ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՎՃՌԱԲԵԿ ԴԱՏԱՐԱՆ
ՈՐՈՇՈՒՄ
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԱՆՈՒՆԻՑ
ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական Քաղաքացիական գործ
դատարանի որոշում թիվ ՍԴ/0462/02/18
Քաղաքացիական գործ թիվ ՍԴ/0462/02/18 2022 թ.
Նախագահող դատավոր` Ա. Պետրոսյան
Դատավորներ` Լ. Գրիգորյան
Դ. Սերոբյան
Հայաստանի Հանրապետության վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական և վարչական
պալատը (այսուհետ` Վճռաբեկ դատարան) հետևյալ կազմով`
նախագահող Ռ. Հակոբյան
զեկուցող Ս. Անտոնյան
Ա. Բարսեղյան
Հ. Բեդևյան
Մ. Դրմեյան
Գ. Հակոբյան
Ս. Միքայելյան
Ա. Մկրտչյան
Տ. Պետրոսյան
Է. Սեդրակյան
Ն. Տավարացյան
2022 թվականի ապրիլի 8-ին
գրավոր ընթացակարգով քննելով Հայկ Մկրտչյանի վճռաբեկ բողոքը ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի 20.03.2020 թվականի որոշման դեմ` ըստ հայցի ՀՀ կառավարությանն առընթեր պետական եկամուտների կոմիտեի (ներկայումս ՀՀ պետական եկամուտների կոմիտե) (այսուհետ` Կոմիտե) ընդդեմ Հայկ Մկրտչյանի` 312.022 ՀՀ դրամ գումարի բռնագանձման պահանջի մասին
ՊԱՐԶԵՑ
1. Գործի դատավարական նախապատմությունը
Դիմելով դատարան` Կոմիտեն պահանջել է պատասխանողից հօգուտ ՀՀ պետական բյուջեի բռնագանձել 312.022 ՀՀ դրամ ինչպես նաև նախապես վճարված պետական տուրքի գումարը:
ՀՀ Սյունիքի մարզի ընդհանուր իրավասության դատարանի (դատավոր` Ա. Թումանյան) (այսուհետ` Դատարան) 07.10.2019 թվականի վճռով հայցը մերժվել է:
ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի (այսուհետ` Վերաքննիչ դատարան) 20.03.2020 թվականի որոշմամբ Կոմիտեի վերաքննիչ բողոքը բավարարվել է, և Դատարանի 07.10.2019 թվականի վճիռը բեկանվել և փոփոխվել է` հայցը բավարարվել է:
Սույն գործով վճռաբեկ բողոք է ներկայացրել Հայկ Մկրտչյանը:
Վճռաբեկ բողոքի պատասխան չի ներկայացվել:
2. Վճռաբեկ բողոքի հիմքերը, հիմնավորումները և պահանջը.
Սույն վճռաբեկ բողոքը քննվում է հետևյալ հիմքերի սահմաններում ներքոհիշյալ հիմնավորումներով.
i
Վերաքննիչ դատարանը խախտել է ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 6-9-րդ, 62-րդ, 63-րդ, 66-րդ, 381-րդ հոդվածները, սխալ է մեկնաբանել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածը, իրավահարաբերության ծագման պահին գործող «Եկամտային հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 8.2-րդ հոդվածը, ՀՀ Կառավարության 19.02.2015 թվականի թիվ 205-Ն որոշման 5-10 կետերը:
Բողոք բերած անձը նշված պնդումը պատճառաբանել է հետևյալ փաստարկներով.
Վերաքննիչ դատարանը սույն գործը լավ չի ուսումնասիրել, քանի որ պատասխանողը դեռևս Դատարանում ոչ միայն ապացուցել է, որ Կոմիտեն իմացել է պարտավորության բացակայության մասին, այլ նաև հիմնավորել ու պատճառաբանել է, թե ինչու չէր կարող Կոմիտեն չիմանալ պարտավորության բացակայության մասին:
Վերաքննիչ դատարանն անտեսել է, որ հայցվորը Կոմիտեին հասցեագրված դիմումներով ներկայացրել էր Կոմիտեի կողմից պահանջված բոլոր փաստաթղթերը, որոնք ուսումնասիրելուց հետո իրեն մի քանի եռամսյակի ընթացքում գումարներ է վերադարձվել:
Կոմիտեն չէր կարող իմացած չլինել անհիմն հարստացման գումարների վերադարձման պարտավորության բացակայության մասին, քանի որ պատասխանողի կողմից ներկայացված դիմումները ոչ թե մի ծառայողի, այլ մի քանի բաժինների տարբեր աշխատակիցների ու ծառայողների կողմից էր ուսումնասիրվել և արդյունքում պատասխանողին վերադարձվել էին եկամտահարկի գումարները:
Վերաքննիչ դատարանը բողոքարկվող դատական ակտում չի նշել, թե ինչից ելնելով է եզրակացրել, որ Կոմիտեն կարող էր վեց եռամսյակ գտնվել մոլորության մեջ և պատասխանողին վեց եռամսյակի գումարներ վերադարձնելով` չիմանալ գումարներ վերադարձնելու պարտավորության բացակայության մասին:
Վերաքննիչ դատարանի 20.03.2020 թվականի որոշումը չի կարող համարվել իրավաչափ, այն օրինական, հիմնավորված ու պատճառաբանված չէ:
Վերոգրյալի հիման վրա բողոք բերած անձը պահանջել է բեկանել Վերաքննիչ դատարանի 20.03.2020 թվականի որոշումը և օրինական ուժ տալ Դատարանի 07.10.2019 վճռին:
3. Վճռաբեկ բողոքի քննության համար նշանակություն ունեցող փաստերը.
Վճռաբեկ բողոքի քննության համար էական նշանակություն ունեն հետևյալ փաստերը`
1. Ալբինա Բաղդասարյանի, Էռա Ռյաբկովայի, Հայկ Մկրտչյանի, Աննա Թամրազյանի և «Հայբիզնեսբանկ» ՓԲԸ-ի միջև 18.09.2015 թվականին կնքվել է անշարժ գույքի առուվաճառքի և հիփոթեքի թիվ G15-040855 պայմանագիրը, համաձայն որի` «Հայբիզնեսբանկ» ՓԲԸ-ն վարկ է տրամադրել Հայկ Մկրտչյանին և Աննա Թամրազյանին գնելու ՌԴ քաղաքացիներ Ալբինա Բաղդասարյանին, Էռա Ռյաբկովային սեփականության իրավունքով պատկանող քաղաք Կապան, Ազատամարտիկների փողոց 7-րդ շենքի թիվ 5 բնակարան հասցեում գտնվող անշարժ գույքը /վերջիններիս սեփականության իրավունքը հաստատվել է 18.09.2015 թվականին տրված թիվ 1212348 անշարժ գույքի նկատմամբ սեփականության իրավունքի վկայականով/ (հատոր 1-ին գ.թ. 35-41, 52-53):
2. Հայկ Մկրտչյանի կողմից 04.03.2016 թվականին Կոմիտեի Կապանի տարածքային հարկային տեսչություն է ներկայացվել համակարգչային եղանակով կազմված` տիպային ձևով լրացված, սակայն դիմումատուի անուն ազգանունը, ստորագրությունն ու ամսաթիվը ձեռագիր լրացված դիմում` ՀՀ Կառավարության 19.02.2015 թվականի թիվ 205-Ն որոշմամբ սահմանված հիփոթեքային վարկի գումարների մարման հետ կապված, որին կցել է հետևյալ փաստաթղթերը` սեփականության վկայական, անձնագիր և հանրային ծառայության համարանիշ, վճարված եկամտային հարկի վերադարձի դիմում, վարկային հաշվի քաղվածք, տեղեկանք ստացված աշխատավարձի և պահված եկամտային հարկի մասին, անշարժ գույքի առուվաճառքի պայմանագիր, վարկային պայմանագիր (հատոր 1-ին գ.թ. 28-53):
3. Հայկ Մկրտչյանի կողմից 04.03.2016 թվականին, 23.05.2016 թվականին, 25.07.2016 թվականին և 20.10.2016 թվականին Կոմիտեի Կապանի տարածքային հարկային տեսչություն է ներկայացվել 4 դիմում ՀՀ Կառավարության 19.02.2015 թվականի թիվ 205-Ն որոշմամբ սահմանված հիփոթեքային վարկի գումարների մարման հետ կապված եկամտային հարկի վերադարձի վերաբերյալ` մասնավորապես 2015 թվականի 4-րդ եռամսյակի, 2016 թվականի 1-ին, 2-րդ, 3-րդ եռամսյակների հիփոթեքային վարկի վճարված տոկոսների գումարների չափով վարկառուի վճարած եկամտային հարկի վերադարձի վերաբերյալ (հատոր 1-ին գ.թ. 14, 20, 23, 26):
4. Հայկ Մկրտչյանի կողմից ներկայացված վերը նշված դիմումների քննության արդյունքում Կոմիտեի Կապանի տարածքային հարկային տեսչության պետ Ա. Այվազյանի կողմից կազմվել են թիվ 29, թիվ 64, թիվ 122, թիվ 123 եզրակացությունները` 2015 թվականի 4-րդ եռամսյակի 69.116 ՀՀ դրամի, 2016 թվականի 1-ին եռամսյակի 79.959 ՀՀ դրամի, 2016 թվականի 2-րդ եռամսյակի 80.237 ՀՀ դրամի, 2016 թվականի 3-րդ եռամսյակի` 82.710 ՀՀ դրամի, ընդհանուր 312.022 ՀՀ դրամի եկամտային հարկի գումարների վերադարձ կատարելու մասին (հատոր 1-ին գ.թ. 13,15, 25, 27):
5. Կոմիտեն 29.11.2017 թվականի ծանուցմամբ Հայկ Մկրտչյանին առաջարկել է վերադարձնելու 312.022 ՀՀ դրամ գումարը` ծանուցումը ստանալուց հետո 10-օրյա ժամկետում: Նշված ժամկետում վճարում չկատարելու դեպքում գումարը կբռնագանձվի դատական կարգով (հատոր 1-ին գ.թ. 11):
4. ՎՃՌԱԲԵԿ ԴԱՏԱՐԱՆԻ ՊԱՏՃԱՌԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵՎ ԵԶՐԱՀԱՆԳՈՒՄՆԵՐԸ.
