ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՆԻՍՏԻ
ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԻՑ ՔԱՂՎԱԾՔ
30 ապրիլի 2015 թվականի N 19
9. ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ՊՐՈԲԱՑԻՈՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԴՐՄԱՆ ՀԱՅԵՑԱԿԱՐԳԻՆ ՀԱՎԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ՏԱԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
(1-ին մաս)
Հավանություն տալ Հայաստանի Հանրապետությունում պրոբացիոն ծառայության ներդրման հայեցակարգին` համաձայն հավելվածի:
ՍՏՈՐԱԳՐՎԵԼ Է ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՎԱՐՉԱՊԵՏԻ ԿՈՂՄԻՑ 2015 ԹՎԱԿԱՆԻ ՄԱՅԻՍԻ 22-ԻՆ
Հավելված
ՀՀ կառավարության
2015 թ. ապրիլի 30-ի նիստի
N 19 արձանագրային որոշման
ՀԱՅԵՑԱԿԱՐԳ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ՊՐՈԲԱՑԻԱՅԻ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԴՐՄԱՆ
ՊՐՈԲԱՑԻԱՅԻ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԴՐՄԱՆ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹՅՈՒՆԸ
Վերջին տասնամյակում, մի շարք երկրներում հանցագործությունների թվաքանակի աճի միտումը, ինչպես նաև քրեակատարողական հիմնարկների գերբեռնվածությունն ու հասարակության անվտանգության երաշխիքների նվազումը հանգեցրել են արդարադատության համակարգի նկատմամբ դժգոհության, որը նպաստում է արդարադատության նկատմամբ վստահության նվազմանը:
Զարգացած և զարգացող մի շարք երկրներում (որպես այլընտրանք) քրեական վերականգնողական արդարադատությունը ներկայումս ապահովում է առավել ճկուն հակազդում հանցագործությանը և նպաստում է արդարադատության համակարգի նկատմամբ վստահության աճին:
Վերականգնողական արդարադատության միջոցով մեծանում է հասարակության դերը` որպես հանցագործությունների և այլ իրավախախտումների դեմ պայքարի կարևոր գործոն, և հեշտությամբ հարմարեցվում է տվյալ երկրի ներքին իրավական համակարգին:
Այս առումով քրեական վերականգնողական արդարադատության սկզբունքները որդեգրած պետությունների փորձի ուսումնասիրությունը փաստում է, որ այդ պետություններում վերականգնողական ծրագրերի իրականացման առաքելությունն իրականացնում են պրոբացիոն ծառայությունները (1)` ապահովելով պատժի նպատակների իրացումը` ազատազրկման փոխարեն` անձին պահելով ազատության և հասարակության մեջ: Այս ծառայությունների հիմքում դրվեց հասարակությունում (համայնքում) անձի վերասոցիալականացման գաղափարախոսությունը, ինչը մասնակիորեն նպաստեց նաև քրեակատարողական հիմնարկների բեռնաթափման խնդրի լուծմանը:
____________________________
1) UN Office on Drugs and Crime, Handbook on Restorative Justice Programmes
Վերականգնողական արդարադատության հիմքում ընկած է այն գաղափարը, որ պատժի նպատակներին կարելի է հասնել հանցագործությունների հետ կապված խնդիրները լուծելու և տուժողին պատճառված վնասը վերականգնելու միջոցով այլ ոչ թե զուտ պատժողական մոտեցումներ ցուցաբերելով: Վերականգնողական արդարադատության դեպքում հաշվի են առնվում տուժողի և հանցագործություն կատարած անձի կարիքները, ինչպես նաև հանցագործություն կատարած անձին ազատազրկման վայրում պահելու փոխարեն պատժի կատարման և անձի վերասոցիալականացման գործընթացում ներգրավվում է համայնքը: Տուժողներն ավելի ակտիվ դերակատարություն են ունենում ողջ գործընթացի ընթացքում: Այսպիսով, վերականգնողական արդարադատությունն ընդգրկում է և՛ տուժողին, և՛ հանցագործություն կատարած անձին և շեշտը դնում է նրանց կարիքների վրա: Բացի այդ, այն նաև նախատեսում է աջակցության միջոցներ հանցագործություն կատարած անձանց համար` նպատակ ունենալով նվազեցնել նրանց կողմից նորից հանցագործություն կատարելու հավանականությունը:
Վերականգնողական արդարադատության մոտեցման համաձայն` հանցագործությունը և իրավախախտումը կատարվում է անձի, համայնքի նկատմամբ, այնուհետև օրենքի: Մինչդեռ քրեական արդարադատության պատժիչ ուղղվածությունը ուղղակիորեն բնորոշում է հանցագործությունը որպես պետության օրենքների խախտում, այլ ոչ որպես անձանց և իրենց հարաբերություններին ուղղված վնաս:
Վերականգնողական արդարադատությունը, որը երկխոսության հնարավորություն է ստեղծում տուժողի և հանցագործություն կատարած անձի միջև, ցույց է տալիս տուժողի կողմից արդարադատությունից բավարարվածության ավելի բարձր ցուցանիշ, իսկ հանցագործություն կատարած անձի կողմից` պատասխանատվության ավելի մեծ զգացումի ձևավորում (2):
_____________________________
2) Lawrence W Sherman and Heather Strang «Restorative Justice: The Evidence», 2007, p.4 http://www.restorativejustice.org/10fulltext/ restorative-justice-the-evidence
Ելնելով վերականգնողական արդարադատության սկզբունքներից` արդարադատության ոլորտում իրականացվող բարեփոխումները պետք է ենթադրեն ազատազրկման ավանդական գաղափարախոսությունից անցում դեպի վերասոցիալականացման և վերականգնողական արդարադատության գաղափարախոսությանը, որի էությունը ազատազրկմանն այլընտրանքային միջոցներով պատժի նպատակներին հասնելն է:
Հայաստանի Հանրապետության Նախագահի 2012 թվականի հունիսի 30-ի «Հայաստանի Հանրապետության իրավական և դատական բարեփոխումների 2012-2016 թվականների ռազմավարական ծրագիրը և ծրագրից բխող միջոցառումների ցանկը հաստատելու մասին» թիվ ՆԿ-96-Ա կարգադրությամբ հաստատված միջոցառումների ցանկի քրեական արդարադատության և քրեական պատիժների համակարգի արդյունավետության բարձրացմանն ուղղված միջոցառումներում առաջնայնություններից են քրեակատարողական համակարգի բարեփոխումները, որտեղ ամրագրված է նաև Հայաստանի Հանրապետության արդարադատության նախարարության ենթակայությամբ գործող պրոբացիայի պետական ծառայության ստեղծման անհրաժեշտությունը: Բացի այդ, պրոբացիոն ծառայության ստեղծումը նախատեսված է նաև Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2014 թվականի մայիսի 19-ի թիվ 511-Ա որոշմամբ հաստատված Հայաստանի Հանրապետության կառավարության գործունեության ծրագրով:
Թերևս փաստ է, որ քրեակատարողական համակարգը կազմում է իրավական համակարգի բաղկացուցիչ մասը, և դրա բարեփոխումները փոխկապված են իրավական ողջ համակարգում տեղի ունեցող օրենսդրական և գործնական բարեփոխումների հետ: Դրանով պայմանավորված` անհրաժեշտ է բարեփոխումներով խթանել փոփոխություններ երեք մակարդակներում.
1) ռազմավարական մակարդակում անհրաժեշտ է զգալիորեն ավելի մեծ օժանդակություն ցուցաբերել ազատությունից զրկման այլընտրանքային հարկադրանքի միջոցների ներդրմանը` հաշվի առնելով, որ արդարադատության համակարգում չափազանց շատ են կիրառվում ազատությունից զրկելու հետ կապված հարկադրանքի միջոցները.
2) գործառնական մակարդակում անհրաժեշտ է խթանել աշխատանքի արդյունավետ մեթոդները, որոնք նկարագրված են համայնքային պատիժների և միջոցների վերաբերյալ եվրոպական կանոններում («European Rules on Community Sanctions and Measures») և Պրոբացիայի եվրոպական կանոններում (»European Probation Rules», 2010 թ.).
3) կազմակերպական մակարդակում անհրաժեշտ է ներդնել պրոբացիայի ծառայություն` ապահովելով դրա գործառույթների արդյունավետ իրականացումը երկրի ողջ տարածքում:
«Պրոբացիա» թարգմանաբար նշանակում է փորձաշրջան կամ փորձություն: Պրոբացիա հասկացության բնորոշման վերաբերյալ առկա են տարբեր մոտեցումներ: Որոշ հեղինակներ, գտնում են, որ պրոբացիայի էությունն այն է, որ դատավճիռն ամբողջությամբ կամ մասնակիորեն կասեցվում է, փոխարենը հանցագործություն կատարած անձն ազատություն է ստանում պրոբացիայի մարմնի վերահսկողության և հատուկ պայմանների առկայությամբ (3):
_________________________
3) Handbook on Probation Services, UN Interregional Crime and Justice Research Institute
Մեկ այլ աղբյուրի համաձայն` պրոբացիան հատուկ ընտրված հանցագործություն կատարած անձանց հետ աշխատանքներ տանելու մեթոդ է, որը բնութագրվում է պատժի պայմանական կասեցմամբ և իրավախախտի նկատմամբ վերահսկողության սահմանմամբ:
Մեկ այլ մոտեցման համաձայն` պրոբացիան ազատ համակարգ է, որը կիրառվում է այն իրավախախտների նկատմամբ, ովքեր առանձնանում են իրենց քրեական անհատականությամբ, կատարված հանցանքի բնույթով, գործող համակարգի նկատմամբ ունեցած վերաբերմունքով (4):
_________________________
4) Cartledge et al. 1981, in Harris 1995: 3-4
Այդուհանդերձ, «պրոբացիա» արտահայտության իրավական բացատրությունը տրվել է Եվրոպայի Խորհրդի Նախարարների Կոմիտեի կողմից անդամ-պետություններին ուղղված թիվ 2010/1 հանձնարարականով (5) (այսուհետ նաև` ԵԽ հանձնարարական), համաձայն որի` «Պրոբացիան վերաբերում է օրենքով սահմանված և հանցագործություն կատարած անձի նկատմամբ նշանակված պատիժների ու միջոցների կատարմանը հասարակությունում: Այն ներառում է մի շարք գործողություններ և միջամտություններ, որոնց թվում են վերահսկողությունը, ուղղորդումն ու աջակցությունը` ուղղված հանցագործություն կատարած անձի սոցիալական ներգրավմանը, ինչպես նաև հանրային անվտանգությանը նպաստելուն»: Օրենքով սահմանված կարգով ստեղծված ցանկացած մարմին, ով իրականացնում է վերը թվարկած գործառույթները, ձևավորում է պրոբացիայի ծառայությունը: Սա այն մոտեցումն ու գիտակցումն է, որից բխում են նաև սույն հայեցակարգով նախատեսված մոտեցումները:
__________________________
5) Recommandation CM/Rec(2010)1 du Comite des Ministres aux Etats membres sur les regles du Conseil de I'Europe relatives a la probation
Հայաստանի Հանրապետությունում ներկայում գոյություն չունի պրոբացիայի առանձին ծառայություն, սակայն վերջինիս բնորոշ մի շարք գործառույթներ իրականացնում են քրեակատարողական հիմնարկների սոցիալական, հոգեբանական ու իրավական աշխատանքներ իրականացնող ստորաբաժանումները և Հայաստանի Հանրապետության արդարադատության նախարարության քրեակատարողական վարչության այլընտրանքային պատիժների կատարման բաժինը (իր տարածքային բաժանմունքներով):
1) Արդեն ավելի, քան 10 տարի է, ինչ Հայաստանի Հանրապետության քրեակատարողական հիմնարկներում գործում են սոցիալական, հոգեբանական և իրավական աշխատանքների (այսուհետ նաև` ՍՀԻ աշխատանքներ) իրականացման ստորաբաժանումները: Քրեակատարողական համակարգում այս ծառայությունների ձևավորումը սերտորեն կապված է համակարգում տեղի ունեցող արմատական փոփոխությունների և վերակազմավորումների հետ, որոնք սկսվել են դեռևս 1999 թվականից: Նշված բարեփոխումների արդյունքում Քրեակատարողական ծառայությունում որպես կառուցվածքային ստորաբաժանումներ ստեղծվեցին սոցիալ-հոգեբանական վերականգնման բաժինները: Չնայած այս միավորները ստեղծվեցին նախկին քաղաքական դաստիարակչական բաժինների աշխատակազմի հենքի վրա` շարունակելով նախկին որոշ գործառույթների իրականացումը, սակայն գաղափարական առումով դրանք նոր կազմավորումներ էին, քանի որ հիմնված էին այլ գիտատեսական հենքի վրա և ներառեցին տվյալ ոլորտի համար սկզբունքորեն նոր մասնագիտություններ:
Նորաստեղծ միավորները ստեղծման սկզբնական ժամանակահատվածում կոչվեցին սոցիալ-հոգեբանական վերականգնման, ապա սոցիալական, հոգեբանական և իրավական աշխատանքների բաժիններ` ներառելով երեք առանձին ծառայություններ և մասնագիտական ուղղություններ` սոցիալական աշխատանք, հոգեբանական ծառայություն և իրավական աշխատանք: Սոցիալական, հոգեբանական և իրավական աշխատանքների բաժինները կոչված են գործնականում կյանքի կոչել պատժի կատարման մարդասիրության, օրինականության, օրենքի առջև դատապարտյալների հավասարության, պատիժների կատարումը տարբերակելու և անհատականացնելու, պատիժների և ուղղման միջոցների զուգակցման սկզբունքների վրա:
Բաժնի առջև դրվեցին մի շարք գործառույթներ, որոնց իրականացումն ըստ էության պետք է ապահովեր դատապարտյալների ուղղումը, վերականգնումը և հասարակության մեջ նրանց հետագա վերաինտեգրման համար կայուն երաշխիքների ստեղծումը:
Այս հիմնարար խնդիրն արտացոլվեց նաև ոլորտը կանոնակարգող` Հայաստանի Հանրապետության արդարադատության նախարարի 2008թ. մայիսի 30-ի «Կալանավորվածների և դատապարտյալների հետ սոցիալական, հոգեբանական և իրավական աշխատանքներ իրականացնող կառուցվածքային ստորաբաժանումների գործունեության կարգը հաստատելու մասին» թիվ 44-Ն հրամանով, որտեղ ամրագրվեց գործառույթների այն շրջանակը, որը պետք է կատարվեր տվյալ ստորաբաժանումների կողմից: Մասնավորապես` սոցիալական աշխատանք, հոգեբանական աշխատանք, իրավական աշխատանք, արտաքին աշխարհի հետ կապի պահպանման աշխատանքներ և մի շարք մասնավոր այլ գործառույթներ, ինչպիսիք են` կրթական, մարզական, մշակութային, հոգևոր-կրոնական միջոցառումների կազմակերպումը, օգտակար զբաղվածության խթանումը (ստեղծագործական գործունեության խթանում), հասարակական և այլ կազմակերպությունների ներգրավումը համատեղ վերականգնողական ծրագրերում և այլն:
Քրեակատարողական հիմնարկներում իրականացվող սոցիալական, հոգեբանական և իրավական աշխատանքների արդյունավետության վերլուծության արդյունքում ի հայտ են գալիս հետևյալ 3 խումբ խնդիրները`
ա. իրավական դաշտի կատարելագործման անհրաժեշտություն (ներառյալ` այլ պետական ու ոչ պետական կառույցների հետ համագործակցության ամրագրում, անձի ու վարքի գնահատման հստակ և ունիվերսալ չափորոշիչների ամրագրում, անձի կողմից կրկնահանցագործություն կատարելու ռիսկի գնահատման չափորոշիչների մշակում, պատժից պայմանական վաղաժամկետ ազատման ներկայացման կարգի հստակեցում և այլն).
բ. անձնակազմի որակական ու քանակական անբավարարություն (ներառյալ` նեղ մասնագիտական կադրերի առկայություն, հստակ և նեղ մասնագիտական վերապատրաստումների, հաճախ նաև պատրաստումների անհրաժեշտություն, ինչպես նաև մեկ մասնագետին բաժին ընկնող դատապարտյալների թվաքանակի հավասարակշռում և այլն).
գ. նյութատեխնիկական բազայի բարելավման անհրաժեշտություն (աշխատակազմի սենյակների անբավարար կահավորվածություն, համակարգչային թերհագեցվածություն, տնայցերի կամ սոցիալական աշխատանքի համար անհրաժեշտ այլ գործողությունների կատարման համար տրանսպորտային միջոցի և վառելիքի բացակայություն և այլն):
2) Հետխորհրդային Հայաստանում քրեական արդարադատության համակարգի բարեփոխումների պահանջներից մեկն էր ազատությունից զրկելու հետ չկապված պատիժների ենթահամակարգի զարգացումը: 2005 թվականին ստեղծվեցին Հայաստանի Հանրապետության արդարադատության նախարարության քրեակատարողական վարչության այլընտրանքային պատիժների կատարման ստորաբաժանումները (այսուհետ նաև` ԱՊԿԲ)` Հայաստանի Հանրապետության վարչատարածքային բաժանմանը համապատասխան բաժանմունքներով:
Կազմավորված նորաստեղծ ստորաբաժանումների առջև խնդիր դրվեց ապահովել Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքով սահմանված ազատությունից զրկելու հետ չկապված պատիժների կատարումը և մասնավորապես` տուգանքը, որոշակի պաշտոններ զբաղեցնելու կամ որոշակի գործունեությամբ զբաղվելու իրավունքից զրկելը, հանրային աշխատանքները և հատուկ կամ զինվորական կոչումից, կարգից, աստիճանից կամ որակավորման դասից զրկելը: Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2006 թ. հոկտեմբերի 26-ի «Հայաստանի Հանրապետության արդարադատության նախարարության քրեակատարողական վարչության այլընտրանքային պատիժների կատարման բաժնի տարածքային մարմինների գործունեության կարգը հաստատելու մասին» թիվ 1561-Ն որոշմամբ բաժնի առջև դրվեցին նաև հետևյալ խնդիրները` պատիժը պայմանականորեն չկիրառելու հետևանքով փորձաշրջանի մեջ գտնվող դատապարտյալների, պատիժը կրելուց պայմանական վաղաժամկետ ազատված անձանց, պատժի կրման հետաձգումով հղի կանանց կամ մինչև երեք տարեկան երեխա ունեցող անձանց նկատմամբ վերահսկողությունը:
Այլընտրանքային ստորաբաժանման գործունեության հետ կապված` առկա են որոշ խնդիրներ, որոնք տարիների ընթացքում լուծում չեն ստացել և բացասական ազդեցություն են ունենում ստորաբաժանման գործունեության արդյունավետության վրա: Մասնավորապես այլընտրանքային պատիժների կատարման ստորաբաժանումների ստեղծման օրվանից` սոցիալական աշխատողի և հոգեբանի հաստիքներ առհասարակ չեն նախատեսվել և այսօր էլ գոյություն չունեն այն դեպքում, երբ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության` ոլորտը կանոնակարգող որոշմամբ, ամրագրված են որոշակի գործառույթներ, որոնք ուղղակիորեն պահանջում են համապատասխան մասնագիտական գիտելիքներ ու հմտություններ:
Մյուս խնդիրը, որը նկատվում է այս ստորաբաժանումներում, սոցիալական ծառայությունների հետ առկա համագործակցության ցածր աստիճանն է, հատկապես` զբաղվածության ծառայությունների հետ: Կան մի շարք իրավական, կազմակերպչական ու մասնագիտական ռեսուրսների բարելավման խնդիրներ, որոնց լուծումն այսօր ևս խիստ հրատապ է դարձել: Հաշվի առնելով այն, որ օրենսդրությամբ սահմանված պատժի անհատականացման սկզբունքը և պատժի նպատակներից մեկը` ուղղումը (առավելապես մասնագիտական միջամտությունների ձևով), ազատազրկման ընթացքում իրականացվում է քրեակատարողական ծառայության ՍՀԻ աշխատանքների բաժինների միջոցով, անհրաժեշտ է խիստ ուշադրություն դարձնել նաև մասնագետների գործառույթների և նրանց միջև համագործակցության եզրերի հստակ սահմանմանը, մասնագետների թվաքանակի և նրանց համար սահմանված գործառույթների հավասարակշռությանը, մասնագետների անընդհատյա և կանոնավոր պատրաստմանն ու վերապատրաստմանը:
| ԳԼՈՒԽ 1. |
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ՊՐՈԲԱՑԻԱՅԻ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅԱՆ ՍՏԵՂԾՄԱՆ ՀԻՄՆԱՎՈՐՈՒՄՆԵՐ |
Հայաստանի Հանրապետությունում պրոբացիայի ծառայության ստեղծումը և զարգացումը հիմնավորվում է առնվազն հետևյալ հանգամանքներով. նախ` պրոբացիայի ծառայության ստեղծումը բխում է քրեական արդարադատության ոլորտում եվրոպական երկրների որդեգրած քաղաքականությունից: Մասնավորապես, մարդու իրավունքները և ազատությունները այն հիմնարար արժեքներն են, որոնք երաշխավորվում են պետության կողմից, և պետական հարկադրանքի բոլոր միջոցները, այդ թվում` պատիժը, պետք է հիմնված լինի այդ արժեքների վրա: Պետական հարկադրանքի և վերահսկողության գործառույթներ ունեցող ոլորտում առավել ցայտուն և նկատելի է, թե որքանով է Հայաստանի Հանրապետությունը իրապես որդեգրել այս քաղաքականությունը, և որքանով է պատրաստ իրականացնել այն բարեփոխումները, ստեղծել այն իրավական դաշտը, որի վերաբերյալ ստանձնել է համապատասխան պարտավորություններ:
Երկրորդը` պրոբացիայի ծառայությունը, համագործակցելով ազատազրկման ձևով պատիժ կատարող հիմնարկի մասնագիտական անձնակազմի հետ, կիրականացնի դատապարտյալի վերականգնման և վերաինտեգրման երաշխիքների ստեղծման գործառույթները` միևնույն ժամանակ ստանձնելով Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքով սահմանված այլընտրանքային պատիժների կատարումը:
Երրորդը` քրեական գործերի մինչդատական քննության փուլում մեղադրյալի նկատմամբ որպես խափանման միջոց կիրառվում է մեծամասամբ կալանավորումը, իսկ որպես որոշումների հիմնավորում հիմնականում նշվում է մեղադրյալի կողմից քննությունից խուսափելը, կամ վերջինիս խոչընդոտելը, ապացուցողական տվյալների վրա ազդեցությունը, նոր հանցանքի կատարման հավանականությունը: Այս առումով հատկանշական է նաև այն, որ կալանավորումը որպես խափանման միջոց ընտրելու դեպքում, որպես կանոն, մեղադրյալը չի «խուսափում» ազատազրկման ձևով պատիժ կրելուց և ստացվում է այնպես, որ հանցանք կատարած անձանց նկատմամբ դատարանների կողմից նշանակվող պատժատեսակը գերազանցապես ազատազրկումն է (2013 թ. ընթացքում դատարանների կողմից քննված քրեական գործերի 21 տոկոսն է, որ ազատազրկման ձևով նշանակված պատիժը պայմանականորեն չի կիրառվել, ցածր է նաև ազատազրկման հետ չկապված պատիժների նշանակման տոկոսը, ուսումնասիրված 3829 անձի նկատմամբ նշանակված պատիժները` ազատությունից զրկելու հետ կապված պատժատեսակը, կիրառվել է 2179 (56.9%) անձի նկատմամբ: Այս պատժատեսակով պատժաչափի միջին տևողությունը կազմել է 38.3 ամիս: Առավելագույն պատժաչափը կազմել է 10-15 տարի և կիրառվել է քառասունչորս անձանց նկատմամբ: Դատարանի կողմից պատիժը պայմանականորեն չի կիրառվել 818 անձի նկատմամբ, ինչը կազմում է ընդհանուր թվի 21.4%-ը (6):
_________________________
6) Զեկույց, Պատժողական քաղաքականությունը ՀՀ-ում: «Իրավունքների պաշտպանություն առանց սահմանների» ՀԿ, Երևան, 2010
Նման պայմաններում պրոբացիայի ծառայության ներդրումը կնպաստի ինչպես դատարանների կողմից ազատությունից զրկելու հետ կապված պատիժների անհարկի նշանակման, այնպես էլ մեղադրյալների նկատմամբ կալանավորումը որպես խափանման միջոց ընտրելու դեպքերի նվազմանը և կնվազեցնի նաև քրեակատարողական հիմնարկների գերբնակեցվածությունը: Հետևաբար Հայաստանի Հանրապետությունում պրոբացիայի ծառայության ներդրման անհրաժեշտությունը բխում է նաև քրեակատարողական հիմնարկների գերծանրաբեռնվածության խնդրից:
Ներկայումս ինչպես մինչդատական վարույթի ընթացքում կալանավորված, այնպես էլ ազատազրկման դատապարտված անձինք պահվում են քրեակատարողական գերծանրաբեռնված հիմնարկներում: Այս խնդիրը բազմիցս բարձրաձայնվել է նաև խոշտանգումների կանխարգելման Եվրոպական կոմիտեի կողմից ներկայացված զեկույցներում (7): Բացի այդ, ազատազրկումը չի նվազեցնում կրկնահանցագործությունները և ոչ միշտ է նպաստում անձի ուղղմանը, ընդհակառակը, ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ քրեակատարողական հիմնարկում նախկինում պատիժը կրելը մեծացնում է կրկին հանցագործություն կատարելու հավանականությունը (8):
_________________________
7) Հայաստանի Հանրապետության վերաբերյալ նյութերը տես` http://www.cpt.coe.int/en/states/arm.htm
8) Scottish Centre for Crime and Justice research: «Reduced reoffending: Review of selected countries» 2012, p. 27
Հարկ է նշել, որ պրոբացիայի ծառայությունն ապացուցել է իր տնտեսական արդյունավետությունը կիրառության բոլոր ձևերում և մոդելներում: Անձին ազատությունից զրկելով` պետությունը որոշակի նյութական միջոցներ է ծախսում նրան պահելու համար: Եթե անձի արարքի հանրային վտանգավորության աստիճանն այնքան բարձր չէ, որ չի ազդում համընդհանուր անվտանգության վրա, ապա ընդհանուր հասարակական շահը պահանջում է, որպեսզի նա կրի այլընտրանքային պատիժ: Անձը, կատարելով հանցագործություն, արդեն իսկ որոշակի վնաս է հասցնում պետությանը և հանցագործությունից տուժած անձին, իսկ ազատազրկմամբ, որպես կանոն, ոչ միայն չի հատուցվում այդ վնասը, այլև հասարակությունը շարունակում է հարկեր վճարել պետությանը, որպեսզի վերջինս վճարի դատապարտյալի կեցության ծախսերը: Այսպիսով, եթե խնդիրը նաև տնտեսական հիմնավորման տեսանկյունից դիտարկվի, ապա Հայաստանը` որպես սահմանափակ ռեսուրսներ ունեցող երկիր, չի կարող բոլոր դեպքերում ստանձնել պատժի այնպիսի տեսակի կատարումը, ինչպիսին ազատազրկումն է, և այն կիրառել հանցագործությունների 90 տոկոսից ավելիի նկատմամբ: Այսպես`
2013 թ. հոկտեմբերի 1-ի դրությամբ արդարադատության նախարարության քրեակատարողական հիմնարկներում պատիժը կրող դատապարտյալների ընդհանուր` 3571 թվաքանակը, ըստ հանցագործության ծանրության աստիճանի, ունի հետևյալ պատկերը`
1) մոտ 882 դատապարտյալ կատարել են առանձնապես ծանր հանցագործություն,
2) մոտ 1810 դատապարտյալ կատարել են ծանր հանցագործություն,
3) մոտ 834 դատապարտյալ կատարել են միջին ծանրության հանցագործություն,
4) մոտ 45 դատապարտյալ կատարել են ոչ մեծ ծանրության հանցագործություն:
Մոտավոր նույն տոկոսային համեմատականն է կալանավորված անձանց կապակցությամբ, որոնց ընդհանուր թվաքանակը 2013 թ. հոկտեմբերի 1-ի դրությամբ կազմում էր 1115 անձ:
2013 թվականի հոկտեմբերի 1-ի դրությամբ Հայաստանի Հանրապետության արդարադատության նախարարության քրեակատարողական հիմնարկներում պատիժ էին կրում կյանքի և առողջության դեմ ուղղված (Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքի 104-130-րդ հոդվածներ) հանցագործություն կատարած թվով 847 դատապարտյալ: Նույն օրվա դրությամբ արդարադատության նախարարության քրեակատարողական հիմնարկներում պատիժ են կրում առաջին անգամ ազատազրկման դատապարտված թվով 1745 դատապարտյալ:
Վերոգրյալ թվերի վերլուծությունը թույլ է տալիս եզրակացնելու, որ առկա ազատությունից զրկված (կալանավորված և որոշակի ժամկետով կամ ցմահ ազատազրկման դատապարտված) անձանցից ոչ մեծ և միջին ծանրության հանցագործություն կատարած կամ դրա կատարման մեջ մեղադրվող` թվով մոտ 879 անձանց գրեթե երկու երրորդը` 586-ը պոտենցիալ հնարավորություն ունեն լինելու պրոբացիայի ծառայության շահառու: Իսկ այս թվին եթե ավելացվի պատժից պայմանական վաղաժամկետ ազատման և պատժի չկրած մասն ավելի մեղմ պատժատեսակով փոխարինելու ինստիտուտների կատարելագործման արդյունքում ազատազրկման դատապարտված անձանց «հոսքը» դեպի պրոբացիայի ծառայություն, ապա կարելի է նշել, որ այդ անձանց ընդհանուր թվաքանակը էականորեն կավելանա` մոտավորապես կկազմի 1300 անձ:
Այս պարագայում, եթե համեմատենք մեկ անձի քրեակատարողական հիմնարկում պահվելու` 2013 թվականի պետական բյուջեով նախատեսված ծախսը (ընդհանուր` տարեկան` 1786.1 հազ. կամ օրական` 4893 դրամ) պրոբացիայի ծառայության «վերահսկողության» ներքո գտնվող անձի վրա կատարվելիք ծախսի (տարեկան` 122.3 հազ. կամ օրական` 335 դրամ, որի բացվածքը կբերվի ստորև) հետ, ապա տարբերությունը կկազմի տարեկան` 1300 * (1786.1 հազ.-122.3=մոտ 2162940..0 հազ. դրամ (իսկ քրեակատարողական հիմնարկում պահվող մեկ անձի միայն սննդի, հագուստի և կենցաղի կազմակերպման համար կատարվելիք ոչ ընդհանուր ծախսը` տարեկան 307.3 հազ. կամ օրական մոտ 842 դրամի դեպքում` 1300*(307.3 հազ.-122.3.0 հազ.)=մոտ 240500.0 հազ. դրամ):
Միևնույն ժամանակ Հայաստանի Հանրապետությունում իրականացվող իրավական և դատական բարեփոխումների շրջանակներում նոր քրեական և քրեական դատավարության օրենսգրքերի ընդունումը ևս (ինչը պայմանավորում է նաև փոփոխություններ քրեակատարողական օրենսգրքում) հանգեցնում է պրոբացիայի ծառայության ստեղծման անհրաժեշտության: Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծով նախանշված մի շարք փոփոխությունների արդյունավետ իրականացումը մեծապես պայմանավորված է այս ծառայության ստեղծմամբ (մասնավորապես` նոր այլընտրանքային խափանման միջոցների ներմուծումը): Միևնույն ժամանակ Հայաստանի Հանրապետության նոր քրեական օրենսգրքի հայեցակարգի նախագիծը նախատեսում է ընդլայնել այլընտրանքային պատիժների շրջանակը (տնային կալանք, հանրային իրավունքների սահմանափակում և այլն), որոնց կիրառումը ևս կարող է պրոբացիոն ծառայության գործառույթ հանդիսանալ:
1. ՊՐՈԲԱՑԻԱՅԻ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԱՊԱՀՈՎՈՒՄԸ ԵՎ ՀԻՄՆԱՐԱՐ ՍԿԶԲՈՒՆՔՆԵՐԸ.
Պրոբացիայի ծառայության ոլորտի կարգավորման տեսակետից, հիմնարար է Եվրոպայի Խորհրդի անդամ պետություններին ուղղված` Նախարարների կոմիտեի CM/Rec(2010)1 «Պրոբացիայի մասին Եվրոպայի խորհրդի կանոնների վերաբերյալ» հանձնարարականը, որն ուղեցույց է դատապարտյալի վարքագծի նկատմամբ վերահսկողություն իրականացնող մարմինների ստեղծման ու պատշաճ գործունեության համար: Կանոնները կիրառվում են նաև այլ կազմակերպությունների նկատմամբ տվյալ Կանոններով կարգավորվող խնդիրներն իրականացնելիս` ներառյալ այլ պետական կազմակերպությունների, հասարակական և առևտրային կազմակերպությունների նկատմամբ: Առանցքային նշանակություն ունի նաև Եվրոպայի խորհրդի անդամ պետություններին ուղղված` Նախարարների կոմիտեի CM/Rec(2014)4 «Էլեկտրոնային մոնիթորինգի վերաբերյալ» հանձնարարականը, որն սահմանում է պրոբացիոն ծառայության կողմից էլեկտրոնային սարքեր կիրառելու կանոնները, էթիկայի հարցերը և այլն: Այդուհանդերձ, նշված Կանոնները չեն կարող գործել ինքնուրույն և առանձին վերցրած, քանի որ դրանք խիստ կապված են անդամ պետություններին ուղղված մի շարք այլ հանձնարարականների ու առաջարկությունների հետ: Այս առումով հիշատակված Կանոնները ևս ամրագրում են, որ դրանք անհրաժեշտ է մեկնաբանել «Այլընտրանքային պատիժների և միջոցների մասին եվրոպական կանոնների վերաբերյալ» թիվ R (92) 16 հանձնարարականի համատեքստում: Ավելին, նշված կանոնները լրացնում են «Պատիժների կամ միջոցների կատարման հետ առնչվող անձնակազմի վերաբերյալ» թիվ R (97) 12 հանձնարարականի, «Քրեական գործերով միջնորդության վերաբերյալ» թիվ R (99) 19 հանձնարարականի, «Այլընտրանքային պատիժների և միջոցների մասին եվրոպական կանոնների իրականացումը բարելավելու վերաբերյալ» Rec(2000)22 հանձնարարականի, «Պայմանական ազատման (պատիժը կրելուց պայմանական վաղաժամկետ ազատման) վերաբերյալ» Rec(2003)22 հանձնարարականի, «Քրեակատարողական հիմնարկների վարչակազմի կողմից ցմահ ազատազրկվածների և երկարաժամկետ ազատազրկվածների պատժի կրումը կազմակերպելու վերաբերյալ» Rec(2003)23 հանձնարարականի, «Եվրոպական բանտային կանոնների վերաբերյալ» Rec(2006)2 հանձնարարականի, «Կալանավորման, դրա կիրառման պայմանների և չարաշահման դեմ երաշխիքների վերաբերյալ» Rec(2006)13 հանձնարարականի համապատասխան դրույթները և պետք է մեկնաբանվեն դրանց համատեքստում:
Թերևս, բացի եվրոպական միասնական օրենսդրությունից, կարևոր է նշել նաև Միավորված ազգերի կազմակերպության «Ազատությունից զրկելու հետ չկապված պատժամիջոցների վերաբերյալ նվազագույն կանոնները» կամ, ինչպես ընդունված է կոչել` Տոկիոյի Կանոնները (9): Այս փաստաթուղթը սահմանում է այն հիմնական և կարևորագույն սկզբունքները, որոնց միջոցով խթանվում է ազատությունից զրկելու հետ չկապված այլընտրանքային պատժամիջոցների կիրառությունը: Դրա արժեքավոր դերը կայանում է նրանում, որ ազատությունից զրկելու հետ չկապված պատժամիջոցները մանրամասն ներկայացված են մինչդատական, դատական, դատավճռի հրապարակման փուլերի և դատապարտումից հետո եկող գործընթացի համար:
___________________________
9) United Nations Standard Minimum Rules for Non-custodial Measures (The Tokyo Rules), G.A. res. 45/110, annex, 45 U.N. GAOR Supp. (No. 49A) at 197, U.N. Doc. A/45/49 (1990).
Ներկայումս գրեթե բոլոր եվրոպական երկրներում (10) պրոբացիայի ծառայության վերաբերյալ օրենսդրական դրույթները նախատեսված են կա՛մ քրեական օրենսդրությամբ (Բելգիա, Էստոնիա, Չեխիա, Ֆրանսիա, Հունգարիա, Լատվիա, Մոլդովա, Հոլանդիա, Նորվեգիա, Շվեդիա, Շվեյցարիա, Ռումինիա), կա՛մ առանձին իրավական ակտերով (Իռլանդիա, Մեծ Բրիտանիա): Կան երկրներ, որտեղ քրեական արդարադատության համակարգում պրոբացիայի ծառայության դերը նախատեսված է քրեական դատավարության օրենսգրքով: Այս առումով, Հայաստանի Հանրապետության քրեական, Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության և Հայաստանի Հանրապետության քրեակատարողական օրենսգրքերով (դրանց խնդիրների լույսի ներքո) պետք է նախատեսվեն համապատասխան փոփոխություններ և լրացումներ: Իսկ պրոբացիայի ծառայության խնդիրները, գործունեության սկզբունքները, լիազորությունները, կառուցվածքը, պրոբացիայի ծառայության ծառայողի իրավական և սոցիալական ապահովման պետական երաշխիքները, ինչպես նաև նյութատեխնիկական ապահովման, ֆինանսավորման և գործունեության վերահսկման կարգը համապարփակ պետք է կարգավորվի «Պրոբացիայի մասին» և «Պրոբացիայի ծառայության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքով: Միևնույն ժամանակ հնարավոր է քննարկել այս երկու օրենքները մեկ` «Պրոբացիայի մասին» ՀՀ օրենքով կարգավորելու նպատակահարմարությունը: Միաժամանակ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության որոշմամբ կկանոնակարգվեն համապատասխան պրոբացիոն ծառայության կազմակերպական-իրավական տեսակի հետ կապված հարցերը և դրա հետ կապված հարաբերությունները, ծառայության գործունեությանը վերաբերող որոշակի խնդիրներ, ինչպես նաև այլ հարաբերություններ:
________________________
10) European Probation Service Systems, a comparative overview by Anton van Kalmthout and loan Durnescu
Ինչպես ցանկացած մարմնի, այնպես էլ պրոբացիայի ծառայության հիմնադրման և արդյունավետ գործունեության համար խիստ անհրաժեշտ է օրենսդրորեն սահմանել այն հիմնարար սկզբունքները, որոնք ապահովելու և ամրագրելու են տվյալ ծառայության գործունեության ու գործողությունների շրջանակը:
Ինչպես պրոբացիայի ծառայությանը վերաբերող այլ հստակեցումներ, այնպես էլ ծառայությունների գործունեության հիմնարար սկզբունքներն ամրագրված են ԵԽ հանձնարարականով, որոնք գործունեության ուղենիշ պետք է լինեն նաև Հայաստանում ստեղծվելիք պրոբացիայի ծառայության համար: Այդ սկզբունքներն են`
ա. պրոբացիայի ծառայության նպատակներից մեկը պետք է լինի կրկնահանցագործության կրճատումը` հանցագործություն կատարած անձի հետ բարիդրացիական հարաբերություններ հաստատելու միջոցով նրանց վերահսկելու (ներառյալ` հարկ եղած դեպքում հսկելու, վերասոցիալականացմանն ուղղված ծրագրեր մշակելու և իրականացնելու միջոցով), ուղղորդելու ու աջակցելու և նրանց բարեհաջող սոցիալական ներգրավումը խթանելու նպատակով: Պրոբացիոն ծառայության գործունեության կարևորագույն սկզբունքներից է հանդիսանում համագործակցությունը, որը ենթադրում է տեղական ինքնակառավարման մարմինների, սոցիալական ծառայությունների, վերականգնողական կենտրոնների, խնամատար հաստատությունների, զբաղվածության մարմինների, կրթական հաստատությունների հետ սերտ համագործակցություն` դատապարտյալի վերասոցիալականացումը իրականացնելու համար, մասնավորապես` անձի զբաղվածության, ուսման հետ կապված խնդիրները լուծելու համար:
Ընդ որում մի շարք երկրներում (Միացյալ Թագավորություն, ԱՄՆ, Շվեդիա, Նորվեգիա, Լատվիա և այլն) պրոբացիոն ծառայության պարտականություն է պատժի կրումից հետո անձին աշխատանքի տեղավորելու խնդրի լուծումը, որն համարվում է միջազգային լավագույն փորձը կրկնահանցագործության կրճատման գործում: Նախատեսվում է, որ ՀՀ պրոբացիոն ծառայությունը նույնպես համագործակցելով վերը նշված մարմինների հետ կապահովի անձի ուսման, աշխատանքի տեղավորման հետ կապված խնդիրների լուծումը:
Պրոբացիոն ծառայությունը իրականացնում է հսկողություն և համապատասխան վերականգնողական ծրագրեր այնպիսի իրավախախտների համար, ովքեր տառապում են ալկոհոլամոլությամբ կամ թմրամոլությամբ` օրինակ` Խորվաթիայում, Չեխիայում, Դանիայում, Անգլիայում, Լատվիայում և այլն:
Պրոբացիոն ծառայությունը կազմակերպում է և իրականացնում է կրթական և համանման այլ դաստիարակչական ծրագրեր դատապարտյալների համար այնպիսի երկրներում ինչպիսիք են` Բուլղարիան, Չեխիան, Դանիան, Մոլդովան և այլն:
բ. Պրոբացիայի ծառայությունը պետք է հարգի հանցագործություն կատարած անձանց իրավունքները: Դրա բոլոր միջամտությունների դեպքում պետք է պատշաճ կերպով հաշվի առնվեն հանցագործություն կատարած անձանց արժանապատվությունը, առողջությունը, անվտանգությունն ու բարեկեցությունը,
գ. Բոլոր դեպքերում, երբ պրոբացիայի ծառայությունը զբաղվում է հանցագործությունից տուժած անձանց վերաբերող հարցերով, պետք է հարգվեն տուժողների իրավունքներն ու կարիքները,
դ. Պրոբացիայի ծառայությունը պետք է ամբողջությամբ հաշվի առնի հանցագործություն կատարած անձանց անհատական առանձնահատկությունները, պայմանները և կարիքները, որպեսզի յուրաքանչյուր դեպքում ցուցաբերվի արդարացի և համարժեք վերաբերմունք: Միջամտությունները պետք է իրականացվեն` բացառելով խտրականությունը որևէ հիմքով, ինչպես օրինակ` սեռը, ռասան, մաշկի գույնը, լեզուն, կրոնը, հաշմանդամությունը, սեռական կողմնորոշումը, քաղաքական կամ այլ հայացքները, ազգային կամ սոցիալական ծագումը, էթնիկ փոքրամասնությանը պատկանելությունը, գույքային դրությունը, ծնունդը կամ այլ կարգավիճակը:
ե. Որևէ պատժի կամ միջոցի կատարման ժամանակ պրոբացիայի ծառայությունը հանցագործություն կատարած անձին չպետք է ծանրաբեռնի կամ սահմանափակի նրա իրավունքներն ավելի, քան նախատեսված է դատական կամ վարչական մարմնի որոշմամբ և պահանջվում է յուրաքանչյուր առանձին դեպքում` կախված հանցագործության ծանրությունից կամ կրկնահանցագործության` պատշաճ կերպով գնահատված ռիսկից:
զ. Պրոբացիայի ծառայությունը հնարավորինս պետք է ձգտի հանցագործություն կատարած անձանց համաձայնությունը ստանալուն և համագործակցությանը` նրանց առնչությամբ կատարվող միջամտության կապակցությամբ:
է. Մեղքի վերջնական հաստատմանը նախորդող ցանկացած միջամտության համար պետք է պահանջվի հանցագործություն կատարած անձանց տեղեկացված համաձայնությունը, և այդպիսի միջամտությունը չպետք է հակասի անմեղության կանխավարկածին:
ը. Պրոբացիայի ծառայությունը, դրա խնդիրներն ու պարտականությունները, ինչպես նաև պետական և այլ մարմինների հետ հարաբերությունները պետք է սահմանվեն ազգային օրենսդրությամբ:
թ. Պետական մարմինները պետք է վերահսկողություն իրականացնեն այլ մարմինների և կամավորների կողմից պրոբացիայի ծառայություններ մատուցելու նկատմամբ:
ժ. Պրոբացիայի ծառայության համար պետք է ապահովվի համապատասխան հեղինակություն, ճանաչում և ռեսուրսներ:
ժա. Որոշում կայացնող մարմինները, հարկ եղած դեպքում, պետք է դիմեն պրոբացիայի ծառայությանը, որպեսզի վերջինս կրկնահանցագործությունը նվազեցնելու և ազատությունից զրկելու այլընտրանքների կիրառումը խթանելու նպատակով տրամադրի մասնագիտական խորհրդատվություն և իրականացնի վերահսկողություն:
ժբ. Պրոբացիայի ծառայությունը պետք է համագործակցի այլ պետական կամ մասնավոր կազմակերպությունների և տեղական ինքնակառավարման մարմինների հետ` հանցագործություն կատարած անձանց սոցիալական ներգրավումը խթանելու նպատակով: Հանցագործություն կատարած անձանց համալիր կարիքները բավարարելու և հանրային անվտանգությունն ամրապնդելու համար անհրաժեշտ է կատարել համակարգված ու լրացուցիչ միջգերատեսչական և միջոլորտային համագործակցված աշխատանք:
ժգ. Պրոբացիայի ծառայության կողմից ձեռնարկվող բոլոր գործողություններն ու միջամտությունները պետք է համապատասխանեն ազգային և միջազգային, էթիկական ու մասնագիտական ամենաբարձր չափանիշներին:
ժդ. Անհրաժեշտ է ունենալ պրոբացիոն բնույթի գործունեության հետ կապված բողոքարկման մատչելի, անկողմնակալ և արդյունավետ ընթացակարգեր:
ժե. Պրոբացիայի ծառայությունը պետք է ենթակա լինի պարբերական պետական ստուգումների և (կամ) անկախ դիտանցման:
ժզ. Իրավասու մարմինները պետք է բարձրացնեն պրոբացիոն բնույթի աշխատանքների արդյունավետությունը` խթանելով հետազոտական աշխատանքները, որոնք պետք է օգտագործվեն ուղղորդելու պրոբացիոն քաղաքականությունը և պրակտիկան:
ժէ. Իրավասու մարմինները և պրոբացիոն ծառայությունը պետք է տեղեկացնեն լրատվամիջոցներին և լայն հասարակությանը դատապարտյալի վարքագծի նկատմամբ վերահսկողություն իրականացնող մարմինների աշխատանքի մասին` հասարակությունում նրանց դերի և արժեքի մասին առավել լավ պատկերացման ձևավորումը խթանելու նպատակով (11):
_______________________________
11) Recommandation CM/Rec(2010)1 du Comite des Ministres aux Etats membres sur les regles du Conseil de I'Europe relatives a la probation
Ելնելով վերոգրյալից` Հայաստանի Հանրապետության պրոբացիայի ծառայության նպատակներն է լինելու հանցագործությունների նվազեցումը` վերահսկելով, ուղղորդելով ու աջակցելով հանցանք կատարած անձանց և նպաստելով նրանց արդյունավետ վերասոցիալականացմանը, հասարակության անվտանգությանը և արդարադատության իրականացմանը:
Պրոբացիայի ծառայության հիմնական խնդիրներն են.
ա. կատարել ազատությունից զրկելու հետ չկապված պատիժները,
բ. նպաստել քրեակատարողական հիմնարկների բեռնաթափմանը,
գ. նպաստել առավել տեղեկացված և անաչառ որոշումների կայացմանը խափանման միջոցի ընտրության և պատժի նշանակման գործընթացներում,
դ. նպաստել առավել տեղեկացված և անաչառ որոշումների կայացմանը դատապարտյալին պատժից պայմանական վաղաժամկետ ազատման կամ պատժի չկրած մասն ավելի մեղմ պատժատեսակով փոխարինման ներկայացման գործընթացներում,
ե. նպաստել հանցանք կատարած անձի ուղղմանը հասարակությունում,
զ. նպաստել սոցիալական արդարության վերականգնմանը,
է. հանցանք կատարած անձի վերասոցիալականացումը, ը. հասարակության անվտանգության ապահովումը` հանցանք կատարած անձի կողմից նոր հանցագործությունների կատարման հավանականությունը նվազեցնելու միջոցով:
2. ՊՐՈԲԱՑԻԱՅԻ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅԱՆ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՆԿԱՐԱԳԻՐԸ
Քրեական արդարադատության համակարգում պատժի ինստիտուտն այն կարևոր բաղադրիչներից է, որն ապահովում է արդարադատության ամբողջականությունը, նաև տեսանելի և արդյունավետ դարձնում արդարադատության իրականացումը: Միջազգային փորձը վկայում է, որ պատժի և արդարադատության իրականացումը գնում է դեպի ազատությունից զրկելու հետ չկապված պատժամիջոցների կիրառման ընդլայնում և վերականգնողական արդարադատության համակարգ` շեշտը դնելով սոցիալական աշխատանք, սոցիալական մանկավարժություն և հոգեբանություն մասնագիտությունների վրա: Առաջնորդվելով այս մոտեցմամբ` արդի առաջավոր երկրները նախորդ դարի կեսերից առավել ինտենսիվ ձևով վերանայեցին պատժի ողջ էությունը և դրա կիրառման արդյունավետությունը` հիմնելով պրոբացիոն ծառայություններ: Միաժամանակ անհրաժեշտ է նշել, որ սույն ոլորտում առաջատարը Մեծ Բրիտանիան է, որը համաշխարհային պրակտիկային առաջարկեց նոր` պրոբացիոն ծառայությունը:
Վերջին տասնամյակի ընթացքում պրոբացիայի պետական ծառայություն է ստեղծվել նաև նախկին ԽՍՀՄ անդամ-պետություններում` Լատվիայում, Էստոնիայում, Մոլդովայում, Վրաստանում: Գոյություն ունեն այնպիսի երկրներ, որտեղ պրոբացիոն բնույթի աշխատանքները սկզբում թույլատրվել են միայն անչափահասների դեպքում: Մասնավորապես, Հունգարիայում և Լեհաստանում պրոբացիայի ծառայությունների խնդիրն էր դատարանների համար անչափահասների վերաբերյալ տեղեկատվության հավաքումը և ծնողական հսկողության ներքո գտնվող անչափահասներին լրացուցիչ խնամքի տրամադրումը: Մեծ թվով երկրներում (ինչպես, օրինակ` Ավստրիան, Չեխիան, Լատվիան, Էստոնիան, Ֆինլանդիան և այլն) պրոբացիայի ծառայությունների գործառույթներն ընդգրկում են ինչպես չափահասներին, այնպես էլ անչափահասներին: Որոշ երկրներում էլ պրոբացիայի ծառայություններն իրականացնում են հանցագործությունների կանխարգելման ծրագրեր անչափահասների շրջանում (Բուլղարիայում դա օրենքով սահմանված հստակ պարտավորություն է, Լատվիայում և Լիտվայում դա իրականացվում է պրոբացիայի ծառայության նախաձեռնությամբ): ԵՎ, չնայած մի շարք նմանությունների ու տարբերությունների, այնուամենայնիվ, եվրոպական երկրների համար գլխադասային իրավական կարգավորում է տրված Եվրոպայի Խորհրդի Նախարարների Կոմիտեի կողմից ԵԽ անդամ-պետություններին ուղղված թիվ 2010/1 հանձնարարականով: (12)
___________________________
12) Recommandation CM/Rec(2010)1 du Comite des Ministres aux Etats membres sur les regles du Conseil de I'Europe relatives a la probation
Աշխարհում գոյություն ունեցող յուրաքանչյուր երկիր առանձնանում է իր սոցիալ-մշակութային արժեքներով և ավանդույթներով, ինչը, բնականաբար, ազդեցություն է ունենում տվյալ երկրի իրավական համակարգի վրա և, մասնավորապես, որևէ երկրի պրոբացիոն ծառայությունը չի կրկնում մեկ այլ երկրի ծառայությունը: Որոշ երկրներում գործում են պրոբացիայի այնպիսի ծառայություններ, որոնք ներառում են հանրային ծառայություններ (աշխատանքներ), տուժող ու հանցագործություն կատարած անձի հաշտեցում և այլն: Երկրների մեծամասնությունը պատկանում է այս երկրների շարքին, սակայն համակարգի ներսում տարբերություններ և առանձնահատկություններ միշտ էլ լինում են: Հաշվի առնելով առկա նմանություններն ու տարբերությունները` այնուամենայնիվ, միջազգային փորձի ուսումնասիրությունից բխում է, որ պրոբացիայի ծառայության ենթակայությունը հանգում է հիմնականում հետևյալ մի քանի ձևերի.
ա. դատական իշխանության մեջ. այդպիսի պետություններ են, օրինակ` Չեխիան: Դրանցում ընդհանուր իրավասության յուրաքանչյուր դատարանին կից գործում է պրոբացիայի ծառայության առանձին ստորաբաժանում, իսկ պրոբացիայի ծառայողները հանդիսանում են դատական ծառայողներ:
բ. Գործադիր իշխանության մեջ. եվրոպական պետությունների մեծ մասն ընտրել է այս իրավակարգավորումը` Անգլիան, Շվեդիան, Դանիան, Ֆինլանդիան, Հունգարիան, Վրաստանը, Մոլդովան, Լատվիան և ուրիշներ: Այս դեպքում պրոբացիայի ծառայությունը կարող է հանդես գալ որպես արդարադատության համակարգի առանձին վարչություն, առանձնացված ստորաբաժանում կամ այլ կից ծառայություն, ինչպես, օրինակ` Հունգարիայում և Բելգիայում է:
Արդարադատության համակարգի ներսում բանտային համակարգի հետ միացված պրոբացիայի ծառայությունները նույնպես ունեն իրենց առանձնահատկությունները: Մասնավորապես, Ֆրանսիայում պրոբացիայի ծառայությունը աչքի է ընկնում տարաբնույթ գործառույթներով: Սակայն, խնդիրը կայանում է նրանում, որ այս խումբ պետություններում մեծամասամբ գործառույթները ոչ միայն սահմանափակ են, այլև բացակայում են մինչդատական փուլում և հետազոտման փուլում (Pre Trial Phase, Post Release Phase) վերահսկողություն սահմանելը, անձին տարաբնույթ օժանդակություն տրամադրելը (թմրամոլության, գինեմոլության դեմ պայքարում) և այլն: Հետևաբար այս դեպքում պրոբացիայի ծառայությունը նոր հանցագործությունները կանխելու և դատապարտյալին վերաինտեգրելու հարցում ավելի քիչ արդյունավետ է: Արդարադատության նախարարության կառուցվածքում պլանավորում են ստեղծել պրոբացիայի ծառայություն նաև Ռուսաստանն ու ՈՒկրաինան:
գ. Լիովին անկախ, այդպիսի պետություններ են հանդիսանում Ավստրիան և Հոլանդիան: Մասնավոր ոլորտի կողմից պրոբացիայի իրագործումը դեռևս այդքան էլ տարածված չէ, սակայն դրա առանձնահատկություններն ու առավելությունները արդեն իսկ նկատելի են: Նախ` պրոբացիայի ծառայության իրականացումը մասնավոր կազմակերպությունների կողմից ապահովում է դրա գործառույթների իրագործումը պրոբացիայի ողջ ընթացքում (փորձաշրջանից առաջ, դրա ընթացքում) և ազատության մեջ լինելու ընթացքում: Այսպես, երկրներում, որտեղ պրոբացիայի ծառայությունը բանտային համակարգին կից կամ որպես ինքնուրույն մարմին է հանդիսանում, բացակայում են փորձաշրջանից հետո ազատության մեջ գտնվող անձի նկատմամբ վերահսկողության իրագործումը (Post Release Phase), նրա վերաբերյալ հաշվետվությունների կազմումը, ուսուցողական և կրթական դասընթացների կազմակերպումը, օժանդակության ցուցաբերումը այն անձանց, ում գործը պայմանական դադարեցվել է և այլն: Ի տարբերություն այս ամենի` մասնավոր կազմակերպությունները պրոբացիայի ծառայություններ իրականացնելիս ակտիվ են բոլոր փուլերում: Նրանք իրականացնում են ոչ միայն վերը ներկայացված գործառույթները, այլ նաև հանրային աշխատանքներ կատարելիս միջնորդի դերում են հանդես գալիս, աջակցում են կացարանի հարցում և այլն: Այսուհանդերձ, այս երկրներում ևս այդ կազմակերպությունները վերահսկվում և ֆինանսավորվում են արդարադատության նախարարության կողմից:
դ. Խառը կամ ինքնատիպ մոտեցումներ. մասնավորապես`
- դատախազության կառույցում, ինչպիսին գործում է միայն Լյուքսեմբուրգում,
- տեղական ինքնակառավարման մարմինների կողմից` սոցիալական ծառայությունների միջոցով, ինչպիսին Շոտլանդիայում է,
- ոստիկանության և արդարադատության միասնական նախարարության կազմում, ինչպիսին գործում է Նորվեգիայում,
- իրավաբանական օգնության, պրոբացիայի և կորեկցիայի նախարարության կազմում, ինչպիսին գործում է Վրաստանում:
Հաշվի առնելով վերը նշված ոլորտում միջազգային փորձը, ինչպես նաև այն հանգամանքը, որ միջազգային որևէ իրավական ակտով առկա չէ պրոբացիայի ծառայության ենթակայության հետ կապված որևէ մոդելին հետևելու կամ նախապատվություն տալու պահանջ` պրոբացիայի ծառայությունը Հայաստանում պետք է ստեղծվի Հայաստանի Հանրապետության արդարադատության նախարարության համակարգում` անջատ քրեակատարողական ծառայությունից:
Հայաստանի Հանրապետության արդարադատության նախարարության քրեակատարողական ծառայությունից անկախ պրոբացիայի պետական ծառայության ստեղծումը հիմնավորվում է հետևյալ հանգամանքներով`
ա. Հայաստանի Հանրապետության Նախագահի 2012 թ. հունիսի 30-ի «Հայաստանի Հանրապետության իրավական և դատական բարեփոխումների 2012-2016 թվականների ռազմավարական ծրագիրը և ծրագրից բխող միջոցառումների ցանկը հաստատելու մասին» թիվ ՆԿ-96-Ա կարգադրությամբ հաստատված միջոցառումների ցանկի համաձայն` նախատեսվում է պրոբացիայի պետական ծառայություն ստեղծել Հայաստանի Հանրապետության արդարադատության նախարարության կառուցվածքում` անկախ և առանձին քրեակատարողական ծառայությունից.
բ. քրեակատարողական գործող համակարգում պրոբացիայի պետական ծառայությանը բնորոշ գործառույթներ իրականացնող մասնագիտական որակների անբավարարությունը վկայում է այն մասին, որ գործող համակարգն չի կարող արդյունավետորեն կազմակերպել պրոբացիոն լուրջ ծառայության գործունեությունը.
գ. պրոբացիայի պետական ծառայությունը գործնականում ավելի հեշտորեն կկարողանա շահել դատարանների վստահությունը, որն էական նախապայման է արդարադատության առավել անաչառ համակարգ ունենալու համար, և այս պարագայում դատարաններ մուտք արվող գործերի մեծ մասի դեպքում չի կիրառվի ազատությունից զրկելու հետ կապված խափանման միջոց կամ պատիժ.
դ. պրոբացիայի պետական ծառայությունն ի վիճակի կլինի կառավարել և վերահսկել իր ֆինանսական և կադրային ռեսուրսները` այդ կերպ երաշխավորելով համարժեք ռեսուրսների ներգրավումն իր գործունեության կազմակերպման համար.
ե. պրոբացիայի պետական ծառայությունն ավելի մեծ հնարավորություններ կունենա` հաղթահարելու դատարանների, ոստիկանության և քրեակատարողական ծառայության միջև հորիզոնական հաղորդակցության ոլորտում առկա ներկայիս խոչընդոտները.
զ. պրոբացիայի պետական ծառայությունն ավելի լավ կկարողանա երաշխավորել պրոբացիայի ժամանակակից մոտեցումների և սկզբունքների ներդրումը.
է. պրոբացիայի պետական ծառայությունը կնպաստի պատժի համակարգի որոշակի բաղադրիչների` պայմանական վաղաժամկետ ազատման և պատժի չկրած մասի ավելի մեղմ պատժատեսակով փոխարինման համակարգերի բարեփոխումներին:
Ծառայությունը պետք է լինի «ոչ ուժային» կառույց (ծառայությունում չպետք է իրականացվի զինվորական կամ այլ հարակից ծառայություն և դրանց բնութագրական այլ գործառույթներ): Պրոբացիայի ծառայությունն իր գործունեության ընթացքում պետք է սերտ համագործակցի նաև պետական կառավարման և տեղական ինքնակառավարման մարմինների հետ, որոնք կարող են դասակարգվել երկու տեսակի` պրոբացիայի ծառայության շահառուներ և պրոբացիայի ծառայությանը հնարավոր ծառայություններ մատուցողներ: Առաջին խմբի մարմիններն են դատարանները, դատախազությունը, Հայաստանի Հանրապետության արդարադատության նախարարության քրեակատարողական ծառայությունը, որոնց քրեական դատավարության վարույթի տարբեր փուլերում պրոբացիոն ծառայությունն օժանդակում է իրականացնել իրենց լիազորությունները:
Իսկ երկրորդ խմբի մարմիններն են պետական կրթական հաստատությունները, տեղական ինքնակառավարման մարմինները, խնամակալության և հոգաբարձության մարմինները, սոցիալական ծառայությունները:
Ընդ որում, համագործակցության շրջանակում անհրաժեշտ է ձեռնարկել համապատասխան միջոցներ (այդ թվում օրենսդրական փոփոխությունների և լրացումների ճանապարհով)` պրոբացիայի ծառայության հասանելիությունը համապատասխան էլեկտրոնային տեղեկատվական բազաներին ապահովելու համար, ինչը կնպաստի պրոբացիայի ծառայության առջև դրված խնդիրների և գործառույթների լիարժեք և արդյունավետ իրականացմանը:
Պրոբացիայի ծառայության վերաբերյալ միջազգային փաստաթղթերի և արտասահմանյան պետությունների օրենսդրության փորձի ուսումնասիրությունը փաստում է, որ տարբեր իրավական համակարգերում պրոբացիայի ծառայություններն օժտված են տարբեր ծավալի իրավասությամբ և լիազորություններով: Հնարավոր չէ նախապատվություն տալ որևէ կոնկրետ մոդելի, քանի որ դրանք հիմնված են տեղական, պատմական, ավանդական, մշակութային, սոցիալական և տնտեսական առանձնահատկությունների վրա: Հետևաբար Հայաստանի Հանրապետության պրոբացիայի ծառայության հիմնումն ու զարգացումը նույնպես պետք է ելնի ինչպես պրոբացիայի համակարգի վերաբերյալ միջազգային նորմերից, այնպես էլ Հայաստանի Հանրապետության քրեական արդարադատության և քրեակատարողական համակարգի առանձնահատկություններից և պահանջներից:
Ազատության մեջ պատիժ կրող դատապարտյալների հետ սոցիալական, հոգեբանական և իրավական աշխատանքների կատարումը դուրս է քրեակատարողական ծառայության գործառույթներից և պետք է իրականացվի պրոբացիայի ծառայության կողմից: Սոցիալական, հոգեբանական և իրավական ստորաբաժանումները պետք է սերտորեն համագործակցեն պրոբացիայի ծառայության հետ (գործողությունների մակարդակով համագործակցության մասին մանրամասն` ստորև): Պրոբացիայի ծառայության գործունեության հետ համատեղ պետք է մշակվի նաև սոցիալական, հոգեբանական և իրավական աշխատանքներ իրականացնող բաժինների զարգացման նոր ռազմավարություն` ներառելով նվազագույնը, մասնագետների տարանջատված ու հստակ գործառութային պարտականություններ, մասնագետների վերապատրաստումներ, դատապարտյալների անձնային և վարքային դրսևորումների գնահատման հստակ չափորոշիչներ, գնահատման մեխանիզմի ներդրում, կրթական ու աշխատանքային ռեսուրսների հզորացում, պետական ու ոչ պետական կազմակերպությունների հետ համագործակցության ամրագրում ու իրագործում, այս ամենի (և ոչ միայն) ամրագրում ոլորտը կանոնակարգող իրավական ակտում և դրանից բխող մեթոդական ձեռնարկներում:
Պրոբացիայի ծառայության կողմից այլընտրանքային պատժատեսակների կատարման հնարավորության հարցը քննարկելիս անհրաժեշտ է պարզել, թե Հայաստանի Հանրապետությունում պրոբացիայի պետական ծառայությունը իր բնույթով արդյոք կարող է ապահովել Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքով սահմանված ազատությունից զրկելու հետ չկապված պատիժների կատարումը, որոնք են` տուգանքը, որոշակի պաշտոն զբաղեցնելու կամ որոշակի գործունեությամբ զբաղվելու իրավունքից զրկելը, հանրային աշխատանքները, հատուկ կամ զինվորական կոչումից, կարգից, աստիճանից կամ որակավորման դասից զրկելը և գույքի բռնագրավումը: Նշված պատժատեսակներից առաջին երեքի կատարումը (տուգանքը, որոշակի պաշտոն զբաղեցնելու կամ որոշակի գործունեությամբ զբաղվելու իրավունքից զրկելը, հանրային աշխատանքները) դրված է արդարադատության նախարարության քրեակատարողական ծառայության այլընտրանքային պատիժների կատարման բաժնի վրա, իսկ հատուկ կամ զինվորական կոչումից, կարգից, աստիճանից կամ որակավորման դասից զրկելը և գույքի բռնագրավումը (որի կատարումը, ըստ էության, դրված է դատական ակտերի հարկադիր կատարման ծառայության վրա) իրականացնում է հիմնական պատիժը կատարող մարմինը, իսկ քանի որ դրանք կարող են նշանակվել միայն ծանր կամ առանձնապես ծանր հանցագործության համար, ապա դրանք գերազանցապես կատարվում են քրեակատարողական հիմնարկի կողմից:
Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2006 թ. հոկտեմբերի 26-ի «Հայաստանի Հանրապետության արդարադատության նախարարության քրեակատարողական վարչության այլընտրանքային պատիժների կատարման բաժնի տարածքային մարմինների գործունեության կարգը հաստատելու մասին» թիվ 1561-Ն որոշմամբ հաստատված Կարգից բխում է, որ դրանք կարող են կատարվել նաև այլ մարմնի կողմից, քան քրեակատարողական ծառայությունն է, քանի որ այլընտրանքային պատիժների կատարման ստորաբաժանումները «միջնորդի» դեր են կատարում պատժի կատարման նպատակով: Դրանցից միայն հանրային աշխատանքներն են, որոնց կատարումը ենթադրում է դատապարտյալի նկատմամբ վերահսկողական միջոցառումների անմիջական իրականացում և կրում է պարբերական բնույթ: Սակայն միջազգային փորձի ուսումնասիրությունից բխում է, որ պրոբացիայի ծառայություն ունեցող բոլոր պետությունները հանրային աշխատանքների կատարումը վերապահել են ոչ թե քրեակատարողական, այլ պրոբացիայի ծառայությանը:
Ելնելով վերոգրյալից` արդարացված է այն, որ այլընտրանքային բոլոր պատիժների կատարումը պետք է վերապահել պրոբացիայի ծառայությանը, բացառությամբ գույքի բռնագրավման և հատուկ կամ զինվորական կոչումից, կարգից, աստիճանից կամ որակավորման դասից զրկելու, եթե դրանց հետ որպես հիմնական պատիժ է նշանակվել ազատազրկումը: Այդ դեպքում, այս երկու պատիժների կատարումը պետք է ապահովի համապատասխան քրեակատարողական հիմնարկը: Այսինքն` տուգանքի, որոշակի պաշտոն զբաղեցնելու կամ որոշակի գործունեությամբ զբաղվելու իրավունքից զրկելու, հանրային աշխատանքների կատարումը պետք է ապահովի պրոբացիայի ծառայությունը:
Պրոբացիայի ծառայության գործունեությանը կարող են ներգրավվել նաև կամավորներ, որոնց հետ կնքվում է համագործակցության պայմանագիր, ինչպես, օրինակ` Լատվիայում և Էստոնիայում: Տոկիոյի Կանոնների համաձայն` կամավորների ընտրությունը կատարվում է` հաշվի առնելով նրանց ունեցած վերաբերմունքը այն աշխատանքի նկատմամբ, որին նրանք ներգրավվելու են: Նրանք պետք է ապահովագրված լինեն իրենց պարտականությունները կատարելիս ստացած ֆիզիկական վնասվածքներից կամ պատահարներից: Կամավորները հիմնականում ներգրավվում են այնպիսի աշխատանքներում, ինչպիսիք են` դատապարտյալներին օգնություն տրամադրել աշխատանք փնտրելիս, օգնել այլ կամավորներին ծառայություններին ներգրավվելու հարցում, ինչպես նաև գրագիտության հետ խնդիրներ ունեցող դատապարտյալների համար ծառայել որպես ուսուցիչներ և այլն:
Պրոբացիայի ծառայության առջև դրված խնդիրներն իրականացնելու նպատակով այլ պետական մարմինների հետ նշված կառույցի համագործակցությունը պետք է ենթադրի նվազագույնը համագործակցություն հետևյալ մարմինների հետ և պետք է հստակ ամրագրվի օրենսդրությամբ` Հայաստանի Հանրապետության կրթության և գիտության, Հայաստանի Հանրապետության առողջապահության, Հայաստանի Հանրապետության սպորտի և երիտասարդության հարցերի, Հայաստանի Հանրապետության մշակույթի, Հայաստանի Հանրապետության աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարություններ: Այն իր հերթին պետք է ներառի նաև համագործակցություն տեղական ինքնակառավարման մարմինների, սոցիալական ծառայությունների, վերականգնողական կենտրոնների, խնամատար հաստատությունների, զբաղվածության գործակալությունների, կրթական հաստատությունների հետ:
----------------------------------------------------------
ԻՐՏԵԿ - շարունակությունը հաջորդ մասերում