ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՆԻՍՏԻ
ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԻՑ ՔԱՂՎԱԾՔ
30 դեկտեմբերի 2010 թվականի N 51
33. ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՄԻԳՐԱՑԻԱՅԻ ՊԵՏԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՄԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՅԵՑԱԿԱՐԳԻՆ ՀԱՎԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ՏԱԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
Հավանություն տալ Հայաստանի Հանրապետության միգրացիայի պետական կարգավորման քաղաքականության հայեցակարգին` համաձայն հավելվածի:
ՍՏՈՐԱԳՐՎԵԼ Է ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՎԱՐՉԱՊԵՏԻ ԿՈՂՄԻՑ 2011 ԹՎԱԿԱՆԻ ՀՈՒՆՎԱՐԻ 13-ԻՆ
Հավելված
ՀՀ կառավարության
2010 թվականի դեկտեմբերի 30-ի
նիստի N 51 արձանագրային
որոշման
(Հայաստանի Հանրապետության զինանշանը)
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՄԻԳՐԱՑԻԱՅԻ ՊԵՏԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՄԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՅԵՑԱԿԱՐԳ
Երևան 2010 թ.
ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ
ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ
ԲԱԺԻՆ 1. ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՄԻԳՐԱՑԻՈՆ ԻՐԱՎԻՃԱԿԻ ԳՆԱՀԱՏԱԿԱՆԸ, ՄԻԳՐԱՑԻԱՅԻ ՊԵՏԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՄԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՆՊԱՏԱԿԸ ԵՎ ՍԿԶԲՈՒՆՔՆԵՐԸ
ԳԼՈԻԽ 1. ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՄԻԳՐԱՑԻՈՆ ԻՐԱՎԻՃԱԿԻ ԳՆԱՀԱՏԱԿԱՆ
ԳԼՈՒԽ 2. |
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՄԻԳՐԱՑԻԱՅԻ ՊԵՏԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՄԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՆՊԱՏԱԿԸ ԵՎ ՍԿԶԲՈՒՆՔՆԵՐԸ |
ԲԱԺԻՆ 2. ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՄԻԳՐԱՑԻԱՅԻ ՊԵՏԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՄԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ, ԴՐԱՆՑ ԼՈՒԾՄԱՆ ՀԻՄՆՈՐՈՇ ՈՒՂՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ
ԳԼՈՒԽ 1. |
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՊԵՏԱԿԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՏԱՐԲԵՐ ՈԼՈՐՏՆԵՐՈՒՄ ԸՆԴՈՒՆՎԱԾ ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՓԱՍՏԱԹՂԹԵՐԻ ՄԻՋՈՑՈՎ ԼՈՒԾՄԱՆ ԵՆԹԱԿԱ ՄԻԳՐԱՑԻՈՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ |
ԳԼՈՒԽ 2. |
ՄԻԳՐԱՑԻԱՅԻ ՊԵՏԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՄԱՆ ԳԵՐԱԿԱ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՎ ԴՐԱՆՑ ԼՈՒԾՄԱՆ ՀԻՄՆՈՐՈՇ ՈՒՂՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ |
Նախագիծ
ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ
1991 թ. անկախացմանը նախորդած ու հաջորդած տարիներին Հայաստանի Հանրապետությունը ստիպված է եղել դիմագրավել ինտենսիվ միգրացիոն գործընթացներով պայմանավորված բազմապիսի մարտահրավերների, ուստիև միգրացիայի պետական արդյունավետ կարգավորման հիմնախնդրի լուծումն այսօր Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը ճանաչել է որպես իր գործունեության առանցքային ուղղություններից մեկը:
Վերջին քսան տարիներին էականորեն փոխվել են ինչպես Հայաստանի Հանրապետությանն առնչվող միգրացիոն գործընթացները, դրանք ծնող պատճառներն ու հետևանքները, միգրացիոն գործընթացների մեջ ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն ներգրավված խմբերն ու նրանց խնդիրները, այնպես էլ պետական կարգավորման միջոցով հիմնախնդրի լուծման մասին պատկերացումները: Նշված փոփոխությունները բնականաբար անդրադարձել են նաև միգրացիոն հիմնախնդիրների լուծմանն ուղղված Հայաստանի Հանրապետության պետական կառավարման համակարգի, վարվող միգրացիոն քաղաքականության վրա, պայմանավորել են դրանց զարգացման ընթացքը, որը կարող է տարանջատվել հետևյալ հիմնական փուլերի:
Առաջին փուլ` 1988-1999 թթ.: Միգրացիայի ոլորտում Հայաստանի Հանրապետության վարած պետական կարգավորման քաղաքականությունը գլխավորապես ուղղված էր Ադրբեջանից, Լեռնային Ղարաբաղից և նախկին ԽՍՀՄ այլ տարածքներից փախստականների ստվար զանգվածի հիմնախնդիրների լուծմանը: Թեև 1993 թ. Հայաստանը միացավ Միացյալ Ազգերի Կազմակերպության «Փախստականների կարգավիճակի մասին» 1951 թ.-ի կոնվենցիային, սակայն դրան չհետևեց համապատասխան ազգային օրենսդրության մշակումը, ուստիև այս ոլորտի պետական կարգավորման քաղաքականությունը գլխավորապես օպերատիվ կառավարման բնույթ էր կրում: Ինստիտուցիոնալ առումով այս փուլում տեղի ունեցան որոշ փոփոխություններ: Նախ` 1990 թ., ստեղծվեց փախստականների հարցերով զբաղվող Հայաստանի Հանրապետության առանձին պետական մարմին, որն այնուհետ` Հայաստանի Հանրապետության կառավարության կառուցվածքային փոփոխությունների արդյունքում, 1995 թ. վերակազմավորվեց Հայաստանի Հանրապետության աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության կառուցվածքային ստորաբաժանման: Սակայն, այս երկու կառույցներն էլ չունեին քաղաքականության մշակման և առավել ևս իրականացման համակարգման գործառույթներ:
ՀՀ միգրացիայի պետական կարգավորման երկրորդ փուլը սկսվում է 2000 թվականից: Այս փուլում`
1. Էականորեն ընդլայնվեց միգրացիայի պետական կարգավորման սպեկտրը` դուրս գալով միայն փախստականների հիմնախնդիրների լուծման շրջանակներից:
2. Դրվեցին միգրացիայի ոլորտում ազգային օրենսդրության հիմքերը: Ընդունվեցին «Փախստականների մասին» (1999 թ.), «1988-1992 թվականներին Ադրբեջանի Հանրապետությունից բռնագաղթված և Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիություն ստացած անձանց իրավական և սոցիալ-տնտեսական երաշխիքների մասին» (2000 թ.), «Քաղաքական ապաստանի մասին» (2001 թ.), «Պետական սահմանի մասին», «Սահմանապահ զորքերի մասին», «Բնակչության պետական ռեգիստրի մասին» (2002 թ.), «Բնակչության զբաղվածության և գործազրկության դեպքում սոցիալական պաշտպանության մասին» (2006 թ.), «Օտարերկրացիների մասին» (2007 թ.) Հայաստանի Հանրապետության օրենքները, ինչպես նաև միգրացիոն գործընթացների պետական կարգավորման հետ առնչվող մի շարք այլ օրենքներ և ենթաօրենսդրական ակտեր: 2008 թ. ընդունվեց «Փախստականների և ապաստանի մասին» նոր օրենքը, որով Հայաստանի Հանրապետությունում օտարերկրացիներին ապաստանի տրամադրման օրենսդրական համակարգը համապատասխանեցվեց միջազգային չափանիշներին:
3. Միգրացիայի կարգավորման հարցը ներառվեց նաև Հայաստանի Հանրապետության միջպետական հարաբերությունների օրակարգում: Ավելի քան 10 երկրների հետ կնքվեցին միգրացիոն փոխհարաբերությունների կարգավորման երկկողմ միջպետական համաձայնագրեր: Հայաստանի Հանրապետությունը միացավ Միավորված Ազգերի Կազմակերպության «Քաղաքացիություն չունեցող անձանց կարգավիճակի մասին» 1954 թ-ի և «Ամուսնացած կնոջ քաղաքացիության մասին» 1957 թ-ի, Եվրոպայի Խորհրդի «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» 1950 թ-ի, և «Ազգային փոքրամասնությունների պաշտպանության մասին» 1995 թ.-ի, Աշխատանքի Միջազգային Կազմակերպության «Աշխատանքի և զբաղմունքների բնագավառում խտրականության մասին» 1958 թ.-ի, «Զբաղվածության համար միգրացիայի մասին» 1949 թ.-ի թիվ 97 /վերանայված/ կոնվենցիաներին և «Աշխատանքային միգրանտների մասին» N 86 երաշխավորությանը:
4. Ինստիտուցիոնալ առումով ստեղծվեց միգրացիոն քաղաքականության մշակման և իրականացման իրավասություններ ունեցող պետական կառավարման մարմին` Հայաստանի Հանրապետության կառավարությանն առընթեր փախստականների և միգրացիայի վարչությունը, որը սակայն 2005 թ. վերակազմավորվեց Հայաստանի Հանրապետության տարածքային կառավարման նախարարության (այսուհետ` ՀՀ ՏԿՆ) կառուցվածքում գործող գործակալության` զրկվելով միգրացիոն քաղաքականության մշակման ու համակարգման իրավասություններից (այս իրավասություններով օժտվեց ՀՀ ՏԿՆ-ն): 2009 թ. տարեվերջին ՀՀ ՏԿՆ-ի կազմում ստեղծվեց Միգրացիոն պետական ծառայությունը, որին վերապահվեց ոլորտում քաղաքականության մշակման գործառույթների համակարգումը:
5. Ձեռնարկվեցին միգրացիայի ոլորտում վարվող քաղաքականության ամբողջացմանն ուղղված լուրջ քայլեր: 2000 և 2004 թթ. Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունն ընդունեց Հայաստանի Հանրապետությունում բնակչության միգրացիայի պետական կարգավորման երկու հայեցակարգ, որոնցով սահմանված քաղաքական գերակա խնդիրների մի մասը սակայն, դեռևս լուծված չլինելով կամ մասնակիորեն լուծված լինելով տեղափոխվել է սույն հայեցակարգ:
Վերջին տարիներին, գլոբալացման և միջազգային ներգրավողական (ինտեգրացիոն) գործընթացների, տնտեսական և աշխարհաքաղաքական նոր իրողությունների ազդեցությամբ Հայաստանի Հանրապետության միգրացիայի պետական կարգավորման համակարգի առջև ծառացել են նաև նոր` նախորդ հայեցակարգով չնախանշված հրամայականներ: Դրանց հրատապությունն ու արդիականությունն էլ ավելի ընդգծեց համաշխարհային ֆինանսատնտեսական ճգնաժամը, որի հետևանքով խորացան միգրացիոն գործընթացների բացասական և հակառակը նվազեցին դրական ազդեցությունները: Բացի այդ, 2005 թվականից սկսած Հայաստանի Հանրապետության միգրացիոն գործընթացների կառավարման ոլորտում տեղի են ունեցել նաև քաղաքական, օրենսդրական և ինստիտուցիոնալ մի շարք փոփոխություններ, որոնք էլ իրենց հերթին նախադրյալներ են ստեղծել Հայաստանի Հանրապետության միգրացիայի ոլորտի պետական կարգավորման նոր փուլի սկզբի համար:
Մասնավորապես`
1. Հայաստանի Հանրապետության իշխանությունները եվրաինտեգրումը հայտարարել են որպես Հայաստանի Հանրապետության զարգացման գերակա քաղաքական ուղի` Եվրոպական Միության (այսուհետ` ԵՄ) հետ սկսելով Եվրոպական հարևանության ծրագիրը, որը թևակոխել է իր որակական նոր` «Արևելյան գործընկերության ծրագրի» փուլը, որի շրջանակներում Հայաստանն իր միգրացիոն կառավարման համակարգը օրենսդրական և ինստիտուցիոնալ առումներով Եվրոմիության համակարգին համարժեք դարձնելու պարտավորություն է ստանձնել:
2. Հայաստանի Հանրապետության նախագահի հրամանագրով և կառավարության որոշումներով ընդունվել են միգրացիոն գործընթացների պետական կարգավորմանն առնչվող մի շարք ռազմավարական փաստաթղթեր (Հայաստանի Հանրապետության ազգային անվտանգության ռազմավարությունը, Կայուն զարգացման ծրագիրը, Հայաստան-Սփյուռք գործակցության զարգացման հայեցակարգը, Ժողովրդագրական քաղաքականության ռազմավարությունը և այլ), որոնցում չկառավարվող և անօրինական արտագաղթը, հատկապես կրթական, գիտական ու մշակութային ներուժի արտահոսքը գնահատվում է որպես երկրի ազգային անվտանգության սպառնալիք և բավականաչափ լուրջ ուշադրություն է հատկացվում միգրացիոն գործընթացների` երկրի հասարակական կյանքի տարբեր հիմնախնդիրների հետ ունեցած պատճառահետևանքային կապերին:
3. Փոխվել է նաև Հայաստանի Հանրապետության իշխանությունների վերաբերմունքը միգրացիոն գործընթացների կարգավորման, ինչպես նաև դրանց պատճառների ու հետևանքների նկատմամբ` դառնալով ավելի ակտիվ-նախաձեռնողական: Մասնավորապես, Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2008-2012 թվականների ծրագրում, կառավարությունը տարածքային համաչափ զարգացումը, ժողովրդագրական ակտիվ քաղաքականությունը ամրագրել է որպես իր գործունեության գերակայություններ և պարտավորություն է ստանձնել պետական քաղաքականության բոլոր գործիքներն ուղղել բարձրլեռնային և սահմանամերձ շրջաններից բնակչության արտագաղթի կանխմանը, երկրից արտագաղթի կասեցմանն ու դեպի Հայաստան ներգաղթի խրախուսմանը: Նախատեսված է նաև որոշակի քայլեր իրականացնել միջազգային աշխատաշուկային Հայաստանի Հանրապետության քաղաքակիրթ ինտեգրման, օտարերկրյա քաղաքացիներին և քաղաքացիություն չունեցող անձանց մարդասիրական նկատառումներով Հայաստանի Հանրապետության կողմից տրամադրվող պաշտպանության համակարգի, սահմանային հսկողության համակարգի կատարելագործման և Հայաստանի Հանրապետությունում կենսաչափական կողմնորոշիչներ պարունակող էլեկտրոնային անձնագրերի և նույնականացման քարտերի համակարգի ներդրման ուղղությամբ և այլն:
Վերջին տարիների փորձը վկայում է, որ Հայաստանի Հանրապետության միգրացիայի պետական կարգավորման համակարգը նախընթաց փուլերում որդեգրած իր քաղաքական մոտեցումներով, ինստիտուցիոնալ և կառավարչական մեխանիզմներով ի զորու չէ արդյունավետորեն լուծել Հայաստանի Հանրապետության առջև ծառացած միգրացիոն հիմնախնդիրները: Ակնհայտ է նաև, որ մինչ այժմ միգրացիայի ոլորտում ՀՀ-ի վարած օպերատիվ-արձագանքողական, ապա նաև զուտ ոլորտի օրենսդրության ամբողջացմանն ուղղված քաղաքականությունն ինքնաբերաբար չէր կարող հանգեցնել Հայաստանի Հանրապետության համար միգրացիոն գործընթացների դրական ազդեցությունների զարգացմանը և բացասական հետևանքների նվազեցմանը, ուստի հասունացել է պասիվ-հայեցողական և օպերատիվ-արձագանքողական քաղաքականությունից պրոակտիվ-կանխատեսողական միգրացիոն քաղաքականության անցման անհրաժեշտությունը: Այն ենթադրում է միգրացիոն գործընթացների պետական կարգավորման նոր մոտեցումների որդեգրում, համակարգի արդյունավետ գործառնությունն ապահովելուն ուղղված օրենսդրական, ինստիտուցիոնալ և կառավարչական մեխանիզմների կատարելագործում, որով էլ պայմանավորված է Հայաստանի Հանրապետության միգրացիայի պետական կարգավորման քաղաքականության ռազմավարության սույն հայեցակարգի (այսուհետ` Հայեցակարգ) մշակումը:
Հայեցակարգը մշակելու ժամանակ հաշվի են առնվել միգրացիայի երևույթի յուրահատկություններով պայմանավորված հետևյալ հանգամանքները.
1. Քանի որ միգրացիայի երևույթը պատճառահետևանքային սերտ կապերով կապված է հասարակական կյանքի գրեթե բոլոր ոլորտների հիմնախնդիրների հետ, ուստի միգրացիոն հիմնախնդիրների լուծումը ենթադրում է պետական կառավարման գրեթե բոլոր ոլորտների բազմապիսի հիմնախնդիրների լուծում, որը անհնար է ներառել մեկ ռազմավարական փաստաթղթի շրջանակներում, առավել ևս իրականացնել պետական կառավարման մեկ, թեկուզև միջգերատեսչական բնույթ ունեցող, ենթահամակարգի միջոցով:
2. Միևնույն ժամանակ, նկատի ունենալով, որ միգրացիայի պետական կարգավորման ենթահամակարգը պետական կառավարման ամբողջական համակարգի մասն է, իսկ միգրացիայի պետական կարգավորման քաղաքականությունը` երկրի ընդհանուր սոցիալ-տնտեսական քաղաքականության մասը, և տրամաբանորեն պետք է կապված լինի պետական կառավարման մյուս ենթահամակարգերի հետ, ուստի այն չի կարող ընդհանրապես շրջանցել միգրացիոն գործընթացների հետ գոնե էական պատճառահետևանքային կապեր ունեցող այն հիմնախնդիրները, որոնք առավելապես կամ գլխավորապես ենթակա են լուծման պետական կառավարման այլ ոլորտներում վարվող քաղաքականությունների միջոցով:
Այս նկատառումներով Հայեցակարգում Հայաստանի Հանրապետության միգրացիոն ոլորտի հիմնախնդիրները բաժանվել են երկու հիմնական խմբի`
. Առաջին խումբը միգրացիոն գործընթացների հետ պատճառահետևանքային կապերի մեջ գտնվող այն խնդիրներն են, որոնք ենթակա են լուծման Հայաստանի Հանրապետության պետական կառավարման տարբեր ոլորտներում վարվող պետական քաղաքական ռազմավարությունների միջոցով: Այդ խնդիրները ներկայացված են սույն հայեցակարգի երկրորդ բաժնի առաջին գլխում: Այս խմբի խնդիրների լուծման ուղղությամբ Հայեցակարգում չեն նախանշվել քաղաքական գերակա ուղղություններ, առավել ևս չեն մատնանշվել դրանց իրականացման կառավարչական մեխանիզմներ: Հայեցակարգում տրվել է միայն այս խնդիրների ընդհանուր նկարագրությունը` հղումներ կատարելով Հայաստանի Հանրապետության պետական կառավարման այն հիմնական ռազմավարական փաստաթղթերին, որոնք նախանշում են այդ խնդիրների լուծմանն ուղղված քաղաքական միջոցառումներ, ինչպես նաև մատնանշվել են այդ փաստաթղթերում տվյալ խնդրի լուծման համար որդեգրված մոտեցումների ոչ ամբողջական լինելու դեպքերը: Այսպիսի մոտեցմամբ ապահովվում է Հայեցակարգի տրամաբանական կապվածությունը մյուս ոլորտների պետական կարգավորման ռազմավարությունների հետ, այն նկատառումով, որ միգրացիոն տեսանկյունը արտացոլված լինի բոլոր մյուս ոլորտային քաղաքականություններում, ինչպես նաև հիմք է ստեղծվում միգրացիայի պետական կարգավորման ենթահամակարգի մեջ անմիջականորեն մտնող պետական կառավարման մարմինների և այլ գերատեսչությունների համագործակցության համար:
. Երկրորդ խումբը` զուտ միգրացիայի ոլորտի պետական կարգավորման ռազմավարության միջոցով լուծման ենթակա խնդիրներն են, որոնք իրենց բնույթով հիմնականում հանդիսանում են միգրացիոն գործընթացների պետական կարգավորման համակարգի վարչական կառավարման ենթահամակարգի խնդիրներ: Հենց այս երկրորդ խմբի խնդիրներն են ընկած Հայեցակարգով առաջարկվող քաղաքական գերակայությունների հիմքում:
Հայեցակարգն ունի հետևյալ կառուցվածքը`
Ներածություն:
Առաջին բաժին` Հայաստանի Հանրապետության միգրացիոն իրավիճակի գնահատականը, միգրացիայի պետական կարգավորման քաղաքականության նպատակը և սկզբունքները: Այն իր հերթին կազմված է երկու գլուխներից:
Առաջին` Հայաստանի Հանրապետության միգրացիոն իրավիճակի գնահատականը
Երկրորդ` Հայաստանի Հանրապետության միգրացիայի պետական կարգավորման քաղաքականության նպատակը և սկզբունքները:
Երկրորդ բաժին` ՀՀ Միգրացիայի պետական կարգավորման քաղաքականության հիմնախնդիրները, դրանց լուծման հիմնորոշ ուղղությունները:
Այս բաժինը ևս բաժանվում է երկու գլուխների.