i
Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ սույն վճռաբեկ բողոքը վարույթ ընդունելը պայմանավորված է ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 394-րդ հոդվածի 1-ին մասի 1-ին կետով նախատեսված հիմքի առկայությամբ, այն է` բողոքում բարձրացված հարցի վերաբերյալ վճռաբեկ դատարանի որոշումը կարող է էական նշանակություն ունենալ օրենքի և այլ նորմատիվ իրավական ակտերի միատեսակ կիրառության համար, և գտնում է, որ տվյալ դեպքում Վճռաբեկ դատարանի արտահայտած իրավական դիրքորոշումները` հիփոթեքային վարկի սպասարկման համար վճարված տոկոսների գումարների չափով հարկային մարմնի կողմից անձին (վարկառուին) վերադարձված եկամտային հարկի գումարներն անհիմն հարստացում համարելու իրավական հնարավորության վերաբերյալ, կարևոր նշանակություն կունենան նմանատիպ գործերով միասնական և կանխատեսելի դատական պրակտիկա ձևավորելու համար:
Սույն բողոքի քննության շրջանակներում Վճռաբեկ դատարանը, վերահաստատելով նախկինում արտահայտած իրավական դիրքորոշումները, կրկին անդրադառնում է այն իրավական հարցադրմանը, թե արդյոք հիփոթեքային վարկի սպասարկման համար վճարված տոկոսների գումարների չափով անձին (վարկառուին) վերադարձված եկամտային հարկի գումարները կարող են որակվել անհիմն հարստացում այն դեպքում, երբ առկա է այդ գումարներն անձին վերադարձման ենթակա լինելու վերաբերյալ վարչական ակտ, որն օրենքով սահմանված կարգով ոչ իրավաչափ չի ճանաչվել:
i
ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 10-րդ հոդվածի 1-ին կետի 7-րդ ենթակետի համաձայն` քաղաքացիական իրավունքները և պարտականությունները ծագում են նաև անհիմն հարստացման հետևանքով:
Վերը նշված պարտավորությունները կարգավորվում են ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի` «Անհիմն հարստացման հետևանքով ծագած պարտավորություններ» վերտառությամբ 61-րդ գլխով նախատեսված նորմերով:
i
Այսպես` ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1092-րդ հոդվածի 1-ին կետի համաձայն` անձը, ով առանց օրենքով, այլ իրավական ակտերով կամ գործարքով սահմանված հիմքերի ուրիշ անձի (տուժողի) հաշվին ձեռք է բերել գույք կամ խնայել է այն (ձեռք բերողը), պարտավոր է տուժողին վերադարձնել անհիմն ձեռք բերած կամ խնայած գույքը (անհիմն հարստացումը), բացառությամբ նույն օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածով նախատեսված դեպքերի:
Վկայակոչված նորմի բովանդակությունից բխում է, որ անհիմն հարստացման հետևանքով ծագած պարտավորության բովանդակությունն են կազմում անհիմն հարստացողից անհիմն ձեռք բերածը պահանջելու` տուժողի իրավունքը և անհիմն ձեռք բերածը կամ անհիմն խնայածը վերադարձնելու` անհիմն հարստացողի պարտականությունը:
ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, նախկինում կայացրած որոշումներից մեկում անդրադառնալով անհիմն հարստացման ինստիտուտին, փաստել է, որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1092-րդ հոդվածից հետևում է, որ անհիմն հարստացման առկայության համար անհրաժեշտ է հետևյալ պայմանների միաժամանակյա առկայությունը.
1. անձը (ձեռք բերողը) այլ անձի (տուժողի) հաշվին պետք է ձեռք բերի կամ խնայի գույք, այսինքն` ձեռք բերողի մոտ գույքի ավելացումը պետք է պայմանավորված լինի տուժողի մոտ գույքի պակասեցմամբ,
2. գույքը պետք է ձեռք բերվի կամ խնայվի առանց օրենքով, այլ իրավական ակտերով կամ գործարքով սահմանված հիմքերի, այսինքն` հարստացումն անօրինական ձևով (տե՛ս, Անժելիկա Գասպարյանն ընդդեմ Զելիմ Սիմոնյանի թիվ ԵԱՔԴ/0455/02/08 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 13.02.2009 թվականի որոշումը):
Մեկ այլ որոշմամբ ՀՀ վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է, որ օրենսդիրը տարբերակում է անհիմն հարստացման երկու տեսակ`
1) առանց օրենքով, այլ իրավական ակտերով կամ գործարքով սահմանված հիմքերի գույքի ձեռքբերում,
2) առանց օրենքով, այլ իրավական ակտերով կամ գործարքով սահմանված հիմքերի գույքի խնայում:
Ըստ այդմ, գույքի ձեռքբերման դեպքում տեղի է ունենում անհիմն հարստացողի գույքի ավելացում` տուժողի գույքի հաշվին, իսկ գույքի խնայումը նշանակում է, որ անձը պետք է իր գույքի հաշվին կատարեր որոշակի ծախսեր, սակայն դա չի անում` ի հաշիվ տուժողի ծախսերի, որի արդյունքում անհիմն հարստացողի գույքի ծավալային փոփոխություն տեղի չի ունենում:
ՀՀ վճռաբեկ դատարանի իրավական դիրքորոշման համաձայն` անհիմն հարստացման հետևանքով պարտավորությունների ծագման համար էական չէ ձեռք բերողի, տուժողի, երրորդ անձանց կամքը: Այլ կերպ ասած` անհիմն հարստացում կարող է տեղի ունենալ ինչպես ձեռք բերողի, տուժողի, երրորդ անձանց գործելակերպի հետևանքով, այնպես էլ` նրանց կամքից անկախ:
i
ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նման եզրահանգումը կատարել է ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1092-րդ հոդվածի 2-րդ կետով սահմանված նորմի հիման վրա, որի համաձայն` ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 61-րդ գլխի կանոնները կիրառվում են անկախ այն բանից, անհիմն հարստացումը ձեռք բերողի, տուժողի, երրորդ անձանց գործելակերպի հետևանք է եղել, թե կատարվել է նրանց կամքից անկախ (տե՛ս, Էլզա Մուրադովան, Լարիսա Հարությունյանն ընդդեմ Ջանիբեկ Ազատյանի թիվ ԱՐԴ1/1065/02/15 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 27.12.2017 թվականի որոշումը):
Նույն որոշմամբ ՀՀ վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է, որ անհիմն հարստացման ինստիտուտը կարգավորող նորմերի կիրառման համար անհրաժեշտ և բավարար է օբյեկտիվ արդյունքի առկայությունը, այն է` անձն առանց օրենքով, այլ իրավական ակտերով կամ գործարքով սահմանված հիմքերի տուժողի հաշվին ձեռք է բերել կամ խնայել է գույք:
Տվյալ դեպքում Վճռաբեկ դատարանն անհրաժեշտ է համարում անդրադառնալ Հայաստանի Հանրապետության տարածքում կառուցված կամ կառուցվող բազմաբնակարան բնակելի շենքում անմիջապես կառուցապատողից բնակարան ձեռք բերելու նպատակով Հայաստանի Հանրապետության ռեզիդենտ ֆինանսական կազմակերպությունից ստացված և փաստացի բնակարանի ձեռքբերմանն ուղղված հիփոթեքային վարկի սպասարկման համար վճարվող տոկոսների գումարների չափով եկամտային հարկի վերադարձման հետ կապված իրավական նորմերին, դրանցով կարգավորվող իրավահարաբերությունների բնույթին և առանձնահատկություններին:
i
«Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 1-ին հոդվածի համաձայն` նույն օրենքը սահմանում է վարչարարության հիմունքները, կարգավորում է վարչական ակտեր ընդունելու, վարչական ակտերը, վարչական մարմինների գործողությունները և անգործությունը բողոքարկելու, վարչական ակտի կատարման, վարչական ծախսերի, ինչպես նաև վարչարարությամբ հասցված վնասի հատուցման հետ կապված` վարչական մարմինների և ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձանց (...) միջև ծագած հարաբերությունները:
i
«Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի 2-րդ կետի համաձայն` վարչարարությունը վարչական մարմինների արտաքին ներգործություն ունեցող գործունեությունն է, որը եզրափակվում է վարչական կամ նորմատիվ ակտերի ընդունմամբ, ինչպես նաև գործողություն կամ անգործություն, որն անձանց համար առաջացնում է փաստական հետևանքներ:
Վարչական մարմինների հիմնական գործառութային նպատակը ՀՀ Սահմանադրության և օրենքների կատարումն է իրավական պետության սկզբունքներին և կանոններին համապատասխան:
Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ վարչական մարմինների վերոնշյալ նպատակներով պայմանավորված արտաքին ներգործությանն ուղղված գործունեությունը պետք է իր տրամաբանական ավարտին հասնի, արտահայտվելով որոշակի իրավական ակտի կամ փաստացի ներգործության տեսքով: Այդ գործունեությունը, ըստ «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի, եզրափակվում է վարչական կամ նորմատիվ ակտի ընդունմամբ, ինչպես նաև գործողությամբ կամ անգործությամբ, որն անձանց համար առաջացնում է փաստական հետևանքներ: Այսինքն` վարչարարության արդյունքը վրա է հասնում հետևյալ եղանակներով.
1) վարչական կամ նորմատիվ ակտի ընդունում,
2) ռեալ ակտի ընդունում (գործողության կամ անգործության կատարում):
Առաջին դեպքում ընդունվում է իրավական (վարչական կամ նորմատիվ) ակտ` «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի կամ այլ օրենքների պահանջներին, այդ թվում` ընթացակարգերին համապատասխան, իսկ երկրորդ դեպքում ընդունվում է ռեալ ակտ, որը դրսևորվում է վարչական մարմնի կողմից գործողության կատարմամբ կամ անգործության դրսևորմամբ, որն էլ անձանց համար առաջացնում է փաստացի հետևանքներ:
Սույն գործի փաստերի հաշվառմամբ Վճռաբեկ դատարանն անհրաժեշտ է համարում անդրադառնալ վարչական ակտի ընդունմամբ եզրափակվող վարչական վարույթին:
«Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 20-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` վարչական վարույթը բաղկացած է միմյանց փոխկապակցված` վարույթի հարուցման, ընթացիկ և եզրափակիչ փուլերից: Նույն հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն` վարչական վարույթը հարուցվում է անձի (անձանց) դիմումի կամ վարչական մարմնի նախաձեռնության հիման վրա (հարուցման փուլ): Նույն հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն` դիմումին կամ վարչական մարմնի նախաձեռնությանը համապատասխան իրականացվում են վարչական գործի քննարկման հետ կապված` նույն օրենքով նախատեսված գործառույթները (ընթացիկ փուլ): Իսկ նույն հոդվածի 4-րդ մասը սահմանում է, որ վարչական վարույթը եզրափակվում է վարչական ակտի ընդունմամբ (եզրափակիչ փուլ):
i
«Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 30-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` վարչական վարույթ հարուցելու հիմքերն են`
ա) անձի դիմումը, բողոքը.
բ) վարչական մարմնի նախաձեռնությունը:
i
Նույն հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն` նույն հոդվածի 1-ին մասի «ա» կետով նախատեսված դեպքերում վարչական վարույթը համարվում է հարուցված` համապատասխան դիմումը կամ բողոքը վարչական մարմնում ստանալու օրվանից, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ դիմումը կամ բողոքը, նույն օրենքի 33-րդ հոդվածի համաձայն, վերահասցեագրվել է ըստ իրավասու վարչական մարմինների կամ վերադարձվել է դիմողին (բողոք բերողին):
ՀՀ վճռաբեկ դատարանն իր որոշումներից մեկում գտել է, որ վարչական վարույթը մի գործընթաց է, որը կարող է բաղկացած լինել մի քանի փուլերից, և այդ բոլոր փուլերը հետապնդում են միասնական նպատակ, այն է` վարչական ակտի ընդունումը (տե՛ս, ՀՀ կառավարությանն առընթեր հարկային պետական ծառայության հանքարտադրողների ոլորտային հարկային տեսչությունն ընդդեմ «Գևորգ-Ա» ՍՊԸ-ի թիվ 3-918(ՏԴ) քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 06.07.2007 թվականի որոշումը):
Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ Հայաստանի Հանրապետության իրավական համակարգում վարչական ակտն ընդունվում է վարչական մարմնի հատուկ գործունեության արդյունքում, որը կոչվում է վարչական վարույթ: Օրենսդիրը, «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքում սպառիչ կերպով թվարկել է վարչական վարույթի հարուցման համար հիմք հանդիսացող հանգամանքները. դրանք են` (1) ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց դիմումը կամ բողոքը և (2) վարչական մարմնի նախաձեռնությունը: Ընդ որում, անձի դիմումի կամ բողոքի հիման վրա վարչական վարույթը, որպես կանոն, համարվում է հարուցված համապատասխան դիմումը կամ բողոքը վարչական մարմնում ստանալու օրվանից, ինչը նշանակում է, որ այդ հիմքով վարչական վարույթի հարուցումը պայմանավորված չէ վարչական մարմնի կողմից որոշակի գործողությունների կատարմամբ:
Փաստորեն, որպես կանոն, անձի դիմումի կամ բողոքի հիման վրա հարուցվում է վարչական վարույթ (հարուցման փուլ), դիմումին համապատասխան իրականացվում են վարչական գործի քննարկման հետ կապված` օրենքով նախատեսված գործառույթները (ընթացիկ փուլ), և այդ վարույթը եզրափակվում է վարչական ակտի ընդունմամբ (եզրափակիչ փուլ): Ընդ որում, օրենսդիրը սահմանել է նաև վարչական վարույթի արդյունքում ընդունվող վարչական ակտի հասկացությունը և դրա տեսակները` ըստ կարգավորման ներգործության:
Այսպես` «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 53-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` վարչական ակտն արտաքին ներգործություն ունեցող այն որոշումը, կարգադրությունը, հրամանը կամ այլ անհատական իրավական ակտն է, որը վարչական մարմինն ընդունել է հանրային իրավունքի բնագավառում կոնկրետ գործի կարգավորման նպատակով, և ուղղված է անձանց համար իրավունքներ և պարտականություններ սահմանելուն, փոփոխելուն, վերացնելուն կամ ճանաչելուն:
Նույն հոդվածի 2-րդ մասի «ա» և «բ» կետերի համաձայն` նույն օրենքի իմաստով`
ա) բարենպաստ վարչական ակտն այն վարչական ակտն է, որի միջոցով վարչական մարմիններն անձանց տրամադրում են իրավունքներ կամ նրանց համար ստեղծում են այդ անձանց իրավական կամ փաստացի դրությունը բարելավող ցանկացած այլ պայման.
բ) միջամտող վարչական ակտն այն վարչական ակտն է, որի միջոցով վարչական մարմինները մերժում, միջամտում, ընդհուպ սահմանափակում են անձանց իրավունքների իրականացումը, որևէ պարտականություն են դնում նրանց վրա կամ ցանկացած այլ եղանակով վատթարացնում են նրանց իրավական կամ փաստացի դրությունը:
ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նախկինում կայացրած որոշմամբ արձանագրել է, որ վարչական վարույթի հարուցումը և դրա արդյունքում վարչական ակտի ընդունումը պայմանավորված են հանրային իրավունքի բնագավառում որոշակի հասարակական հարաբերություններ կարգավորող իրավական նորմի առկայությամբ, որը հանրային իշխանական լիազորություններով օժտված սուբյեկտին (վարչական մարմնին) լիազորում է արձակել միակողմանի կարգադրություն` ուղղված կոնկրետ անձին առնչվող կոնկրետ հարցի կարգավորմանը: Փաստորեն, վարչական վարույթի հարուցման և վարչական ակտի ընդունման անհրաժեշտությունն առաջանում է այն բոլոր դեպքերում, երբ հարկավոր է կարգավորել հանրային իրավունքի բնագավառում որևէ կոնկրետ հարց, որն առնչվում է վարչական մարմնի հետ կազմակերպական, աշխատանքային, ներքին ենթակայական կամ որևէ այլ ուղղակի կապի մեջ չգտնվող ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձանց իրավունքներին և պարտականություններին (տե՛ս, Գեորգի Թովմասյանն ընդդեմ Երևանի քաղաքապետարանի թիվ ՎԴ/3310/05/15 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 30.11.2018 թվականի որոշումը):
ՀՀ վճռաբեկ դատարանը, իր որոշումներում բազմիցս անդրադառնալով վարչական ակտի հասկացության վերլուծությանը, արձանագրել է, որ Հայաստանի Հանրապետության իրավական համակարգում վարչական ակտին բնորոշ են հետևյալ հատկանիշները.
1) վարչական ակտն անհատական իրավական ակտ է. այն պաշտոնական գրավոր փաստաթուղթ է (բացառությամբ «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 54-րդ հոդվածով նախատեսված բանավոր և այլ ձևի վարչական ակտերի), որը չի պարունակում իրավական նորմեր և սահմանում է պարտադիր ճանաչման, պահպանության, պաշտպանության, կատարման կամ կիրառման ենթակա իրավունքներ, պարտականություններ, սահմանափակումներ կամ այլ վարքագծի կանոններ միայն դրանում ուղղակիորեն անհատապես նշված կամ նախատեսված ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց համար, այսինքն` ունի հստակորեն որոշված հասցեատեր,
2) վարչական ակտն ընդունվում է վարչական մարմինների` ՀՀ գործադիր իշխանության հանրապետական, տարածքային կառավարման, տեղական ինքնակառավարման մարմինների, ինչպես նաև վարչարարություն իրականացնող այլ պետական մարմինների կողմից,
3) վարչական ակտն ունի արտաքին ներգործություն. նրա հասցեատերն այնպիսի ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձ է, որը կազմակերպական, աշխատանքային, ներքին ենթակայական կամ որևէ այլ ուղղակի կապի մեջ չի գտնվում այն ընդունած մարմնի հետ,
4) վարչական ակտն ընդունվում է հանրային իրավունքի բնագավառում. այն հանրային իշխանությամբ օժտված մարմնի` համապատասխան ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձին ուղղված միակողմանի կարգադրություն է, որը հիմնված է ի սկզբանե հանրային իշխանությամբ օժտված մարմնի կողմից իրագործվելու նպատակով ընդունված իրավական նորմերի վրա,
5) վարչական ակտն ընդունվում է կոնկրետ գործի կարգավորման նպատակով. այն ուղղված է հանրային իշխանությամբ օժտված մարմնի կողմից հանրային իրավունքի ոլորտում կոնկրետ անձին առնչվող կոնկրետ հարցի կարգավորմանը,
6) վարչական ակտն ուղղակի իրավական հետևանքներ է առաջացնում վարչական մարմնի հետ կազմակերպական, աշխատանքային, ներքին ենթակայական կամ որևէ այլ ուղղակի կապի մեջ չգտնվող համապատասխան ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձի համար. դրանով վարչական մարմինը սահմանում, փոփոխում, վերացնում կամ ճանաչում է իրավունքներ և պարտականություններ այդ ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձանց համար:
Ընդ որում, թվարկված որակական հատկանիշներից յուրաքանչյուրն անհրաժեշտ է, իսկ դրանց համակցությունը` բավարար, գրավոր փաստաթուղթը վարչական ակտ որակելու համար. այդ հատկանիշներից որևէ մեկի բացակայության դեպքում փաստաթուղթը չի կարող դիտարկվել որպես վարչական ակտ (տե՛ս, Վարդիթեր Ավոյանն ընդդեմ Երևանի քաղաքապետարանի թիվ ՎԴ/2659/05/14 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 22.04.2016 թվականի որոշումը):
Մեկ այլ որոշմամբ վերահաստատելով վարչական ակտի բնորոշմանը վերաբերող վեց հատկանիշներից առաջին հինգի, մասնավորապես` վարչական ակտն անհատական իրավական ակտ հանդիսանալու, վարչական մարմինների կողմից հանրային իրավունքի բնագավառում կոնկրետ գործի կարգավորման նպատակով ընդունված լինելու և արտաքին ներգործություն ունենալու վերաբերյալ ՀՀ վճռաբեկ դատարանի նախկինում արտահայտած իրավական դիրքորոշումները և անհրաժեշտ համարելով անդրադառնալ ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձի համար վարչական ակտով ուղղակի իրավական հետևանքներ առաջացնելու, դրանով վերջիններիս համար իրավունքներ և պարտականություններ սահմանելու, փոփոխելու, վերացնելու կամ ճանաչելու մասով վարչական ակտի բնորոշմանը վերաբերող հատկանիշին, ՀՀ վճռաբեկ դատարանն արձանագրել է, որ օրենսդիրը, «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 53-րդ հոդվածի 1-ին մասով, որպես ընդհանուր կանոն, վարչական ակտը սահմանել է որպես արտաքին ներգործություն ունեցող որոշում, կարգադրություն, հրաման կամ այլ անհատական իրավական ակտ, որը վարչական մարմինն ընդունել է հանրային իրավունքի բնագավառում կոնկրետ գործի կարգավորման նպատակով, և ուղղված է անձանց համար իրավունքներ և պարտականություններ սահմանելուն, փոփոխելուն, վերացնելուն կամ ճանաչելուն:
Այսինքն` վարչական ակտի որակումն օրենսդիրը պայմանավորել է ոչ թե դրանով ուղղակի իրավունքներ և պարտականություններ սահմանելու, փոփոխելու, վերացնելու կամ ճանաչելու հանգամանքով, այլ միայն նշված իրավական հետևանքների առաջացմանն ուղղված լինելու հանգամանքով: Այլ կերպ ասած, բնավ պարտադիր չէ, որ վարչական ակտը անպայմանորեն անձանց համար ուղղակիորեն սահմանի, փոփոխի, վերացնի կամ ճանաչի իրավունքներ և պարտականություններ, բավարար է միայն այն, որ այդ վարչական ակտն ուղղված լինի այդ իրավունքների և պարտականությունների սահմանմանը, փոփոխմանը, վերացմանը կամ ճանաչմանը:
Միևնույն ժամանակ, նույն հոդվածի 2-րդ մասում օրենսդիրը կոնկրետացրել է բարենպաստ և միջամտող վարչական ակտերին ներկայացվող պահանջները, ի թիվս այլնի, ամրագրելով նաև վարչական ակտի միջոցով անձանց իրավական կամ փաստացի դրությունը բարելավող կամ վատթարացնող պայմանը: Այսինքն` վարչական վարույթը եզրափակող իրավական ակտի բնորոշումն օրենսդիրը պայմանավորել է նաև վարչական ակտի միջոցով անձանց իրավական կամ փաստացի դրությունը բարելավող կամ վատթարացնող հետևանքի առաջացմամբ: Այլ կերպ ասած, եթե վարչական վարույթը եզրափակվել է այնպիսի վարչական ակտի ընդունմամբ, որի միջոցով ցանկացած եղանակով բարելավել կամ վատթարացել է անձանց իրավական կամ փաստացի դրությունը, ապա իրավական համակարգում այդ ակտը չի կարող բնորոշվել այլ կերպ, քան համապատասխանաբար որպես բարենպաստ կամ միջամտող վարչական ակտ:
Վերոգրյալ իրավական դիրքորոշումը, սակայն, չի բացառում վարչական ակտով ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձանց համար ուղղակի հետևանքներ առաջացնելը, հետևաբար վարչական վարույթը եզրափակող փաստաթուղթը պետք է որակվի որպես վարչական ակտ ինչպես այն դեպքում, երբ դրանով ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձանց համար առաջանում են ուղղակի հետևանքներ, այնպես էլ այն դեպքում, երբ ուղղված (միտված) են այդ հետևանքների առաջացմանը և ակներև է, որ դրանում արձանագրված խախտումներն ինքնին վատթարացնում են վերջիններիս իրավական կամ փաստացի դրությունը (տե՛ս «Էյ Քեյ Էյ Ջի» սահմանափակ պատասխանատվությամբ ընկերությունն ընդդեմ ՀՀ բնապահպանության և ընդերքի տեսչական մարմնի թիվ ՎԴ/11082/05/20 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 17.12.2021 թվականի որոշումը):
Վերոգրյալի լույսի ներքո անդրադառնալով Հայաստանի Հանրապետության տարածքում կառուցված կամ կառուցվող բազմաբնակարան բնակելի շենքում անմիջապես կառուցապատողից բնակարան ձեռք բերելու նպատակով Հայաստանի Հանրապետության ռեզիդենտ ֆինանսական կազմակերպությունից ստացված և փաստացի բնակարանի ձեռքբերմանն ուղղված հիփոթեքային վարկի սպասարկման համար վճարվող տոկոսների գումարների չափով եկամտային հարկի վերադարձման հետ կապված իրավակարգավորումներին` Վճռաբեկ դատարանն հարկ է համարում նշել հետևյալը.
ՀՀ Սահմանադրության 60-րդ հոդվածի 8-րդ մասի համաձայն` յուրաքանչյուր ոք պարտավոր է մուծել օրենքին համապատասխան սահմանված հարկեր, տուրքեր, կատարել պետական կամ համայնքային բյուջե մուտքագրվող պարտադիր այլ վճարումներ:
Իրավահարաբերության ծագման պահին գործող խմբագրությամբ «Եկամտային հարկի մասին» ՀՀ օրենքը կարգավորում էր Հայաստանի Հանրապետությունում եկամտային հարկի որոշման և վճարման հետ կապված հարաբերությունները, սահմանում էր Հայաստանի Հանրապետությունում եկամտային հարկ վճարողների շրջանակը, եկամտային հարկի դրույքաչափերը, հաշվարկման և վճարման կարգը (1-ին հոդված):
i
«Եկամտային հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 8.2-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` նույն օրենքով սահմանված կարգով վճարված (այդ թվում` հարկային գործակալի միջոցով վճարված) եկամտային հարկը վերադարձվում է Հայաստանի Հանրապետության տարածքում կառուցված կամ կառուցվող բազմաբնակարան բնակելի շենքում անմիջապես կառուցապատողից, ինչպես նաև պետության և (կամ) համայնքի կողմից իրականացվող բնակարանային ապահովության ծրագրի շրջանակներում պետությունից կամ համայնքից բնակարան ձեռք բերելու կամ Հայաստանի Հանրապետության տարածքում անհատական բնակելի տուն կառուցելու նպատակով վարձու աշխատողի, անհատ ձեռնարկատիրոջ և նոտարի կողմից Հայաստանի Հանրապետության ռեզիդենտ ֆինանսական կազմակերպությունից 2014 թվականի նոյեմբերի 1-ից հետո ստացված և փաստացի բնակարանի ձեռքբերմանը կամ անհատական բնակելի տան կառուցմանն ուղղված հիփոթեքային վարկի սպասարկման համար վճարվող տոկոսների գումարների չափով, բայց ոչ ավելի, քան`
1) համապատասխան եռամսյակի ընթացքում տվյալ վարձու աշխատողին վճարվող աշխատավարձից և դրան հավասարեցված վճարումներից հաշվարկված եկամտային հարկի գումարը.
2) համապատասխան հաշվետու տարվա ընթացքում անհատ ձեռնարկատիրոջ կամ նոտարի կողմից հաշվարկված եկամտային հարկի գումարը:
i
«Եկամտային հարկի մասին» ՀՀ օրենքի 8.2-րդ հոդվածի 5-րդ մասի համաձայն` նույն հոդվածով նախատեսված` վարձու աշխատողին, անհատ ձեռնարկատիրոջը և նոտարին եկամտային հարկի գումարների վերադարձման կարգը սահմանում է Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը:
Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ, կատարելով հարկեր վճարելու սահմանադրական պարտականությունը, «Եկամտային հարկի մասին» ՀՀ օրենքով սահմանված եկամտային հարկ վճարողները նույն օրենքով սահմանված կարգով վճարում էին եկամտային հարկ` մասնակցելով Հայաստանի Հանրապետության պետական բյուջեի ձևավորմանը, որի միջոցով էլ պետությունն իրականացնում է իր գործառույթները: Միաժամանակ Հայաստանի Հանրապետությունն իր սոցիալ-տնտեսական քաղաքականության իրականացման շրջանակներում սահմանել է որոշակի դեպքեր, երբ անձին հնարավորություն է տրվում ետ ստանալ վճարված եկամտային հարկի գումարները (դրանց մի մասը): Մասնավորապես` օրենսդիրը սահմանել է, որ եկամտային հարկը ենթակա է վերադարձման Հայաստանի Հանրապետության տարածքում կառուցված կամ կառուցվող բազմաբնակարան բնակելի շենքում անմիջապես կառուցապատողից, ինչպես նաև պետության և (կամ) համայնքի կողմից իրականացվող բնակարանային ապահովության ծրագրի շրջանակներում պետությունից կամ համայնքից բնակարան ձեռք բերելու կամ Հայաստանի Հանրապետության տարածքում անհատական բնակելի տուն կառուցելու նպատակով վարձու աշխատողի, անհատ ձեռնարկատիրոջ և նոտարի կողմից Հայաստանի Հանրապետության ռեզիդենտ ֆինանսական կազմակերպությունից 2014 թվականի նոյեմբերի 1-ից հետո ստացված և փաստացի բնակարանի ձեռքբերմանը կամ անհատական բնակելի տան կառուցմանն ուղղված հիփոթեքային վարկի սպասարկման համար վճարվող տոկոսների գումարների չափով (սակայն ոչ ավել, քան օրենքով սահմանված չափով): Ընդ որում, քննարկվող դեպքում եկամտային հարկի գումարների վերադարձման կարգը սահմանելու իրավասությունն օրենսդիրը վերապահել է ՀՀ կառավարությանը:
i
Վերոգրյալի հիման վրա ՀՀ կառավարությունը 19.02.2015 թվականի թիվ 205-Ն որոշմամբ հաստատել է «Հիպոթեքային վարկի սպասարկման համար վճարված տոկոսների գումարների չափով վարձու աշխատողների, անհատ ձեռնարկատերերի և նոտարների կողմից վճարված եկամտային հարկի գումարների վերադարձման» կարգը (այսուհետ` Կարգ):
i
Այսպես` Կարգի 5-րդ կետի համաձայն` հարկային մարմնի կողմից հիպոթեքային վարկի վճարված տոկոսների չափով առաջին անգամ եկամտային հարկի գումարների վերադարձման նպատակով վարկառուն հարկային (տարածքային) մարմին է ներկայացնում հետևյալ փաստաթղթերը և դրանց լուսապատճենները`
1) եկամտային հարկի վերադարձի համար հարկային մարմնի կողմից սահմանված ձևի դիմում` վարկառուի բնակության վայրի հասցեի, կոնտակտային տվյալների, վարկառուին վերադարձվող եկամտային հարկի գումարները փոխանցելու համար բանկի անվանման և հաշվի համարի նշումով.
2) վարկառուի անձը հաստատող փաստաթուղթ` Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացու անձնագիրը կամ, առկայության դեպքում, նույնականացման քարտը, կամ Հայաստանի Հանրապետությունում բնակության իրավունք (կացության կարգավիճակ) ունեցող օտարերկրյա քաղաքացու և քաղաքացիություն չունեցող անձի` Հայաստանի Հանրապետությունում բնակվելու իրավունքը հաստատող փաստաթուղթը, կամ փախստականի կարգավիճակ ունեցող անձի` կոնվենցիոն ճամփորդական փաստաթուղթը.
3) վարկառուի հանրային ծառայությունների համարանիշը կամ հանրային ծառայությունների համարանիշ չունենալու մասին տեղեկանքի համարը, ՀՎՀՀ-ն (առկայության դեպքում).
4) հիպոթեքային վարկի տրամադրման պայմանագրի բնօրինակ կամ այդ պայմանագրի նոտարական կարգով վավերացված պատճեն և գրավադրված գույքի սեփականության (կամ գրավադրված գույքի նկատմամբ իրավունքի) պետական գրանցման վկայական.
5) հիպոթեքային վարկը տրամադրած` Հայաստանի Հանրապետության ռեզիդենտ ֆինանսական կազմակերպության կողմից տրված տեղեկանք հաշվետու ժամանակահատվածում վարկառուի կողմից վճարված տոկոսների (բացառությամբ սուբսիդավորման հաշվին վճարված) գումարների մասին` բացառությամբ այն դեպքերի, երբ վարկառուն համաձայնություն է տվել ԱՔՌԱ վարկային բյուրոյին` Հայաստանի Հանրապետության ֆինանսների նախարարություններ կայացնել տեղեկատվություն տվյալ վարկառուի կողմից հաշվետու ժամանակահատվածի ընթացքում վճարված տոկոսների մասին.
6) Հայաստանի Հանրապետության տարածքում կառուցված կամ կառուցվող բազմաբնակարան բնակելի շենքը կառուցապատողի կողմից տրված տեղեկանք բնակարանն անմիջապես կառուցապատողից ձեռք բերված լինելու մասին, կամ անհատական բնակելի տան շինարարության թույլտվություն.
7) Հայաստանի Հանրապետության տարածքում կառուցված կամ կառուցվող բազմաբնակարան բնակելի շենքում բնակարանի առքուվաճառքի պայմանագիր:
i
Կարգի 6-րդ կետի համաձայն` հետագա հաշվետու ժամանակահատվածներում վճարված եկամտային հարկի գումարները վերադարձնելու համար վարկառուն հարկային (տարածքային) մարմին է ներկայացնում եկամտային հարկի վերադարձի համար հարկային մարմնի կողմից սահմանված ձևի դիմում` ապահովելով միայն նույն կարգի 5-րդ կետի 5-րդ ենթակետով սահմանված պահանջները, եթե մինչև այդ ներկայացված` նույն կարգի 5-րդ կետով պահանջվող տեղեկատվությունը մնացել է անփոփոխ:
i
Կարգի 7-րդ կետի համաձայն` նույն կարգի 5-րդ կետում նշված փաստաթղթերում առկա տեղեկատվության փոփոխությունների դեպքում վարկառուն պարտավոր է փոփոխության կատարման եռամսյակին հաջորդող ամսվա 20-ից ոչ ուշ դրա մասին տեղեկացնել հարկային (տարածքային) մարմնին` ներկայացնելով փոփոխությունները հավաստող փաստաթղթերը:
i
Կարգի 8-րդ կետի համաձայն` եկամտային հարկի վերադարձման մասին դիմումը մերժվում է, եթե այն ներկայացնելու պահին համապատասխան եռամսյակի ընթացքում տվյալ վարձու աշխատողին վճարվող աշխատավարձից և դրան հավասարեցված վճարումներից հաշվարկված կամ համապատասխան հաշվետու տարվա ընթացքում անհատ ձեռնարկատիրոջ կամ նոտարի կողմից հաշվարկված եկամտային հարկի գումարներն ամբողջությամբ մարված չեն, և (կամ), եթե չեն ներկայացվել նույն կարգի 5-7-րդ կետերով պահանջվող փաստաթղթերը: Եկամտային հարկի վերադարձման մասին դիմումը հարկային (տարածքային) մարմնի կողմից մերժվելու դեպքում դիմումը ներկայացնելուն հաջորդող հինգ աշխատանքային օրվա ընթացքում մերժման հիմքերի մասին ծանուցվում է վարկառուին:
i
Կարգի 9-րդ կետի համաձայն` եկամտային հարկի վերադարձի մերժման հիմքերի բացակայության դեպքում հարկային (տարածքային) մարմինը դիմումը ներկայացնելուն հաջորդող հինգ աշխատանքային օրվա ընթացքում կազմում է տվյալ հաշվետու ժամանակահատվածի համար վերադարձվող գումարի վերաբերյալ հարկային մարմնի կողմից սահմանված ձևի եզրակացություն և ուղարկում է վերադաս հարկային մարմին` եզրակացությունների հիման վրա վերադարձը, օրենքով սահմանված պահանջներին համապատասխան, կատարելու հանգամանքներն ստուգելու և հաշվառում իրականացնելու համար:
i
Կարգի 10-րդ կետի համաձայն` կատարվող վերադարձը վերադաս հարկային մարմնի կողմից ընդունվելու դեպքում ոչ ուշ, քան եզրակացությունն ստանալու օրվան հաջորդող հինգերորդ աշխատանքային օրը գանձապետարան է ներկայացվում վճարման հանձնարարական: Վերադաս հարկային մարմնի կողմից եկամտային հարկի վերադարձը մերժվելու դեպքում եզրակացությունն ստանալու օրվան հաջորդող հինգ աշխատանքային օրվա ընթացքում` մերժման հիմքերի մասին կազմված տեղեկանքը` արձանագրության հետ միասին, վերադարձվում է այն ներկայացրած հարկային (տարածքային) մարմին` մերժման հիմքերի մասին վարկառուին ծանուցելու համար:
i
Կարգի 12-րդ կետի համաձայն` հանձնարարականը ներկայացնելու օրվանից հետո երեք աշխատանքային օրվա ընթացքում վերադարձվող գումարը փոխանցվում է վարկառուի բանկային հաշվին:
ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նախկինում կայացրած որոշումներից մեկում անդրադառնալով Կարգով սահմանված իրավակարգավորումներին արձանագրել է, որ դրանցով մանրամասն նկարագրված գործընթացն իրենից ներկայացնում է վարչարարություն, այն է` վարչական վարույթ: Այսպես` անձը (վարկառուն) հարկային (տարածքային) մարմին է ներկայացնում եկամտային հարկի վերադարձի համար հարկային մարմնի կողմից սահմանված ձևի դիմում, որը հարկային (տարածքային) մարմնում ստանալու օրվանից վարչական վարույթը համարվում է հարուցված (հարուցման փուլ): Այնուհետև վարչական վարույթի ընթացիկ փուլի շրջանակներում հարկային (տարածքային) մարմինն ուսումնասիրում է ներկայացված դիմումը և դրան կից փաստաթղթերը (դրանց լուսապատճենները), պարզում եկամտային հարկի գումարը վերադարձնելու կամ ներկայացված դիմումը մերժելու հիմքերի առկայությունը (բացակայությունը): Ընդ որում, ներկայացված դիմումը մերժելու հիմքերի առկայության դեպքում հարկային (տարածքային) մարմինը մերժում է այն, իսկ նման հիմքերի բացակայության դեպքում հարկային (տարածքային) մարմինը սահմանված ժամկետում կազմում է տվյալ հաշվետու ժամանակահատվածի համար վերադարձվող գումարի վերաբերյալ հարկային մարմնի կողմից սահմանված ձևի եզրակացություն և ուղարկում է վերադաս հարկային մարմին` եզրակացության հիման վրա վերադարձը, օրենքով սահմանված պահանջներին համապատասխան, կատարելու հանգամանքներն ստուգելու և հաշվառում իրականացնելու համար: Եթե կազմված եզրակացության հիման վրա կատարվող վերադարձն ընդունվում է վերադաս հարկային մարմնի կողմից, ապա անձի (վարկառուի) դիմումը համարվում է բավարարված (ինչի արդյունքում կատարվում է եկամտային հարկի վերադարձը), իսկ եթե վերադաս հարկային մարմինը մերժում է եկամտային հարկի վերադարձը, ապա մերժման հիմքերի մասին կազմված տեղեկանքը` արձանագրության հետ միասին սահմանված ժամկետում վերադարձնում է այն ներկայացրած հարկային (տարածքային) մարմին` մերժման հիմքերի մասին վարկառուին ծանուցելու համար: Դա նշանակում է, որ անձի (վարկառուի) դիմումը մերժվել է: Փաստորեն, քննարկվող վարչական վարույթի արդյունքում հնարավոր են հետևյալ երեք իրավիճակները.
1) հարկային (տարածքային) մարմինը կազմում է տվյալ հաշվետու ժամանակահատվածի համար վերադարձվող գումարի վերաբերյալ հարկային մարմնի կողմից սահմանված ձևի եզրակացություն, և կատարվող վերադարձն ընդունվում է վերադաս հարկային մարմնի կողմից,
2) հարկային (տարածքային) մարմինը մերժում է եկամտային հարկի գումարը վերադարձման դիմումը,
3) հարկային (տարածքային) մարմինը կազմում է տվյալ հաշվետու ժամանակահատվածի համար վերադարձվող գումարի վերաբերյալ հարկային մարմնի կողմից սահմանված ձևի եզրակացություն, սակայն վերադաս հարկային մարմինը մերժում է եկամտային հարկի վերադարձը և մերժման հիմքերի մասին կազմված տեղեկանքը` արձանագրության հետ միասին վերադարձնում այն ներկայացրած հարկային (տարածքային) մարմին (տե՛ս ՀՀ պետական եկամուտների կոմիտեն ընդդեմ Արթուր Կարապետյանի թիվ ՍԴ/0431/02/18 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 23.10.2020 թվականի որոշումը):
Վճռաբեկ դատարանի գնահատմամբ հարկային մարմնի կողմից ընդունվող ակտը բավարարում է վարչական ակտի բնորոշման բոլոր պայմաններին: Այսպես`
1) այն անհատական իրավական ակտ է և ունի հստակորեն որոշված հասցեատեր` եկամտային հարկը վերադարձնելու վերաբերյալ վարչական ակտ ընդունելու համար դիմած անձը (վարկառուն),
2) այն ընդունվում է վարչական մարմնի` հարկային մարմնի կողմից,
3) այն ունի արտաքին ներգործություն, քանի որ եկամտային հարկը վերադարձնելու վերաբերյալ վարչական ակտ ընդունելու համար դիմած անձը (վարկառուն) կազմակերպական, աշխատանքային, ներքին ենթակայական կամ որևէ այլ ուղղակի կապի մեջ չի գտնվում այն ընդունած մարմնի` հարկային մարմնի հետ,
4) այն ընդունվում է հանրային իրավունքի բնագավառում, քանի որ այն հանրային իշխանությամբ օժտված մարմնի` համապատասխան ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձին ուղղված միակողմանի կարգադրություն է, որը հիմնված է ի սկզբանե հանրային իշխանությամբ օժտված մարմնի կողմից իրագործվելու նպատակով ընդունված իրավական նորմերի վրա,
5) այն ընդունվում է կոնկրետ գործի կարգավորման նպատակով, քանի որ ուղղված է հանրային իշխանությամբ օժտված մարմնի կողմից հանրային իրավունքի ոլորտում կոնկրետ անձին առնչվող կոնկրետ հարցի կարգավորմանը, այն է` վարչական ակտ ընդունելու համար դիմած անձի (վարկառուի) կողմից ի կատարումն իր հարկային պարտավորությունների վճարված եկամտային հարկի գումարների (դրանց մի մասի) վերադարձման հարցի լուծմանը,
6) դրա ուղղակի հետևանքը վարչական ակտ ընդունելու համար դիմած անձին (վարկառուին) եկամտային հարկը ետ ստանալու իրավունքի տրամադրման մերժումն է, որն ուղեկցվում է հայցվող գումարն անձի (վարկառուի) չստանալով, կամ եկամտային հարկը ետ ստանալու` անձի (վարկառուի) իրավունքի ձեռքբերումը` որպես օրենսդրությամբ սահմանված իրավունքի կենսագործում:
Միաժամանակ Վճռաբեկ դատարանի գնահատմամբ քննարկվող վարչական վարույթի արդյունքում ընդունվող վարչական ակտն ըստ կարգավորման ներգործության կարող է լինել երկու տեսակի`
1) բարենպաստ վարչական ակտ. առկա է այն դեպքում, երբ հարկային մարմնի կողմից կազմվել է տվյալ հաշվետու ժամանակահատվածի համար վերադարձվող գումարի վերաբերյալ հարկային մարմնի կողմից սահմանված ձևի եզրակացություն, և կատարվող վերադարձն ընդունվել է վերադաս հարկային մարմնի կողմից: Ընդ որում, այս վարչական ակտին հաջորդում է դրա կատարումը: Այն ենթադրում է վճարման հանձնարարականի ներկայացում գանձապետարան` ոչ ուշ, քան նշված եզրակացությունը վերադաս հարկային մարմնի կողմից ստանալու օրվան հաջորդող հինգերորդ աշխատանքային օրը: Դրանից հետո` երեք աշխատանքային օրվա ընթացքում վերադարձվող գումարը փոխանցվում է վարկառուի բանկային հաշվին:
2) միջամտող վարչական ակտ. առկա է այն դեպքում, երբ եկամտային հարկի վերադարձման մասին դիմումը հարկային մարմնի կողմից մերժվել է:
i
Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է նաև, որ, հիմք ընդունելով ՀՀ Սահմանադրությամբ ամրագրված օրինականության հիմնարար սկզբունքը, ՀՀ վճռաբեկ դատարանն իր մի շարք որոշումներում ձևավորել է իրավական դիրքորոշում վարչական ակտի իրավաչափության կանխավարկածի մասին: ՀՀ վճռաբեկ դատարանի մեկնաբանմամբ վարչական ակտի իրավաչափության կանխավարկածի սկզբունքը նշանակում է, որ բոլոր դեպքերում վարչական ակտը համարվում է իրավաչափ, եթե այն օրենքով սահմանված կարգով ոչ իրավաչափ չի ճանաչվել: Հետևաբար քննվող գործի շրջանակներում որևէ վարչական ակտի իրավաչափության վիճարկման պահանջի բացակայության պայմաններում դատարանն իրավասու չէ անդրադառնալու այդ հարցին, գնահատական տալ չվիճարկվող վարչական ակտի իրավաչափությանը, ինչպես նաև դրա` իրավական հետևանքներ առաջացնելու հնարավորությանը: Այլ կերպ` դատարանը պարտավոր է ձեռնպահ մնալ քննվող գործի շրջանակներում չվիճարկվող վարչական ակտի իրավաչափության կամ դրա` իրավական հետևանքներ առաջացնելու հնարավորության վերաբերյալ գնահատականներ տալուց (տե՛ս, Լյուբով Փիլոյանն ընդդեմ Երևանի քաղաքապետարանի և այլոց թիվ ՎԴ/2085/05/12 վարչական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 30.04.2015 թվականի որոշումը):
Վերը նշված իրավական նորմերի և վերլուծությունների հիման վրա Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ այն դեպքում, երբ անձը (վարկառուն) եկամտային հարկը վերադարձնելու դիմումով դիմել է հարկային (տարածքային) մարմնին, և հարուցված վարչական վարույթի արդյունքում ընդունվել է բարենպաստ վարչական ակտ, այդ վարչական ակտը համարվում է իրավաչափ, եթե այն օրենքով սահմանված կարգով ոչ իրավաչափ չի ճանաչվել: Նման պայմաններում Վճռաբեկ դատարանի գնահատմամբ ի կատարումն վարչական ակտի անձին (վարկառուին) վերադարձված գումարները չեն կարող որակվել անհիմն հարստացում, քանի որ թեև այդ դեպքում անձը (վարկառուն) ուրիշի հաշվին ձեռք է բերում գույք, սակայն նման հարստացումը չի կարող համարվել անօրինական: Այսինքն` այդ դեպքում բացակայում է անհիմն հարստացման առկայության համար անհրաժեշտ պայմաններից մեկը, այն է` իրավական հիմք չլինելը, ինչը բավարար է անհիմն հարստացման առկայությունը բացառելու համար:
i
Բացի այդ, Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ օրենսդիրը սահմանել է քաղաքացիական օրենսդրությամբ և քաղաքացիական իրավունքի նորմեր պարունակող այլ իրավական ակտերով կարգավորվող հարաբերությունների շրջանակը: Այսպես` ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1-ին հոդվածի 2-րդ կետի համաձայն` քաղաքացիական օրենսդրությունը, ինչպես նաև քաղաքացիական իրավունքի նորմեր պարունակող` Հայաստանի Հանրապետության Նախագահի հրամանագրերը և Հայաստանի Հանրապետության կառավարության որոշումները (այսուհետ` այլ իրավական ակտեր) սահմանում են քաղաքացիական շրջանառության մասնակիցների իրավական վիճակը, սեփականության իրավունքի և այլ գույքային իրավունքների, մտավոր գործունեության արդյունքների նկատմամբ բացառիկ իրավունքների (մտավոր սեփականություն) ծագման հիմքերն ու իրականացման կարգը, կարգավորում են պայմանագրային և այլ պարտավորություններ, ինչպես նաև այլ գույքային ու դրանց հետ կապված անձնական ոչ գույքային հարաբերություններ: (...):
i
Միաժամանակ նույն հոդվածի 6-րդ կետի համաձայն` մեկ կողմի` մյուսի վարչական կամ այլ իշխանական ենթակայության վրա հիմնված գույքային` ներառյալ հարկային, ֆինանսական ու վարչական հարաբերությունների նկատմամբ քաղաքացիական օրենսդրությունը և այլ իրավական ակտերը չեն կիրառվում, եթե այլ բան նախատեսված չէ օրենսդրությամբ:
Վճռաբեկ դատարանը փաստում է, որ գույքային իրավահարաբերություններն իրենց բնույթով կարող են լինել ոչ միայն մասնավոր, այլև հանրային: Հաշվի առնելով իրավունքի տարբեր ճյուղերով կարգավորվող գույքային իրավահարաբերությունների առանձնահատկությունները` օրենսդիրը ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1-ին հոդվածի 6-րդ կետով ամրագրել է սկզբունքային դրույթ` մեկ կողմի` մյուսի վարչական կամ այլ իշխանական ենթակայության վրա հիմնված գույքային` ներառյալ հարկային, ֆինանսական ու վարչական հարաբերությունների նկատմամբ քաղաքացիական օրենսդրության և քաղաքացիական իրավունքի նորմեր պարունակող այլ իրավական ակտերի կիրառման անթույլատրելիության վերաբերյալ: Նշված կանոնից բացառություն են միայն այն դեպքերը, երբ օրենսդրությամբ նախատեսված է այդ հարաբերությունների նկատմամբ քաղաքացիական օրենսդրության և քաղաքացիական իրավունքի նորմեր պարունակող այլ իրավական ակտերի կիրառման հնարավորություն:
i
ՀՀ վճռաբեկ դատարանը նախկինում կայացրած որոշմամբ արձանագրել է, որ անձին (վարկառուին) հիփոթեքային վարկի սպասարկման համար վճարված տոկոսների գումարների չափով եկամտային հարկի գումարների (դրանց մի մասի) վերադարձման հետ կապված հարաբերություններն իրենց բնույթով հարկային հարաբերություններ են, և դրանց շրջանակներում ընդունված վարչական ակտի հիման վրա անձին (վարկառուին) տրամադրված գումարների վերադարձման նկատմամբ քաղաքացիական օրենսդրությունը և քաղաքացիական իրավունքի նորմեր պարունակող այլ իրավական ակտերը (այդ թվում` դրանցով սահմանված` անհիմն հարստացման վերաբերյալ դրույթները) կարող են կիրառվել բացառապես օրենսդրությամբ նման հնարավորություն նախատեսված լինելու դեպքում (տե՛ս ՀՀ պետական եկամուտների կոմիտեն ընդդեմ Արթուր Կարապետյանի թիվ ՍԴ/0431/02/18 քաղաքացիական գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի 23.10.2020 թվականի որոշումը):
i
«Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 64-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` ոչ իրավաչափ վարչական ակտն իրավաբանական ուժը կորցնում է ինչպես դրա անվավեր ճանաչելու մասին որոշում ընդունելու, այնպես էլ վարչական ակտն ընդունելու պահից` նույն մասի երկրորդ պարբերությամբ և նույն հոդվածի 2-րդ մասով նախատեսված բացառություններով:
i
Նույն օրենքի 63-րդ հոդվածի 4-րդ մասով նախատեսված դեպքերում երբ վարչական ակտի հասցեատերը վարչական ակտի գոյությանը վստահելու իրավունք չունի ոչ իրավաչափ վարչական ակտն անվավեր է ճանաչվում այդ ակտն ընդունելու պահից, եթե օրենքով այլ բան նախատեսված չէ:
Անվավեր ճանաչված ոչ իրավաչափ վարչական ակտը չի հանգեցնում իրավաբանական հետևանքների: Սակայն եթե մինչև ոչ իրավաչափ վարչական ակտի անվավեր ճանաչելը դրա կատարման կամ կիրառման հետևանքով որևէ անձի կամ Հայաստանի Հանրապետությանը կամ որևէ համայնքի վնաս է պատճառվել, ապա դա ենթակա է հատուցման սույն օրենքի VII բաժնի «Պատասխանատվությունը վարչարարությամբ պատճառված վնասի համար» դրույթներին համապատասխան:
i
«Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 64-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն` բարենպաստ ոչ իրավաչափ վարչական ակտը, որի հիման վրա ծագում են միաժամանակյա կամ ընթացիկ գույքային պարտականություններ, կամ որն այդպիսի պարտականությունների համար նախադրյալ է համարվում, կարող է ուժը կորցնել միայն դրա անվավեր ճանաչվելու պահից, եթե այդ ակտով օգուտ ստացողը, վարչական ակտի նկատմամբ վստահության իրավունքի ուժով, արդեն ձեռք է բերել տրամադրված օգուտները կամ տնօրինել է գույքը, որի հետևանքով դրանք չեն կարող վերադարձվել, կամ վերադարձվելու դեպքում կարող է էական վնաս պատճառվել օգուտ ստացողին: Այս դեպքում կիրառվում են Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգրքի անհիմն հարստացման վերաբերյալ դրույթները:
Հատուցման ենթակա օգուտի չափը պետք է սահմանի այն վարչական մարմինը, որն անվավեր է ճանաչել ոչ իրավաչափ վարչական ակտը:
i
Ընդ որում, օգուտ ստացողը չի կարող հղում կատարել վստահության իրավունքի վրա, եթե վարչական մարմինը բավարար ապացույցներ ունի, որ օգուտ ստացող անձը համապատասխան վարչական ակտի ընդունմանը հասել է նույն օրենքի 63-րդ հոդվածի 4-րդ մասով նախատեսված խախտումների միջոցով:
Վճռաբեկ դատարանը փաստում է, որ «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 64-րդ հոդվածով սահմանված են ոչ իրավաչափ վարչական ակտն անվավեր ճանաչելու հետևանքները: Մասնավորապես` այդ հոդվածի վերլուծությունից պարզ է դառնում, որ վարչական ակտի հիման վրա անձին տրամադրված օգուտների վերադարձման (հատուցման) հարցը կարող է քննարկվել իրավասու վարչական մարմնի կողմից կատարվող վարչարարության շրջանակներում: Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ թեև օրենսդիրը քննարկվող հարաբերություններում որոշակի դեպքերում կիրառելի է համարել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի անհիմն հարստացման վերաբերյալ դրույթները, սակայն դրանք թույլատրել է կիրառել իրավասու վարչական մարմնի կողմից կատարվող վարչարարության շրջանակներում: Իսկ որևէ այլ դեպքում (վարչարարությունից կամ դրա նկատմամբ իրավասու մարմնի կողմից իրականացվող վերահսկողությունից դուրս) ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի անհիմն հարստացման վերաբերյալ դրույթները վարչական ակտի հիման վրա անձին տրամադրված օգուտները վերադարձնելու (հատուցելու) նկատմամբ կիրառելու հնարավորություն օրենսդրությամբ սահմանված չէ:
Հաշվի առնելով, որ անձին (վարկառուին) հիփոթեքային վարկի սպասարկման համար վճարված տոկոսների գումարների չափով եկամտային հարկի գումարների (դրանց մի մասի) վերադարձը կատարվում է վարչական ակտի հիման վրա, Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ քննարկվող դեպքում անձին (վարկառուին) տրամադրված գումարները վերադարձնելու նկատմամբ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքով սահմանված` անհիմն հարստացման վերաբերյալ դրույթները «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքի 64-րդ հոդվածով սահմանված իրավակարգավորումներից դուրս չեն կարող կիրառվել` օրենսդրությամբ նման հնարավորություն նախատեսված չլինելու պայմաններում:
Այսպիսով, հիփոթեքային վարկի սպասարկման համար վճարված տոկոսների գումարների չափով անձին (վարկառուին) վերադարձված եկամտային հարկի գումարները չեն կարող որակվել անհիմն հարստացում այն դեպքում, երբ առկա է այդ գումարներն անձին վերադարձման ենթակա լինելու վերաբերյալ վարչական ակտ, որն օրենքով սահմանված կարգով ոչ իրավաչափ չի ճանաչվել:
Վերոգրյալ իրավական դիրքորոշումների կիրառումը սույն գործի փաստերի նկատմամբ.
Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ սույն քաղաքացիական գործը հարուցվել է Կոմիտեի կողմից ներկայացված հայցադիմումի հիման վրա, որով վերջինս պահանջել է Հայկ Մկրտչյանից բռնագանձել 312.022 ՀՀ դրամ:
Դատարանը, մերժելով հայցը, պատճառաբանել է, որ «Հայկ Մկրտչյանի կողմից ՀՀ ԿԱ ՊԵԿ Կապանի ՏՀՏ է ներկայացվել 2015թ. 4-րդ եռամսյակի, 2016թ. 1-ին, 2-րդ, 3-րդ եռամսյակների հիփոթեքային վարկի վճարված գումարների վարկառուի վճարած եկամտային հարկի վերադարձի վերաբերյալ դիմումներ, սակայն ի խախտումն ՀՀ Կառավարության 19.05.2015թ. թիվ 205-Ն որոշմամբ հաստատված կարգի 5-րդ կետի ՀՀ ԿԱ ՊԵԿ Կապանի ՏՀՏ ներկայացված չի եղել Հայաստանի Հանրապետության տարածքում կառուցված կամ կառուցվող բազմաբնակարան բնակելի շենքը կառուցապատողի կողմից տրված տեղեկանք բնակարանն անմիջապես կառուցապատողից ձեռքբերված լինելու մասին, կամ անհատական բնակելի տան շինարարության թույլտվություն. Արդյունքում Հայկ Մկրտչյանին 2015թ. 4-րդ եռամսյակի, 2016թ. 1-ին, 2-րդ, 3-րդ եռամսյակների ընդհանուր 312.022 ՀՀ դրամ եկամտային հարկի գումարները` ձեռք է բերել` անհիմն, առանց վերը նշված օրենքի, կառավարության որոշմամբ սահմանված հիմքերի, այսինքն հարստացումն անօրինական է», «(...) ՀՀ ԿԱ պետական եկամուտների կոմիտեն գիտեր եկամտահարկի վերադարձի պարտավորության բացակայության մասին, որ նշված գումարները պատասխանողին տվել է ի կատարումն գոյություն չունեցող պարտավորության, որի հիմքով էլ դատարանը գտնում է, որ պատասխանողի կողմից անհիմն հարստացված գումարները ենթակա չեն վերադարձման, ուստի ՀՀ ԿԱ Պետական Եկամուտների կոմիտեի հայցը պատասխանողից անհիմն հարստացված գումարները վերադարձնելու պահանջի մասին ենթակա է մերժման»:
Վերաքննիչ դատարանը, բավարարելով Կոմիտեի վերաքննիչ բողոքը, արձանագրել է, որ Դատարանը սխալ է կիրառել ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1099-րդ հոդվածը, քանի որ նշված նորմի պահանջներից բխում է, որ գույքը ձեռք բերած անձը, տվյալ դեպքում պատասխանող Հայկ Մկրտչյանը պետք է ապացուցեր, որ Կոմիտեն իմացել է պարտավորության բացակայության մասին, այսինքն, եկամտային հարկը վերադարձնելու բացակայության մասին, սակայն իմանալով հանդերձ տրամադրել է այդ գումարը: Սույն գործի շրջանակներում պատասխանողը չի ապացուցել և չի հիմնավորել պարտավորության բացակայության մասին հայցվորի կողմից իմանալու հանգամանքի առկայությունը, որի բացասական հետևանքները կրում է հենց այդ փաստի ապացուցման պարտականությունը կրող կողմը: Դատարանն առանց որևէ հիմնավոր ապացույցի հաստատված է համարել, որ հայցվորն իմացել է պարտավորության բացակայության մասին: Վերաքննիչ դատարանը արձանագրել է նաև, որ ըստ քաղաքացիաիրավական նորմի պահանջների անհիմն հարստացումը չի կարող վերադարձվել ոչ թե այն դեպքերում, երբ գույքը վերադարձնելու պահանջով դիմած անձը պարտավոր էր իմանալ այդ մասին, այլ երբ հստակ իմացել է այդ մասին և այդ փաստը ապացուցել է հարստացողը: Դրանք տարբեր հասկացություններ են: «Պարտավոր էր իմանալ» արտահայտությունն իրենից ենթադրում է, որ իրավասու մարմինը պարտավոր էր տիրապետել այդ տեղեկատվությանը, մինչդեռ «իմացել է» արտահայտությունն այն է, երբ այդ մարմնին տրամադրվել է այդ տեղեկատվությանը: Սույն պարագայում Կոմիտեն պարտավորության բացակայության մասին կարող էր իմանալ, եթե պատասխանողը տրամադրեր այդ տեղեկատվությունը, որպիսի հանգամանքը հիմք կհանդիսանար անհիմն հարստացումը հետ չվերադարձնելու համար:
Վճռաբեկ դատարանը, վերոգրյալ իրավական վերլուծությունների լույսի ներքո անդրադառնալով ստորադաս դատարանների պատճառաբանություններին և եզրահանգումներին, արձանագրում է հետևյալը.
Սույն գործի փաստերի համաձայն` Հայկ Մկրտչյանը 04.03.2016 թվականին, 23.05.2016 թվականին, 25.07.2016 թվականին և 20.10.2016 թվականին Կոմիտեի Կապանի տարածքային հարկային տեսչություն է ներկայացրել 2015 թվականի 4-րդ եռամսյակում, 2016 թվականի 1-ին, 2-րդ, 3-րդ եռամսյակներում հիփոթեքային վարկի սպասարկման համար վճարված տոկոսների գումարների չափով վարկառուի վճարած եկամտային հարկի վերադարձի վերաբերյալ դիմումներ:
Կապանի տարածքային հարկային տեսչության պետի կողմից 09.03.2016 թվականին, 06.06.2016 թվականին, 25.10.2016 թվականին կազմվել են «Եկամտային հարկի գումարների վերադարձ կատարելու մասին» համապատասխանաբար թիվ 29, թիվ 64, թիվ 122 և թիվ 123 եզրակացությունները, և ՀՀ պետական բյուջեից Հայկ Մկրտչյանին վերադարձվել է ընդհանուր 312.022 ՀՀ դրամ գումար:
Սույն որոշմամբ արտահայտած իրավական դիրքորոշումների հիման վրա Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ Հայկ Մկրտչյանի կողմից 04.03.2016 թվականին, 23.05.2016 թվականին, 25.07.2016 թվականին և 20.10.2016 թվականին Կոմիտեի Կապանի տարածքային հարկային տեսչություն ներկայացված դիմումների հիման վրա հարուցվել են վարչական վարույթներ, որոնք եզրափակվել են բարենպաստ վարչական ակտերի ընդունմամբ` 09.03.2016 թվականին, 06.06.2016 թվականին, 25.10.2016 թվականին «Եկամտային հարկի գումարների վերադարձ կատարելու մասին» համապատասխանաբար թիվ 29, թիվ 64, թիվ 122 և թիվ 123 եզրակացություններ: Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ նշված վարչական ակտերն օրենքով սահմանված կարգով ոչ իրավաչափ ճանաչված չլինելու պայմաններում (դրանք ոչ իրավաչափ ճանաչված լինելու փաստ չի վկայակոչվել և համապատասխան ապացույց չի ներկայացվել Կոմիտեի կողմից), սույն գործի քննության շրջանակներում էլ դատարանները պետք է ելնեն այդ վարչական ակտերի իրավաչափության կանխավարկածից` կասկածի տակ չդնելով դրանց իրավաչափությունը: Ուստի, ի կատարումն քննարկվող վարչական ակտերի, Հայկ Մկրտչյանին վերադարձված ընդհանուր 312.022 ՀՀ դրամ գումարը որևէ պարագայում չի կարող որակվել անհիմն հարստացում: Դա իր հերթին նշանակում է, որ այդ գումարները չեն կարող վերադարձվել որպես անհիմն հարստացում: Վճռաբեկ դատարանի գնահատմամբ նման պայմաններում Հայկ Մկրտչյանին վերադարձված (տրամադրված) գումարները որպես անհիմն հարստացում վերադարձման ենթակա լինելու վերաբերյալ վճռաբեկ բողոքի փաստարկը չի կարող հիմնավոր լինել:
Միաժամանակ Վճռաբեկ դատարանը փաստում է, որ Դատարանը Կոմիտեի հայցը մերժելու, իսկ Վերաքննիչ դատարանը Կոմիտեի վերաքննիչ բողոքը բավարարելու հիմքում դրել են ոչ թե վերը նշված պատճառաբանությունները, այլ` ըստ էության գնահատական տալով օրենքով սահմանված կարգով ոչ իրավաչափ չճանաչված վարչական ակտերին, դրանք համարել են ոչ իրավաչափ, իսկ ի կատարումն այդ ակտերի Հայկ Մկրտչյանին վերադարձված (տրամադրված) գումարները որակել են անհիմն հարստացում, ապա քննարկելով անհիմն հարստացում հանդիսացող գումարները վերադարձման ենթակա լինելու հարցը, Դատարանը գտել է, որ դրանք ենթակա չեն վերադարձման` պատճառաբանելով, որ Կոմիտեն գիտեր համապատասխան պարտավորության բացակայության մասին, իսկ Վերաքննիչ դատարանը բավարարելով վերաքննիչ բողոքը գտել է, որ պատասխանողը չի ապացուցել և չի հիմնավորել պարտավորության բացակայության մասին հայցվորի կողմից իմանալու հանգամանքի առկայությունը, որի բացասական հետևանքները կրում է հենց այդ փաստի ապացուցման պարտականությունը կրող կողմը: Մինչդեռ Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ տվյալ դեպքում անհիմն հարստացման բացակայության պայմաններում առհասարակ չի կարող քննարկվել Հայկ Մկրտչյանին վերադարձված (տրամադրված) գումարները, որպես անհիմն հարստացում, վերադարձման ենթակա լինելու հարցը:
i
Այսպիսով, վճռաբեկ բողոքի հիմքի առկայությունը Վճռաբեկ դատարանը դիտում է բավարար` ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 405-րդ հոդվածի 1-ին մասի 7-րդ կետով սահմանված` վերաքննիչ դատարանի դատական ակտն ամբողջությամբ բեկանելու և առաջին ատյանի դատարանի դատական ակտին ամբողջությամբ օրինական ուժ տալու` Վճռաբեկ դատարանի լիազորությունը կիրառելու համար հետևյալ հիմնավորմամբ.
i
«Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիայի (այսուհետ` Կոնվենցիա) 6-րդ հոդվածի համաձայն` յուրաքանչյուր ոք ունի ողջամիտ ժամկետում իր գործի քննության իրավունք: Սույն քաղաքացիական գործով վեճի լուծումն էական նշանակություն ունի գործին մասնակցող անձանց համար: Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ գործը ողջամիտ ժամկետում քննելը հանդիսանում է Կոնվենցիայի նույն հոդվածով ամրագրված անձի արդար դատաքննության իրավունքի տարր: Հետևաբար գործի անհարկի ձգձգումները վտանգ են պարունակում նշված իրավունքի խախտման տեսանկյունից: Տվյալ դեպքում Վճռաբեկ դատարանի կողմից վերաքննիչ դատարանի դատական ակտն ամբողջությամբ բեկանելը և առաջին ատյանի դատարանի դատական ակտին ամբողջությամբ օրինական ուժ տալը բխում է արդարադատության արդյունավետության շահերից, քանի որ սույն գործով վերջնական դատական ակտ կայացնելու համար նոր հանգամանք հաստատելու անհրաժեշտությունը բացակայում է: Միաժամանակ նկատի ունենալով, որ Դատարանի` գործն ըստ էության ճիշտ լուծող դատական ակտը սխալ է պատճառաբանված` Վճռաբեկ դատարանը սույն որոշմամբ պատճառաբանում է Դատարանի դատական ակտը:
5. Վճռաբեկ դատարանի պատճառաբանությունները և եզրահանգումները դատական ծախսերի բաշխման վերաբերյալ.
i
ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 101-րդ հոդվածի համաձայն` դատական ծախսերը կազմված են պետական տուրքից և գործի քննության հետ կապված այլ ծախսերից:
i
ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 109-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` դատական ծախսերը գործին մասնակցող անձանց միջև բաշխվում են բավարարված հայցապահանջների չափին համամասնորեն:
i
ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 112-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` Վերաքննիչ կամ Վճռաբեկ դատարան բողոք բերելու և բողոքի քննության հետ կապված դատական ծախսերը գործին մասնակցող անձանց միջև բաշխվում են «Դատական ծախսերը» վերտառությամբ ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 10-րդ գլխի կանոններին համապատասխան:
«Պետական տուրքի մասին» ՀՀ օրենքի 9-րդ հոդվածի 7-րդ մասի «ա» և «բ» կետերի համաձայն` դատական ակտերի դեմ վճռաբեկ բողոքների համար պետական տուրքը գանձվում է դրամական պահանջի գործերով` հայցագնի 3 տոկոսի չափով, բայց ոչ պակաս բազային տուրքի տասնապատիկից և ոչ ավելի բազային տուրքի հազարապատիկից, իսկ ոչ դրամական բնույթի պահանջի գործերով` բազային տուրքի քսանապատիկի չափով:
i
Վճռաբեկ դատարանն արձանագրում է, որ Հայկ Մկրտչյանը վճռաբեկ բողոքի համար վճարել է 10.000 ՀՀ դրամ, և քանի որ սույն վճռաբեկ բողոքը ենթակա է բավարարման, ուստի Վճռաբեկ դատարանը գտնում է, որ Հայկ Մկրտչյանի կողմից նախապես վճարված պետական տուրքի գումարը ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 109-րդ հոդվածի հիմքով ենթակա է հատուցման Կոմիտեի կողմից:
i
Ելնելով վերոգրյալից և ղեկավարվելով ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 405-րդ, 406-րդ և 408-րդ հոդվածներով` Վճռաբեկ դատարանը
ՈՐՈՇԵՑ
1. Վճռաբեկ բողոքը բավարարել: ՀՀ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի 20.03.2020 թվականի որոշումը բեկանել և օրինական ուժի տալ ՀՀ Սյունիքի մարզի ընդհանուր իրավասության դատարանի 07.10.2019 թվականի վճռին` սույն որոշման պատճառաբանություններով:
2. ՀՀ պետական եկամուտների կոմիտեից հօգուտ Հայկ Մկրտչյանի բռնագանձել 10.000 ՀՀ դրամ` որպես սույն վճռաբեկ բողոքի համար նախապես վճարված պետական տուրքի գումար:
Դատական ծախսերի հարցը մնացած մասով համարել լուծված:
3. Որոշումն օրինական ուժի մեջ է մտնում կայացման պահից, վերջնական է և ենթակա չէ բողոքարկման:
Նախագահող Ռ. Հակոբյան
Զեկուցող Ս. Անտոնյան
Ա. Բարսեղյան
Հ. Բեդևյան
Մ. Դրմեյան
Գ. Հակոբյան
Ս. Միքայելյան
Ա. Մկրտչյան
Տ. Պետրոսյան
Է. Սեդրակյան
Ն. Տավարացյան
Հրապարակվել է www.datalex.am կայքէջում` 8 ապրիլի 2022 թվական: