ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՏԱՐԱԾՔԱՅԻՆ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ԵՎ ԵՆԹԱԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔՆԵՐԻ ՆԱԽԱՐԱՐ
ՀՐԱՄԱՆ
11 օգոստոսի 2021 թվականի N 06-Ն
ՕԳՏԱԿԱՐ ՀԱՆԱԾՈՆԵՐԻ ՊԱՇԱՐՆԵՐԻ ԴԱՍԱԿԱՐԳՄԱՆ ԿԻՐԱՌՄԱՆ ՀՐԱՀԱՆԳՆԵՐԸ ՍԱՀՄԱՆԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
(5-րդ մաս)
i
28. Ավազների քիմիական կազմը պետք է ուսումնասիրվի բոլոր հնարավոր օգտագործման ուղղությունների համար հումքի գնահատականն ապահովող լրիվությամբ:
1) Բաղադրիչների ցանկը, որոնց համար պետք է անալիզի ենթարկվեն նմուշները, սահմանվում է, ելնելով հետախուզվող հումքի օգտագործման ուղղությունից և լիմիտավորվում են կոնդիցիաներով, Աղյուսակ 2-ով սահմանված` Ավազից և կոպճից ստացվող իրերի և նյութերի որակը բնութագրող հիմնական ստանդարտների և տեխնիկական պայմաններով:
Աղյուսակ 2
Ավազից և կոպճից ստացվող իրերի և նյութերի որակը բնութագրող
հիմնական ստանդարտները և տեխնիկական պայմանները
._____________________________________________________________________.
|Որակը բնութագրող հիմնական ստանդարտների և տեխնիկական պայմանները |
|սահմանող փաստաթղթի |
|_____________________________________________________________________|
|Համարը |Անվանումը |
|_____________________________________________________________________|
| Բետոնի և շինարարական լուծույթների լցանյութ |
|_____________________________________________________________________|
|ԳՈՍՏ 8736-2014 |Ավազ շինարարական աշխատանքների համար: Տեխնիկական |
| |պայմաններ |
|_________________|___________________________________________________|
|ԳՈՍՏ 8735-75 |Ավազ շինարարական աշխատանքների համար: Փորձարկումների|
| |մեթոդներ |
|_________________|___________________________________________________|
|ԳՈՍՏ 8268-82 |Խիճ շինարարական աշխատանքների համար: |
|_________________|___________________________________________________|
|ԳՈՍՏ 10268-80 |Ծանր բետոն: Լցանյութերին ներկայացվող տեխնիկական |
| |պահանջներ |
|_________________|___________________________________________________|
|ԳՈՍՏ 10260-82 |Խիճ կոպճից շինարարական աշխատանքների համար |
|_________________|___________________________________________________|
|ԳՈՍՏ 8269-76 |Խիճ բնական քարից, կոպիճ և խիճ կոպճից շինարարական |
| |աշխատանքների համար: Փորձարկումների մեթոդներ |
|_________________|___________________________________________________|
|ԳՈՍՏ 9128-76 |Ասֆալտաբետոնե խառնուրդներ` ճանապարհների, |
| |թռիչքուղիների համար և ասֆալտաբետոն: Տեխնիկական |
| |պայմաններ |
|_________________|___________________________________________________|
|ԳՈՍՏ 23558-94 |Անօրգանական կապակցող նյութերով մշակված |
| |ավազա-կոպճա-խճային խառնուրդներ և գրունտներ |
| |ճանապարհների և թռիչքուղիների շինարարության համար: |
| |Տեխնիկական պահանջներ |
|_________________|___________________________________________________|
|ԳՈՍՏ 13015-2012 |Երկաթբետոնե և բետոնե իրեր: Ընդհանուր տեխնիկական |
| |պահանջներ |
|_________________|___________________________________________________|
|ԳՈՍՏ 23845-86 |Խիճ լեռնային ապարներից շինարարական աշխատանքների |
| |համար: Տեխնիկական պահանջներ և փորձարկման մեթոդներ |
|_________________|___________________________________________________|
|ԳՈՍՏ 23254-78 |Լեռնահարստացուցիչ ձեռնարկության թափոններից և |
| |ուղեկից արդյունահանվող ապարներից ստացվող խիճ |
| |շինարարական աշխատանքների համար: Տեխնիկական |
| |պայմաններ |
|_________________|___________________________________________________|
|ՀՍՏ ԳՕՍՏ 8267-95|Խիճ և կոպիճ խիտ լեռնային ապարներից` շինարարական |
| |աշխատանքների համար: Տեխնիկական պայմաններ |
|____________________________________________________________________|
| Ցեմենտի արտադրություն |
|_____________________________________________________________________|
|ԳՈՍՏ 6139-78 |Նորմալ ավազ ցեմենտի փորձարկումների համար: |
| |Տեխնիկական պայմաններ |
|_________________|___________________________________________________|
|ԳՈՍՏ 379-96 |Աղյուսներ և սիլիկատային քարեր: Տեխնիկական |
| |պայմաններ |
|_________________|___________________________________________________|
|ԳՈՍՏ 11118-2009 |Շինությունների արտաքին պատերի խոշորաէլեմենտային |
| |երկաթբետոնային սալեր: Տեխնիկական պայմաններ |
|_________________|___________________________________________________|
|ԳՈՍՏ 21520-89 |Շինությունների արտաքին պատերի մանրաէլեմենտային |
| |երկաթբետոնային սալեր: Տեխնիկական պայմաններ |
|_________________|___________________________________________________|
|ԳՈՍՏ 5742-76 |Երկաթբետոնային ջերմամեկուսիչ սալեր |
|_________________|___________________________________________________|
|ՕՍՏ 21-1-80 |Ավազ ավտոկլավային ամրացման սիլիկատային իրերի |
| |արտադրության համար |
|_____________________________________________________________________|
| Ապակու արտադրություն |
|_____________________________________________________________________|
|ԳՈՍՏ 22551-77 |Քվարցային ավազ, աղացած ավազաքար, քվարցիտ և |
| |երակային քվարց ապակու արտադրության համար: |
| |Տեխնիկական պայմաններ |
| | |
|_________________|___________________________________________________|
|ԳՈՍՏ 10923-82 |Ռուբերոիդ: Տեխնիկական պայմաններ |
|_________________|___________________________________________________|
|ԳՈՍՏ 10999-76 |Տանիքների ծածկերի բիտումե գլանափաթեթների համար |
|_________________|___________________________________________________|
|ԳՈՍՏ 15879-70 |Ապակեռուբերոիդ |
|_____________________________________________________________________|
| Ձուլման արտադրություն |
|_____________________________________________________________________|
|ԳՈՍՏ 2138-91 |Կաղապարային ավազներ |
|_________________|___________________________________________________|
|ՏՊ 2-036-743-78 |Քվարցային կաղապարային ավազ: Սիլիցիումային կարբիդի |
| |արտադրություն |
|_____________________________________________________________________|
| Հրակայուն նյութերի արտադրություն |
|_____________________________________________________________________|
|ՏՊ 14-8-223-77 |Քվարցային ավազ խծուծանման զանգված ստանալու համար |
|_____________________________________________________________________|
| Հղկանյութերի արտադրություն |
|_____________________________________________________________________|
|ԳՈՍՏ 3647-80 |Հղկանյութեր: Դասակարգում: Հատիկայնություն և |
| |հատիկային կազմ: Ստուգման մեթոդներ |
|_________________|___________________________________________________|
| |Արդյունաբերության այլ ճյուղեր |
|_________________|___________________________________________________|
|ԳՈՍՏ 7031-75 |Քվարցային ավազներ նուրբ կերամիկայի համար |
|_________________|___________________________________________________|
|ԳՈՍՏ 4417-75 |Քվարցային ավազներ եռակցման նյութերի համար |
|_________________|___________________________________________________|
|ԳՈՍՏ 7394-85 |Կոպճային և կոպճաավազային բալաստային նյութ |
| |երկաթգծային ճանապարհների համար: Տեխնիկական |
| |պայմաններ |
|_________________|___________________________________________________|
|ԳՈՍՏ 7392-85 |Խիճ բնական քարերից երկաթգծային ճանապարհների |
| |բալաստային շերտի համար: Տեխնիկական պայմաններ |
|_________________|___________________________________________________|
|ՏՊ 16-509.018-75 |Քվարցային ավազ ապահովիչների համար |
|_________________|___________________________________________________|
|ՏՊ 2-036-836-80 |Հատուկ քվարցային ավազ |
|_________________|___________________________________________________|
|ՏՊ 2-036-837-80 |Հարստացված քվարցային ավազ |
|_________________|___________________________________________________|
|ՏՊ 2-036-838-80 |Նորմալ ավազ |
|_________________|___________________________________________________|
|ՏՊ 34.48-17605-70|Խիճ հիդրոթերմալ կառույցների ֆիլտրերի համար |
|_________________|___________________________________________________|
|ԳՈՍՏ 17.5.1.03-86|Բնության պահպանություն: Մակաբացման և կողային |
| |ապարների դասակարգում հողերի կենսաբանական |
| |ռեկուլտիվացիայի համար |
._____________________________________________________________________.
(28-րդ կետը փոփ. 04.08.2022 թիվ 11-Ն հրաման)
29. Մանրազնին հետախուզման փուլում լրիվ քիմիական անալիզների են ենթարկվում միավորված (խմբային) նմուշները և շերտային, հատվածամասային (շարքային) նմուշների մի մասը այնպես, որպեսզի այդ նմուշներով լուսաբանվի օգտակար ստվարաշերտի ամբողջ հզորությունը և հետախուզված տեղամասում առկա` օգտակար հանածոյի բոլոր տարատեսակները (ամբողջ հանքավայրի համար` նոսր ցանցով): Նմուշների հիմնական զանգվածը ենթարկվում է կրճատ անալիզների:
30. Խմբային նմուշները կազմվում են միևնույն մանրացվածության աստիճանն ունեցող շարքային նմուշների կրկնօրինակների կշռուկներից և պետք է հավասարաչափ բնութագրեն օգտակար հանածոյի առանձին արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) կամ բնական տարատեսակները նոսր ցանցով` լեռնային փորվածքներով կամ հորատանցքերով դրանց ամբողջովին հատման դեպքում: Ավազի կամ ավազակոպճային հումքի համասեռ շերտերի մեծ հզորության դեպքում առանձին խմբային նմուշով բնութագրվող միջակայքերի երկարությունները հարկավոր է սահմանափակել հանքաստիճանի բարձրությամբ:
1) Շարքային նմուշների կրկնօրինակների կշռուկների զանգվածները պետք է համեմատական լինեն դրանց երկարություններին: Խմբային նմուշների թիվը, դրանց կազմման կարգը, ինչպես նաև դրանցում որոշվող բաղադրիչների ցանկը հիմնավորվում են` ելնելով հանքավայրի կոնկրետ առանձնահատկություններից և արդյունաբերության պահանջներից:
31. Վերլուծական (անալիտիկ) աշխատանքների որակը անհրաժեշտ է պարբերաբար ստուգել երկրաբանական վերստուգումների (ներքին, արտաքին, արբիտրաժային) միջոցով:
32. Ներքին վերստուգումը կատարվում է պատահական սխալանքների մեծությունների որոշման համար` շարքային նմուշների ծածկագրված կրկնօրինակների անալիզների միջոցով, նույն լաբորատորիայում, որտեղ անց են կացվել հիմնական անալիզները:
1) Արտաքին վերստուգումն իրականացվում է վերստուգիչ կարգավիճակ ունեցող լաբորատորիայում` շարքային նմուշների անալիզների արդյունքում հնարավոր սիստեմատիկ տարամիտության հայտնաբերման և գնահատման համար: Արտաքին վերստուգման են ուղարկվում հիմնական լաբորատորիայում պահպանվող և ներքին վերստուգում անցած նմուշների կրկնօրինակները: Ներքին և արտաքին վերստուգման ենթարկվող նմուշները պետք է բնութագրեն օգտակար հանածոյի բոլոր տարատեսակները և պարունակությունների դասերը:
33. Ներքին և արտաքին վերստուգման ծավալը պետք է ապահովի ընտրաքանակի բնութագրականությունը` ըստ պարունակությունների յուրաքանչյուր դասի և հետախուզման փուլի:
1) Դասերի առանձնացման ժամանակ պետք է հաշվի առնել պաշարների հաշվարկման համար հիմնավորված կոնդիցիաների և պետական ստանդարտների պահանջները: Անալիզի ենթարկվող նմուշների մեծ քանակների (տարեկան 2000 և ավելի) դեպքում վերստուգիչ անալիզների են ուղարկվում դրանց ընդհանուր քանակի 5%-ը: Նմուշների ավելի քիչ քանակների դեպքում, պարունակությունների յուրաքանչյուր դասի համար վերստուգիչ փուլում անալիզների ենթարկվող նմուշների թիվը պետք է լինի 30-ից ոչ պակաս: Պարտադիր կերպով ներքին վերստուգում են անցնում բոլոր այն նմուշները, որոնք ցույց են տվել որոշվող բաղադրիչների արտակարգ բարձր պարունակություններ:
34. Ներքին և արտաքին վերստուգումների արդյունքների մշակումն` ըստ պարունակությունների յուրաքանչյուր դասի, կատարվում է փուլերով (եռամսյակ, կիսամյակ, տարի), որոնց համար վերստուգիչ անալիզների թիվը համարվում է բավարար` հուսալի եզրահանգումներ կատարելու առումով: Երբ հիմնական անալիզներն իրականացվում են տարբեր լաբորատորիաներում, արդյունքների մշակումը կատարվում է առանձին:
35. Արբիտրաժային վերստուգումն իրականացվում է միայն այն դեպքում, երբ արտաքին վերստուգմամբ հիմնական և վերստուգիչ լաբորատորիաների անալիզների արդյունքների միջև բացահայտվում է սիստեմատիկ տարամիտություն, որն անհրաժեշտություն է առաջացնում մտցնել ուղղիչ գործակիցներ կամ ազդում է օգտակար հանածոյի մարմինների ու առանձնացված արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տեսակների (տիպերի) եզրագծման վրա: Այս վերստուգումն իրականացվում է արբիտրաժի կարգավիճակ ունեցող լաբորատորիայում: Արբիտրաժային վերստուգման են ուղարկվում արտաքին վերստուգում անցած շարքային նմուշների կրկնօրինակները (բացառիկ դեպքերում` անալիտիկ նմուշների մնացորդները):
1) Վերստուգման են ենթարկվում պարունակության յուրաքանչյուր դասի 30-40 նմուշ, որոնց համար բացահայտվել են սիստեմատիկ տարամիտություններ:
2) Արբիտրաժային անալիզներով սիստեմատիկ տարամիտությունների բացահայտման դեպքում պետք է պարզել դրանց պատճառները, մշակել միջոցառումներ` դրանք վերացնելու համար, ինչպես նաև որոշել այդ դասի ու հիմնական լաբորատորիայի աշխատանքային տվյալ ժամանակաշրջանի բոլոր նմուշների կրկնական անալիզների անցկացման կամ հիմնական անալիզների արդյունքներում ուղղիչ գործակիցներ մտցնելու հարցը: Առանց արբիտրաժային անալիզների անցկացման չի թույլատրվում մտցնել ուղղիչ գործակիցներ:
36. Կոպճավազային հանքավայրերի գնահատման ժամանակ պարտադիր գործողություն է համարվում օգտակար հանածոյի հատիկային կազմի հաշվարկը` կոպճի և ավազի յուրաքանչյուր չափամասի ելքի որոշմամբ, ինչն անհրաժեշտ է օգտագործման ուղղության հիմնավորման և ջարդիչ-տեսակավորող գործարանի տեխնոլոգիական սխեմայի նախագծման համար:
37. Կոպճավազային ապարներում գլաքարերի, կոպճի և ավազի պարունակությունները որոշվում են բոլոր փորվածքներով` երկրաբանահետախուզական աշխատանքների բոլոր փուլերում: Համապատասխան ստանդարտներով կամ տեխնիկական պայմաններով նախատեսված մաղումն ըստ չափամասերի իրականացվում է դաշտային պայմաններում. Նախնական հետախուզման փուլում` բոլոր փորվածքների համար, մանրազնին փուլում` անցկացված փորվածքների 50%-ի համար, որոնք հավասարաչափ են տեղաբաշխված հետախուզված մակերեսում: Դաշտային մեթոդներին է վերագրվում նաև կոպճի քարաբանական դասդասումը և դրանում թույլ ապարների հատիկների, ինչպես նաև սալավոր և ասեղնավոր հատիկների պարունակության որոշումը: Նախնական հետախուզման փուլում այդ մաղումը կարող է կատարվել հատիկային կազմի որոշման համար` հետախուզվող տարածքում հավասարաչափ տեղաբաշխված փորվածքներից վերցված նմուշներով: Մանրազնին հետախուզման փուլում մաղման համար նախատեսվող նմուշների քանակը որոշվում է` կախված նյութի համասեռության աստիճանից:
1) Սովորաբար կոպճի մաղումը կատարվում է ըստ անցկացված փորվածքների 20%-ի: Ավազներում որոշվում է կոպճային հատիկների պարունակությունը, դրանց հղկվածությունը և մոտավոր միներալային կազմը: Մյուս, ոչ պակաս կարևոր ցուցանիշ է կավային և փոշենման մասնիկների պարունակությունը, որոնք կարող են լինել կոշտուկների, հատիկների վրայի թաղանթի և փոշիացած տեսքով: Կավային և փոշենման մասնիկների, ինչպես նաև օրգանական նյութի պարունակությունների որոշումը նպատակահարմար է իրականացնել բոլոր փորվածքների համար: Նմուշների սահմանափակ քանակությամբ սահմանվում է մանր մասնիկների պարունակությունն` ըստ չափամասերի:
38. Կոպճավազային հումքի մաղումը չափամասերի պետք է ենթարկվի պարտադիր վերստուգման, ինչի համար իրականացվում է վերստուգիչ մաղում` ծածկագրված նմուշների ընդհանուր քանակի 5-10%-ի համար: Դա կատարվում է այն լաբորատորիայում, որտեղ անց են կացվել հատիկային անալիզները: Արդյունքների տարամիտությունները չպետք է գերազանցեն վերցված կշռուկի +-1%-ը:
39. Քվարցային և չափազանց մանրահատիկ (տոշչիյ) կաղապարման ավազների համար որոշվում է գազանցիկությունը, իսկ կիսապարարտ և պարարտ (ժիռնիյ) ավազների համար` ամրությունը խոնավ վիճակում: Այս ցուցանիշները պետք է որոշվեն ինչպես շարքային նմուշներով` ամբողջ օգտակար ստվարաշերտի մակնիշային կազմի որոշման համար, այնպես էլ միավորված (խմբային) նմուշներով, որոնք բնութագրում են ավազները հանութային հզորությամբ:
40. Ավազների միներալային կազմը չի նորմավորվում ստանդարտներով և հատուկ տեխնիկական պայմաններով, սակայն ունի մեծ նշանակություն` հումքի որակական բնութագրի և պիտանիության գնահատման համար` ըստ օգտագործման առանձին ուղղությունների (հատկապես ապակու արտադրության համար):
1) Միներալաբանական հետազոտությունների արդյունքում որոշվում է ավազների միներալային կազմը ամբողջությամբ և ըստ չափամասերի ու տրվում է առանձին միներալների բաշխվածության քանակական գնահատականը:
2) Կաղապարման ավազների համար ուսումնասիրվում են քվարցի հատիների ձևը, դրանց հղկվածությունը, անկյունավորությունը: Հատուկ ուշադրություն է պետք դարձնել վնասակար խառնուրդների միներալային ձևերի սահմանմանը և դրանց բաշխվածության բնույթին (հատիկների վրայի թաղանթի տեսքով, առանձին հատիկների կամ դրանց կույտերի տեսքով և այլն):
41. Գլաքարերի ֆիզիկամեխանիկական փորձարկումներն իրականացվում են միայն այն չափամասերի համար, որոնց արդյունահանումը և վերամշակումը որպես խիճ` տնտեսապես նպատակահարմար է: Սովորաբար դրանք լինում են 400-500 մմ չափամասերը: Գլաքարերի նմուշները այդ փորձարկումների համար վերցվում են նույն փորվածքներից, որոնցից վերցվել էին ավազի և կոպճի նմուշները: Նմուշարկվում են ապարների բոլոր հիմնական տեսակները, ինչպես նաև այն ապարները, որոնք ամրության տեսակետից կասկածելի են: Ճանապարհաշինարարության նպատակներով գլաքարակոպճային հանքավայրի հումքի օգտագործման դեպքում, ինչպես նաև դրա (հումքի) համալիր գնահատման համար, լրացուցիչ փորձարկվում է նաև կոպճի և գլաքարի` 50-150 մմ խոշորությամբ ստացված խիճը:
42. Ավազի և կոպճի քիմիական, միներալային, հատիկային կազմերի և ֆիզիկամեխանիկական հատկությունների ուսումնասիրման արդյունքում պետք է առանձնացվեն հանքավայրի հումքի բնական տարատեսակները, նշվեն օգտակար հանածոյի հնարավոր արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերը և որոշվի դրանց հարստացման անհրաժեշտությունը: Հումքի արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերի և տեսակների վերջնական առանձնացումն իրականացվում է տեխնոլոգիական ուսումնասիրությունների արդյունքում:
43. Ավազի և կոպճի տեխնոլոգիական հատկությունները ուսումնասիրվում են լաբորատոր և կիսաարդյունաբերական պայմաններում: Արդյունաբերական պայմաններում հումքի վերամշակման առկա փորձի դեպքում թույլատրվում է լաբորատոր հետազոտությունների արդյունքներով հաստատված նմանակման օգտագործումը:
1) Բացի լրիվ և կրճատ հետազոտություններից, հնարավոր են նաև հատուկ փորձարկումներ, օրինակ, կոպիճը բետոնում, որը, որպես կանոն, փորձարկվում է նույն հանքավայրի ավազի հետ համատեղ:
44. Ուսումնասիրվող հումքի արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերի լաբորատոր կամ խոշորալաբորատոր փորձարկումներն իրականացվում են այն նմուշներով, որոնք կազմվում են համապատասխան բնական տարատեսակներից` հանքավայրի (տեղամասի) միջինին համեմատական հարաբերակցությամբ: Այդ նմուշները վերցվում են առանձին` նստվածքի կոպճային և ավազային մասերից: Կոպճի նմուշները կազմվում են յուրաքանչյուր չափամասից նյութի վերցման միջոցով այնպիսի քանակներով, որոնք համեմատական են ավազակոպճային ապարների զանգվածում այդ չափամասերի պարունակություններին և ապահովում են պահանջվող զանգվածով նմուշի ստացումը:
1) Լաբորատոր տեխնոլոգիական փորձարկումների համար հումքի յուրաքանչյուր արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպից վերցվում են մեկ-երկու, երբեմն ավելի նմուշներ: Տեխնոլոգիական նմուշների զանգվածը համաձայնեցվում է փորձարկումներ իրականացնող լաբորատորիայի հետ:
45. Տեխնոլոգիական փորձարկումները կիսաարդյունաբերական պայմաններում կատարվում են. ավազներից սիլիկատային աղյուսի պատրաստման համար, փոշենման և նրբադիսպերս ավազներից ավազակրաքարային բլոկների արտադրության համար, ապակու արտադրության համար կիրառվող` երկաթի բարձր պարունակությամբ ավազների գնահատման դեպքում (դրանց հարստացման հնարավորությունը պարզելու նպատակով) և նոր հետախուզվող ցածր որակի կաղապարման ավազների հանքավայրերի գնահատման ժամանակ:
1) Կիսաարդյունաբերական փորձարկումների համար նմուշները վերցվում են հետախուզահորերից կամ բոլորահորերից, իսկ օգտակար ստվարաշերտի նշանակալի հզորության կամ տեղադրման խորության դեպքում` հորատանցքերի (երեք-հինգ հատ) փնջից` համախառն եղանակով, հաշվի առնելով մշակման հորիզոնները: Համախառն նմուշի զանգվածը որոշվում է փորձարկումներ իրականացնող կազմակերպության համաձայնությամբ: Կիսաարդյունաբերական փորձարկումների համար նախատեսվող նմուշների քանակը որոշվում է` կախված օգտակար ստվարաշերտի նյութական կազմի հաստատունությունից և հանքավայրի չափերից:
46. Տեխնոլոգիական նմուշները պետք է լինեն բնութագրական, այսինքն` քիմիական, հատիկային կազմերով, ֆիզիկական և այլ հատկություններով համապատասխանեն կոպճավազային և ավազային հումքի տվյալ տեխնոլոգիական տիպի միջին կազմին:
1) Ոչ կոնդիցիոն նրբաշերտերը, ինչպես նաև այլ ապարների նրբաշերտերն ու տարբեր ներառուկները, որոնք չեն կարող առանձնացվել հանույթի ժամանակ, պետք է ընդգրկվեն տեխնոլոգիական նմուշի կազմի մեջ:
2) Նմուշների վերցման ժամանակ պետք է հաշվի առնվի հումքի որակի փոփոխականությունն ըստ տարածման և խորության այնպես, որպեսզի օգտակար հանածոյի տարածման ամբողջ մակերեսում ապահովվի օգտակար հանածոյի տեխնոլոգիական հատկությունների բնութագրի լրիվությունը:
47. Օգտակար հանածոյի նյութական կազմը և տեխնոլոգիական հատկությունները պետք է ուսումնասիրվեն արդյունաբերական նշանակություն ունեցող բաղադրիչների համալիր կորզմամբ դրա վերամշակման տեխնոլոգիական սխեմայի նախագծման համար բավարար ելակետային տվյալների ստացումն ապահովող մանրամասնությամբ:
48. Ծավալային զանգվածը պետք է որոշել օգտակար հանածոյի յուրաքանչյուր տիպի ու տեսակի համար: Ավազների և կոպճավազային ապարների ծավալային զանգվածը որոշվում է բնամասերում: Բնամասերի չափերը կախված են օգտակար ստվարաշերտի կառուցվածքից և, սովորաբար, տատանվում են 1-3 մ3-ի սահմաններում: Ծավալային զանգվածի հետ միաժամանակ նույն նյութի համար որոշվում են փխրեցման գործակիցը և ապարների բնական խոնավությունը, ինչպես նաև ավազի և կոպճի առանձին չափամասերի ծավալային զանգվածները` փխրեցված վիճակում: Այդ պարամետրերը պետք է որոշվեն ոչ միայն հումքի տարբեր տիպերի, այլ նաև հանքավայրի տարբեր տեղամասերի և հորիզոնների համար: Ծավալային զանգվածի, խոնավության և փխրեցման գործակցի որոշման համար վերցված նմուշները պետք է բնութագրվեն նաև միներալաբանական տեսակետից:
1) Ծավալային զանգվածի որոշման հավաստիությունը պետք է պարբերաբար ստուգվի ըստ բոլոր գործողությունների (վերցնում, չափում, կշռում և հաշվարկներ):
2) Կոպճի և ավազի մի քանի չափամասերի առանձնացմամբ մշակվող կոպճավազային հանքավայրերի համար որոշվում է նաև յուրաքանչյուր չափամասի ելքը (ծավալը) փխրեցված վիճակում, որը կարող է ստացվել 1 մ3 խիտ լեռնային զանգվածի արդյունահանման ժամանակ:
49. Ջրաերկրաբանական հետազոտություններով պետք է ուսումնասիրվեն հիմնական ջրատար հորիզոնները, որոնք կարող են մասնակցել հանքավայրի ջրակալմանը, բացահայտվեն առավել ջրահեղված տեղամասերն ու գոտիները: Յուրաքանչյուր ջրատար հորիզոնի համար հարկավոր է սահմանել դրա հզորությունը, քարաբանական կազմը, ջրհավաքի տիպերը, սնման պայմանները, կապը` այլ ջրատար հորիզոնների և մակերևութային ջրերի հետ, ստորգետնյա ջրերի մակարդակը և այլ պարամետրեր, որոնք անհրաժեշտ են լեռնային փորվածքներ հնարավոր ջրհոսքերի հաշվարկման ու ջրիջեցման և ցամաքուրդային միջոցառումների մշակման համար: Պետք է ուսումնասիրվեն հանքավայրի ջրահեղմանը մասնակցող ջրերի քիմիական կազմը, մանրէաբանական վիճակը, դրանց ագրեսիվությունը` բետոնի, մետաղների և պոլիմերների նկատմամբ, դրանցում օգտակար բաղադրիչների և վնասակար խառնուրդների պարունակությունը, գնահատվեն ջրամատակարարման համար այդ ջրերի օգտագործման կամ դրանցից թանկարժեք բաղադրիչների կորզման հնարավորությունը, ինչպես նաև դրանց ցամաքուրդի ազդեցությունը` հանքավայրի շրջանում գործող ջրհանների վրա, տրվեն առաջարկություններ` հետագայում անհրաժեշտ հատուկ որոնողական (հետազոտական) աշխատանքների վերաբերյալ:
50. Ինժեներաերկրաբանական հետազոտություններով պետք է ուսումնասիրվեն. Ավազի և կոպճի, պարփակող ու ծածկող ապարների ֆիզիկամեխանիկական հատկությունները, որոնք բնութագրում են դրանց ամրությունը բնական և ջրահագեցած վիճակում, ապարների քարաբանական և միներալային կազմը, դրանց շերտավորությունը և այլ առանձնահատկություններ, ինչպես նաև սողանքների, սելավների, ձնահյուսերի և այլ ֆիզիկաերկրաբանական երևույթների առաջացման հնարավորությունը, որոնք կարող են բարդացնել հանքավայրի մշակումը:
1) Առավել մանրամասնորեն հարկավոր է ուսումնասիրել բացհանքերի կողերի կայունությունը որոշող ապարների ֆիզիկամեխանիկական հատկությունները և մարդու առողջության վրա` ապարների կազմի ազդեցությունը: Այդ հետազոտությունների ծավալները և մեթոդիկան որոշվում են հանքավայրի կոնկրետ երկրաբանական և լեռնաերկրաբանական առանձնահատկություններով: Շրջանում նմանատիպ ջրաերկրաբանական և ինժեներաերկրաբանական պայմաններով շահագործվող հանքավայրերի առկայության դեպքում` հետախուզվող տարածքի բնութագրման համար հարկավոր է օգտագործել լեռնային փորվածքների ջրակալման աստիճանի և ինժեներաերկրաբանական պայմանների, ինչպես նաև դրանց չորացման համար իրականացվող միջոցառումների վերաբերյալ տվյալները:
51. Ջրաերկրաբանական, ինժեներաերկրաբանական, լեռնաերկրաբանական, և այլ բնական պայմանները պետք է ուսումնասիրվեն հանքավայրի մշակման նախագծի կազմման համար անհրաժեշտ ելակետային տվյալների ստացումն ապահովող մանրամասնությամբ:
52. Պետք է տրվի օգտակար հանածոյի արդյունահանման և վերամշակման ապագա ձեռնարկության պահանջմունքները բավարարող տնտեսական, խմելու և տեխնիկական ջրամատակարարման հնարավոր աղբյուրների գնահատականը:
53. Պետք է տրվի ավազի և կոպճի ճառագայթահիգիենիկ գնահատականը: Ապարների բարձր ճառագայթային հատկությունների հաստատման դեպքում անհրաժեշտ է «Ճառագայթային անվտանգության նորմեր»-ին (ՆՌԲ-96 կամ ՆՌԲ-99) համապատասխան կատարել դրանց բաժանումը դասերի` ըստ ճառագայթաակտիվ նուկլիդների խտության:
54. Պետք է ցույց տրվեն այն տարածքների տեղադիրքը, որտեղ չկան օգտակար հանածոների հանքակուտակներ և, որտեղ պետք է տեղադրվեն արտադրական, բնակարանային-քաղաքացիական նշանակության օբյեկտները, դատարկ ապարների լցակույտերը: Ընդերքաբանական փորձաքննության ներկայացվող նյութերում պետք է տրվեն առաջարկություններ` ընդերքի պահպանման միջոցառումների մշակման, շրջակա միջավայրի աղտոտումը կանխելու, և հողերի վերականգնման (ռեկուլտիվացիայի) վերաբերյալ: Հողերի վերականգնման հետ կապված հարցերի լուծման համար հարկավոր է որոշել հողային ծածկույթի հզորությունը, տվյալներ բերել ագրոքիմիական հետազոտությունների, մակաբացման ապարների թունավորության և դրանց վրա բուսական ծածկույթի ձևավորման հնարավորության վերաբերյալ:
55. Պարփակող և ծածկող ապարներում ինքնուրույն հանքակուտակներով հանդես եկող այլ օգտակար հանածոները պետք է ուսումնասիրվեն այնպիսի մանրամասնությամբ, որպեսզի հնարավոր լինի որոշել դրանց արդյունաբերական արժեքը և օգտագործման հնարավոր ոլորտները:
4. ՊԱՇԱՐՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՐԿՄԱՆ ՆԿԱՏՄԱՄԲ ՊԱՀԱՆՋՆԵՐԸ
56. Ավազի և կոպճի պաշարների հաշվարկն իրականացվում է Դասակարգման պահանջներին համապատասխան:
57. Պաշարների հաշվարկման ժամանակ պետք է հաշվի առնվեն ավազի և կոպճի հանքավայրերին հատուկ հետևյալ լրացուցիչ պայմանները:
1) A կարգի պաշարները հաշվարկվում են նոր հետախուզված 1-ին խմբին վերագրվող հանքավայրերում` հետախուզական փորվածքների եզրագծերում, 2-րդ խմբին վերագրվող հանքավայրերում` լեռնաշահագործական աշխատանքների ու հորատանցքերի եզրագծերում, որոնց տվյալներով` հետախուզահատույթների և անալիզների բավարար քանակով, հուսալիորեն որոշված են հանքակուտակների հզորություններն ու ավազի և ավազակոպճային ապարների որակը: Ավազի ու ավազակոպճային ապարների առանձնացված արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերի, տեսակների ու մակնիշների տարածական տեղադիրքը պետք է սահմանված լինի այնպես, որպեսզի բացառվեն դրանց եզրագծման ուրիշ տարբերակներ, կոպճի և գլաքարերի նախատեսվող ուղղությամբ կիրառման դեպքում որոշված է դրանց պարունակությունը, ելքը և չափայնությունը:
2) B կարգի պաշարները հաշվարկվում են նոր հետախուզված 1-ին և 2-րդ խմբերին վերագրվող հանքավայրերում` հետախուզական փորվածքների եզրագծերում, իսկ 1-ին խմբին վերագրվող հանքավայրերում` նաև երկրաբանորեն հիմնավորված արտարկման գոտում, որի լայնությունն ըստ անկման և տարածման չպետք է գերազանցի փորվածքների միջև եղած` B կարգի պաշարների համար ընդունված հեռավորությունը: Ավազի ու ավազակոպճային ապարների առանձնացված արդյունաբերական տիպերի տարածական տեղադիրքը պետք է ուսումնասիրված լինի այնպես, որպեսզի հնարավոր լինեն դրանց տեղադրման պայմանների և հանքավայրի (տեղամասի) կառուցվածքի վերաբերյալ պատկերացումների վրա էականորեն չազդող եզրագծման ուրիշ տարբերակներ:
ա. Առանձին մակնիշների, տեսակների և դասերի ավազների ելքը` ապակու և կաղապարման հումքի հանքավայրերի համար կարող է գնահատվել վիճակագրորեն: Կոպճի և գլաքարերի պարունակությունը, դրանց ելքը և չափայնությունը 2-րդ խմբի հանքավայրերում որոշվում է ավազակոպճային խառնուրդի մաղման տվյալներով, իսկ 1-ին խմբի հանքավայրերում ընդունվում է նմանակմամբ` ըստ հանքավայրի A կարգով հետախուզված պաշարների:
3) C1 կարգի պաշարները հաշվարկվում են հետախուզական փորվածքների եզրագծերում` ներառելով երկրաբանորեն հիմնավորված արտարկման գոտին, որի լայնությունն ըստ անկման և տարածման չպետք է գերազանացի փորվածքների միջև եղած` C1 կարգի պաշարների համար ընդունված հեռավորությունը: Ավազի և ավազակոպճային ապարների առանձնացված արդյունաբերական (տեխնոլոգիական) տիպերի պաշարների հարաբերակցությունը, ինչպես նաև տարբեր տեսակների, մակնիշների ու դասերի ավազների ելքը որոշվում է վիճակագրորեն: Կոպճի և գլաքարերի նախատեսվող ուղղությամբ օգտագործման դեպքում, դրանց պարունակությունը, ելքը և չափայնությունը որոշվում է նմանակմամբ` ըստ հանքավայրի ավելի լավ հետախուզված մասերի:
57. Յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում արտարկման գոտու լայնությունը բոլոր կարգերի պաշարների համար պետք է հիմնավորված լինի փաստացի նյութերով: Չի թույլատրվում կատարել արտարկում` շերտերի սեպացման և տրոհման, ավազակոպճային ապարների որակի ու մշակման լեռնաերկրաբանական պայմանների վատթարացման ուղղությամբ:
58. Ապակու հումքի, խեցեգործական և կաղապարման ավազների, ինչպես նաև սիլիցիումի կարբիդի արտադրության համար օգտագործվող ավազների հանքավայրերում իրականացվում է ընդհանուր պաշարների գնահատում` հանքավայրի երկրաբանական սահմաններում: Ավազի և կոպճի հանքավայրերում, որոնցում չի նախատեսվում վերը նշված ուղղություններով դրանց օգտագործում, այդպիսի գնահատում կարելի է չիրականացնել: P1 կարգի կանխատեսումային ռեսուրսների քանակական գնահատումն իրականացվում է միայն ապակու հումքի, խեցեգործական և կաղապարման ավազների, ինչպես նաև սիլիցիումի կարբիդի արտադրության համար օգտագործվող ավազների հանքավայրերում:
59. Շահագործվող հանքավայրերում պաշարների հաշվարկման և դրանք այս կամ այն կարգին վերագրման, արտարկման գոտու լայնության հիմնավորման ժամանակ պետք է հաշվի առնվեն մշակման ընթացքում` օգտակար հանածոյի ձևաբանության, տեղադրման պայմանների, հզորության և որակի վերաբերյալ ստացված փաստացի տվյալները: Անհրաժեշտ է կատարել պաշարների հաշվարկային պարամետրերի և հանքավայրի կառուցվածքի երկրաբանական առանձնահատկությունների վերաբերյալ փաստացի ու հետախուզական տվյալների համադրում: Վերջինիս արդյունքների վերլուծության ժամանակ անհրաժեշտ է գնահատել շահագործման տվյալների հավաստիությունը, սահմանել առանձին հաշվարկային պարամետրերի (պաշարների հաշվարկման մակերեսներ, մարմինների հզորություններ, որակական ցուցանիշներ, ծավալային զանգվածներ և այլն) փոփոխությունները, դիտարկել մանրազնին հետախուզման և պաշարների հաշվարկման ընդունված մեթոդիկայի համապատասխանությունը` հանքավայրի երկրաբանական կառուցվածքի առանձնահատկություններին ու դրա (մեթոդիկայի) ազդեցությունը հաշվարկային պարամետրերի որոշման հավաստիության վրա:
1) Այն հանքավայրում, որտեղ չեն հավաստվել օգտակար հանածոյի պաշարները կամ որակը, հետախուզման և շահագործման տվյալների համադրումը, ինչպես նաև տարամիտության պատճառների վերլուծությունը պետք է կատարվի հանքավայրը հետախուզած և շահագործող կազմակերպությունների հետ համատեղ:
5. ԳԵՏԱՈՂՈՂԱՏԱՅԻՆ ՏԻՊԻ ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐՈՒՄ ԱՎԱԶԻ (ԱՎԱԶԱԿՈՊՃԱՅԻՆ, ԱՎԱԶԱԿՈՊՃԱԳԼԱՔԱՐԱՅԻՆ ԽԱՌՆՈՒՐԴՆԵՐԻ) ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՎՈՂ ՊԱՇԱՐՆԵՐԻ ՀԵՏԱԽՈՒԶՄԱՆ, ԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ԵՎ ՀԱՇՎԱՐԿՄԱՆ ՊԱՀԱՆՋՆԵՐԸ
60. Սույն գլխի դրույթները տարածվում է գետերի ողողատներում գտնվող հանքավայրերի (ողողատային տիպի հանքավայրեր) վրա, որոնց պաշարները պարբերաբար ընթացող վարարումների արդյունքում այս կամ այն չափով վերականգնվում են:
61. Ողողատային տիպի հանքավայրերի վերականգնվող պաշարները, դասվում են C1 կարգի և, որպես կանոն, գնահատվում ու հաստատվում են երկու փուլով` երկրաբանահետախուզական աշխատանքների և արդյունահանման գործընթացն ուղեկցող դիտարկումների արդյունքներով:
i
62. Ողողատային տիպի հանքավայրերում երկրաբանահետախուզական աշխատանքներն իրականացվում են ստատիկ պաշարներով բնութագրվող դարավանդային հանքավայրերի հետախուզման համար կիրառվող մեթոդներով ու միջոցներով` բացառությամբ սույն հավելվածի 17-րդ կետի աղյուսակ 1-ի «1-2» հանքավայրի խմբի համար սահմանված հետախուզական ցանցի խտության:
(62-րդ կետը փոփ. 04.08.2022 թիվ 11-Ն հրաման)
63. Ողողատային տիպի հանքավայրերի վերականգնվող պաշարների գնահատականը տրվում է դրանց ընդհանուր և տեսակարար ստատիկ պաշարների (համապատասխանաբար Qս, հազ.մ3 և qս, հազ.մ3/հա) ու վերջիններիս վերականգնման գործակցի (Kվ անգամ/տարի) արտադրյալով` Qվ = Qս x Kվ հազ.մ3/տարի, qվ = qս x Kվ, հազ.մ3/հա x տարի:
64. Տեսակարար ստատիկ պաշարները որոշվում են ընդհանուր ստատիկ պաշարների և հանքավայրի մակերեսի (S, հա) հարաբերությամբ` qս= Qս:S, հազ.մ3/հա:
65. Երկրաբանահետախուզական աշխատանքների արդյունքներով վերականգնվող պաշարների գնահատման (1-ին փուլ) համար դրանց վերականգնման գործակիցն ընդունվում է տվյալ գետում տարվա ընթացքում տեղի ունեցող վարարումների թվին հավասար, ինչը համապատասխանում է պաշարների վերականգնման առավելագույն հնարավոր ինտենսիվությանը: Նշված ձևով գնահատված պաշարները դասվում են C1 կարգի:
66. Ողողատային տիպի հանքավայրերի պաշարների հաշվարկման նյութերը պետք է պարունակեն նաև պաշարների վերականգնման դինամիկայի գնահատականին նվիրված բաժին:
67. Երկրաբանահետախուզական աշխատանքների արդյունքներով հաստատված վերականգնվող պաշարները, ընդերքօգտագործողի ցանկությամբ ու նախաձեռնությամբ, կարող են վերահաշվարկվել և վերահաստատվել (2-րդ փուլ):
68. Պաշարների վերահաշվարկն ու վերահաստատումն իրականացվում են առնվազն երեք տարվա ընթացքում պետական երկրաբանամարկշեյդերական վերահսկողության ներքո կատարված դիտարկումների արդյունքում` պաշարների վերականգնման ճշգրտված գործակցի կիրառմամբ:
69. Պաշարների վերահաստատման փուլում ընդերքաբանական փորձաքննության ներկայացվող նյութերը պետք է պարունակեն 1-ին փուլում ներկայացված նյութերի համառոտագիրը և համալրվեն պաշարների վերականգնման գործակցի ճշգրտված մեծությունը հիմնավորող առաջնային երկրաբանամարկշեյդերական փաստագրման նյութերի կրկնօրինակներով ու վերականգնվող պաշարների ճշգրտված հաշվարկով:
1) Այս նյութերը հավելվում են հանքավայրի պաշարների վերահաստատման վերաբերյալ լիազոր մարմնի կողմից ընդունված որոշմանը:
6. ՀԵՏԱԽՈՒԶՎԱԾ ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐԻ ՆԱԽԱՊԱՏՐԱՍՏՎԱԾՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱՐԴՅՈՒՆԱԲԵՐԱԿԱՆ ՅՈՒՐԱՑՄԱՆ ՀԱՄԱՐ
70. Ավազի և կոպճի հետախուզված հանքավայրերի նախապատրաստվածությունը արդյունաբերական յուրացման համար որոշվում է Դասակարգման 44-րդ կետին համապատասխան:
7. ԱՎԱԶԻՑ ԵՎ ԿՈՊՃԻՑ ՍՏԱՑՎՈՂ ԻՐԵՐԻ ԵՎ ՆՅՈՒԹԵՐԻ ՈՐԱԿԻՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՎՈՂ ՊԱՀԱՆՋՆԵՐԸ
71. Ավազից և կոպճից ստացվող իրերի և նյութերի որակը բնութագրող հիմնական ստանդարտների և տեխնիկական պայմանների անվանացանկը բերված է աղյուսակ 2-ում:
----------------------------------------------------------
ԻՐՏԵԿ - շարունակությունը հաջորդ մասերում