Առաջին` Հայաստանի Հանրապետության պետական կառավարման տարբեր ոլորտներում ընդունված ռազմավարությունների միջոցով լուծման ենթակա միգրացիոն հիմնախնդիրները,
Երկրորդ` հիմնականում միգրացիոն գործընթացների պետական կարգավորման համակարգի վարչական կառավարման ենթահամակարգի կողմից լուծվելիք խնդիրները, ինչպես նաև դրանց լուծմանն ուղղված քաղաքականության գերակա կամ հիմնորոշ ուղղությունները:
ԲԱԺԻՆ 1. ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՄԻԳՐԱՑԻՈՆ ԻՐԱՎԻՃԱԿԻ ԳՆԱՀԱՏԱԿԱՆԸ, ՄԻԳՐԱՑԻԱՅԻ ՊԵՏԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՄԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՆՊԱՏԱԿԸ ԵՎ ՍԿԶԲՈՒՆՔՆԵՐԸ
ԳԼՈՒԽ 1. |
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՄԻԳՐԱՑԻՈՆ ԻՐԱՎԻՃԱԿԻ ԳՆԱՀԱՏԱԿԱՆ |
Սկսած նախորդ դարի 80-ական թվերի վերջերից, քաղաքական, տնտեսական և սոցիալական համակարգերի հեղափոխական վերափոխումների, ղարաբաղյան ճգնաժամի և շրջափակման, 1988 թ. ավերիչ երկրաշարժի համալիր ազդեցության տակ Հայաստանի միգրացիոն իրավիճակը կտրուկ բեկվեց:
Արտաքին միգրացիոն իրավիճակի ապակայունացումը սկսվեց փախստականների ներհոսքով: 1988-92 թթ. երկիրը ընդունեց շուրջ 420 հազար փախստականների: Այդ տարիների բնակչության մոտ 12%-ին հավասարազոր այս զանգվածի մեծ մասը` 360 հազարը, Ադրբեջանից էր, մյուսները` փլուզվող կայսրության ազգամիջյան բախումների այլ գոտիներից: Որոշ ուշացումով` 1990-1992 թթ., ընթացավ շուրջ 160 հազար հայաստանաբնակ ադրբեջանցիների արտահոսքը:
Բուն Հայաստանի բնակչության առաջին ծավալուն արտաքին միգրացիոն ալիքը 1989 թ. աղետի գոտու շուրջ 200 հազար տնավեր բնակիչների նախկին ԽՍՀՄ այլ երկրներ տարհանումն էր: Հետագա 1-2 տարիներին նրանց 3/4-ը վերադարձավ, մյուսները սակայն մնալով էմիգրացիայում, ժամանակի ընթացքում դեպի իրենց ձգեցին ընտանիքների անդամներին և այլ մերձավորների:
1989-1992 թթ., ընթացավ նաև հասարակական-քաղաքական ցնցումների բերումով սոցիալապես ոչ հարմարավետ վիճակում հայտնված խավերը ներկայացնողների էմիգրացիան: ՈՒղեղների և կապիտալի արտահոսքի զգալի տարր պարունակող և ավելի քան 200 հազար մարդ կազմող այս հոսքի մեծ մասը ուղղվեց Ռուսաստանի Դաշնություն (այսուհետ` ՌԴ)` ընդ որում գրեթե բոլոր մեկնածները մնացին մշտական բնակության:
Էմիգրացիոն ակտիվության բարձրակետ դարձան ռազմաքաղաքական, սոցիալ-տնտեսական և կոմունալ-կենցաղային առումներով ծանրագույն 1992-1994 թթ: Երևույթի ծավալների վերաբերյալ որոշ հատուկ ընտրանքային հետազոտությունների տվյալներով ընդամենը 3 տարիների ընթացքում Հայաստանից մեկնած էմիգրանտների թիվը կազմեց ավելի քան 1 մլն. մարդ: Այս հոսքի մեծ մասը` շուրջ 600 հազար մարդ, սոցիալ-տնտեսական անբավարար դրական տեղաշարժերի բերումով չվերադարձավ: Բնակչության մոտ 18%-ը կազմող, երկրի միջինից բարձր կրթամակարդակ ունեցող (ինչը վկայում է «ուղեղների արտահոսքի» բնույթ կրելու մասին), այս զանգվածի մեծ մասը ակտիվ վերարտադրական տարիքի տղամարդիկ էին, նրանց 75-80%-ը հանգրվանեց Անկախ Պետության Համագործակցության երկրներում, ընդ որում 10-ից 7-ը` ՌԴ-ում:
Հետագա 1995-2001 թթ., երկրի իրավիճակի որոշ շտկմամբ և նախընթաց գերբարձր էմիգրացիոն ակտիվությամբ պայմանավորված մեկնումների միջին տարեկան թիվը 3.5 անգամ զիջեց 1992-1994 թթ. բարձրանիշին: «Սոցիալ-կենցաղայինին», փոխարինելու եկավ ավելի փոքր, բայց որպես կանոն մշտական էմիգրացիայի բերող «ընտանիքի վերամիավորում» ենթահոսքը: Վերջինիս գործոններն էին դրական տեղաշարժերի ցածր տեմպերը, բարոյահոգեբանական մթնոլորտի, ապագայի հանդեպ հավատի խաթարվածությունը: Էլ ավելի մեծացավ աշխատանքային ենթահոսքի բաժինը` մինչև 2/3-ի, որը բերեց, այդ հոսքի սոցիալ-ժողովրդագրական և ըստ երկրների բաշխման կառուցվածքի էլ ավելի ընդգծման: Հարկ է նշել նաև, որ այդ տարիներին չվերադարձածների թիվը` 250 հազար մարդ, մոտ 2.5 անգամ պակաս էր քան 1992-1994 թթ:
Այսպիսով, 1988-2001 թթ. արտաքին միգրացիոն շարժի արդյունքում արտերկրում են մնացել մոտ 1.1 մլն. Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիներ, կամ մշտական բնակչության ներկայիս թվի 1/3-ից ավելին: Ակնհայտ է, որ նման մասսայական երևույթն էական ազդեցություն է ունեցել և դեռ ունի երկրի իրողությունների վրա:
Նրա ժողովրդագրական կազմը, խաթարելով երկրում մնացածների տարիքասեռային կառուցվածքը, լուրջ «դերակատարում» է ունեցել ժողովրդագրական իրավիճակի ճգնաժամայինի վերաճման գործում: Ծնելիությունը նվազեց շուրջ 2.5, իսկ ամուսնությունների թիվը գրեթե երեք անգամ:
Մյուս կողմից երկիր փոխանցվող էմիգրանտների դրամական միջոցները, մեղմելով բնակչության անվճարունակության խնդիրը, նպաստել են 90-ականների կոմունալ-կենցաղային և տնտեսական կաթվածի հաղթահարմանը, վերելքի սկսվելուն: Նաև դրա շնորհիվ է կանխարգելվել լուրջ սոցիալական ցնցումների և պայթյունների վտանգը, ինչը հանդիսացել է պետականության ամրապնդման կարևոր գործոններից մեկը: Հատուկ պետք է շեշտվի, որ արտաքին միգրացիան եղել և մնում է երկրի մարդկային զարգացման գործոն` աղքատության, առողջապահական խնդիրների մեղմում, կրթական խթան հանդիսանալ և այլն:
Դրա հետ մեկտեղ, գործընթացի բերումով հանրության ակտիվ տարրի զգալի մասի երկրի ներքին խնդիրներից օտարումը, անկասկած հանդիսացել է քաղաքական, սոցիալական և տնտեսական համակարգերին բնորոշ բացասական գծերի և երևույթների ի հայտ գալու և արմատավորման պատճառներից մեկը:
Այս «նոր սփյուռքը» ներկայացնող անձանց Հայաստանից բացակայության տևականությունը` միջին հաշվով 17 տարի, հիմք չի տալիս ակնկալելու նրանց խոշոր խմբերի վերադարձը: Սակայն, հայրենիքի հետ կապվածության շարունակումը, ինչն արտահայտվում է աճող դրամական փոխանցումներով, անշարժ գույքի պահպանմամբ և ձեռք բերմամբ ու այլ հանգամանքներով, իրենց հերթին թույլ չեն տալիս բացառել ոչ նրա որոշ ռեէմիգրացիոն ներուժը և ոչ էլ արտահոսքածին դերը:
Արտակարգ իրավիճակի հետևանք ներքին միգրացիոն առաջին զանգվածային հոսքը երկրաշարժի գոտուց մոտ 400 հազար աղետյալների տարհանումն էր: Նրանց որոշ մասը մնալով մշտական բնակության նոր վայրերում, խորացրեց բնակչության տարածքային բաշխման, տարաբնակեցման համակարգի օղակների անհամամասնությունները` նվազեց Շիրակի և Լոռվա մարզերի, երկրի 2-րդ և 3-րդ քաղաքներ Գյումրիի և Վանաձորի սոցիալ-ժողովրդագրական ներուժը: Դրան հաջորդեց սահմանային ռազմական բախումների գոտուց շուրջ 72 հազար մարդու ներքին հարկադիր տեղահանությունը: Հրադադարից` 1994 թ., հետո նրանց մեծ մասը վերադարձավ նախկին բնակության վայրերը, սակայն մի մասն էլ մնալով կամ էմիգրացվելով, իրեն հերթին թուլացրեց ռազմավարական նշանակություն ունեցող սահմանամերձ տարածքների ժողովրդագրական և սոցիալական և տնտեսական ներուժը:
90-ականների սկզբներին, սոցիալ-տնտեսական արտակարգ պայմաններն էլ փոխեցին «ոչ հարկադիր» ներքին միգրացիայի բնույթը: Քաղաքային կենսամակարդակի կտրուկ անկման բերումով «քաղաք-գյուղ» հոսքը գերակշռեց «գյուղ-քաղաք» հոսքին: Գոյատևման ռազմավարություն հանդիսացող այս բացառիկ երևույթը տևեց 2-3 տարի, որից հետո քաղաքների վիճակի կարգավորմանը և գյուղական կենսամակարդակի անկմանը զուգընթաց այն դադարեց և եկածների մեծ մասը ետ դարձավ: Ավելին` խթանվեց հենց գյուղական բնակչության էմիգրացիոն ներուժի աճը, որը, սակայն, քաղաքների իմիգրացիոն կարողությունների թուլության բերումով Հայաստանի ներսում իրացվեց ոչ լիովին: Արդյունքում Հայաստանից մեկնածների թվաքանակում ավելացավ գյուղական բնակավայրերի բնակիչների թիվը: 90-ականների երկրորդ կեսին տնտեսական ներքին շարժը գրեթե բացակայեց և հոսքերը սկսեցին ձևավորվել «ժողովրդագրական» (ամուսնություն, ընտանիքի վերամիավորում և տարալուծում), և «կրթական» ենթահոսքերից:
Պայմանավորված 90-ականների արտակարգ իրողությունների հետևանքների որոշակի հաղթահարմամբ, սոցիալական իրավիճակի կայունացմամբ և տնտեսական աճի մինչճգնաժամային (2008-2009 թթ..), բարձր տեմպերով, Հայաստանի միգրացիոն գործընթացները ներկայումս վերադարձել են զարգացման տարափոխիկ ընթացքին:
Վերջին տարիներին բնակչության արտաքին միգրացիոն շրջանառությունը շուրջ 2/3-ով աճել է, սակայն Հայաստան ժամանողների թվի առաջանցիկ աճի բերումով (միջին տարեկան մեծության կրկնապատկում, Հայաստանից մեկնողների միայն 45% աճի դիմաց), ուղեկցվել է միգրացիոն բացասական մնացորդի միջին տարեկան մեծության շուրջ 30%-ով նվազմամբ` մոտ 25 հազար մարդ:
Սեզոնային` գարուն-աշուն, աշխատանքային միգրացիան մեր երկրում առկա է արդեն շուրջ 50 տարի: Սակայն, ի տարբերություն խորհրդային տարիների, այժմ այն և դրա զարգացումը հանդիսացող ու ենթահոսքի գերակշիռ մասը կազմող տևական` ավելի քան մեկ տարով, աշխատանքային միգրացիան, ոչ թե բարգավաճմանը միտված, և ոչ այնքան անվտանգ գործունեություն է, այլ ընդամենը գոյատևման խնդրի լուծման ռիսկային ռազմավարություն: Ռիսկային են թե մեկնումը (այն հաճախ կատարվում է պարտքի և/կամ գույքի ու անասունների վաճառքի գումարով: Մեծամասամբ առանց հաջողության երաշխիքների, վտանգվում է ընտանիքի վաղվա օրը), և թե աշխատանքային գործունեությունը, ինչը որոշ դեպքերում իրականացվում է բանավոր պայմանավորվածության հիման վրա` բերելով վճարման ուշացման, մասնակի և անգամ բոլորովին չվճարման, աշխատանքային շահագործման և անգամ մարդկանց շահագործման (թրաֆիքինգի) դեպքերի: Ռիսկայնության լուրջ գործոններ են նաև մուտքի վայրերի կեցության իրավական նորմերի խախտումը` անօրինական վիճակում հայտնվելը, և տեղական հանրության որոշ խավերի անբարյացակամ դիրքորոշումը: Նշված բացասական երևույթները ավելի են կարևորում աշխատանքային միգրացիայի գործընթացներում պետության միջամտության անհրաժեշտությունը, այդ երևույթի իրավաօրենսդրական կարգավորվածությունը, ինչպես նաև արտերկրում Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիների իրավունքների և շահերի պաշտպանության պետական համակարգի արդյունավետության բարձրացումը:
Այսպիսով` Հայաստանի ներկայիս արտաքին միգրացիոն իրավիճակը բնորոշվում է երկու հիմնական հայտանիշերով:
Առաջին, ձևավորվել է ժամանակավոր աշխատանքային միգրանտների (հիմնականում տևական) և նրանց ուղեկիցների, բավական կայուն զանգված, որի շարժը բերում է տարեկան միջին հաշվով 15-16 հազար մարդու, կամ երկրի բնակչության ընդհանուր թվի 0.5%-ի արտերկրում կուտակման:
Երկրորդ, տեղի ունեն ոչ մեծ մշտական արտաքին միգրացիոն հոսքեր, որոնք ևս կայուն կերպով ընթանում են բացասական մնացորդով (պաշտոնական տվյալներով` տարեկան միջին հաշվով 7.5 հազար, հետազոտական տվյալներով` 10-11 հազար մարդ, այսինքն բնակչության հաջորդաբար մոտ 0.2%-ը և 0.3%-ը):
Տվյալ գործընթացների կայունությունն առայժմ էապես չի խաթարել անգամ համաշխարհային ճգնաժամը: 2009 թ. ընդամենն ավելի պակաս է եղել սեզոնային աշխատանքների մեկնողների թիվը, ինչ վերաբերվում է ռեէմիգրանտների սպասվող ներհոսքին, ապա այն` համենայն դեպս կանխատեսվող ծավալներով (70-80 հազար մարդ), տեղի չունեցավ: Փաստորեն, անգամ ճգնաժամային պայմաններում, ավելի ցածր գնահատելով Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական պայմանները, արտերկրում կուտակված աշխատանքային միգրանտները նախընտրել են ոչ թե վերադառնալ, այլ ակնկալիքների նվազեցման գնով մնալու այլընտրանքը: Ճգնաժամի ընդգծված ազդեցության բացակայությունը դեռևս երաշխիք չէ, որ հետագայում ևս մեծածավալ, տարերային ռեէմիգրացիոն հոսքերը բացառվում են: Մուտքի երկրների իմիգրացիոն մոտեցումների վերանայումներից կախված դրանք դեռևս կարող են զգալի լինել: Կասկածից վեր է միայն այն, որ մոտ ապագայի արտաքին միգրացիոն հոսքերը զգալի չափով կանխորոշվելու են նրանով, թե մուտքի երկրների և Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական զարգացումներն ինչ կերպ կազդեն 2001 թ. ի վեր արտերկրում կուտակված աշխատանքային տևական միգրանտների հետագա միգրացիոն վարքագծի վրա: Առնվազն չի բացառվում ինչպես նրանց մեծ մասի մշտական բնակության մնալը, այնպես էլ իրենց ընտանիքների տեղափոխումը: Արդյունքում առաջիկա 5-10 տարիներին Հայաստանի Հանրապետությունից կարող են էմիգրացվել շուրջ 300 հազար անձինք: Նման հեռանկարը բոլոր առումներով անցանկալի է:
Բուն հայաստանյան գործոններից, արտաքին միգրացիոն հոսքերի ձևավորման առումով հատկապես ազդեցիկ կարող են լինել երկուսը` գյուղատնտեսական հողերի խոշորացման օրինաչափ գործընթացը և առևտրի ու սպասարկման ձեռնարկությունների խոշորացման ավելի ու ավելի ընդգծվող միտումը: Այս գործոններով պայմանավորված տնտեսության նշված ոլորտներից դուրս մղվողների զանգվածը կհամալրի թե աշխատանքային, և թե մշտական էմիգրանտների շարքերը:
Չնայած մինչճգնաժամային երկնիշ տնտեսական աճին երկրի ներքին միգրացիոն իրավիճակի բնույթը` ցածր ակտիվություն (Հայաստանի Հանրապետության ազգային վիճակագրական ծառայության տվյալների համաձայն 2002-2007 թթ. ներքին միգրանտները կազմել են բնակչության ընդամենը 1.5-1.7%-ը) և աշխատանքային ենթահոսքի գրեթե բացակայություն, էապես չի փոխել: Սա բացատրվում է աշխատաշուկայի «նեղությամբ» և նրանով, որ տեղական առաջարկով չծածկվող ոչ մեծ պահանջարկը որպես կանոն բավարարվում է ի հաշիվ ճոճանակային միգրացիայի: Ներքին միգրացիոն հոսքերի փոփոխման հստակ միտումների բացակայությունը հիմք է տալիս կարծել, որ դրանց մոտակա տարիների շարժի վճռորոշ գործոնն է լինելու ճգնաժամի հաղթահարման ընթացքը: Դրա ձգձգումը կարող է բերել գրեթե բոլոր ենթահոսքերի ծավալների էլ ավելի նվազման:
Այսպիսով, չնայած սրության աստիճանի որոշ մեղմմանը Հայաստանի ներկայիս միգրացիոն իրավիճակն ընդհանուր առմամբ մնում է բարդ: Դրա պատճառներն են. գործազրկության բարձր և արժանավայել գոյատևման համար եկամուտների ոչ բավարար մակարդակները, մարդու իրավունքների (քաղաքացիական, տնտեսական, քաղաքական և այլն), իրացման գործում առկա հիմնախնդիրները, ապագայի հանդեպ վստահության ու հավատի զգացման խաթարվածությունը, սոցիալ-տնտեսական զարգացման մակարդակների և տեմպերի ընդգծված տարածքային շեղվածությունները և այլն:
Հայաստանի արդի միգրացիոն գործընթացների հիմնական բացասական հետևանքներն են
. Ժողովրդագրական. մշտական բնակչության թվի աճի դանդաղում և առկա բնակչության թվի նվազում, բնակչության (առավել ընդգծված կերպով գյուղական), ըստ սեռի և տարիքի բաշխման համամասնությունների խաթարման շարունակում` վերարտադրողական տարիքի անձանց բացարձակ թվի և բաժնի նվազում, սեռերի հարաբերակցության վատթարացում ու դրանով հանդերձ վերարտադրության գործընթացների բարդացում, բնակչության ծերացման երևույթի ընթացքի արագացում,
. Տնտեսական. «ուղեղների», որակյալ աշխատուժի, կապիտալի անկանոն արտահոսքի բերումով երկրի տնտեսական ներուժի նվազում, տնտեսական զարգացման հնարավորությունների և հեռանկարների վատացում, ներքին աշխատաշուկայում պահանջարկի և առաջարկի միջև անհամապատասխանության խորացում` հատկապես մարզային մակարդակներում,
. Սոցիալական. արտագնա աշխատանքային միգրանտների զանգվածի տևական բացակայության պատճառով ընտանիքի կայունության նվազում, ամուսնաընտանեկան հարաբերությունների համակարգի խաթարում, սերունդների փոխհարաբերությունների, աճող սերնդի դաստիարակության և սոցիալացման խնդիրների սրում, բնակչության առողջական վիճակին սպառնացող խնդիրներ` վարակիչ հիվանդությունների, այդ թվում սեռավարակների ներկրում և տարածում, արտերկրում Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիների ազգային, կրոնական հիմքերով բռնությունների, մարդկանց շահագործման (թրաֆիքինգի) ենթարկվելու բարձր ռիսկայնություն, Ադրբեջանից և նախկին ԽՍՀՄ այլ տարածքներից բռնի տեղահանվածների և փախստականների սոցիալ-տնտեսական և հոգևոր-մշակութային ինտեգրացիայի հիմնախնդիրների չլուծվածություն և այլն,
. Տարաբնակեցման. տարաբնակեցման համակարգի համամասնությունների էլ ավելի վատթարացում` սահմանամերձ և հեռավոր տարածաշրջանների բնակչության թվաքանակի նվազում, գյուղական և փոքր ու միջին քաղաքային բնակավայրերի տնտեսական և սոցիալական ներուժի նվազում, երկրի բնակչության Երևանում և Երևանամերձ մարզերում կենտրոնացման շարունակում և այլն:
Այսպիսով, միգրացիոն իրավիճակի վերլուծությունից հետևում է որ, միգրացիոն հիմնախնդիրները ենթակա չեն ինքնակարգավորման: Ավելին, համարժեք և արդյունավետ պետական միջամտության բացակայությունը, հավանական են դարձնում դրանց հետագա սրումը:
ԳԼՈՒԽ 2. |
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՄԻԳՐԱՑԻԱՅԻ ՊԵՏԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՄԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՆՊԱՏԱԿԸ ԵՎ ՍԿԶԲՈՒՆՔՆԵՐԸ |
Հայաստանի Հանրապետության միգրացիայի պետական կարգավորման քաղաքականության նպատակը ազգային անվտանգության ու կայուն մարդկային զարգացման պահանջներին համապատասխանող միգրացիոն իրավիճակի ձևավորումն է և միգրացիոն հոսքերում ներառված անձանց իրավունքների ու շահերի պաշտպանության ապահովումը:
Միգրացիոն գործընթացների պետական կարգավորման էությունը` այդ գործընթացների զարգացումները վերահսկելի ու նախընտրելի ուղղություններով ապահովելու համար օրենսդրական բարեփոխումների, նպատակային սոցիալ-տնտեսական ծրագրերի և միջոցառումների իրականացմանն, ինչպես նաև վարչական տարբեր լծակների (կանոններ, նորմեր, պայմաններ և այլն) արդյունավետ կիրառմանն ուղղված իշխանության մարմինների գործողությունների ամբողջությունն է:
Որպես միգրացիոն գործընթացների պետական կարգավորման հիմնարար սկզբունքներ ամրագրվում են.
. բոլոր միգրանտների իրավահավասարությունն` անկախ նրանց սեռից, ռասայից, մաշկի գույնից, էթնիկական կամ սոցիալական ծագումից, գենետիկական հատկանիշներից, լեզվից, կրոնից, աշխարհայացքից, քաղաքական կամ այլ հայացքներից, ազգային փոքրամասնությանը պատկանելությունից, գույքային վիճակից, ծնունդից, հաշմանդամությունից, տարիքից կամ անձնական կամ սոցիալական բնույթի այլ հանգամանքներից,
. Հայաստանում օրինական հիմքերով գտնվող յուրաքանչյուր անձի երկրի տարածքում ազատ տեղաշարժվելու և սեփական հայեցողությամբ բնակության վայր ընտրելու, երկրից մեկնելու և երկիր վերադառնալու իրավունք,
. միգրացիոն գործընթացների կարգավորմանն ուղղված օրենքների և մյուս օրենսդրական ակտերի, ինչպես նաև հանրապետության կողմից ստանձնած միջազգային պարտավորությունների իրականացում,
. միգրացիոն հիմնահարցերի լուծման ընթացքում պետական մարմինների և հասարակական կազմակերպությունների ջանքերի համատեղում,
. քաղաքացիական հասարակության ներգրավում միգրացիայի պետական կարգավորման քաղաքականության մշակման ու դրա իրականացման գործընթացներում.
. Հայաստանի հետ բնակչության միգրացիոն փոխանակություն ունեցող պետությունների հետ իրավահավասար համագործակցության հիման վրա` շահերի փոխհամաձայնեցում:
. Հայաստանի Հանրապետության կողմից` Հայաստանի սահմաններից դուրս գտնվող Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիների իրավունքների և օրինական շահերի պաշտպանություն.
