040.1130.011009
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ
ՈՐՈՇՈՒՄ
1 հոկտեմբերի 2009 թվականի N 1130-Ն
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԼՈՌՈՒ ՄԱՐԶԻ 2010-2013 ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԾՐԱԳԻՐԸ ՀԱՍՏԱՏԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
(1-ին մաս)
Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը որոշում է.
1. Հաստատել Հայաստանի Հանրապետության Լոռու մարզի զարգացման ծրագիրը` համաձայն հավելվածի:
2. Հայաստանի Հանրապետության համապատասխան հանրապետական գործադիր իշխանության մարմիններին և Հայաստանի Հանրապետության Լոռու մարզպետին` հաշվի առնելով առկա տնտեսական միտումները և ելնելով մակրոտնտեսական ցուցանիշների փոփոխություններից, անհրաժեշտության դեպքում, Հայաստանի Հանրապետության կառավարություն ներկայացնել առաջարկություն սույն որոշման հավելվածում համապատասխան ճշտումներ կատարելու վերաբերյալ:
3. Հայաստանի Հանրապետության Լոռու մարզպետին`
1) մեկամսյա ժամկետում մշակել Հայաստանի Հանրապետության Լոռու մարզի զարգացման ծրագրի իրականացման աշխատանքային պլան և ներկայացնել Հայաստանի Հանրապետության փոխվարչապետ, Հայաստանի Հանրապետության տարածքային կառավարման նախարարին` հաստատման.
2) սույն որոշմամբ հաստատված ծրագրի իրականացման ամբողջ ընթացքում ապահովել համայնքների, հասարակական կազմակերպությունների և անկախ փորձագետների ակտիվ մասնակցությունը:
4. Սույն որոշման կատարման նկատմամբ վերահսկողությունը դնել Հայաստանի Հանրապետության փոխվարչապետ, Հայաստանի Հանրապետության տարածքային կառավարման նախարարի վրա:
5. Սույն որոշումն ուժի մեջ է մտնում պաշտոնական հրապարակմանը հաջորդող օրվանից:
ՍՏՈՐԱԳՐՎԵԼ Է ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՎԱՐՉԱՊԵՏԻ ԿՈՂՄԻՑ
2009 ԹՎԱԿԱՆԻ ՀՈԿՏԵՄԲԵՐԻ 7-ԻՆ
Հավելված
ՀՀ կառավարության
2009 թվականի հոկտեմբերի 1-ի
N 1130-Ն որոշման
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԼՈՌՈՒ ՄԱՐԶԻ 2010-2013 ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻ ՍՈՑԻԱԼ-ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԾՐԱԳԻՐ
ՎԱՆԱՁՈՐ 2009
ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ
ՀՀ ԼՈՌՈՒ ՄԱՐԶՊԵՏԻ ՈՒՂԵՐՁԸ 4
ՀԱՊԱՎՈՒՄՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 5
1. ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ 6
2. ՀՀ ԼՈՌՈՒ ՄԱՐԶԻ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐԸ 11
3. ԱՂՔԱՏՈՒԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ ՀՀ ԼՈՌՈՒ ՄԱՐԶՈՒՄ 15
4. ՄԱՍՆԱՎՈՐ ՀԱՏՎԱԾԻ ԵՎ ՓՄՁ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄ 25
4.1. ՀՀ Լոռու մարզի տնտեսության մասնավոր հատվածի 25
իրավիճակի վերլուծություն
4.2. Մասնավոր հատվածի զարգացման հիմնախնդիրները 37
4.3. Մասնավոր հատվածի զարգացման 2010-2013 թթ. 41
առաջնահերթությունները
4.4. ՓՄՁ ոլորտի իրավիճակի վերլուծություն 43
4.5. ՓՄՁ զարգացման հիմնախնդիրները 47
4.6. Մասնավոր հատվածի և ՓՄՁ զարգացման ծրագրի 49
տրամաբանական հենքը
5. ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՈԼՈՐՏՆԵՐ 51
5.1. ԿՐԹՈՒԹՅՈՒՆ 51
5.1.1. Կրթության ոլորտի իրավիճակի վերլուծություն 51
5.1.2. Կրթության ոլորտի ռազմավարությունը 63
5.2. ՄՇԱԿՈՒՅԹ, ՍՊՈՐՏ ԵՎ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐՑԵՐ 64
5.2.1. Մշակույթի, սպորտի և երիտասարդության 64
հարցերի ոլորտի իրավիճակի վերլուծություն
5.2.2. Մշակույթի, սպորտի և երիտասարդության 71
հարցերի ոլորտի ռազմավարությունը
5.3. ԱՌՈՂՋԱՊԱՀՈՒԹՅՈՒՆ 72
5.3.1. Առողջապահության ոլորտի իրավիճակի 72
վերլուծություն.
5.3.2. Առողջապահության ոլորտի զարգացման 84
նպատակները և ռազմավարությունը
5.3.3. Առողջապահության ոլորտի զարգացման ծրագրի 85
տրամաբանական հենքը
5.4. ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԱՊԱՀՈՎՈՒԹՅՈՒՆ 90
5.4.1. Սոցիալական ապահովության ոլորտի իրավիճակի 90
վերլուծություն
5.4.2. Սոցիալական ապահովության ոլորտի զարգացման 124
նպատակները և ռազմավարությունը
5.4.3. Սոցիալական ապահովության ոլորտի զարգացման 126
ծրագրի տրամաբանական հենքը
6. ԳՅՈՒՂԱՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ, ԲՆԱՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 131
6.1. ԳՅՈՒՂԱՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ 131
6.1.1. Գյուղատնտեսության ոլորտի իրավիճակի 131
վերլուծությունը
6.1.2. Գյուղատնտեսության ոլորտի զարգացման 147
նպատակները և ռազմավարությունը
6.1.3. Գյուղատնտեսության ոլորտի զարգացման ծրագրի 150
տրամաբանական հենքը
6.2. ԲՆԱՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 152
6.2.1. Բնապահպանության ոլորտի իրավիճակի 152
վերլուծությունն ու հիմնախնդիրները
6.2.2. Բնապահպանության ոլորտի ռազմավարությունը 172
6.2.3. Բնապահպանության ոլորտի զարգացման ծրագրի 175
տրամաբանական հենքը
7. ՔԱՂԱՔԱՇԻՆՈՒԹՅՈՒՆ 178
7.1. Քաղաքաշինության ոլորտի իրավիճակի վերլուծությունը 178
7.2. Քաղաքաշինության ոլորտի զարգացման 180
ռազմավարությունը
8. ՄԱՐԶԱՅԻՆ ԵՎ ՀԱՄԱՅՆՔԱՅԻՆ ԵՆԹԱԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔՆԵՐ 182
8.1 Ենթակառուցվածքների ոլորտի իրավիճակի 183
վերլուծություն
8.2. Ճանապարհաշինություն 182
8.3 Ջրամատակարարում 186
8.4. Գազամատակարարում 193
9. ՏԱՐԱԾՔԱՅԻՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ, ՏԵՂԱԿԱՆ ԻՆՔՆԱԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ԵՎ 196
ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆ
9.1. Տարածքային կառավարում 196
9.1.1 Վարչատարածքային բաժանում 196
9.1.2 Գերակայություններ և հիմնախնդիրներ 196
9.1.3 Մարզպետարանի կառավարում 198
9.1.4 Քաղաքացիական ծառայություն 199
9.1.5 Էլեկտրոնային կառավարում 201
9.2. Տեղական ինքնակառավարում 202
9.2.1 Համայնքային խնդիրներ 202
9.2.2 Համայնքային ծառայություն 207
9.2.3 Տեխնիկական ապահովվածություն 208
9.2.4 Համայնքների զարգացման ծրագրեր 209
9.3. Քաղաքացիական հասարակություն 210
9.4. Տարածքային կառավարման և տեղական ինքնակառավարման 212
ոլորտի տրամաբանական հենքը
10. ԱՐՏԱԿԱՐԳ ԻՐԱՎԻՃԱԿՆԵՐԻՑ ԲՆԱԿՉՈՒԹՅԱՆ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 218
11. ՄՈՆԻՏՈՐԻՆԳԻ ԵՎ ԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ 228
12. ՀՀ ԼՈՌՈՒ ՄԱՐԶԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԾՐԱԳՐԻ ՖԻՆԱՆՍԱՎՈՐՈՒՄԸ 234
13. ՀԱՎԵԼՎԱԾՆԵՐ 254
13.1. Սոցիալական ապահովության ոլորտի զարգացման 254
ծրագրեր
13.2. Լոռու մարզի համայնքների և բնակավայրերի ցուցակ 274
13.3. Լոռու մարզի համայնքների խոշորացման տարբերակ 277
13.4. Մարզի համայնքների բնակչության թիվը 281
13.5. Լոռու մարզի համայնքների առաջնահերթ 284
հիմնախնդիրներն ըստ քառամյա ծրագրերի
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԼՈՌՈՒ ՄԱՐԶՊԵՏԻ ՈՒՂԵՐՁԸ
Լոռու մարզն իր տնտեսական ներուժով ու զարգացման միտումներով Հայաստանի Հանրապետության կարևոր տարածաշրջաններից է, և տրամաբանական է, որ մարզի տնտեսական զարգացման հեռանկարներն ու հիմնախնդիրների լուծման գործընթացը մշտապես գտնվում է Հանրապետության Նախագահի և կառավարության տեսադաշտում: Լոռու մարզի զարգացման ծրագիրը կազմվել է համաձայն Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2008 թվականի սեպտեմբերի 18-ի N 38 արձանագրային որոշմամբ հաստատված հայեցակարգի:
Ծրագիրը համահունչ է Հայաստանի Հանրապետության ազգային անվտանգության ռազմավարությանը, ՀՀ կառավարության 2008 թվականի հոկտեմբերի 30-ի N 1207-Ն որոշմամբ հաստատված Կայուն զարգացման ծրագրին:
Ծրագրի մշակման ընթացքում օգտագործվել է «Լոռու մարզի 2006-2010 թթ սոցիալ-տնտեսական զարգացման ծրագրի» կազմման ընթացքում Լոռու մարզպետարանում կուտակված փորձն ու հարուստ տեղեկատվական շտեմարանները, ինչպես նաև Գեղարքունիքի և Տավուշի մարզերի զարգացման ծրագրերի` մեր գործընկերների կողմից ձեռքբերված արժեքավոր փորձը:
Կարծում ենք` այն կնպաստի մեր հանրապետությունում աղքատության հաղթահարման ռազմավարական գերակա նպատակ հռչակված տարածքային համաչափ զարգացման խնդրի, ինչպես նաև Լոռու մարզի 113 համայնքների զարգացման ծրագրերում ներառված առաջնահերթ հիմնախնդիրների և մարտահրավերների արդյունավետ լուծմանը: Հուսով եմ, որ այս և նմանատիպ ծրագրերի հետևողական ու լիարժեք իրականացման շնորհիվ մենք կհասնենք մեր նպատակին` Լոռու մարզը դարձնել Հայաստանի ամենազարգացած մարզերից մեկը:
Այդ նպատակով մարզպետարանի աշխատակազմում ձևավորվել են մարզային զարգացման ծրագրի մշտական գործող ինստիտուցիոնալ կառույցներ (մարզային զարգացման հանձնաժողով, ոլորտային աշխատանքային խմբեր, մոնիտորինգի և գնահատման խումբ), որոնց մեջ բացի մարզպետարանի աշխատակիցներից, իրենց համաձայնությամբ ընդգրկվել են նաև տեղական ինքնակառավարման մարմինների, հանրապետական գործադիր մարմինների տարածքային ծառայությունների, հասարակական և մասնագիտացված կազմակերպությունների ներկայացուցիչներ, հմուտ և փորձառու մասնագետներ, որոնց ջանադիր աշխատանքի արդյունքում էլ կազմվել է մարզի զարգացման համար կարևոր նշանակություն ունեցող այս ծրագիրը:
Ծրագրի կազմման աշխատանքների համակարգման գործում իր զգալի ներդրումն է ունեցել Հայաստանի Հանրապետության տարածքային կառավարման նախարարությունը: Ոլորտային խնդիրների ճիշտ ձևակերպումներին ու մարզի զարգացման ծրագրում դրանց ընդգրկմանը նպաստել է համագործակցությունը ճյուղային նախարարությունների, հանրապետական գործադիր և պետական կառավարման այլ մարմինների հետ:
Մասնակցային գործընթացի ապահովման համատեքստում, ծրագրի մշակման ընթացքում հաշվի են առնվել բնակչության տարբեր սոցիալական խմբերի, գործարարների, հասարակական և այլ կազմակերպությունների առաջարկություններն ու դիտողությունները:
Ծրագրի մշակմանն աջակցած պետական կառավարման բոլոր մարմիններին, Լոռու մարզի խորհրդի անդամներին, Մարզային զարգացման հանձնաժողովին, ստեղծված աշխատանքային խմբերին և աշխատանքների հաջող իրականացման գործում կարևոր ներդրում ունեցած բոլոր անձանց մարզպետարանի անունից հայտնում ենք մեր խորին շնորհակալությունը:
ՀՀ Լոռու մարզպետ` Ա. Քոչարյան
ՀԱՊԱՎՈՒՄՆԵՐԻ ՑԱՆԿ
ԱԱՌ Ազգային անվտանգության ռազմավարություն
ԱԱՀՀՀ Առավել աղքատ համայնքների համալիր հետազոտության
ԱԽ Աշխատանքային խումբ
ԱՀՌԾ Աղքատության հաղթահարման ռազմավարական ծրագիր
ԱՄԳ Աղքատության մասնակցային գնահատման
ԱՎԾ Ազգային վիճակագրական ծառայություն
ԳԷՖ Գլոբալ էկոլոգիական ֆոնդ
ԵՄ Եվրամիություն
ԿԶԾ Կայուն զարգացման ծրագիր
ՀԿ Հասարակական կազմակերպություն
ՀՏԶԾ Հայաստանի տարածքային զարգացման ծրագիր
ՄԱԿ ԶԾ ՄԱԿ-ի զարգացման ծրագիր
ՄԺԾԾ Միջին ժամկետ ծախսային ծրագիր
ՄԱՄՀ Մարդկային աղքատության մոդիֆիկացված համաթիվ
ՄԱԿ ՀՊԾ ՄԱԿ-ի համաշխարհային պարենի ծրագիր
ՄԶԱՀ Մարդկային զարգացման ազգային հետազոտությունը
ՄԶԳ Միջազգային զարգացման գործակալություն
ՄԶՄԿ Մարդկային զարգացման միջազգային կենտրոն
ՄՄՈՒՀ Միջին մասնագիտական ուսումնական հաստատություն
ՄԶԾ Մարզի զարգացման ծրագիր
ՄՎ Մոնիտորինգ և վերլուծություն
ՆԴՀ Նախադպրոցական հաստատություն
ՍԾՏԳ Սոցիալական ծառայության տեղական գրասենյակ
ՍՄՎ Սոցիալական մոնիտորինգ և վերլուծություն
ՏԻՄ Տեղական ինքնակառավարման մարմին
ՏԻ Տեղական ինքնակառավարում
ՏՀԻ Տնտեսագիտական հետազոտությունների ինստիտուտ
ՏՀՏ Տարածքային հարկային տեսչություն
ՏՀԶԿ Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպություն
ՈՒԹՀՎ ՈՒժեղ և թույլ կողմերի հնարավորությունների վերլուծություն
ՓՄՁ Փոքր և միջին ձեռնարկություններ
ՓՄՁ ԶԱԿ Փոքր և միջին ձեռնարկությունների զարգացման ազգային կենտրոն
1.ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ
1. ՀՀ Լոռու մարզում արդեն 10 տարուց ավելի է ինչ պետական կառավարման տարածքային մարմնի` մարզպետարանի կողմից որդեգրվել է գործունեության իրականացման ծրագրային տրամաբանությունը: Պետք է նշել, որ առաջինը Հայաստանում, միջազգային կազմակերպության աջակցությամբ, համակարգային հենքի վրա, Լոռու մարզում է փորձ արվել կազմել ու իրականացնել 2001-2005 թթ. մարզի սոցիալ-տնտեսական զարգացման ծրագիր` ԵՄ ՏԱՍԻՍ ծրագրի շրջանակներում կազմվել է ծրագիր, արժանացել է կառավարության հավանությանը, սակայն հիմնականում ֆինանսավորման բացակայության պատճառով իրականացվել է մասամբ` որքանով որ հաջողվել է համադրել համայնքների հնարավորություններն ու դոնոր կազմակերպությունների առաջնահերթություններն ու միջոցները: Մարզային իշխանությունների նախաձեռնությամբ 2006 թ. վերանայվել է այդ ծրագրի գերակա ուղղություններն ու իրականացման միջոցառումների ցանկն ու մշակվել Լոռու մարզի 2006-2010 թթ. սոցիալ-տնտեսական զարգացման ծրագիրը: Պետք է նշել, որ մարզի սոցիալ-տնտեսական զարգացման ծրագրային տրամաբանությունը դրական ազդեցություն է թողել ազգաբնակչության սոցիալ-տնտեսական զարգացման մակարդակի վրա, սակայն այն էլ ավելի արդյունավետ կլիներ, եթե այն համահունչ լիներ կառավարության ընդհանուր պետական զարգացման ծրագրերի առաջնահերթությունների ու գերակայությունների հետ:
2. 2003 թ. օգոստոսի 8-ի ՀՀ կառավարության թիվ 994-Ն որոշմամբ հաստատվեց «Աղքատության հաղթահարման ռազմավարական ծրագիրը» (այսուհետ` ԱՀՌԾ), որով և հիմք դրվեց ՀՀ-ում ռազմավարական համապետական զարգացման ծրագրային տրամաբանությամբ գործունեությանը: ԱՀՌԾ-ի հիմնական առանձնահատկություններից է այն, որ որպես հիմնական գերակայություններից ու առաջնահերթություններից մեկն է հռչակված հանրապետությունում աղքատության հաղթահարման ռազմավարական խնդրին հասնելու տարածքային համաչափ զարգացման սկզբունքը:
3. Հանրապետական զարգացման համակարգված ծրագրերի կազմումն ու իրականացումը տրամաբանորեն թելադրեց նաև նույն հենքի վրա դրված տարածքային` մարզային զարգացման ծրագրերի կազմումն ու իրականացումը: Նման առաջին փորձ հանդիսացավ Մեծ Բրիտանիայի և Հյուսիսային Իռլանդիայի Միացյալ Թագավորության ֆինանսական աջակցությամբ կազմված ու իրականացված Հայաստանի տարածքային զարգացման ծրագիրը (ՀՏԶԾ), որի շրջանակներում 2005-2008 թթ. ՀՀ Տավուշի ու Գեղարքունիքի մարզերում կազմվեց ու փորձարկվեց ծրագիրը:
4. Հանրապետությունում վերջին 7-8 տարիներին տնտեսության ու սոցիալական բոլոր բնագավառներում շարունակական զարգացման նկատելի բարձր տեմպերը, ինչպես նաև կառավարության կողմից ինստիտուցիոնալ բարեփոխումների հետևողական իրականացումը նաև ենթադրեց կառավարության կողմից «Միջին ժամկետ ծախսային ծրագրի» (ՄԺԾԾ) համակարգի ներդրումը, ԱՀՌԾ-ի վերանայում (ՀՀ կառավարության 2008 թ. հոկտեմբերի 30-ի թիվ 1207-Ն որոշմամբ հաստատված Կայուն Զարգացման Ծրագիրը (ԿԶԾ), որն ըստ էության ԱՀՌԾ- վերանայված տարբերակն է), ինչպես նաև ՀՀ կառավարության 18.09.2008 թ. թիվ 38-Ա որոշմամբ հավանության արժանացած «Մարզերի զարգացման ծրագրերի մշակման ու իրականացման հայեցակարգ»-ի ընդունումը: Հայեցակարգի հիմքում ընկած է ՀՏԶԾ-ի երկու պիլոտային ծրագրերի (ՀՀ Տավուշի և Գեղարքունիքի մարզերի 2008-2011 թթ. ԶԾ) կառուցվածքային ու մասնակցային սկզբունքները:
5. Սույն ծրագրի կազմման ու իրականացման հիմնական նպատակն է համապետական ռազմավարական ծրագրերին համահունչ և համաձայնեցված ձևով կազմել և իրականացնել Լոռու մարզի զարգացման ծրագիրը` դրանով ձգտել հասնելու ԿԶԾ-ում նախանշված, աղքատության հաղթահարման ու տարածքային` մարզային զարգացման, ցուցանիշներին:
6. Ինչպես նշված է հայեցակարգում, հանրապետության յուրաքանչյուր մարզ ունի իր յուրահատկություններն ու առանձնահատկությունները, որոնք պարտադիր կերպով պետք է հաշվի առնվեն զարգացման ծրագրերի կազմման ու իրականացման ողջ ընթացքում: Լոռու մարզի զարգացման ծրագրի կազմման ու իրականացման ընթացքում, հատկապես աղքատության գնահատման մասում, պետք է հաշվի առնել հետևյալ առանձնահատկությունները`
. Լոռու մարզում 1988 թ. աղետի հետևանքների առկայությունը, որը հատկապես
կարևոր չափանիշ է մարզում աղքատության գնահատման ժամանակ;
. Լոռու մարզն ունի արդյունաբերական հզոր անցյալ և մեծ պոտենցիալ և
մարզում գործում են արդյունաբերության բոլոր ճյուղերը ներկայացնող
ձեռնարկություններ;
. Լոռու մարզում գերակշռում է քաղաքային բնակչությունը` 59.3%
. Լոռու մարզը համարվում է Հայաստանի Հանրապետության հյուսիսային դարպաս
. Լոռու մարզում (հատկապես մարզկենտրոն Վանաձորում) գործում են շուրջ 70
հասարակական, ոչ կառավարական կազմակերպություններ սոցիալական
ուղղվածության (կրթություն և գիտություն, մշակույթ, առողջապահություն,
սոցիալական պաշտպանություն, մարդու իրավունքների պաշտպանություն) բոլոր
ասպարեզներում:
7. Լոռու ՄԶԾ-ը կազմվել է համաձայն Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2008 թվականի սեպտեմբերի 18-ի N 38 արձանագրային որոշմամբ հաստատված հայեցակարգի: Ծրագրի մշակման ընթացքում օգտագործվել է «Լոռու մարզի 2006-2010 թթ. սոցիալ-տնտեսական զարգացման ծրագրի» կազմման ընթացքում Լոռու մարզպետարանում կուտակված փորձն ու հարուստ տեղեկատվական շտեմարանները, ինչպես նաև Գեղարքունիքի և Տավուշի մարզերի զարգացման ծրագրերի` մեր գործընկերների կողմից ձեռքբերված արժեքավոր փորձը:
8. ՄԶԾ առանցքը մարզի բոլոր համայնքների հիմնախնդիրներն են, որոնց լուծման գործընթացը 2004-2008 թվականների ընթացքում մշտապես գտնվել է Լոռու մարզպետի ուշադրության կենտրոնում: Մարզպետի դերը զգալի է եղել նաև մարզի զարգացման խնդիրների լուծման մեջ մասնակցության գործընթացի ապահովման ուղղությամբ: Լոռու մարզպետը մարզի քաղաքային և գյուղական բոլոր համայնքներում անձամբ հանդիպում է բնակչության տարբեր սոցիալական խմբերի, գործարարների, հասարակական և այլ կազմակերպությունների հետ, լսում նրանց առաջարկությունները, դիտողությունները, դրանք հանձնարարականների տեսքով ներկայացնում մարզպետարանի աշխատակազմի համապատասխան կառուցվածքային ստորաբաժանումներին և պահանջում մշակել հիմնախնդիրների լուծման ծրագրեր: Բացի այդ, մարզում պարբերաբար կազմակերպվել են մարզպետարանի աշխատանքային խմբերի հանդիպումներ համայնքների բնակչության հետ, որոնց հիմնական նպատակն էր մարզի բնակչության իրական սոցիալ-տնտեսական վիճակի բացահայտումը, բնակիչներին մտահոգող և նրանց կողմից առաջ քաշված կարևորագույն հարցերի քննարկումը, հետադարձ կապի ապահովումը, ինչպես նաև մարզի զարգացման խնդիրների վերաբերյալ բնակչության իրազեկության մակարդակի բարձրացումը: Արդյունքում մարզի հիմնախնդիրները մարզպետի կողմից ներկայացվել են կենտրոնական իշխանությանը և արձանագրվել Հանրապետության բարձրագույն ղեկավարության տեսադաշտում:
9. Ծրագրի կազմման աշխատանքների համակարգման գործը կատարել է Հայաստանի Հանրապետության տարածքային կառավարման նախարարությունը: Ոլորտային խնդիրները քննարկվել են ճյուղային նախարարություններում, հանրապետական գործադիր և պետական կառավարման մարմիններում:
10. Մարզային զարգացման հանձնաժողովում, ոլորտային աշխատանքային խմբերում, բացի մարզպետարանի աշխատակիցներից, իրենց համաձայնությամբ ընդգրկվել են նաև տեղական ինքնակառավարման մարմինների, հանրապետական գործադիր մարմինների տարածքային ծառայությունների, հասարակական և մասնագիտացված կազմակերպությունների ներկայացուցիչներ, մասնագետներ:
11. Մարզպետարանում կուտակված ամբողջ տեղեկատվությունը ենթարկվել է վերլուծության, իրականացված վերլուծությունների արդյունքները ներկայացվել են ոլորտային յոթ աշխատանքային խմբերին, որոնք ձևավորվել են 2009 թվականի փետրվարի 25-ի Լոռու մարզպետի թիվ 49 Ա որոշման համաձայն և գործել են հետևյալ ուղղություններով.
. Մասնավոր հատված և փոքր ու միջին ձեռնարկատիրություն,
. Գյուղատնտեսություն, բնապահպանություն և ընդերքի օգտագործում,
. Կրթություն, մշակույթ, սպորտ և երիտասարդության հարցեր,
. Առողջապահություն և սոցիալական ապահովություն,
. Քաղաքաշինություն,
. Ենթակառուցվածքներ (ջրամատակարարում և ջրահեռացում,
ճանապարհաշինություն, տրանսպորտ, գազամատակարարում),
. Տարածքային կառավարում, տեղական ինքնակառավարում և քաղաքացիական
հասարակություն:
12. ՄԶԾ կազմման աշխատանքներին շատ կարճ ժամանակահատվածում, մարզպետարանի աշխատակազմին միացան հանրապետական գործադիր մարմինների տարածքային ծառայությունները, տեղական ինքնակառավարման մարմինները, մարզում գործող հասարակական կազմակերպությունների որոշակի մասը, մասնագիտացված որոշ կազմակերպություններ:
13. Աշխատանքային խմբերի գործունեության արդյունքում մշակված ոլորտային ռազմավարությունները քննարկվել են Մարզային զարգացման հանձնաժողովի կողմից և, արժանանալով վերջինիս հավանությանը, ընդգրկվել են ՄԶԾ-ում: ՄԶԾ-ի վերջնական տարբերակը հաստատվել է ՄԶՀ նախագահի` ՀՀ Լոռու մարզպետի կողմից և ներկայացվել ՀՀ փոխվարչապետ, տարածքային կառավարման նախարարին:
14. ՄԶԾ իրագործման համար պահանջվող ֆինանսական միջոցները և նրանց ծախսման ուղղությունները գնահատված են: Յուրաքանչյուր տարվա աշխատանքային պլանները կազմելու ժամանակ, երբ հաստատված կլինեն տվյալ տարվա պետական բյուջեից մարզին հատկացված ֆինանսական միջոցները և համայնքային բյուջեները, կվերանայվեն տվյալ տարվա իրականացվելիք միջոցառումների ցանկերը` ըստ ոլորտների (12-րդ գլխում բերված) և նրանց ֆինանսավորման աղբյուրները:
Լոռու մարզի զարգացման ծրագրի կառուցվածքը
15. Ծրագրի սկզբում ներկայացվում է մարզի ընդհանուր համառոտ բնութագիրը: 3-րդ գլխում տրվում է աղքատության գնահատականը, վերլուծվում են դրա հիմնական պատճառները, վերջին տարիների միտումները և նախանշվում են այն ոլորտները, որտեղ ինստիտուցիոնալ բարեփոխումները որոշ ներդրումային ծրագրերի հետ համատեղ, հնարավորություն կտան առավել նպատակային և արդյունավետ ձևով կրճատել աղքատության մակարդակը: Այդ ոլորտներն են գործարար և ներդրումային միջավայրի զարգացումը, փոքր ու միջին ձեռնարկատիրությանն աջակցումը, արդյունաբերությունը, էներգետիկան, գյուղատնտեսությունը, զբոսաշրջությունը, սոցիալական ոլորտները (առողջապահություն, կրթություն, սոցիալական պաշտպանություն), համայնքների զարգացումը (կառավարման ապակենտրոնացում, տեղական ինքնակառավարման ուժեղացում, մասնակցային գործընթացի ակտիվացում, մարզային և համայնքային ենթակառուցվածքներ) և բնապահպանությունը:
16. Մարզի տնտեսական զարգացման և աղքատության հաղթահարման կարևորագույն ուղղությունը գործարար ակտիվության բարձրացումն է մասնավորապես փոքր և միջին ձեռնարկատիրության աջակցության միջոցով (Գլուխ 4): Այս գլխում վերլուծվում է մարզի տնտեսության իրավիճակը, նրա ուժեղ և թույլ կողմերը, զարգացման հնարավորություններն ու խոչընդոտները: Մանրամասն ներկայացվում են Լոռու արդյունաբերության և էներգետիկայի ոլորտների վերաբերյալ վերլուծությունները, ՓՄՁ-ների զարգացման խոչընդոտները, դոնորների կողմից աջակցմանն ուղղված միջոցառումները, ոլորտների զարգացման հեռանկարներն ու ռազմավարությունը: Այստեղ կարևորվել է մարզի արդյունաբերության և էներգետիկայի բնագավառներում ունեցած հզոր ներուժի հիման վրա ոլորտների բազմաճյուղ զարգացումը:
17. Մարզի սոցիալական պաշտպանության ոլորտներում իրավիճակի վերլուծությունը, հիմնախնդիրները և զարգացման բնագավառներում առաջարկվող միջոցառումները (Գլուխ 5) նպատակաուղղված են այդ ծառայությունների որակի և մատչելիության բարձրացմանը: Այս ուղղությամբ վերջին տարիներին բավականաչափ ծրագրեր են իրագործվել, սակայն ՄԶԾ-ով նախատեսված միջոցառումներն ամբողջությամբ իրագործելու համար զգացվում է լրացուցիչ ֆինանսական միջոցների ներգրավման և կառավարության ու դոնորների առավել համակարգված գործունեության անհրաժեշտությունը:
18. Մարզի գյուղատնտեսության իրավիճակը և ոլորտի ռազմավարությունը վերլուծված է Գլուխ 6-ում: Այս ոլորտում կարևոր նպատակ է ֆերմերների եկամուտների ավելացումը և որպես արդյունք` գյուղական աղքատության կրճատումը, հիվանդությունների կանխարգելումը. գյուղական ենթակառուցվածքների զարգացումը, ֆերմերներին մատուցվող ուսուցողական-խորհրդատվական ծառայությունների բարելավումը, գյուղատնտեսական արտադրանքի ապրանքայնության աճի ապահովումը:
19. 6-րդ գլխում ներկայացված է նաև բնապահպանությունն ու ընդերքի օգտագործումը, որտեղ առաջնային խնդիր է համարվում Լոռու մարզում արդյունաբերական և բնապահպանական ռազմավարությունների խոր, այլընտրանքային վերլուծությունը, դրանց համադրումը, միասնական արդյունաբերա-բնապահպանական համալիր ծրագրի ընդունումը և իրականացումը, որը կնպաստի մարզի սոցիալ-տնտեսական հզորացմանը: Այստեղ ներկայացված են բնապահպանական իրավիճակը, ոլորտի խնդիրների լուծմանն ուղղված միջոցառումները, մասնավորապես` անտառների համայնքային կառավարման խնդիրները. այլընտրանքային և էկոլոգիապես ավելի անվտանգ արդյունաբերության, էներգետիկայի զարգացումը. բնապահպանական խնդիրների վերաբերյալ տեղական ինքնակառավարման մարմինների իրազեկության բարձրացումը, մարզի լեռնային արոտավայրերի վիճակի գնահատումը և նրանց բարելավման միջոցառումների մշակումը և այլն:
20. 7-րդ գլխում ներկայացված է մարզի քաղաքաշինության ոլորտի իրավիճակի վերլուծությանը և զարգացման ռազմավարությունը: Այս ոլորտում կարևորագույն խնդիր է հանդիսանում աղետի գոտու բնակարանաշինության խնդիրներն ու ենթակառուցվածքների վերականգնման հարցը:
21. 8-րդ գլուխը նվիրված է մարզային և համայնքային ենթակառուցվածքներին: Այստեղ կարևորվել են մարզի և համայնքների ճանապարհային, ջրամատակարարման և գազամատակարարման ցանցերի զարգացումը, մարզի համայնքների գազաֆիկացման գործընթացի ավելի արագ շարունակումը:
22. Տարածքային կառավարման և տեղական ինքնակառավարման արդյունավետության բարձրացմանն ու քաղաքացիական հասարակության զարգացմանն ուղղված խնդիրները ներկայացված են 9-րդ գլխում: Այստեղ կարևորվել է տարածքային կառավարման և ՏԻ բնագավառի օրենսդրության կատարելագործումը, համայնքների, ինչպես նաև մարզպետարանի կարողությունների հզորացումը, քաղաքացիական հասարակության հետ հարաբերություններում մասնակցային գործընթացի ապահովումը` մարզային և համայնքային մակարդակի որոշումների ընդունման, ծրագրերի կազմման և իրագործման գործընթացում:
23. 10-րդ գլուխը նվիրված է արտակարգ իրավիճակներից բնակչության և տարածքների պաշտպանության հարցերին` պոտենցիալ վտանգ ներկայացնող երևույթների (սողանքներ, քարաթափումներ, սելավներ, ջրհեղեղներ, անտառային հրդեհներ, ինչպես նաև կարկուտ, ուժեղ քամիներ և ձնաբուք) կանխարգելիչ միջոցառումներին:
24. 11-րդ գլուխը նվիրված է ՄԶԾ իրագործման ընթացքի մոնիտորինգին և գնահատմանը: Այստեղ հիմնավորված է այս գործառույթների անհրաժեշտությունը` ծրագրի արդյունավետ կառավարման, հետագայում նրանում անհրաժեշտ շտկումներ և փոփոխություններ անելու առումով: Ծրագրի արդյունավետ իրագործման երաշխիքը այս գործառույթների գծով մարզպետարանի կարողությունների բարձրացումն է, որի ուղղությամբ նախատեսված են որոշակի միջոցառումներ:
25. 12-րդ գլխում ամփոփված է յուրաքանչյուր ոլորտի զարգացման համար պահանջվող ֆինանսական ռեսուրսների վերաբերյալ տեղեկատվությունը: Ծրագրի իրականացման համար պահանջվող ընդհանուր գումարը կազմում է մոտ 72.126 մլրդ դրամ:
26. Հավելվածներում բերված են բոլոր ոլորտների նախատեսված միջոցառումների ցանկն ու նրանց իրագործման համար անհրաժեշտ ֆինանսական միջոցների գնահատականները, ինչպես նաև սոցիալական ապահովության ոլորտի թվով 10 զարգացման ծրագրերը, Լոռու մարզի համայնքների և բնակավայրերի ցուցակը, գյուղական համայնքների բնակչության թիվը, համայնքների խոշորացման առաջարկի տարբերակը և մարզի համայնքների առաջնահերթ հիմնախնդիրները ըստ համայնքների զարգացման քառամյա ծրագրերի:
27. Տարածաշրջանների (առանց մարզկենտրոնի) համայնքների քառամյա ծրագրերով ոլորտային կապիտալ ծրագրերի ֆինանսավորման համար պահանջվող ընդհանուր գումարը կազմում է 49321.81 մլն դրամ, իսկ Վանաձոր քաղաքինը` 57285.29 մլն դրամ:
28. Ծրագրի բոլոր հիմնական բաժինները շարադրված են հետևյալ տրամաբանական կառուցվածքով:
. Ոլորտի ներկա իրավիճակի վերլուծությունը,
. Ոլորտի զարգացման հիմնախնդիրների բացահայտումը.
. Ծրագրի նպատակները և ռազմավարությունը,
. Ծրագրի իրագործման համար անհրաժեշտ միջոցառումները:
29. Լոռու մարզի զարգացման ծրագրի գաղափարախոսությունը, ռազմավարությունը համահունչ են ԱԱՌ-ին, ԿԶԾ-ին, ԱՀՌԾ-ին, Հազարամյակի զարգացման նպատակներին և թիրախներին:
30. Ծրագրի իրագործման ընթացքում ակնկալվում է ստանալ հետևյալ հիմնական արդյունքները.
. Մարզի կայուն զարգացում,
. Մարզի տնտեսության աճի տեմպերի արագացում և դրա հիման շոշափելի
արդյունքների արձանագրում,
. Բնակչության եկամուտների աճ և մարդկային աղքատության կրճատում,
. Բնակչության զբաղվածության աճ և գործազրկության մակարդակի նվազում,
. Մասնավոր հատվածի և ՓՄՁ զարգացման նպաստավոր, հավասար
հնարավորությունների ու բարենպաստ մրցակցային դաշտի ստեղծում,
. Գյուղատնտեսական արտադրանքի իրացման ծավալների և ապրանքայնության
մակարդակի բարձրացում,
. Մարզի բնապահպանական իրավիճակի բարելավում,
. Բնակչությանը տրամադրվող սոցիալական ծառայությունների որակի և
մատչելիության աստիճանի էական բարձրացում,
. Մարզային և համայնքային ենթակառուցվածքների զարգացում,
. Տարածքային կառավարման արդյունավետության բարձրացում,
. Մարզպետարանի կարողությունների ուժեղացում,
. Կառավարման արդյունավետության բարձրացում` օպտիմալ ապակենտրոնացում,
. Տեղական ինքնակառավարման մարմինների հնարավորությունների և
լիազորությունների հիմնավորված ընդարձակում,
. Հանրային կառավարման համակարգում հրապարակայնության, թափանցիկության
և հաշվետվողականության սկզբունքների արմատավորում,
. Քաղաքացիական հասարակության մասնակցային գործընթացի ակտիվացում,
մարզային և համայնքային գործընթացներին բնակչության իրազեկվածության
աստիճանի բարձրացում,
. Տեղեկատվության ազատության աստիճանի բարձրացում:
2. ՀՀ ԼՈՌՈՒ ՄԱՐԶԻ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐԸ
31. ՀՀ Լոռու Մարզի Տարածքը - 3789 քառ. կմ
Գյուղատնտեսական հողատարածքը - 250817 հա
այդ թվում` վարելահողեր - 41996 հա
Մարզկենտրոնը - Վանաձոր
Քաղաքային համայնքներ - 8
Գյուղական համայնքներ - 105
Գյուղական բնակավայրեր - 122
Բնակչությունը - 281.800 հազ. մարդ (մշտական, 2009 թ. հունվարի 1-ի դրությամբ)
այդ թվում`
քաղաքային - 167.1 հազ. մարդ (59.3%)
գյուղական - 114.7 հազ. մարդ (40.7%)
32. ՀՀ Լոռու մարզը տարածքի մեծությամբ և բնակչության թվաքանակով երրորդն է հանրապետությունում (զբաղեցնում է ՀՀ տարածքի 12.7%-ը): Գտնվում է հանրապետության հյուսիսում, սահմանակից է Վրաստանի Հանրապետությանը (110 կմ երկարությամբ), արևմուտքից Շիրակի, արևելքից Տավուշի, հարավից Կոտայքի և Արագածոտնի մարզերին: սահմանամերձ բնակավայրերն են Արծնի, Ապավեն, Ձորամուտ, Պաղաղբյուր և Ջիլիզա:
33. Մարզի տարածքով է անցնում Թբիլիսի-Երևան երկաթուղու մի հատվածը:
34. ՀՀ Լոռու մարզն ընդգրկում է Սպիտակի, Ստեփանավանի, Տաշիրի, Թումանյանի, Գուգարքի տարածաշրջանները, Վանաձոր, Սպիտակ, Ստեփանավան, Ալավերդի, Տաշիր, Ախթալա, Թումանյան, Շամլուղ քաղաքները: Մարզի բնակչության թվաքանակը 2009 թ. հունվարի 1-ի դրությամբ կազմել է ՀՀ բնակչության ընդհանուր թվաքանակի 8.9%-ը:
Լոռու մարզի զինանշանի նկարագրությունը.
35. Այն պատկերում է հզոր թևերին հենված արծիվ (ուժի և թռիչքի խորհրդանիշ), որի աջ թևին խաչ է (քրիստոնեության խորհրդանիշը), ձախ թևին` հայերի արիացի լինելու խորհրդանշանը: Արծվի աչքը նման է բաց պատուհանի: Արծվի կրծքից դեպի աջ պատուհանը (մեծ աշխարհ, տիեզերք) ձգվում են երեք ճանապարհ, որոնք, համապատասխանաբար, ունեն մեր պետական դրոշի գույները` կարմիր, կապույտ, նարնջագույն: Դրանցից ներքև` արծվի կրծքին գրված է «Լոռու մարզ»: Մարզի անվան տակ հարթաքանդակի (բարելիեֆ) ձևով պատկերված են ինը խորհրդանշական թասեր, որպես լինելության, առատության և հյուրասիրության խորհրդանիշ: Արծվի որովայնի մասում պատկերված են Հաղպատի վանքին քանդակված Սմբատ և Գուրգեն թագավորները` ձեռքերին վանքի մանրակերտը: Այս պատկերը, որպես հավատքի խորհրդանիշ, պաշտպանված է արծվի թևերի հովանու տակ, իսկ հզոր ոտքերն ամուր պահում են հասկը` աշխատանքի ու առատության խորհրդանիշը (դեղին գույն) և կաղնու տերևը` մարզի անտառների, բնության խորհրդանիշը (կանաչ գույն): Զինանշանն ընդունվել է 2003 թ.-ի հունիսի 5-ին Լոռու մարզպետարանում մարզի զինանշանի համար հայտարարված մրցույթում: Հեղինակն է` նկարիչ Խաչիկ Ղարաբեկյանը:
Պատմա-աշխարհագրական ակնարկ և կլիմա
36. Լոռու մարզն ընդգրկում է Դեբեդ գետի ավազանը ամբողջությամբ և ունի լեռնային ռելիեֆ: Նրա տարածքում են ձգվում Ջավախքի, Բազումի, Փամբակի, Գուգարաց, Վիրահայոց, Հալաբի լեռնաշղթաները: Առանձնանում են Փամբակի, Լոռվա գոգավորությունները և Լոռվա ձորը: Լոռու մարզում ծովի մակերևույթից բարձրագույն կետերը Աչքասարի (3196 մ) և Թեժ լեռան (3101 մ) գագաթներն են, ամենացածրը` Դեբեդ գետի ստորին հոսանքի շրջանը` մոտ 380 մ: Մարզն աչքի է ընկնում համեմատաբար խոնավ կլիմայով: Միջին և բարձրադիր գոտում կլիման բարեխառն լեռնային է, տևական, ցուրտ ձմեռներով: Ամեն տարի հաստատվում է կայուն ձնածածկույթ: Ամառները տաք են, համեմատաբար խոնավ: Տարեկան թափվում են 600-700 մմ մթնոլորտային տեղումներ: Նախալեռնային գոտում կլիման մերձարևադարձային է, չափավոր շոգ և չորային ամառներով, մեղմ ձմեռներով: Ագրոկլիմայական տեսակետից ընկած է ինտենսիվ ոռոգման գոտում:
37. Մարզի տարածքով է հոսում Դեբեդ գետը` Ձորագետ, Մարցագետ և Փամբակ վտակներով: Հարուստ է նաև հանքային աղբյուրներով: Մարզի տարածքում տիրապետում են անտառային, լեռնատափաստանային, մերձալպյան մարգագետինները:
Ազգաբնակչություն, բնակավայրեր
38. Լոռու մարզը բնակեցված է եղել հնագույն ժամանակներից: Այն զբաղեցնում է Մեծ Հայքի Գուգարք նահանգի արևելյան կեսը: Այստեղ 10-11-րդ դարերում գոյություն է ունեցել հայկական անկախ պետություն` Լոռու թագավորությունը: Մարզի մի մասը Վրացական թագավորության կազմում հանդիսացել է Զաքարյանների տոհմական կալվածքը: Ռուսաստանի կազմում այն բաժանվել է Երևանի և Թիֆլիսի նահանգների միջև: Մարզի բնակչությունը տարբեր ժամանակներում եկել է Արևմտյան Հայաստանից, Ղարաբաղից: Ազգային կազմում շատ են ռուսները, որոնք արտաքսվել են Ռուսական Կայսրության Տոմբովի, Սարատովի և Սվերդլովի նահանգներից, այժմ էլ նրանց թիվը մարզի ազգաբնակչության 1.5 տոկոսն է (բնակվում են Լերմոնտովո, Ֆիոլետովո համայնքներում): Մարզում բնակվում են նաև հույներ (1.0 տոկոս, և այլ ազգություններ): Սեռային կազմում տղամարդիկ կազմում են 46%, կանայք` 54%: Բնակչության տարիքային խմբերը բաշխված են հետևյալ կերպ. մինչաշխատունակներ` 25%, աշխատունակներ` 58%, հետաշխատունակներ` 17%: Բնակավայրերը տեղաբաշխված են անհավասարաչափ, դրանց գերակշռող մասը գտնվում է միջլեռնային գոգավորություններում և Դեբեդ գետի հովտում: Բաձրադիր շրջաններում բնակավայրերը և մշտական բնակչությունը բացակայում է:
39. Բնակչության տեղաբաշխվածությունն ըստ տարածաշրջանների (արտահայտված տոկոսներով) ունի հետևյալ տեսքը`
Թումանյանի տարածաշրջան - 16.1% (4 քաղաքային` Ալավերդի, Թումանյան, Ախթալա, Շամլուղ և 27 գյուղական` Աթան, Ահնիձոր, Այգեհատ, Արդվի, Արևածագ, Աքորի, Դսեղ, Թեղուտ, Լորուտ, Ծաթեր, Ծաղկաշատ, Կաճաճկուտ, Կարմիր Աղեգի, Հագվի, Հաղպատ, Ճոճկան, Մարց, Մեծ Այրում, Մղարթ, Նեղոց, Շամուտ, Շնող, Չկալով, Ջիլիզա, Քարկոփ, Քարինջ, Օձուն համայնքներ),
Գուգարքի տարածաշրջան - 51.4%(1 քաղաքային` Վանաձոր և 21 գյուղական` Ազնվաձոր, Անտառամուտ, Անտառաշեն, Արջուտ, Բազում, Գուգարք, Դարպաս, Դեբեդ, Եղեգնուտ, Լերմոնտովո, Լեռնապատ, Հալլավար, Ձորագետ, Ձորագյուղ, Մարգահովիտ, Շահումյան, Վահագնաձոր, Վահագնի, Փամբակ, Քարաբերդ, Ֆիոլետովո համայնքներ),
Սպիտակի տարածաշրջան - 13.8% (1 քաղաքային` Սպիտակ և 20 գյուղական` Արևաշող, Գեղասար, Գոգարան, Լեռնանցք, Լեռնավան, Լուսաղբյուր, Խնկոյան, Ծաղկաբեր, Կաթնաջուր, Հարթագյուղ, Ղուրսալի, Մեծ Պարնի, Նոր Խաչակապ, Շենավան, Շիրակամուտ, Ջրաշեն, Սարալանջ, Սարահարթ, Սարամեջ, Քարաձոր համայնքներ),
Ստեփանավանի տարածաշրջան - 10.0% (1 քաղաքային` Ստեփանավան և 18 գյուղական` Ագարակ, Ամրակից, Բովաձոր, Գարգառ, Գյուլագարակ, Լեջան, Լոռի Բերդ, Կաթնաղբյուր, Կողես, Կուրթան, Հոբարձի, Հովնանաձոր, Յաղդան, Պուշկինո, Սվերդլով, Վարդաբլուր, ՈՒրասար, ՈՒռուտ համայնքներ),
Տաշիրի տարածաշրջան - 8.7% (1 քաղաքային` Տաշիր և 19 գյուղական` Ապավեն, Արծնի, Բլագոդարնոյե, Դաշտադեմ, Լեռնահովիտ, Կաթնառատ, Ձյունաշող, Ձորմուտ, Մեդովկա, Մեծավան, Մեղվահովիտ, Միխայլովկա, Նովոսելցովո, Նորաշեն, Պաղաղբյուր, Պետրովկա, Պրիվոլնոյե, Սարատովկա, Սարչապետ համայնքներ):
40. Վանաձոր
Լոռու մարզկենտրոնն է և մարզի ամենախոշոր քաղաքը, գտնվում է Հայաստանի հյուսիսային մասում և մեծությամբ հանրապետության երրորդ քաղաքն է: Մշտական բնակչության թիվը` 137,577 հազար մարդ (2009 թ հունվարի 1-ի դրությամբ):
Քաղաքի կարգավիճակ ստացել է 1924 թվականից, կոչվել է Ղարաքիլիսա, հետագայում վերանվանվել է Կիրովական, իսկ 1992 թվականից կոչվում է Վանաձոր:
Հեռավորությունը Երևանից ավտոմոբիլային ճանապարհով 120 կմ է, երկաթգծով` 224 կմ: Քաղաքը զբաղեցնում է 2638 հա մակերես, որի հիմնական մասը ծովի մակերևույթից բարձր է 1353 մ: Քաղաքի միջով անցնում են Փամբակ, Տանձուտ և Վանաձոր գետերը:
Վանաձոր քաղաքը գտնվում է Փամբակ և Բազում լեռնաշղթաների միջլեռնային գոգավորությունում, Տանձուտ և Փամբակ գետերի միախառնման վայրում:
Երբեմնի արդյունաբերական հզորություններով հարուստ ու միաժամանակ առողջարանային կենտրոն համարվող քաղաքն այսօր փորձում է վերագտնել իր նախկին տեսքը և վերականգնել իր նախկին համբավը:
Որոշակի ընդհատումներով գործում է քաղաքի քիմիական համալիրը: Քաղաքում գործում են բազմաթիվ մանր ու միջին արտադրական այլ ձեռնարկություններ, առավել քաղաքակիրթ ձև են ստանում առևտուրն ու ծառայությունների մատուցումը, տարբեր ֆինանսավորման աղբյուրների հաշվին կատարվում են բնակարանային և արդյունաբերական շինարարության աշխատանքներ:
Մարզկենտրոնը հարուստ է մշակութային օջախներով: Այստեղ է գտնվում Ստեփան Զորյանի տուն-թանգարանը, Հովհ. Աբելյանի անվան Պետական դրամատիկական թատրոնը, Վանաձորի երկրագիտական թանգարանը: Գործում են 3 մշակութային տներ, կամերային, երգի, տիկնիկային թատրոններ, 22 մանկապարտեզներ, միջնակարգ, արվեստի, գեղարվեստի, երաժշտական, պարարվեստի դպրոցներ, մարզադպրոցներ: Գործում է նաև 10 գրադարաններ, որոնցից 4-ը մանկական են: Վանաձորն ունի կամերային նվագախումբ և երգչախումբ:
1929-30-ին կազմվել է Վանաձորի առաջին հատակագիծը (ճարտարապետներ` Կ. Հալաբյան, Մ. Մազմանյան, Գ. Քոչար), որը նախատեսում էր քաղաքի տարածքը ընդլայնել արևմտյան և արևելյան ուղղություններով` Դիմաց թաղամասում:
1939 թ.-ի գլխավոր հատակագծով (ճարտարապետներ` Ն. Զարգարյան, Ա. Մինասյան) որոշակի է դարձել քաղաքի կերպարը` զարգացման նշանակալից հեռանկարներով (արդյունաբերական կենտրոն և ամառանոցային վայր): 1949 թ.-ին կազմվել է նոր գլխավոր հատակագիծ (ճարտարապետներ` Հ. Դավթյան, Ռ. Գրիգորյան): 1950-ական թթ.-ին կառուցապատվել է Կիրովի անվան (այժմ` Հայքի) հրապարակը` քաղաքի վարչակառավարչական կենտրոնը: Անսամբլային կառուցապատման ուշագրավ նմուշներ են Տիգրան Մեծ պողոտան, Թումանյան փողոցը, Շահումյանի հրապարակը` իր արհեստական լճերով, և քաղաքային կենտրոնական այգին:
41. Սպիտակ քաղաքը (2009 թ.-ի հունվարի 1-ի դրությամբ 16,495 հազ. մշտական բնակիչ) գտնվում է Փամբակ գետի ափին, Երևանից 100 կմ, իսկ մարզկենտրոնից 25 կմ հեռավորության վրա: Զբաղեցնում է 1400 հա տարածք: Քաղաքով է անցնում Երևան-Թբիլիսի միջպետական նշանակության ճանապարհն ու երկաթուղին:
Սպիտակ քաղաքը մինչև 1988թ. հանրապետության արդյունաբերական կենտրոններից էր: Քաղաքում գործում էին հանրապետության միակ շաքարի գործարանն ու վերելակաշինական գործարանը:
Ներկայումս քաղաքում գործում են փոքր ու միջին արտադրական մի քանի կազմակերպություններ, բնակչության հիմնական մասը իր զբաղվածությունն է գտնում գյուղատնտեսության ոլորտում:
42. Ստեփանավան քաղաքը (2009 թ.- ի հունվարի 1-ի դրությամբ 16,604 հազ. մշտական բնակիչ) զբաղեցնում է 1666 հա տարածք, գտնվում է ծովի մակերևույթից 1375 մ. բարձրության վրա: Քաղաքով է անցնում Երևան-Թբիլիսի միջպետական նշանակության ճանապարհը: Ստեփանավանը գտնվում է Երևանից 144 կմ, Վանաձորից` 35 կմ հեռավորության վրա: Քաղաքում գործել են արտադրական մանր ու միջին մի քանի կազմակերպություններ, որոնք զբաղվել են սննդի, կահույքի և էլեկտրասարքերի արտադրությամբ:
42. Տաշիր քաղաքը (2009 թ. ի հունվարի 1-ի դրությամբ 12,280 հազ. մշտական բնակիչ) հիմնադրվել է 1834 թ., որպես ռուսական աքսորավայր և կոչվել է Վորոնցովկա, հիմնականում ապրել են ռուսներ: 1991 թ. վերանվանվել է Տաշիր: Քաղաքով է անցնում Երևան-Թբիլիսի միջպետական նշանակության ավտոճանապարհը: Տաշիր քաղաքը գտնվում է Երևանից 162, Վանաձոր քաղաքից` 53 կմ հեռավորության վրա: Քաղաքում գործում են կաթի վերամշակմամբ զբաղվող մի քանի կազմակերպություններ, որոնց արտադրած կաթնամթերքը (պանիր, կարագ) լայն սպառում ունի ոչ միայն հանրապետությունում, այլև հանրապետությունից դուրս:
43. Ալավերդի քաղաքը (2009 թ. ի հունվարի 1-ի դրությամբ 19,700 հազ. մշտական բնակիչ) գտնվում է Դեբեդ գետի ափին (Երևանից 167 կմ, Վանաձորից` 55 կմ հեռավորության վրա): Քաղաքը ձևավորվել է պղնձաձուլական գործարանի կառուցումից հետո:
Վերագործարկված պղնձաձուլական արտադրությունը գործում է նաև այսօր, որի արտադրանքը կազմել է ՀՀ Լոռու մարզի տնտեսական ցուցանիշների ծանրակշիռ մասը:
44. Ախթալա քաղաքը (2009 թ. ի հունվարի 1-ի դրությամբ 3.08 հազ. մշտական բնակիչ) գտնվում է Դեբեդի ձախ ափին (Երևանից 190 կմ հեռավորության վրա), լեռնային դարավանդի վրա: Քաղաքի արդյունաբերությունը մասնագիտացած է հանքագործական արդյունաբերությունում (արտադրվում է պղնձի խտանյութ):
45. Թումանյան քաղաքը (2009 թ. ի հունվարի 1-ի դրությամբ 2,174 հազ. մշտական բնակիչ) գտնվում է Դեբեդի աջ ափին (Երևանից 155 կմ, Վանաձորից` 33 կմ հեռավորության վրա): Հետպատերազմյան շրջանում տեղական հումքի բազայի վրա կառուցվել է հրակայուն աղյուսի գործարան, որի շուրջն էլ ձևավորվել է ներկայիս Թումանյան քաղաքը:
46. Շամլուղ քաղաքը (2009 թ. ի հունվարի 1-ի դրությամբ 0,807 հազ. մշտական բնակիչ) գտնվում է Դեբեդ գետի ձախ ափին (Երևանից 196 կմ, Վանաձորից` 77 կմ հեռավորության վրա): Հայտնի է իր պղնձի, արծաթի հանքավայրերով և համարվել է հանքաշահագործման կարևորագույն կենտրոններից մեկը Հարավային Կովկասում:
3. ԱՂՔԱՏՈՒԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ ՀՀ ԼՈՌՈՒ ՄԱՐԶՈՒՄ
47. Այսօր Հայաստանի Հանրապետությունում, ինչպես նմանատիպ զարգացող պետություններում, առաջնահերթ և կարևորագույն խնդիր է համարվում աղքատության դեմ պայքարը: Հենց այդ գիտակցությամբ էլ ՀՀ կառավարությունը դեռ 2003 թվականին նախաձեռնեց «Աղքատության հաղթահարման ռազմավարական ծրագրի» կազմմանն ու իրականացմանը: Բնակչության բարեկեցության աճը և աղքատության դեմ ուղղված պայքարը մնում է ՀՀ կառավարության և երկրի քաղաքացիական հասարակության կարևորագույն և հրատապ խնդիրը, որն ամրագրված է ՀՀ կառավարության կողմից 2008 թվականի հոկտեմբերի 30-ի թիվ 1207-Ն որոշմամբ ընդունված «Կայուն զարգացման ծրագրում», ինչպես նաև Կառավարության կողմից հաստատված միջին ժամկետ ծախսային ծրագրում: ԿԶԾ-ի քաղաքականությունների փաթեթն ընդհանուր առմամբ ներառում է ամբողջ երկրի մասշտաբով նախանշված գերակա ուղղությունները, որոնք հիմնականում վերաբերում են կայուն տնտեսական աճի ապահովմանը, հանրային կառավարման բարեփոխումներին, ներառյալ կոռուպցիայի դեմ պայքարին, մարդկային զարգացման հիմնախնդիրներին: Պարզ է, որ այս ծրագիրը ռազմավարական է և այնտեղ ներկայացվում են աղքատություն ծնող հիմնական պատճառները, դրա հետևանքով առաջնահերթ դարձած խնդիրները և դրանց լուծման ռազմավարական քայլերն ու գերակա ուղղությունները: Ընդհանրացված տեսքով դրանք հետևյալ գերակա ուղղություններն են.
. տնտեսական աճի ապահովում,
. տարածքային համաչափ զարգացում,
. կոռուպցիայի դեմ պայքար,
. կառավարման համակարգի կատարելագործում,
. հանրային կառավարման մեջ հանրության հնարավորին չափ լայն ընդգրկում,
. հանրության կողմից մոնիտորինգի մեխանիզմների ներդրում:
Այս ռազմավարական գերակա ուղղություններով ծրագրային քայլերի իրականացման արդյունքում հնարավոր կլինի հասնել ԱՀՌ ծրագրում որպես նպատակ դրված աղքատության ցուցանիշներին ու երկրի մրցունակության աճին:
48. Թվարկված գործոններից գրեթե բոլորն առկա են ՀՀ Լոռու մարզում, որի հետևանքով մարզի աղքատության խնդիրներն ավելի սրված են, որտեղից հետևում է մարզի աղքատության հաղթահարման նպատակային ծրագրի մշակման և իրականացման անհրաժեշտությունը:
Ինչպես նշվել էր «Ներածություն» գլխում, մարզային զարգացման ծրագրերում արդեն ներկայացված պետք է լինեն վերը նշված գերակա ուղղություններով մարզերում իրականացվելիք կոնկրետ ծրագրային քայլերը` անպայման հաշվի առնելով տվյալ մարզի բոլոր առանձնահատկությունները:
49. Նախ և առաջ անհրաժեշտ է գնահատել մարզում աղքատության մակարդակը, վերլուծել աղքատությունը ծնող ինչպես համընդհանուր «հայաստանյան», այնպես էլ Լոռու մարզին բնորոշ առանձնահատուկ պատճառները:
Մարզում աղքատության գնահատման համար անհրաժեշտ տեղեկատվության աղբյուրներ են հանդիսանում.
. ՀՀ ԱՎԾ կողմից իրականացվող տնային տնտեսությունների հետազոտությունների
արդյունքները,
. ՀՀ ԱՎԾ հրապարակումները,
. ՀՀ Լոռու մարզպետի գործունեության տարեկան հաշվետվությունները
. ՄԶԾ-ի ՈԱԽ-ների, ինչպես նաև ՄԳ խմբի կողմից իրականացված հարցումներ,
դիտարկումներ:
50. ՀՀ ԱՀՌԾ-ում արդեն իսկ տրված է աղքատության սահմանումը և հիմնական բաղադրիչները: Դրանք են.
. կենսաբանական
. սոցիալական
. հոգևոր-մշակութային:
Այս բաղադրիչներից առաջնայինն ու կարևորագույնը դա կենսաբանական աղքատությունն է: Մարզում կենսաբանական աղքատության գնահատումը պետք է կատարվի մի քանի կտրվածքներով` հաշվի առնելով մարզում սոցիալ-տնտեսական, տեղային հոգեբանական առանձնահատկությունները:
51. Աղքատության գնահատումն ըստ տարածաշրջանների 2008 թ. համար իրականացվել է միայն նպաստառու ընտանիքների թվի հիման վրա:
Վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ որպես աղքատածին գործոն, ի տարբերություն օրինակ Տավուշի մարզի, Լոռու մարզում առաջնային և վճռորոշ է աղետի գոտու գործոնը, այլ ոչ թե օրինակ մինչև 500 բնակիչ ունեցող գյուղական համայնքների թիվը կամ ընդհանրապես գյուղական համայնքների քանակն ու բնակչության թիվը:
Աղյուսակ 3.1.
._____________________________________________________________________.
|Տարածաշրջանը|բնակչությունը |աղետի |աղքատութ-|մինչև |
| |_________________________|հետևանքով |յան |500 |
| |ընդամենը|որից |գյուղա|անօթևան |գործակիցը|բնակիչ |
| | |քաղաքային|կան |ընտանիքներ|ըստ |ունեցող |
| | | | | |նպաստառու|գյուղական|
| | | | | |ընտանիք- |համայնք- |
| | | | | |ների թվի |ների թիվը|
|____________|________|_________|______|__________|_________|_________|
|Գուգարք | 27543| 0| 27300| 309| 0.054| 9|
|____________|________|_________|______|__________|_________|_________|
|Սպիտակ | 43396| 15100| 27912| 1714| 0.113| 3|
|____________|________|_________|______|__________|_________|_________|
|Ստեփանավան | 32052| 15900| 15868| 127| 0.136| 7|
|____________|________|_________|______|__________|_________|_________|
|Տաշիր | 25237| 8700| 16314| 0| 0.047| 12|
|____________|________|_________|______|__________|_________|_________|
|Թումանյան | 47633| 20900| 26311| 0| 0.032| 14|
|____________|________|_________|______|__________|_________|_________|
|ք. Վանաձոր | 105836| 105000| 0| 64| 0.057| 0|
._____________________________________________________________________.
52. Որպեսզի ավելի պարզ լինի աղետի գոտու, և հատկապես Սպիտակի, Գուգարքի և Ստեփանավանի տարածաշրջանների գյուղական բնակավայրերում աղետի հետևանքով անօթևան մնացածների աղքատածին գործոնի ազդեցության չափը, ապա կատարենք համեմատություն 2005 թ. իրավիճակի հետ:
Աղքատության գործակիցը ըստ նպաստառու ընտանիքների թվի
Աղյուսակ 3.2.
._________________________________________________________________________.
|Տարածաշր|անօթևան |անօթևան |Նպաստ ստացող |+/- |Բնակչության |Աղքատության |
|ջան |ընտանիք-|ընտանիք-|ընտանիքների | |թիվը |գործակիցը ըստ|
| |ների |ների |թիվ | | |նպաստառու |
| |թիվը |թիվը | | | |ընտանիքների |
| |2005 թ. |2009 թ. | | | |թվի |
| |դրութ- |դրութ- |_____________|____|_____________|_____________|
| |յամբ |յամբ |2005թ.|2009թ.| |2005թ.|2009թ.|2005թ.|2009թ.|
|________|________|________|______|______|____|______|______|______|______|
|Սպիտակի | 2124| 1714| 7605| 4869|2736| 43643| 43396| 0.177| 0.113|
|տ/շ | | | | | | | | | |
|________|________|________|______|______|____|______|______|______|______|
|Ստեփանա-| 150| 127| 4183| 4332|-149| 32233| 32052| 0.131| 0.136|
|վանի տ/շ| | | | | | | | | |
|________|________|________|______|______|____|______|______|______|______|
|Տաշիրի | 0| 0| 1191| 1166| 25| 25381| 25237| 0.047| 0.047|
|տ/շ | | | | | | | | | |
|________|________|________|______|______|____|______|______|______|______|
|Թուման- | 0| 0| 2256| 1530| 726| 47904| 47633| 0.047| 0.032|
|յանի տ/շ| | | | | | | | | |
|________|________|________|______|______|____|______|______|______|______|
|Վանաձոր | 444| 373| 10140| 7480|2660|134239|133482| 0.076| 0.057|
|+ (Գու- | | | | | | | | | |
|գարք) | | | | | | | | | |
|________|________|________|______|______|____|______|______|______|______|
|Լոռի | 2718| 2214| 25349| 19377|5972|283400|281800| 0.096| 0.077|
._________________________________________________________________________.
53. Աղյուսակ 3.2.-ից պարզ երևում է, որ Սպիտակի, Գուգարքի և Ստեփանավանի տարածաշրջանների գյուղական բնակավայրերում 2005-2008 թթ. պետբյուջեի միջոցներով կատարված բնակարանաշինության արդյունքում զգալիորեն նվազել է աղքատության գործակիցը (ըստ նպաստառու ընտանիքների թվի): Դա հատկապես զգալի է Սպիտակի, նաև Ստեփանավանի ու Գուգարքի տարածաշրջաններում:
Չնայած այս գործոնի կարևորությանը, կան նաև այլ աղքատածին գործոններ, որոնք տարբեր ազդեցության մակարդակ ունեն տարբեր տարածաշրջաններում:
Աղքատության մակարդակի միտումները ՀՀ մարզերում 1998/99,
2005-2007 թթ. (%-ով)
Աղյուսակ 3.3.
._________________________________________________________________________.
|Տարածաշրջան|1998/99թթ.| 2005թ. | 2006թ. | 2007թ. |
| |__________|________________|________________|________________|
| |աղքատութ- |աղքա- |որից չքա-|աղքա- |որից չքա-|աղքա- |որից չքա-|
| |յան |տութ- |վորության|տութ- |վորության|տութ- |վորության|
| |մակարդակը |յան |մակարդակը|յան |մակարդակը|յան |մակարդակը|
| | |մակար-| |մակար-| |մակար-| |
| | |դակը | |դակը | |դակը | |
|___________|__________|______|_________|______|_________|______|_________|
|ք. Երևան | 58.4| 23.9| 3.6| 21.0| 3.5| 20.0| 3.2|
|___________|__________|______|_________|______|_________|______|_________|
|Արագածոտն | 60.5| 32.3| 3.1| 27.5| 2.6| 22.2| 3.0|
|___________|__________|______|_________|______|_________|______|_________|
|Արարատ | 52.3| 30.9| 7.4| 27.0| 5.5| 25.5| 3.5|
|___________|__________|______|_________|______|_________|______|_________|
|Արմավիր | 41.7| 31.6| 3.8| 30.8| 3.4| 30.7| 3.8|
|___________|__________|______|_________|______|_________|______|_________|
|Գեղարքունիք| 49.9| 36.8| 2.9| 29.8| 2.6| 29.6| 2.5|
|___________|__________|______|_________|______|_________|______|_________|
|Լոռի | 62.6| 28.8| 5.8| 27.0| 5.5| 26.8| 3.6|
|___________|__________|______|_________|______|_________|______|_________|
|Կոտայք | 61.7| 34.5| 8.7| 32.0| 8.1| 30.0| 6.1|
|___________|__________|______|_________|______|_________|______|_________|
|Շիրակ | 75.8| 42.5| 4.3| 37.3| 3.7| 32.1| 6.0|
|___________|__________|______|_________|______|_________|______|_________|
|Սյունիք | 53.1| 28.9| 2.3| 25.3| 2.1| 24.0| 3.7|
|___________|__________|______|_________|______|_________|______|_________|
|Վայոց Ձոր | 34.7| 19.2| 1.8| 11.4| 1.3| 13.7| 2.3|
|___________|__________|______|_________|______|_________|______|_________|
|Տավուշ | 29.3| 25.8| 3.8| 23.5| 3.3| 21.6| 3.3|
|___________|__________|______|_________|______|_________|______|_________|
|Հանրապետա- | 56.1| 29.8| 4.6| 26.5| 4.1| 25.0| 3.8|
|կան միջինը | | | | | | | |
._________________________________________________________________________.
54. Աղյուսակ 3.3.-ի տվյալները վկայում են, որ չնայած աղքատության մակարդակը ՀՀ Լոռու մարզում 2007 թվականին 1998/99 թթ.-ի համեմատ նվազել է մոտ 57%-ով, այնուամենայնիվ 2007 թ.-ին Լոռու մարզը յոթերորդն է` Վայոց Ձորի մարզից, Երևանից, Տավուշի, Արագածոտնի, Սյունիքի և Արարատի մարզերից հետո: Մարզում աղքատության մակարդակը 2007 թ. տվյալներով 1.8 տոկոսային կետով ցածր է աղքատության հանրապետական միջին ցուցանիշից:
55. ՄԱԶԾ-ի շրջանակներում 2005 թ-ին իրականացված «Խոցելի բնակչությունը ՀՀ մարզերում» հետազոտության արդյունքները վկայում են, որ Լոռու մարզի սոցիալական խոցելիության համաթիվը (35.5) 1.1 տոկոսային կետով ցածր է խոցելիության հանրապետական միջին ցուցանիշից:
Խոցելի խմբերի ներկայացվածությունը ՀՀ մարզերում (2005 թ.)
Աղյուսակ 3.4.
._____________________________________________________________________.
| |Խոցելի խմբերի ներկայացվածությունը ՀՀ Մարզերում % մարզի |
| |բնակչության թվում |
| |__________________________________________________________|
| |Հաշման-|Ծնողա-|Միայ-|Գործա-|Տա- |Բազմա-|Փախս- |Նպաս-|Խոցե-|
| |դամներ,|զուրկ |նակ |զուրկ-|րեց-|զավակ |տական-|տառու|լիութ|
| |այդ |երեխա-|ծերեր|ներ |ներ |ընտա- |ներ |ներ |յան |
| |թվում |ներ | | | |նիքներ| | |համա-|
| |երեխա- | | | | | | | |թիվ |
| |ներ | | | | | | | | |
|__________|_______|______|_____|______|____|______|______|_____|_____|
|Լոռու մարզ| 5.1| 3.9| 9.6| 19.1|11.6| 9.0| 5.8| 29.4| 35.5|
|__________|_______|______|_____|______|____|______|______|_____|_____|
|Երևան | 4.4| 2.1| 9.8| 25.0|12.9| 4.9| 4.6| 9.2| 31.7|
|__________|_______|______|_____|______|____|______|______|_____|_____|
|Ընդամենը | 4.2| 3.2| 10.1| 24.2|12.2| 12.3| 7.2| 17.3| 36.6|
|ՀՀ | | | | | | | | | |
._____________________________________________________________________.
56. Չնայած Լոռու մարզի խոցելիության համաթիվը ցածր է հանրապետական միջին համաթվից, սակայն խոցելի խմբերից «Նպաստառուների ցուցանիշով Լոռու մարզը երկրորդն է Շիրակի մարզից հետո, որի պատճառը նույնպես աղետի գոտու առկայությունն է:
-------------------------------------------------------
ԻՐՏԵԿ- շարունակությունը հաջորդ մասերում