառտնտեսության հողային հաշվեկշռին ավելացված նախկին կոլխոզ-սովխոզային անտառների տարածքը (2386 հա):
2005 թ.-ից հետո ընդունված որոշումներից հետո, 01.07.2008 թ ՀՀ հողային ֆոնդի առկայության և բաշխման հաշվետվության համաձայն մարզի անտառտնտեսության տարածքը կազմում է 13238.9 հա:
Վայոց ձորի մարզում անտառները տարածված են միջին լեռնային գոտում: Այդ գոտուն բնորոշ լեռնաանտառային լանդշաֆտը հանդես գալիս առանձին կղզիների ձևով Արփա գետի հովտում` Ջերմուկ առողջարանի, Զիրակ ավերակ գյուղի շրջանում, Դարբ, Եղեգիս, Սուլեմա գետահովիտներում, Կալադարա գետի ավազանում (700-2300 մ բարձրություններում):
Անտառը Արփայի ավազանում ազոնալ է: Լեռնատափաստանային գոտում անտառը հանդես է գալիս նույն բարձրությունների վրա, լեռնահովիտներում ձգվում է լանջերին` նեղ ու երկար պուրակների ձևով: Անտառային լանդշաֆտը հանդիպում է նաև գետահովիտներում, որը պայմանավորված է լանջերի կողմնադրությամբ և միկրոկլիմայական առանձնահատկություններով:
Անտառների հողերը համեմատաբար թույլ են զարգացած, քան հանրապետության այլ շրջաններում: Այստեղ հանդես են գալիս լեռնաանտառային գորշ հողեր, որոնք քիչ հումուս են պարունակում, ունեն թույլ կառուցվածք, զուրկ են կրայնացումից:
Անտառները հիմնականում ներկայացված են բնաշվային ծագում ունեցող ցածրաբուն, միջին տարիքի կաղնուտներով և գիհու նոսր անտառներով: Կաղնուտներում հանդիպում են նաև այլ ծառատեսակներ` բոխի, թեղի, հացենի, լորենի:
Անտառը բաղկացած է սաղարթավոր ծառատեսակներից, որոնց մեջ տիրապետում է կաղնին, կա նաև բոխի, գերիմսատի, ցախակեռասի և մասրենու թփեր: Ծառերը հիմնականում գաճաճ են:
Վայոց ձորի անտառային բուսականության մի այլ տիպը` գիհուտն է, որը կազմված է ավելի չորասեր ու բաց գույնի բներ ունեցող թփերից և բնորոշ է չոր լեռնալանջերի համար: Այս նոսրանտառի համար բնորոշ թուփը գիհին է (Iuniperus polycarpos): Արփայի հովտում, Սարավան և Հարթավան գյուղերը շրջակա լեռնալանջերին, Մարտիրոս գյուղից հարավ, Արենի գյուղի շրջանում, Հերհեր գյուղից հյուսիս տարածված են գիհուտները: Այդ նոսրանտառները կազմված են գիհուց, թխկուց (Acer ibericum), ցախակեռասենուց (Lonicere caucasica), տանձենուց (Purus Salicifolia), չմենուց (Cotoneaster integerrima), նշենուց (Auygdalus fenzliano) և այլն:
Գիհուտների բազմաթիվ մնացորդները գտնվում են խոտա-թփուտային խմբավորումների վերափոխման տարբեր աստիճանի վրա:
Ջերմուկ քաղաքում և շրջակայքում զգալի տարածքներ են զբաղեցնում սոճենու և եղևնու անտառմշակույթները:
Անտառտնտեսական աշխատանքներն իրականացվում են Ջերմուկի անտառտնտեսության կողմից, որի տնօրինման տակ գտնվող անտառային տարածքը կազմում է շուրջ 2268 հա, այդ թվում 1247 հա անտառածածկ: Վայոց Ձորի մարզի անտառտնտեսությունը բաղկացած է 7 անտառպետություններից` Եղեգիսի (2847.35 հա, որից 897.2 հա անտառածածկ), Արենիի (779.38 հա, որից 149.0 հա անտառածածկ), Արտավանի (1389.0 հա, որից 613.2 հա անտառածածկ), Սարավանի (795.53 հա, որից 498.0 անտառածածկ), Հերհերի (3691.75 հա, որից 2070.0 հա անտառածածկ), Ջերմուկի (2268.0 հա, որից 1247.0 հա անտառածածկ), Սյունիքի (1859.0 հա, որից 1089.2 հա անտառածածկ): Շուրջ 400 հա զբաղեցնում է Ջերմուկի անտառպարկը:
Ջերմուկի լեռնային անտառներն ունեն բացառիկ բնապահպանական /հողապահպան, ջրապահպան, կլիմայակարգավորիչ, առողջարարական/ և կուրորտային նշանակություն, այդ պատճառով դասվում են 1 խմբի: Այդ խմբին պատկանող անտառներում արգելվում էին գլխավոր օգտագործման հատումները:
Անտառվերականգնման և ընդլայնման նկատառումներից ելնելով ստեղծվել են տնկարաններ` Ջերմուկի մերձակայքում (1 հա), որտեղ աճեցվում են սոճենիներ, և 2000 մ2 Եղեգնաձորի մերձակայքի ժամանակավոր տնկարանում` ընկուզենի, տանձենի, ծիրանենի: Ներկայումս, պետ. անտառի հողերի բաց տարածքներում (բացատներ, արոտներ) իրականացվում են անտառատնկումներ (1 հա-ի վրա 6000 սոճենու սերմնաբուսակ):
------------------------------------------------------------
ԻՐՏԵԿ - շարունակությունը հաջորդ մասերում