. միգրացիոն հոսքերի կարգավորման ընթացքում այլ պետությունների հետ փոխշահավետ և իրավահավասար համագործակցություն:
ԲԱԺԻՆ 2. ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՄԻԳՐԱՑԻԱՅԻ ՊԵՏԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՄԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ, ԴՐԱՆՑ ԼՈՒԾՄԱՆ ՀԻՄՆՈՐՈՇ ՈՒՂՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ
ԳԼՈՒԽ 1. |
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՊԵՏԱԿԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՏԱՐԲԵՐ ՈԼՈՐՏՆԵՐՈՒՄ ԸՆԴՈՒՆՎԱԾ ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՓԱՍՏԱԹՂԹԵՐԻ ՄԻՋՈՑՈՎ ԼՈՒԾՄԱՆ ԵՆԹԱԿԱ ՄԻԳՐԱՑԻՈՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ |
Հանրապետության միգրացիոն ներկա իրավիճակը մեր երկրի ու պետության առջև դրել է դրա բարելավման հետ կապված քաղաքական-կառավարչական բնույթի հետևյալ կարևորագույն մարտահրավերները`
1. Պետական կառավարման համակարգի բոլոր ենթաոլորտներում վարվող քաղաքականությունների միջոցով երկրում ստեղծել այնպիսի վիճակ, որի շնորհիվ էականորեն կնվազեն Հայաստանի Հանրապետության բնակչության երկրից հեռանալու սոցիալ-տնտեսական, քաղաքական, իրավական, բարոյահոգեբանական և այլ դրդապատճառները, և հակառակը` կավելանան երկրից էմիգրացվածների վերադարձին, սփյուռքահայերի հայրենադարձությանը նպաստող գործոնները,
2. Ստեղծել Հայաստանի Հանրապետության միգրացիոն հիմնախնդիրների սրությանն ու բարդությանը համարժեք միգրացիայի պետական կարգավորման այնպիսի համակարգ, որը թույլ կտա նվազագույնի հասցնել միգրացիայի բացասական հետևանքները և, հակառակը, առավելագույնի հասցնել այդ երևույթի դրական ազդեցությունները մեր հասարակական կյանքի վրա:
Այս մարտահրավերների դիմագրավումը ենթադրում է ընդհանրապես Հայաստանի Հանրապետության պետական կառավարման համակարգի և մասնավորապես միգրացիայի պետական կարգավորման ենթահամակարգի միջոցով վարել այնպիսի քաղաքականություն, որն ուղղված կլինի պետական-կառավարչական հետևյալ հիմնախնդիրների խմբերի լուծմանը:
Առաջին խումբը միգրացիոն գործընթացների հետ պատճառահետևանքային կապերի մեջ գտնվող այն հիմնախնդիրներն են, որոնք ենթակա են լուծման Հայաստանի Հանրապետության պետական կառավարման տարբեր ոլորտներում ընդունված ռազմավարությունների միջոցով: Սույն հայեցակարգի տեսանկյունից որպես այլ ոլորտներում վարվող քաղաքականությունների միջոցով լուծման ենթակա միգրացիոն հիմնախնդիրներ են դիտարկվել.
1. Միգրացիոն գործընթացների հետևանքով առաջացած Ժողովրդագրական անբարենպաստ իրավիճակի բարելավումը, որը ենթադրում է Հայաստանի Հանրապետության բնակչության աճի խթանմանը, բնակչության սեռատարիքային արդյունավետ համամասնությունների ձևավորմանը նպաստող քաղաքականության վարում:
Այս առումով ՀՀ ազգային անվտանգության ռազմավարությունը (այսուհետ`ԱԱՌ) ժողովրդագրական բացասական միտումները դասում է Հայաստանի Հանրապետության ազգային անվտանգության դեմ ուղղված սպառնալիքների շարքին (մաս 1, կետ 3): ՀՀ ժողովրդագրական քաղաքականության ռազմավարությունը (այսուհետ` ԺՔՌ) Հայաստանի Հանրապետության բնակչության սեռատարիքային անհամամասնությունները վերացնելու ուղղությամբ կարևորում է երկրից հեռացած վերարտադրողական տարիքի տղամարդկանց կայուն ներհոսքի կազմակերպմանը, միգրացիոն արտահոսքի կանխարգելմանը նպաստող սոցիալ-տնտեսական քաղաքականության վարումը: Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2008 թվականի հոկտեմբերի 30-ի N 1207-Ն որոշմամբ հաստատված Կայուն զարգացման Ծրագիրը (այսուհետ` ԿԶԾ) Հայաստանի ներկայիս ժողովրդագրական իրավիճակը բնութագրում է որպես «զրոյական» վերարտադրության իրավիճակ և որպես կառավարության հիմնական գերակայություններից մեկը նախանշում է ժողովրդագրական իրավիճակի բարելավմանն ուղղված միջոցառումները, մասնավորապես ծնելիության աճի և երիտասարդ ընտանիքների աջակցությանն ուղղված քաղաքականության մշակումը և իրականացումը (կետ 64, 4-րդ ենթակետ): ԿԶԾ-ն, սակայն, չի մատնանշում միգրացիայի հետևանքով առաջացած ժողովրդագրական բացասական միտումների կանխմանն ուղղված կոնկրետ միջոցառումներ:
2. Միգրացիոն գործընթացների հետևանքով հանրապետության բնակչության արդյունավետ տարաբնակեցման խաթարված իրավիճակի բարելավումը, որը ենթադրում է ՀՀ բնակչության Երևանում և մայրաքաղաքամերձ մարզերում վտանգավոր գերկենտրոնացումը կանխող քաղաքականության վարում:
Այս առումով ԱԱՌ-ն շարունակվող քաղաքակենտրոնացումը (ուրբանիզացիան) դիտում է երկրի ազգային անվտանգության համար սպառնալիք` դրա հիմնական պատճառը համարելով գյուղական շրջանների և քաղաքների զարգացման անհամաչափությունը, որը հանգեցնում է սեյսմիկ գոտիներում բնակչության խիտ բնակեցմանը: Քաղաքակենտրոնացման սպառնալիքները նվազեցնելու ուղղությամբ Հայաստանի Հանրապետության ազգային անվտանգության ապահովման առաջնահերթ խնդիրներ են քաղաքաշինության հարատև զարգացումը և նպատակամղումը բնակչության տարածքային համաչափ բաշխվածությանը (մաս 2, կետ 4): Մատնանշելով նախորդ տարիներին գրանցված երկնիշ տնտեսական աճի, աղքատության և անհավասարության էական կրճատման հանգամանքները ԿԶԾ-ն միաժամանակ արձանագրում է երկրում տարածքային զարգացման անհամաչափությունների վտանգավոր սահմանների հասնելու իրողությունը, և հետ մնացող տարածքների տնտեսական զարգացման արագացմանն ուղղված ակտիվ տարածքային քաղաքականության մշակման և իրականացման միջոցով դրանց մեղմումը հռչակում է Հայաստանի Հանրապետության կառավարության հիմնական ռազմավարական գերակայություններից մեկը (կետ 64, ենթակետ 3): «Հայաստանի Հանրապետության տարաբնակեցման գլխավոր նախագծում» (այսուհետ` ՏԳՆ) նշվում է, որ Հայաստանի Հանրապետության տարաբնակեցման առկա հենակետային հիմնակմախքը, որը կազմված է քաղաքաշինական տարբեր նշանակության ու բնակչության տարբեր թվաքանակ ունեցող տարածքներից, ինչպես նաև միջպետական նշանակության տրանսպորտային կոմունիկացիոն առանցքներից, խիստ անհավասարաչափ է (կետ 1.3): «Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2008-2012 թթ. գործունեության ծրագիրը» կառավարության քաղաքականության գերակայություններից (թ. 5 գերակայություն) մեկն է սահմանել նաև Հայաստանի քաղաքացիների սոցիալական պաշտպանությունը, որով սոցիալական քաղաքականությունն ուղղվելու է սահմանամերձ և բարձրլեռնային բնակավայրերից բնակչության արտագաղթի կանխմանը, այդ բնակավայրերի բնակչության սոցիալական ակտիվության բարձրացմանը, որը կհանգեցնի սոցիալական անտարբերության նվազմանը:
3. Սահմանամերձ գյուղական շրջանների սոցիալ-տնտեսական զարգացման հետ մնալու պատճառով զգալի չափերի հասնող անցանկալի էմիգրացիոն հոսքերի, ժողովրդագրական իրավիճակի վատթարացման կանխումը, որը ենթադրում է այդ շրջանների գյուղական բնակավայրերի սոցիալական պաշտպանության ոլորտի ենթակառուցվածքների վերականգնում, որակյալ մասնագետների հեռացման կանխարգելում, բնակչության մարդկային զարգացման հնարավորությունների մեծացում, ինչպես նաև Հայաստանի Հանրապետության ազգային անվտանգության և երկրի կայուն զարգացման շահերին համապատասխանող ներքին միգրացիոն հոսքերն ուղղորդող քաղաքականությունների վարում:
Այս առումով ԱԱՌ-ն երկրի ենթակառուցվածքների ցանցի ոչ բավարար մակարդակը, մասնավորապես լրացուցիչ ճանապարհների, ջրատարների, կապի համակարգերի և այլ ենթակառուցվածքների զարգացման մեծ կարիքը, հատկապես սահմանամերձ և գյուղական շրջաններում, համարում է Հայաստանի Հանրապետության ազգային անվտանգության դեմ ուղղված ներքին սպառնալիքներից մեկը (մաս 1, կետ 3): ԿԶԾ-ն ևս մեկ անգամ ընդգծում է խզումը Երևանի և մարզերի, ինչպես նաև Երևանի և այլ քաղաքների ու գյուղական բնակավայրերի միջև` նշելով, որ անհամաչափ տարածքային զարգացումը խնդիրներ է առաջ բերում ինչպես երկրի ներքին կայունության առումով, այնպես էլ նպաստում է տնտեսապես թույլ զարգացած տարածաշրջաններից բնակչության անցանկալի արտահոսքին ու մայրաքաղաքում անվերահսկելի կենտրոնացմանը (կետ 389): Այս նկատառումներով ԿԶԾ-ն ծրագրում է տնտեսական զարգացման ներկայիս անհամաչափությունների հետագա աճի զսպում` հետ ընկնող տարածքների արագացված զարգացումն ապահովող նպատակային տարածքային քաղաքականության մշակման և իրականացման միջոցով (կետ 69): Նախատեսվում է շարունակել գյուղական, սահմանամերձ ու լեռնային բնակավայրերի հանրակրթական, առողջապահական և մշակութային հաստատությունների ենթահամակարգի կատարելագործմանն ու դրանց միջոցով մատուցվող ծառայությունների մատչելիության բարձրացմանն ուղղված աշխատանքները: ՏԳՆ-ն Հայաստանի Հանրապետության սահմանային գոտին և սահմանամերձ շրջանները հռչակել է քաղաքաշինական հատուկ կարգավորման անհրաժեշտություն ունեցող տարածքներ` դրանց տարածքային կազմակերպման առաջնահերթ հիմնախնդիրների մշակումը դիտարկելով Հայաստանի Հանրապետության ողջ տարածքի տարաբնակեցման և տարածքային կազմակերպման սկզբունքների հետ փոխկապակցվածության մեջ: Մասնավորապես սահմանային գոտու և սահմանամերձ շրջանների քաղաքաշինորեն-տնտեսապես թույլ յուրացված տարածքներում առաջարկվում է առաջնահերթ զարգացման ռեժիմ, որը ենթադրում է գյուղական բնակավայրերի խոշորացում, լքված բնակավայրերի վերականգնում, բնակավայրերի փոխկապակցվածության ապահովում` միջհամայնքային միավորումների ձևավորման համար անհրաժեշտ նախադրյալների բացահայտումով, ռեսուրսների համատեղ օգտագործմամբ (կետ 1.2.1): Այս փաստաթուղթը, սակայն սահմանամերձ շրջանների տարաբնակեցման իրավիճակը չի դիտարկում ուղղակիորեն միգրացիոն գործընթացների հետ փոխկապակցվածության մեջ:
Հայաստանի Հանրապետության ԱԱՌ ապահովմանն ուղղված Հայաստանի Հանրապետության տարածքային կառավարման նախարարության գործունեության ծրագրում Հայաստանի Հանրապետությունում տարածքային կառավարումն ու տեղական ինքնակառավարումն ապահովելու կարևորագույն միջոցներից մեկը տարածքային համաչափ զարգացման հայեցակարգային դրույթների սահմանումն է (կետ 15, ենթակետ 2): Հայաստանի Հանրապետության կրթության զարգացման 2011-2015 թթ. պետական ծրագիրը (այսուհետ` Կրթ. ԶԾ) կրթության բնագավառի գերխնդիր է համարում Հայաստանի Հանրապետության բոլոր քաղաքացիների` իրենց ձգտումներին ու ընդունակություններին համապատասխան կրթություն ստանալու հավասար մատչելիության ապահովումը (բաժին 2, կետ 9): Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2008 թ. հաստատած «Նախադպրոցական կրթության բարեփոխումների 2008-2015 թթ. ռազմավարական ծրագիրը» (այսուհետ` ՆԿԲՌԾ) նպատակադրում է ծախսարդյունավետ կրթական ծրագրերի ներդրման միջոցով մինչև 2015 թ. ավագ նախադպրոցական տարիքային խմբի (5-6 տարեկանների) ընդգրկվածությունը հասցնել մինչև 90%: Այդ ծրագրով առաջնահերթությունը տրվում է աղքատ ընտանիքներին, ինչպես նաև այն համայնքներին, որտեղ չեն գործում նախադպրոցական հաստատություններ: Ըստ Կրթության ԶԾ-ի, առանձին գործող ավագ դպրոցների ծրագիրը կարող է խորացնել մատչելիության անհավասարությունը, քանի որ ծրագրում ընդգրկված չեն փոքր գյուղական համայնքները, որոնք առավել խոցելի են աղքատության տեսանկյունից (բաժին 2, կետ 11): ՀՀ ԱԱՌ ապահովմանն ուղղված` Հայաստանի Հանրապետության կրթության և գիտության նախարարության գործունեության ծրագրում նշվում է, որ Հայաստանի համար առավել առաջնային է աղքատության հաղթահարումը, որտեղ կրթությունը դիտարկվում է հիմնական գերակայությունների շարքում: Նկատի ունենալով Հայաստանի տնտեսական զարգացման միտումները, այս բնագավառում ևս որակյալ մասնագիտական կրթության հնարավորությունների ընդլայնումը` սոցիալական անհավասարությունն ու տարածքային անհամաչափ զարգացումը մեղմելու հրամայականով (կետ 9): Հայաստանի Հանրապետության «մոր և մանկան առողջության պահպանման 2003-2015 թթ. ռազմավարությունը» ամրագրում է, որ չնայած իմունականխարգելման ծրագրի հաջողություններին, այնուամենայնիվ բազմաթիվ հիմնախնդիրներ դեռևս բարելավման կարիք ունեն (բաժին 1, կետ 1.2, պարբ. 2):
4. Հանրապետության մտավոր և գիտական ներուժի, ինչպես նաև որակյալ աշխատուժի զգալի ծավալների հասնող արտահոսքի նվազեցումը, որը ենթադրում է հանրապետության գիտակրթական ենթակառուցվածքների, ինչպես նաև տնտեսության գիտատար ճյուղերի համալիր զարգացմանն ուղղված քաղաքականության վարում:
Այս առումով ԱԱՌ-ն գիտակրթական համակարգի արդյունավետության և միջազգային ներգրավվածության ոչ բավարար մակարդակները, ինչպես նաև յուրաքանչյուրի համար մասնագիտական կրթության ոչ լիարժեք մատչելիությունը համարում է Հայաստանի Հանրապետության անվտանգության ներքին սպառնալիքներից (մաս 1, կետ 3), ուստի Հայաստանի Հանրապետության ազգային անվտանգության ապահովման հիմնական երաշխիքների շարքին է դասում նաև գիտակրթական համակարգի արդիականացումը, կրթության մատչելիությունը, հոգևոր-մշակութային ոլորտների շարունակական զարգացումը: Այս ուղղության կյանքի կոչումը, ի թիվս այլ խնդիրների, ենթադրում է նաև տնտեսության և հասարակության կայուն զարգացման համար անհրաժեշտ մասնագիտական աշխատուժի, մասնավորապես` գիտական և գիտամանկավարժական ներուժի վերարտադրությունը, ինչպես նաև «ուղեղների» արտահոսքի կանխումը («Ներածություն»): «Հայաստանի Հանրապետությունում գիտության ոլորտի բարեփոխումների հայեցակարգային դրույթներ»-ի (այսուհետ` ԳԲՀԴ) համաձայն, գիտական ներուժի վերարտադրությանը նպատակաուղղված քաղաքականության բացակայությունն օրախնդիր է դարձրել որակյալ գիտական կադրերի, առաջին հերթին երիտասարդների արտահոսքը գիտության ոլորտից, այդ թվում մեկնումը արտերկիր: Գիտական և գիտամանկավարժական կադրերի պատրաստման ծրագրերի խիստ անբավարար ծավալները և երիտասարդ գիտնականների արտահոսքը վտանգավոր սահմանագծի են մոտեցրել ինչպես գիտական դպրոցների պահպանումն ու զարգացումը, այնպես էլ բուհերում որակյալ գիտամանկավարժական կազմի ապահովման հարցը (բաժին 1, պարբ. 3): Այդ փաստաթուղթը գիտության ոլորտում բարեփոխումների հիմնական նպատակ է հայտարարում գիտելիքի վրա հիմնված տնտեսության և հասարակության ստեղծումը (բաժին 2, պարբ. 1), որին հասնելու առաջնահերթ ուղիներից մեկն էլ դիտում է գիտական ներուժի երիտասարդացմանն ու արտահոսքի մեղմացման ներուժ պարունակող երիտասարդ գիտնականների դրամաշնորհների և կրթաթոշակների հատուկ համակարգի ստեղծումը (բաժին 2, կետ 4): Հայաստանի Հանրապետության ԱԱՌ ապահովմանն ուղղված` Հայաստանի Հանրապետության կրթության և գիտության նախարարության գործունեության ծրագրում նշվում է, որ պետության զարգացման և ազգային անվտանգության ապահովման համատեքստում մրցունակ գիտակրթական քաղաքականության իրականացման մարտահրավերը պահանջում է Հայաստանի գիտակրթական բնագավառի առաջանցիկ զարգացում, ուղղված կրթության որակի և մատչելիության բարձրացմանը և գիտության ու տնտեսության արդյունավետ կապի ապահովմանը (կետ 11): ՀՀ ԱԱՌ ապահովման դրույթներով նախատեսված Հայաստանի Հանրապետության էկոնոմիկայի նախարարության գործունեության ծրագիրն ամրագրում է որ Հայաստանը գրավիչ գործարար միջավայրում, ապահովելով գիտական մշակումների ստեղծման, ֆինանսավորման, ներդրման, իսկ այնուհետ փոքր և միջին ձեռնարկատիրության սուբյեկտների միջոցով դրանց կիրառման գործընթացը, կարող է անցում կատարել գիտելիքի վրա հիմնված տնտեսության: Սա հնարավորություն կստեղծի Հայաստանի` որպես զարգացած արդյունաբերական երկրի, վարկանիշի ձևավորման և ամրապնդման համար (»Արդյունաբերական քաղաքականություն» բաժին):
5. Տնտեսական, այդ թվում հարկային, դրամավարկային ու մաքսային այնպիսի քաղաքականության վարումը, որը թույլ կտա նվազեցնել տնտեսական դրդապատճառներով էմիգրացիոն հոսքերը, ինչպես նաև խթանել Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացի աշխատանքային էմիգրանտների վաստակած ֆինանսական միջոցների արդյունավետ ներդրումը Հայաստանի Հանրապետությունում:
Այս առումով համաձայն ԱԱՌ-ի, Հայաստանը կարևորում է մրցակցային միջավայրի բարելավումը, տնտեսության ճյուղերի մենաշնորհացման կանխումը, տնտեսության ստվերային մասի կրճատումը` որպես տնտեսական առաջընթացի ապահովման և ազատական տնտեսության կայացման երաշխիք: (մաս 2, կետ 1): Հայաստանի Հանրապետության ազգային անվտանգության ռազմավարության դրույթներով նախատեսված Հայաստանի Հանրապետության էկոնոմիկայի նախարարության գործունեության ծրագիրը, որպես Հայաստանի Հանրապետության տնտեսական զարգացման թիրախներ մատնանշում է Հայաստանի` տնտեսական ազատականության, ձեռնարկատիրական գործունեությամբ զբաղվելու դյուրինության, գլոբալ մրցունակության մակարդակները բնութագրող ցուցանիշների կտրուկ բարձրացումը, ինչպես նաև Համախառն ներքին արդյունքի նկատմամբ ստվերային տնտեսության հարաբերության առնվազն կիսով չափ կրճատումը և կոռուպցիայի մակարդակի համապատասխանեցումը ԵՄ-27 միջին ցուցանիշին («Արդյունաբերական քաղաքականություն» բաժին, «IV. Արտադրողականության և երկրի մրցունակության աճը» ենթաբաժին, կետ 19): Այդուհանդերձ, այս փաստաթուղթը ուղղակիորեն միգրացիոն գործընթացների կարգավորման հետ կապված միջոցառումներ չի նախատեսում:
6. Ամուսնաընտանեկան հարաբերությունների խաթարման կանխումը, որը ենթադրում է, ամուսնությունների թվի աճին, և հակառակը` ամուսնալուծությունների թվի մեծացման կանխմանը, ինչպես նաև երեխաների դաստիարակության և նորմալ սոցիալականացման գործընթացի ապահովմանը նպաստող ընտանիքների աջակցության քաղաքականության վարում:
Այս առումով ԱԱՌ-ն Հայաստանի Հանրապետության ազգային անվտանգության սպառնալիքների թվին է դասում նաև բարոյահոգեբանական անբարենպաստ մթնոլորտը, մասնավորապես առողջ ապրելակերպի, ընտանիքի ավանդական դերի նկատմամբ քամահրական վերաբերմունքը, դաստիարակության դեռևս ոչ բավարար մակարդակը և այդ առումով ազգային անվտանգության ապահովման հիմնարար ուղղություններից է հայտարարում առողջապահության առավել արդյունավետ համակարգի ստեղծումը, մայրության ու մանկության պաշտպանությունը և այլն: ՀՀ ԺՔՌ-ն ընդգծում է տղամարդկանց երկարատև բացակայության բացասական ազդեցությունը ընտանեամուսնական հարաբերությունների և երեխաների դաստիարակության գործընթացի վրա (կետ 56): Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2009 թ. հաստատած «Երիտասարդներին` մատչելի բնակարան» պետական նպատակային ծրագիրը (այսուհետ` ԵՄԲԾ) ուղղված է երիտասարդների բնակարանային խնդիրների հաղթահարման ուղղությամբ պետական աջակցության արդյունավետ համակարգի ներդրմանը: Ծրագրի հաջող իրականացումը կնպաստի նաև Հայաստանի Հանրապետությունում ժողովրդագրական իրավիճակի բարելավմանը, արտագաղթի նվազմանը, ներքին միգրացիոն հոսքերի կառավարմանը (առաջին մաս): Այս ուղղությամբ Հայաստանի Հանրապետության աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարությունը 2009 թ. նախաձեռնել էր Հայաստանի Հանրապետությունում ընտանիքի ազգային քաղաքականության ռազմավարության մշակման գործընթաց, որը դեռևս ավարտված չէ:
ԳԼՈՒԽ 2 |
ՄԻԳՐԱՑԻՈՆ ՊԵՏԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐՄԱՆ ԳԵՐԱԿԱ ԽՆԴԻՐՆԵՐ, ԵՎ ԴՐԱՆՑ ԼՈՒԾՄԱՆ ՀԻՄՆՈՐՈՇ ՈՒՂՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ |
Այս բաժնում ներկայացված են Հայաստանի Հանրապետության միգրացիայի ոլորտի այն հիմնախնդիրները, որոնց լուծումը պետք է իրականացվի անմիջաբար Հայաստանի Հանրապետության միգրացիայի պետական կարգավորման քաղաքականության միջոցով միգրացիոն գործընթացների պետական կարգավորման համակարգի վարչական կառավարման ենթահամակարգի կողմից: Այդ հիմնախնդիրներն են.
1. Միգրացիան կանոնակարգող Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրական դաշտի և վարչական համակարգի մոտարկում ԵՄ համապատասխան օրենսդրության և ԵՄ անդամ երկրների լավագույն ինստիտուցիոնալ կառուցվածքների հետ` հաշվի առնելով ազգային-պետական շահերը
. Միգրացիոն հարցերով ԵՄ-ի հետ համագործակցության ընդլայնում և խորացում` մասնավորապես «Շարժունակության շուրջ գործընկերություն» (Mobility partnership) ծրագրում ընդգրկվելու, ԵՄ սահմանների կառավարման գործակալության (FRONTEX) և համապատասխան այլ կառույցների հետ կապեր հաստատելու միջոցով, ինչպես նաև օգտագործելով Արդարադատության, ազատությունների և անվտանգության հարցերով (JLS) Հայաստան-Եվրամիություն ենթակոմիտեի ձևաչափը:
. Միգրացիան կանոնակարգող Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրական դաշտի վերլուծություն ԵՄ-ում ընդունված չափանիշներին համապատասխանելիության տեսանկյունից, և համապատասխան միջոցառումների ծրագրի մշակում:
. Քննարկումների ծավալում քաղաքացիական ծառայության սկզբունքով գործող պետական մարմնում օտարերկրացիներին ապաստանի, կացության և Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ նրանց համար սահմանված իրավական այլ կարգավիճակների շնորհման գործառույթները կենտրոնացնել ու շուրջ` նպատակ ունենալով բարձրացնելու ինչպես օտարերկրացիների հետ տարվող աշխատանքների վարչարարության, այնպես էլ վերը նշված գործառույթների համակարգման արդյունավետությունը, ապահովելու ժամանակային և նյութական ռեսուրսների ծախսման նվազեցումը:
. Վիզայի և կացության ժամկետների խախտմամբ Հայաստանի Հանրապետությունում գտնվող օտարերկրացիներին բացահայտելու նպատակով միգրացիոն գործառույթներ իրականացնող մարմինների միջև համագործակցության մեխանիզմի մշակում: Այդ մարմինների համար սահմանային էլեկտրոնային կառավարման տեղեկատվական համակարգից օգտվելու պայմանների ստեղծում ու երկիր մուտք գործող ու երկրից դուրս եկող օտարերկրացիներին առնչվող տվյալների հասանելիության ապահովում:
2. Անձի ինքնությունը հավաստող փաստաթղթերի պաշտպանվածության մակարդակը բարձրացնելու, և Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիների տեղաշարժվելու իրավունքը դյուրացնելու նպատակով Հայաստանի Հանրապետությունում կենսաչափական կողմնորոշիչներ պարունակող էլեկտրոնային անձնագրերի և նույնականացման քարտերի համակարգի ներդրում
. Նույնականացման քարտի` որպես Հայաստանի Հանրապետության տարածքում անձը հաստատող փաստաթղթի ճանաչման և կիրառման ապահովում, այդ թվում ֆինանսաբանկային գործարքներում, ինչպես նաև առողջապահական, կրթական, սոցիալական և այլ ծառայությունների մատուցման ժամանակ:
. Հայաստանի Հանրապետության բնակչության կենսաչափական կողմնորոշիչներ պարունակող փաստաթղթերի տրամադրման գործընթացների կազմակերպումը «մեկ պատուհանի» սկզբունքով:
. Բնակչության պետական մատնադրոշմային գրանցման համակարգի ստեղծում:
. Բանակցությունների վարում օտարերկրյա պետությունների և միջազգային կազմակերպությունների հետ` կենսաչափական կողմնորոշիչներ պարունակող փաստաթղթերի համակարգի ներդրման հարցում աջակցություն ստանալու նպատակով:
3. Հայաստանի Հանրապետության սահմանային կառավարման համակարգի կատարելագործում` պետական սահմանների համալիր կառավարման սկզբունքի ներդրման միջոցով
. Սահմանային կառավարման մարմինների ներգերատեսչական և միջգերատեսչական համագործակցության ընդլայնում և ամրապնդում, այդ մարմինների գործունեության կազմակերպում փոխհամաձայնեցման և փոխլրացման սկզբունքով` սահմանահատումների վրա ծախսվող ժամանակը կրճատելու և գործընթացն ավելի սահուն դարձնելու նպատակով:
. Անդրսահմանային և անդրազգային հանցավորության դեմ արդյունավետ պայքարելու նպատակով պետական սահմանի անվտանգության համար պատասխանատու գերատեսչությունների օպերատիվ ներուժի բարձրացում: Առանձնահատուկ ուշադրություն բևեռում հանցագործությունների կանխարգելման և նախազգուշացման հարցերին:
. Պետական սահմանի անվտանգության ապահովմամբ և սահմանային անցումային կետերում լիազորություններ ունեցող բոլոր գերատեսչությունների միջև տեղեկատվության փոխանակման արդյունավետ համակարգի ներդրում: Յուրաքանչյուր գերատեսչության կողմից ռիսկերի գնահատման համակարգի մշակում և կիրառում, ինչը հնարավորություն կտա առավելագույն կերպով օգտագործել ունեցած ռեսուրսները:
. Սահմանային անվտանգության ու հսկողության նպատակներով իրականացվող բոլոր միջոցառումների ընթացքում մարդու իրավունքների պաշտպանության և այդ ոլորտում ստանձնած միջազգային պարտավորությունների ապահովում:
. Պետական սահմանի անցումային կետերում գործառույթներ իրականացնող մարմինների կողմից «մեկ պատուհանի» սպասարկման սկզբունքի ներդրում, այդ մարմինների աշխատանքային և շենքային պայմանների, պետական սահման ձգվող ճանապարհների և այլ ենթակառույցների բարելավում:
4. Միգրացիոն հոսքերի հաշվառման տեղեկատվական համակարգի ձևավորում
. Միգրացիոն գործառույթներ իրականացնող պետական մարմիններում առկա տվյալների բազաների /շտեմարանների, ռեգիստրների/ ուսումնասիրության կազմակերպում, ինչպես դրանց ստեղծման և գործունեության կազմակերպման իրավաօրենսդրական, այնպես էլ դրանցում հավաքվող տվյալների ամբողջականության տեսանկյունից, բացերի վեր հանում:
. Տեղեկատվական համակարգեր չունեցող` միգրացիոն գործառույթներ իրականացնող պետական մարմիններում այդպիսի համակարգերի ներդրմանն ուղղված առաջարկությունների մշակում:
. Միգրացիոն գործառույթներ իրականացնող պետական մարմինների տեղեկատվական համակարգերը մեկ միասնական համակարգում ներառելու, այդ համակարգի ներսում տեղեկատվության փոխանակման մեխանիզմները սահմանելուն ուղղված միջոցառումների մշակում և իրականացում:
. Այլընտրանքային այլ աղբյուրներից միգրացիայի առնչվող տեղեկատվության ստացման մեխանիզմների մշակում, այդ թվում 2-3 տարի պարբերականությամբ միգրացիոն հոսքերի ներկայացուցչական ընտրանքային հետազոտությունների իրականացում:
5. Արտագնա աշխատանքի մեկնող Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիների իրավունքների և շահերի պաշտպանություն.
. Արտագնա աշխատանքի մեկնման գործընթացում ծագող իրավահարաբերությունների օրենսդրական կարգավորում` նպատակ ունենալով պաշտպանել Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիների իրավունքներն ու շահերը:
. Արտագնա աշխատանքների հետ կապված միջնորդական ծառայություններ մատուցող մասնավոր կազմակերպությունների գործունեության նկատմամբ պետական վերահսկողության համակարգի ներդրում, նման կազմակերպությունների և պետական մարմինների միջև գործընկերային հարաբերությունների հաստատում:
. Օտարերկրյա պետությունների աշխատաշուկայի ուսումնասիրություն` նստավայր պետություններում Հայաստանի Հանրապետության դիվանագիտական ներկայացուցչությունների և հյուպատոսական հիմնարկների և ոլորտում լիազորված մարմինների միջոցով:
. Բնագավառում միջպետական երկկողմ պայմանագրերի կնքման և աշխատանքային միգրանտների շահերին ուղղված գործող միջազգային պայմանագրերի միացման շուրջ քննարկումների ծավալում` նպատակ ունենալով ընդլայնել հանրապետությունից պայմանագրային հիմունքներով արտագնա աշխատանքների մեկնման հնարավորությունները, ինչպես նաև պաշտպանել Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացի աշխատանքային միգրանտների իրավունքներն ու շահերը:
. Արտագնա աշխատանքների` Հայաստանի Հանրապետության բնակչության մարդկային զարգացման վրա հնարավոր դրական ազդեցությունների ընդլայնմանն ուղղված միջոցառումների մշակում և իրականացում:
. Քաղաքացիների շրջանում օտարերկրյա պետություններում աշխատանքային գործունեության կարգի ու պայմանների մասին քարոզարշավների անցկացում, այդ նպատակով թեժ գիծ խորհրդատվական ծառայության մատուցում, թերթոնների հրատարակում, զանգվածային լրատվամիջոցների հետ կապերի աշխուժացում, ոչ կառավարական կազմակերպությունների հետ համագործակցության ընդլայնում:
6. Հայաստանի Հանրապետությունում օտարերկրյա քաղաքացիների զբաղվածության պայմանների կանոնակարգում` հաշվի առնելով Հայաստանի Հանրապետության աշխատանքի շուկայի կարիքները և զարգացումները:
. Հայաստանի Հանրապետությունում աշխատանքային իմիգրացիոն հոսքերի պետական կարգավորման համակարգի ստեղծում, որը հնարավորություն կտա լիարժեքորեն կարգավորել օտարերկրացիներին Հայաստանի Հանրապետության աշխատաշուկայի պահանջներին համապատասխան աշխատանքային թույլտվություն տալու, ինչպես նաև Հայաստանի Հանրապետությունում նրանց աշխատելու հետ կապված խնդիրները և բարձրացնել Հայաստանի Հանրապետության աշխատաշուկայի պաշտպանվածության մակարդակը:
. Հայաստանի Հանրապետությունում օտարերկրացիների կողմից զբաղեցվող աշխատատեղերի կառուցվածքի ուսումնասիրություն և համապատասխան առաջարկների մշակում` Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիների թվից համապատասխան մասնագետների պատրաստման ուղղությամբ:
. Հայաստանի Հանրապետությունում օտարերկրյա քաղաքացիների զբաղվածությունը կանոնակարգող օրենսդրական դաշտի ամբողջականացում` մասնավորապես այդ ոլորտը կանոնակարգող օրենքից բխող ենթաօրենսդրական ակտերի մշակում:
7. Հայաստանի Հանրապետությունից սկիզբ առնող անկանոն միգրացիայի կանխարգելում, անկանոն միգրացիային առնչվող օրենսդրական դաշտի կատարելագործում
. Հայաստանի Հանրապետությունից սկիզբ առնող անկանոն միգրացիայի վտանգի և հետևանքների մասին բնակչության, նրանց հետ անմիջական կապի մեջ գտնվող պետական կառույցների աշխատողների իրազեկության բարձրացում, այս հարցում զանգվածային լրատվամիջոցների դերի բարձրացում:
. Օտարերկրյա պետություններում գտնվող Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիներին անկանոն միգրանտի կարգավիճակում հայտնվելը կանխարգելելու նպատակով նրանց անձը և քաղաքացիությունը հաստատող փաստաթղթերի հետ կապված խնդիրների ուսումնասիրում, և դրանց վերացմանն ուղղված առաջարկների մշակում:
. Օտարերկրյա պետություններում առանց թույլտվության գտնվող քաղաքացիների հետ վերադարձման հարցերով շահագրգիռ պետությունների հետ բանակցությունների վարման և համաձայնագրերի կնքման գործընթացի շարունակում:
. Օտարերկրացիների` Հայաստանի Հանրապետություն մուտք գործելու, բնակվելու և աշխատանքային գործունեություն իրականացնելու` Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ սահմանված կարգը և պայմանները խախտելու համար պատասխանատվություն սահմանող Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրության`ԵՄ-ի գործող չափանիշներին համապատասխանեցում:
8. Օտարերկրյա պետություններից Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիների վերադարձի, ինչպես նաև հայրենիքում նրանց հետագա վերաինտեգրմանը ցուցաբերվող աջակցություն
. Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիների վերադարձին աջակցող ինտերնետային տեղեկատվական համակարգերի հետագա կատարելագործում, ինչը հնարավորություն կընձեռի այդ անձանց էլեկտրոնային կապի հաղորդուղիներով անմիջականորեն կապվելու Հայաստանի պետական կառավարման համապատասխան մարմինների մասնագետների հետ և իրենց հուզող հարցերի վերաբերյալ ստանալ արագ և հավաստի պատասխաններ, արտերկրում ապրող Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիների շրջանում համակարգերի մասին տեղեկատվության տարածում:
. Աշխատաշուկայում Հայաստանի Հանրապետության վերադարձող քաղաքացիների վերաինտեգրմանն ուղղված զբաղվածության ծրագրերի վարում և նոր ծրագրերի ներդրում:
. Միգրանտների հետ աշխատող պետական մարմիններում Հայաստանի Հանրապետության վերադարձողների համար խորհրդատվական բնույթի ծառայությունների տրամադրման կազմակերպում, ոլորտում գործող հասարակական կազմակերպությունների հետ գործընկերային հարաբերությունների ակտիվացում:
. Բանակցությունների վարում ընդունող երկրների հետ` նրանց օժանդակությամբ վերադարձողներին Հայաստանում վերաինտեգրման աջակցություն ցուցաբերելու հարցերի շուրջ:
9. Հայաստանի Հանրապետությունում ապաստանի տրամադրման համակարգի կատարելագործում: Օտարերկրյա քաղաքացիներին փախստական ճանաչելու դեպքում նրանց Հայաստանի Հանրապետության հասարակությանն արդյունավետ ինտեգրման ապահովում.
. Ապաստանի և փախստականների բնագավառի վերաբերյալ Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրության և ընթացակարգերի կատարելագործում (վերլուծություն, առկա բացերի ու հակասությունների վերհանում և դրանց վերացմանն ուղղված առաջարկությունների ներկայացում)` եվրոպական չափանիշներին համապատասխան:
. Հայաստանի Հանրապետության պետական սահմանային անցման կետերում ապաստան հայցողների հետ աշխատանքներ տանելու և այդ նպատակով պետական սահմանի անցման կետերում ապաստանի հարցերով լիազոր մարմնի գործառույթներն իրականացնող ներկայացուցիչներ ունենալու անհրաժեշտության հարցի քննարկում:
. Ապաստան հայցողների` հայցի քննարկման ընթացքում բնակության համար նախատեսված «Հատուկ կացարանի պայմանների բարելավում:
. Օտարերկրյա քաղաքացիներին փախստական ճանաչելու դեպքում` նրանց ինտեգրմանն ուղղված ծրագրերի մշակում և իրականացում:
. Մերժում ստացած ապաստան հայցողներին իրենց ծագման երկիր կամավոր վերադարձի հարցերում աջակցության ցուցաբերում և այդ նպատակով միջազգային կազմակերպությունների հետ քննարկումների կազմակերպում, կամ Հայաստանի Հանրապետության տարածքից նրանց վտարման կազմակերպման հետ կապված մեխանիզմների մշակում:
. Ապաստան հայցողներին և փախստականներին իրենց իրավունքների ծանոթացման նպատակով տեղեկատու նյութերի հրապարակում, փախստականների հիմնախնդիրներով զբաղվող ոչ կառավարական կազմակերպությունների հետ սերտ համագործակցության հաստատում:
10. 1988-1992 թթ. Ադրբեջանից բռնագաղթված փախստականների հասարակության մեջ ինտեգրման քաղաքականության իրականացման շարունակականության ապահովում
. 1988-1992 թթ. Ադրբեջանից բռնագաղթված փախստականների բնակարանային հիմնախնդիրների վերջնական լուծմանն ուղղված ծրագրերի մշակում և իրականացում` պետական բյուջեի և միջազգային դոնոր կազմակերպությունների միջոցների ներգրավմամբ:
. Փախստականների հարցերով հրավիրվող միջազգային հանդիպումների և համաժողովների ընթացքում 1988-1992 թթ. Ադրբեջանից բռնագաղթված փախստականների Ադրբեջանում թողնված գույքի փոխհատուցման հարցի բարձրացում:
. Հանրապետությունում իրականացվող զբաղվածության, առողջապահական, կրթական և սոցիալ-տնտեսական այլ ծրագրերում 1988-1992 թթ. Ադրբեջանից բռնագաղթված անձանց որպես առաջնահերթ շահառու ճանաչելու հարցի քննարկում (պետական պատվերի շրջանակներում բուժ օգնության և բժշկական սպասարկման, ԽՍՀՄ խնայբանկում ունեցած ավանդների փոխհատուցման, բնակարանային շինարարության կոոպերատիվներում ներդրած գումարների փոխհատուցման, աղքատության ընտանեկան նպաստի և փոքր ձեռնարկատիրական գործունեությամբ զբաղվելու և այլ ծրագրեր):
. 1988-1992 թթ. Ադրբեջանից բռնագաղթված փախստականների սոցիալ-տնտեսական և հոգևոր մշակութային արդյունավետ ինտեգրացիայի պայմանների ստեղծում, իրենց իրավունքների մասին ամբողջական տեղեկատվության և իրավաբանական օգնության տրամադրում, այս ոլորտում ծրագրեր իրականացնող ոչ կառավարական կազմակերպությունների հետ համագործակցության ընդլայնում և խորացում:
11. Հայաստանի Հանրապետության ազգային անվտանգության և երկրի կայուն զարգացման պահանջներին համապատասխանող ներքին միգրացիոն գործընթացների ուղղորդում
. ՀՀ կառավարության 2003 թվականի ապրիլի 10-ի N 610-Ն որոշմամբ հաստատված «Հայաստանի Հանրապետության տարաբնակեցման գլխավոր նախագծին» համապատասխանող ներքին միգրացիոն հոսքերի ձևավորման համալիր ծրագրի և առանձին գործուն միջոցառումների մշակում և իրագործում:
. Սահմանամերձ և այլ ռազմավարական նշանակություն ունեցող տարածքների բնակչության թվաքանակի նվազման կանխարգելում և աճի խթանում` արտոնությունների սահմանման, բնակչության գրավիչ պայմանների ստեղծման, ենթակառուցվածքային և սոցիալական ոլորտների առաջանցիկ զարգացման, վերաբնակեցման ծրագրերի մշակման և իրագործման ճանապարհով:
. Ներքին միգրացիոն տեղաշարժերը որպես երկրից բնակչության էմիգրացիայի ընդունելի այլընտրանք և տարաբնակեցման համակարգի ձևավորված անհամամասնությունները մեղմող գործոն դիտարկող պետական ծրագրերի մշակում և գործարկում:
12. Արտակարգ իրավիճակների պայմաններում բնակչության հնարավոր զանգվածային տեղաշարժերի կանոնակարգում
. Բնական և արհեստածին աղետներից յուրաքանչյուրի առաջացման ռիսկի հաշվառմամբ` բնակչության հնարավոր զանգվածային տեղաշարժերի մոդելավորում:
. Բնակչության տվյալ պարտադրված զանգվածային տեղաշարժերի կանոնակարգում` էվակուացման, ժամանակավոր տարաբնակեցման, կոմունալ-կենցաղային և այլ խնդիրների լուծման, հաշվառման, իրավիճակի կարգավորումից հետո իրենց բնակավայրերը վերադարձի տարբերակային պլան/սխեմաներ պարունակող հատուկ ծրագրերի մշակում, անհրաժեշտ պահուստային ֆոնդերի ձևավորում:
13. Մարդկանց շահագործման (թրաֆիքինգի) դեմ պայքարի կազմակերպում և մարդկանց շահագործման (թրաֆիքինգի) զոհերի պաշտպանություն
. Մարդկանց շահագործման (թրաֆիքինգի) դեմ պայքարի օրենսդրության և օրենքների կիրառման ապահովում` օրենսդրական դաշտի կատարելագործման, միջազգային պայմանագրերին միացման, երկկողմանի պայմանագրերի ստորագրման և գործող օրենքների կիրառելիության բարձրացման միջոցով:
. Մարդկանց շահագործման (թրաֆիքինգի), այդ թվում անչափահասների շահագործման (թրաֆիքինգի) կանխարգելում` երևույթի վտանգի վերաբերյալ բնակչության և նրանց հետ անմիջական կապի մեջ գտնվող պետական կառույցների աշխատողների իրազեկության բարձրացման, զանգվածային լրատվամիջոցների դերի բարձրացման ճանապարհով:
. Մարդկանց շահագործման (թրաֆիքինգի) զոհերի պաշտպանություն` միջոցառումներ իրականացնելով զոհերի բացահայտման և վերադարձի կազմակերպման, նրանց օգնության և աջակցության իրականացման ուղղությամբ:
. Մարդկանց շահագործման (թրաֆիքինգի) դեմ պայքարի նպատակով միջազգային, տարածաշրջանային և միջգերատեսչական համագործակցության ընդլայնում, իրականացվող աշխատանքների մշտադիտարկում և գնահատում:
14. Հայաստանի Հանրապետության միգրացիոն իրավիճակի վերլուծման և գնահատման, վարվող միգրացիոն քաղաքականության ընթացքի մոնիտորինգի և արդյունավետության գնահատման հիման վրա վերջինիս օպերատիվ վերանայման ու ճշգրտման համակարգի ներդրում.
. Միգրացիայի պետական կառավարման համակարգում միգրացիոն իրավիճակի վերլուծման և գնահատման, դրա հնարավոր փոփոխությունների կանխատեսման ու վարվող միգրացիոն քաղաքականության ընթացքի մոնիտորինգի և արդյունավետության գնահատման, այդ քաղաքականության շրջանակներում իրականացվող ծրագրերում և միջոցառումներում անհրաժեշտ շտկումների և ճշգրտումների վերաբերյալ առաջարկների մշակման և ներկայացման կարողությունների ձևավորում:
. Միգրացիայի պետական կառավարման համակարգում սոցիալ-տնտեսական զարգացման ծրագրերի և իրավաօրենսդրական ակտերի հնարավոր միգրացիոն հետևանքների փորձագիտական գնահատման կարողությունների ձևավորում, վերջինիս ներկայացրած գնահատականների հիման վրա հնարավոր անցանկալի միգրացիոն հետևանքների նվազագույնի հասցնելու նկատառումով` համապատասխան ծրագրերի ու փաստաթղթերի վերանայում: